Hij die wil beslissen, of de mensch een gewijzigde afstammeling is van dezen of genen vorm die vroeger heeft bestaan, zal waarschijnlijk eerst onderzoeken, of er bij den mensch verschillen bestaan, in hoe geringen graad dan ook, ten opzichte van het maaksel van zijn lichaam en van zijn geestvermogens; zoo ja, of die verschillen op zijn afstammelingen worden overgeplant volgens de zelfde wetten, die zich bij de lagere diersoorten doen gelden; zooals b.v. het overplanten van kenmerken op den zelfden ouderdom, de zelfde sekse. Verder nog, of die verschillen, zoover wij daarover bij onze geringe kennis kunnen oordeelen, het gevolg zijn van de zelfde algemeene oorzaken, of zij worden beheerscht door de zelfde wetten als bij andere organismen; b.v. door correlatie(6), door de overgeërfde gevolgen van gebruik en onbruik, enz.? Is de mensch onderhevig aan gelijksoortige misvormingen, die het gevolg zijn van stilstand in de ontwikkeling(7), van reduplicatie van deelen(8) enz., en blijkt uit een van zijn anomalieën het terugkeeren tot eenig vroeger en ouder type van organisatie?(9) Men zou natuurlijk ook moeten vragen, of de mensch, evenals zoovele andere dieren, het aanzijn heeft gegeven aan verscheidenheden en onder-rassen, [12]die maar weinig van elkander verschillen, of aan rassen, die zooveel verschil opleveren, dat men moet betwijfelen, of het geen onderscheidene soorten zijn? Hoe zijn die rassen over de wereld verspreid; en hoe wijzigen zij elkander, zoowel in de eerste als in de volgende generaties, wanneer zij zich vermengen? En evenzoo is het met vele andere punten.

Hij die dit onderzoekt, zou dan tot de volgende gewichtige vraag komen: streeft de mensch naar een zoo snelle vermenigvuldiging, dat daardoor somtijds een hevige strijd voor het leven ontstaat, en dus de voordeelige wijzigingen, hetzij van lichaam of ziel, behouden blijven en de schadelijke uitsterven? Benadeelen de rassen of soorten van menschen (welken naam men daarvoor ook wil gebruiken) elkander en verdringt het ééne het andere, zoodat er eenigen ten laatste geheel worden uitgeroeid? Wij zullen zien, dat al deze vragen, zooals ook duidelijk is ten opzichte van de meesten daarvan, bevestigend moeten worden beantwoord, op de zelfde wijze als bij de lagere diersoorten. De verschillende bovenvermelde beschouwingen kunnen echter zeer gepast tot later worden uitgesteld; en eerst willen wij zien, in hoeverre het maaksel van het menschelijk lichaam meer of minder duidelijke sporen van zijn afstamming van dezen of genen lageren vorm vertoont. In de twee volgende hoofdstukken zullen wij de geestvermogens van den mensch met die van de lagere diersoorten vergelijken.

Maaksel van het menschelijk lichaam.—Het is algemeen bekend, dat de mensch is gebouwd volgens den zelfden grondvorm of type als de andere zoogdieren. Al de beenderen van zijn geraamte kunnen worden vergeleken met de overeenkomstige beenderen in een aap, vleêrmuis of zeehond. Evenzoo is het met zijn spieren, zenuwen, bloedvaten of ingewanden. De hersenen, het belangrijkste van alle organen, volgen de zelfde wet, zooals Huxley en andere ontleedkundigen hebben aangetoond. Bischoff1, een getuige die tot onze tegenpartij behoort, geeft toe, dat elke hoofd-spleet en winding in de hersenen van den mensch overeenstemt met een spleet of winding in de hersenen van een orang-oetan, maar, voegt hij er bij, er is geen tijdstip van hun ontwikkeling, waarop zij volmaakt overeenkomen; dit kon men ook niet verwachten; want dan zouden hun geestvermogens de zelfde moeten zijn. Vulpian2 [13]merkt op: „Les différences réelles, qui existent entre l’encéphale de l’homme et celui des singes supérieurs, sont bien minimes. Il ne faut pas se faire d’illusions à cet égard. L’homme est bien plus près des singes anthropomorphes par les caractères anatomiques de son cerveau, que ceux-ci ne le sont non seulement des autres mammifères, mais même de certains quadrumanes, des guenons et des macaques.”(10) Het zou echter overtollig zijn hier verdere bijzonderheden op te geven omtrent de overeenkomst, die tusschen den mensch en de hoogere zoogdieren in het maaksel der hersenen en van alle andere lichaamsdeelen bestaat.

Het is echter wellicht de moeite waard eenigszins meer in het bijzonder enkele punten te behandelen, die niet rechtstreeks of niet zoo duidelijk in verband staan met het maaksel, doch waardoor deze overeenstemming of verwantschap goed wordt aangetoond.

De mensch kan zekere ziekten, zooals watervrees, koepokken, droes, enz., van de lagere diersoorten overnemen of ze aan hen mededeelen; en dit feit bewijst de groote gelijkvormigheid van hun weefsel en bloed, zoowel in den fijneren bouw als in samenstelling, veel duidelijker dan de vergelijking ervan onder het beste mikroskoop, of door middel van de beste scheikundige ontleding. Apen zijn vatbaar voor vele niet-besmettelijke ziekten, waaraan ook wij onderhevig zijn; zoo vond Rengger3, die lang en zorgvuldig den Cebus Azarae in zijn vaderland gadesloeg, dat dit dier voor verkoudheid vatbaar was, met de gewone verschijnselen, en dat, wanneer die verkoudheid zich dikwijls herhaalde, zij aanleiding gaf tot tering. Deze apen leden ook aan beroerten, ontsteking in de ingewanden en grauwe staar. De jongen stierven dikwijls aan de koorts, wanneer zij hunne melktanden verloren. Geneesmiddelen hadden bij hen de zelfde uitwerking als bij ons. Vele soorten van apen houden zeer veel van thee, koffie en geestrijke dranken; ook rooken ze, zooals ik zelf heb gezien, met smaak tabak. Brehm beweert, dat de inboorlingen van Noord-Oost-Afrika de wilde bavianen vangen door bakken met zwaar bier neêr te zetten, waardoor zij dronken worden gemaakt. Hij heeft er eenigen, die hij in gevangen staat bezat, in dien toestand gezien, en hij geeft een lachwekkend verhaal van hun gedrag en wonderlijke grimassen. Den volgenden dag waren ze zeer verdrietig en neêrslachtig; zij hadden hoofdpijn, hielden hun kop met beide handen vast en zagen er beklagenswaardig uit; [14]als men hun bier of wijn voorhield, wendden zij zich met walging af, maar limoen-sap dronken zij met smaak.4 Een Amerikaansche aap, een Ateles-soort, die van brandewijn dronken was geweest, wilde dien nooit meer aanraken en handelde dus verstandiger dan menig mensch. Deze kleine feiten bewijzen hoeveel overeenkomst er moet zijn tusschen de smaakzenuwen van apen en menschen, en hoeveel overeenkomst er is in de wijze, waarop hun geheele zenuwstelsel wordt aangedaan.

De mensch wordt gekweld door inwendige parasieten en soms met noodlottig gevolg; hij wordt ook geteisterd door uitwendige parasieten, die allen tot de zelfde genera of families behooren, als die waarmede andere zoogdieren zijn behept. De mensch is evenals andere zoogdieren, vogels en zelfs insekten5 aan die geheimzinnige wet onderworpen, die zekere normale processen zooals de zwangerschap en evenzoo de ontwikkeling en den duur van vele ziekten volgens tijdperken doet plaats hebben, die van de schijngestalten der maan afhankelijk zijn. (11) Zijn wonden herstellen door het zelfde genezingsproces; en de stompen, die bij afzetting van zijn ledematen overblijven, hebben, voornamelijk in een vroege embryonale periode, een zeker regeneratievermogen, evenals bij de laagste diersoorten.6

Bij alle zoogdieren is er in het geheele verloop van de voortplanting der soort, die hoogst belangrijke functie, een treffende overeenkomst van het oogenblik af, dat het mannetje het eerst zijn begeerlijkheid toont7 [15]tot aan de geboorte en de voeding van de jongen toe. De apen komen bijna even hulpeloos ter wereld als onze eigene kinderen (13) en bij zekere genera is er in het uiterlijk aanzien evenveel verschil tusschen de jongen en de volwassenen, als tusschen onze kinderen en hun volwassen ouders.8 Sommige schrijvers hebben als een belangrijk verschil aangevoerd, dat bij den mensch de jongen veel later volwassen worden dan bij eenig ander dier; maar, wanneer wij de menschenrassen beschouwen die tusschen de keerkringen wonen, is het verschil niet groot; want van den orang wordt algemeen aangenomen, dat hij niet volwassen is voor zijn 10de of 15de jaar.9 De man verschilt van de vrouw in grootte, lichaamskracht, behaardheid enz. zoowel als in inborst op de zelfde wijze, als de beide seksen van vele andere zoogdieren. Kortom men kan bijna niet te ver gaan in het aannemen van een zeer nauwe overeenkomst in het algemeene maaksel, in de fijnere structuur der weefsels, de chemische samenstelling en in constitutie bij den mensch en de hoogere diersoorten, voornamelijk de anthropomorphe apen. (14)

Embryonale ontwikkeling.—De mensch ontwikkelt zich uit een eitje dat ongeveer 1⁄50 centimeter middellijn heeft en in geen enkel opzicht van de eitjes van andere dieren verschilt. De embryo zelf kan in een zeer vroeg tijdperk van zijn ontwikkeling nauwelijks van dien van andere gewervelde dieren worden onderscheiden. In dat tijdperk vormen de slagaderen boogsgewijze takken, als ware het om het bloed naar kieuwen te voeren, die bij de hoogere gewervelde dieren niet aanwezig zijn, hoewel aan beide zijden van den hals nog spleten voorkomen (f, g, Fig. 1) waardoor hun vroegere plaats wordt aangegeven. In een eenigszins later tijdperk, waarop de ledematen zich ontwikkelen, „ontstaan”, zooals de beroemde Von Baer opmerkt, „de pooten der hagedissen en zoogdieren, de vleugels en pooten der vogels en evenzoo de handen en voeten van den mensch, allen uit den zelfden grondvorm.” „Alleen in de latere tijdperken van zijn ontwikkeling”, zegt Prof. Huxley10, „vertoont het jonge menschelijke wezen bepaalde verschillen met een jongen aap, terwijl deze laatste in de wijze van zijn ontwikkeling [16]evenveel van den hond verschilt, als de mensch. Hoe onaangenaam deze laatste bewering ons ook moge verrassen, zij is volkomen juist en onwederlegbaar te bewijzen.”

Fig. 1. Bovenste figuur menschelijke embryo, naar Ecker. Onderste figuur die van een hond, naar Bischoff.

a. Voorhersenen (halfronden der groote hersenen, enz.). b. Middelhersenen (vierdubbele lichamen). c. Achterhersenen (kleine hersenen, verlengde merg). d. Oog. e. Oor. f. Eerste kieuwboog. g. Tweede kieuwboog. H. Zich ontwikkelende beenderen en spieren van de wervelkolom. i. Voorste ledematen. K. Achterste ledematen. L. Staart of koekoeksbeen.

Daar sommigen mijner lezers wellicht nimmer een afbeelding van een embryo hebben gezien, geef ik er hier een van dien van den mensch en een andere van dien van den hond, beide ongeveer in het zelfde vroege tijdperk hunner ontwikkeling, zorgvuldig gekopiëerd uit twee werken van onbetwistbare nauwkeurigheid.11 (Fig. 1)

Na de voorgaande getuigenissen, afgelegd door zoo groote autoriteiten, zou het overtollig zijn, als ik van mijn zijde een groot aantal nageschreven bijzonderheden mededeelde om aan te toonen, dat de menschelijke embryo zeer veel op dien van andere zoogdieren gelijkt. Er dient echter te worden bijgevoegd, dat de menschelijke embryo eveneens in verschillende bijzonderheden van zijn maaksel gelijkt op sommige lagere vormen, wanneer deze volwassen zijn. Zoo bestaat b.v. het hart eerst slechts [17]uit een eenvoudig kloppend vat; de uitwerpselen worden door een cloaca (15) ontlast, en het koekoeksbeen (os coccyx) steekt uit als een ware staart, „zich aanmerkelijk voorbij de rudimentaire beenen uitstrekkende.”12 Bij de embryo’s van alle luchtademende gewervelde dieren komen zekere klieren, de corpora Wolffiana genaamd, overeen met de nieren van volwassen visschen en hebben de zelfde functie.13 Zelfs in een later tijdperk van de embryonale ontwikkeling kan men sommige treffende punten van overeenkomst tusschen den mensch en de lagere dieren opmerken. Bischoff zegt, dat de hersenwindingen bij een menschelijken foetus aan het einde van de zevende maand ongeveer de zelfde mate van ontwikkeling bezitten, als bij een volwassen baviaan.14 Prof. Owen merkt op15, dat de groote teen, „die bij het staan of loopen het steunpunt vormt, wellicht de meest karakteristieke bijzonderheid in het maaksel van den mensch is”; maar in een embryo van ongeveer 2.5 c.M. lengte vond Prof. Wyman16, „dat de groote teen korter dan de anderen was, en in plaats van evenwijdig met hen te loopen, aan de zijde van den voet met een hoek uitstak, op deze wijze overeenkomende met den blijvenden toestand van dit deel bij de vierhandige zoogdieren.” Ik wil besluiten met een aanhaling van Huxley17, die na te hebben gevraagd of de mensch op een andere wijze ontstaat dan een hond, vogel, kikvorsch of visch, zegt: „Het antwoord is geen oogenblik twijfelachtig; zonder quaestie zijn de wijze van ontstaan en de vroege ontwikkelingstrappen van den mensch gelijk aan die van de dieren die op de ladder onmiddellijk beneden hem staan: zonder twijfel staat hij in dit opzicht veel dichter bij de apen, dan de apen bij den hond.” [18]

Rudimentaire organen.—Dit onderwerp, hoewel eigenlijk niet belangrijker dan de twee laatsten, zal om verscheidene redenen hier uitvoeriger worden behandeld.18 Men kan niet ééne van de hoogere diersoorten noemen, die niet een of ander in rudimentairen toestand verkeerend deel bezit, en de mensch maakt geen uitzondering op dien regel. De rudimentaire organen moet men onderscheiden van die, welke in wordenden toestand verkeeren, hoewel in sommige gevallen de onderscheiding niet gemakkelijk is. De eersten zijn òf bepaald nutteloos, zooals de tepels der mannelijke zoogdieren of de snijtanden der herkauwende dieren, die nooit door het tandvleesch komen; òf zij bewijzen zoo weinig dienst aan hun tegenwoordige bezitters, dat wij niet kunnen onderstellen, dat zij onder de tegenwoordig bestaande voorwaarden tot ontwikkeling zijn gekomen. De organen die in den laatstgenoemden toestand verkeeren, zijn strikt genomen niet rudimentair, maar zij streven er naar het te worden. Wordende organen integendeel, hoewel niet geheel ontwikkeld, zijn voor hun bezitters van groot nut, en voor verdere ontwikkeling vatbaar. Rudimentaire organen zijn in hooge mate variabel, en dit is gedeeltelijk te begrijpen, daar zij nutteloos of bijna nutteloos, en dus niet langer aan den invloed van de natuurlijke teeltkeus onderworpen zijn. Zij verdwijnen dikwijls geheel. Wanneer dit gebeurt, kunnen zij evenwel nu en dan opnieuw verschijnen door atavisme; en deze bijzonderheid is zeer opmerkenswaardig.

Het niet-gebruiken gedurende dat tijdperk in het leven, waarin een orgaan hoofdzakelijk gebruikt wordt, en dit is meestal de volwassen leeftijd, gepaard aan overerving in een overeenkomstig levenstijdperk, schijnen de hoofdoorzaken te zijn geweest van het rudimentair worden van organen. De term „niet-gebruiken” heeft niet alleen betrekking op de verminderde werking der spieren, maar sluit ook in zich een verminderden toevoer van bloed naar een deel of orgaan, omdat het aan minder afwisseling van drukking onderworpen, of omdat het in een of ander opzicht op den duur minder in werking is gebracht. Bij de ééne sekse kunnen echter deelen in rudimentairen toestand voorkomen, die bij de andere sekse in normalen toestand te vinden zijn; en zulke [19]rudimentaire organen zijn, zooals wij later zullen zien, dikwijls op een andere wijze ontstaan. In sommige gevallen zijn organen kleiner geworden door natuurlijke teeltkeus, omdat zij voor de diersoort, die een andere levenswijze had aangenomen, nadeelig werden. Het verkleiningsproces wordt waarschijnlijk dikwijls in de hand gewerkt door de twee beginselen van compensatie (16) en spaarzaamheid van groei; maar de laatste stadiën van de verkleining, nadat onbruik alles heeft gedaan, wat men er billijkheidswijze aan kan toeschrijven, en wanneer de besparing, die door spaarzaamheid van groei kan worden verkregen, zeer gering is, zijn moeilijk te begrijpen.19 Het voorgoed en geheel en al verdwijnen van een deel, dat reeds nutteloos en zeer in omvang verminderd was, in welk geval noch compensatie noch spaarzaamheid in het spel kunnen komen, is misschien verklaarbaar met behulp van de hypothese van de pangenesis, en waarschijnlijk op geen andere wijze. Maar, daar het geheele onderwerp der rudimentaire organen uitvoerig is behandeld en toegelicht in mijn vorige werken20, behoef ik daarover niets meer te zeggen.

Men heeft in vele deelen van het menschelijk lichaam rudimenten van verschillende spieren opgemerkt21; en niet weinige spieren die bij de eene of andere lagere diersoort steeds aanwezig zijn, kan men nu en dan bij den mensch in zeer verkleinden toestand waarnemen. Iedereen moet hebben opgemerkt, dat verscheidene dieren, vooral paarden, het vermogen bezitten om hun huid te bewegen of te doen trillen; dit wordt veroorzaakt door den panniculus carnosus. Overblijfsels van deze spier, en in werkzamen toestand, worden in verschillende deelen van ons lichaam gevonden; b.v. op het voorhoofd dat—waardoor de wenkbrauwen worden in de hoogte gebracht. De platysma myoides, die in den hals zeer ontwikkeld voorkomt, behoort ook tot dit stelsel, maar kan niet willekeurig in beweging worden gebracht. Prof. Turner te Edinburgh heeft nu en dan, naar hij mij [20]meêdeelde, op vijf verschillende plaatsen, namelijk in de oksels, bij de schouders enz., spierbundels ontdekt, die allen tot het stelsel van den panniculus moeten worden teruggebracht. Hij heeft ook aangetoond22, dat de musculus sternalis of sternalis brutorum, die geen verlenging van den rectus abdominalis, maar zeer nauw met den panniculus verwant is, over meer dan 600 lichamen berekend, in een verhouding van ongeveer 3 perct. voorkwam. Hij voegt er bij, dat „deze spier een uitstekend voorbeeld geeft van het feit, dat toevallig voorkomende en rudimentaire organen bijzonder onderhevig zijn aan verscheidenheid in hun ligging.

Enkele menschen bezitten het vermogen om de spieren die onder hun schedelhuid liggen, te kunnen samentrekken, en deze spieren verkeeren in een veranderlijken en gedeeltelijk rudimentairen slaat. M. A. De Candolle heeft mij een merkwaardig voorbeeld medegedeeld van het lang voortbestaan of de overerving van dat vermogen, en tevens van een ongewone ontwikkeling daarvan. Hij kent een familie, waarvan één lid, nu het hoofd van een huisgezin, toen hij jong was, alleen door de beweging van zijn schedelhuid, verscheidene zware boeken van zijn hoofd kon werpen; dikwijls won hij weddenschappen door het verrichten van dit kunststuk. Zijn vader, zijn oom, zijn grootvader en zijn drie kinderen bezitten allen het zelfde vermogen in buitengewone mate. Acht generaties te voren was deze familie in twee takken verdeeld geworden, zoodat het hoofd van bovengenoemden tak een neef in den zevenden graad was van het hoofd van den anderen tak. Die verre neef woont in een ander gedeelte van Frankrijk, en toen men hem vroeg, of hij het zelfde vermogen bezat, toonde hij dadelijk, dat dit het geval was. Dit voorbeeld geeft een duidelijke toelichting van het feit, hoe standvastig een geheel nutteloos vermogen kan worden overgeërfd.

De uitwendige spieren die dienen om het geheele uitwendige oor te bewegen, en de inwendige spieren die de verschillende deelen ervan in beweging brengen, en die allen tot het stelsel van den panniculus behooren, verkeeren bij den mensch in een rudimentairen toestand. Zij vertoonen ook verschillen in ontwikkeling of ten minste in functie. Ik heb iemand gezien, die zijn ooren naar voren kon trekken, en een ander die ze naar achteren kon trekken23; en uit hetgeen een [21]van die menschen mij meêdeelde, is het waarschijnlijk, dat de meesten van ons na herhaalde proefnemingen het vermogen om de ooren te bewegen min of meer terug zouden krijgen, wanneer wij ze dikwijls aanraakten en er onze aandacht op vestigden. Het vermogen om de ooren te bewegen en ze naar alle kanten te kunnen richten, bewijst zonder twijfel aan vele dieren den grootsten dienst, omdat zij daardoor kunnen bemerken van welken kant het gevaar hen bedreigt; maar ik heb nooit gehoord van iemand die het vermogen bezat om zijn ooren omhoog te steken—de eenige beweging die een mensch van nut kon zijn. Men kan het geheele uitwendige oor als rudimentair beschouwen met al zijn plooien en uitstekende punten (helix en anti-helix, tragus en anti-tragus enz.), die bij de lagere diersoorten het oor, wanneer het omhoog staat, kracht en steun geven, zonder het veel zwaarder te maken. Sommige schrijvers denken evenwel, dat het kraakbeen van het oor dient om trillingen over te brengen op de gehoorzenuw; maar de heer Toynbee24 komt, na al de bewijzen die hiervoor worden aangevoerd, te hebben nagegaan, tot het besluit dat het uitwendige oor geen bepaald nut heeft. De ooren van den chimpanzee en den orang gelijken opmerkelijk veel op die van den mensch; en de oppassers in den Londenschen dierentuin hebben mij verzekerd, dat deze dieren ze nooit bewegen of omhoog steken, zoodat zij, wat hun functie betreft, in even rudimentairen staat verkeeren als bij den mensch. Waarom deze dieren, evenals de voorouders van den mensch, het vermogen om hun ooren omhoog te steken verloren hebben, kunnen wij niet zeggen. Het kan zijn, hoewel deze beschouwingswijze mij niet geheel voldoet, dat zij door hun gewoonte om in boomen te leven en door hun groote kracht maar weinig aan gevaren waren blootgesteld, en dus gedurende vrij langen tijd hun ooren maar weinig bewogen, waardoor langzamerhand het vermogen om ze te bewegen verloren ging. Dit zou een dergelijk geval zijn als dat van die groote logge vogels, die, oceanische eilanden (17) bewonende en daar niet blootgesteld zijnde aan de aanvallen van roofdieren, het vermogen hebben verloren om hun vleugels tot vliegen te gebruiken.

Fig. 2. Oor van een mensch, gemodelleerd en geteekend door den heer Woolner.

a. De vooruitstekende punt.

De beroemde beeldhouwer Woolner deelt mij een kleine bijzonderheid mede van het uitwendige oor, die hij dikwijls zoowel bij vrouwen als bij mannen heeft opgemerkt, en waarvan hij de beteekenis [22]volkomen begreep. Zijn aandacht werd er het eerst op gevestigd toen hij aan het beeld van een kabouter werkte, waaraan hij puntige ooren had gegeven. Daardoor werd hij er toe gebracht de ooren van verschillende aapsoorten, en vervolgens nog zorgvuldiger die van den mensch te beschouwen. De bijzonderheid bestaat uit een kleine, stompe punt, die op den naar binnen omgevouwen rand of helix uitsteekt. De heer Woolner maakte een nauwkeurig model van zulk een geval, en zond mij nevensgaande teekening (Fig. 2). Deze punten steken niet alleen naar binnen uit, maar dikwijls ook een weinig naar buiten, zoodat zij zichtbaar worden wanneer men het hoofd recht van voren of van achteren ziet. Zij verschillen in grootte en ook een weinig in stand, daar zij nu eens iets hooger, dan weder iets lager staan; ook komen zij soms voor aan het eene oor en niet aan het andere. (18) Zij zijn niet beperkt tot den mensch; want ik nam ze eens waar bij een der spinapen (Ateles Beelzebuth) in den Londenschen dierentuin, en Dr. E. Ray Lankester deelt mij een ander geval mede bij een chimpanzee in den Hamburgschen dierentuin. De helix bestaat duidelijk uit den uitersten rand van het oor, die naar binnen omgevouwen is; en dit omvouwen schijnt eenigszins in verband te staan met het voortdurend naar achteren drukken van het geheele uitwendige oor. Bij vele apen die in hun orde geen hooge plaats innemen, zooals bavianen en sommige soorten van het geslacht Macacus25, is het bovendeel van het oor een weinig gepunt en de rand in het geheel niet naar binnen omgevouwen; maar werd de rand op die wijze omgevouwen, dan zou noodzakelijk een kleine punt naar binnen en waarschijnlijk ook een weinig naar buiten uitsteken; en dit geloof ik, dat in vele gevallen hun oorsprong is. Daarentegen houdt Prof. L. Meyer in een dergelijke, onlangs gepubliceerde verhandeling26 vol, dat het geheele geval slechts een toevallige [23]afwijking is; en dat de uitsteeksels werkelijk niet als rudimenten moeten worden opgevat, maar alleen zijn ontstaan, doordat het inwendige kraakbeen ter weêrszijden van deze punten niet tot volkomen ontwikkeling is gekomen. Ik ben bereid aan te nemen, dat dit in vele gevallen de juiste verklaring is, zooals in die, welke door Prof. Meyer zijn afgebeeld en waarin er verscheidene kleine puntjes zijn of de geheele rand gegolfd is. In heb zelf, door de vriendelijkheid van Dr. L. Down, het oor gezien van een microcephalen idioot, bij ’t welk er een uitsteeksel is aan de buitenzijde van de helix, en niet op den naar binnen omgevouwen rand, zoodat deze punt in geen betrekking kan staan tot een vroegere punt van het oor. Toch komt mijn oorspronkelijke meening, dat de punten sporen zijn van de spitsen van vroegere overeindstaande en gepunte ooren, mij in sommige gevallen nog waarschijnlijk voor. Ik denk zulks wegens het veelvuldig voorkomen daarvan, en omdat hun plaats algemeen overeenstemt met die van de spits van een gepunt oor. In één geval, waarvan mij een photogram is gezonden, is het uitsteeksel zoo groot, dat, wanneer men onderstelt, in overeenstemming met de meening van Prof. Meyer, dat het oor volkomen werd gemaakt door de gelijkmatige ontwikkeling van het kraakbeen over de geheele uitgebreidheid van den rand, het ten volle een derde van het geheele oor zou bedekken. Twee gevallen zijn mij medegedeeld, één uit Noord-Amerika en het andere uit Engeland, waarin het bovengedeelte van den rand volstrekt niet naar binnen omgevouwen, maar gepunt is, zoodat de omtrek ervan zeer sterk gelijkt op dien van het gepunte oor van een gewoon viervoetig dier. In één dezer gevallen, dat bij een jong kind was, vergeleek de vader het oor met de teekening27 welke ik heb gegeven van het oor van een aap, den Cynopithecus niger, en zegt, dat hun omtrekken nauwkeurig overeenstemmen. Indien in deze beide gevallen de randen op de gewone wijze waren omgevouwen, moest er een naar binnen loopend uitsteeksel zijn gevormd. Ik mag er bijvoegen, dat in twee andere gevallen de omtrek nog eenigszins gepunt blijft, hoewel de rand van het bovenste gedeelte van het oor op de gewone wijze naar binnen is omgevouwen—bij één daarvan echter zeer weinig. De volgende houtsnede (Fig. 3.) is een nauwkeurige copie van een photogram van den foetus van een orang (die Dr. Nitsche zoo vriendelijk was mij te zenden), waarop men [24]kan zien hoe verschillend de gepunte omtrek van het oor in dit tijdperk is van het oor van een volwassen orang, dat over het algemeen zeer sterk op een menschenoor gelijkt. Het is duidelijk dat als de spits van zulk een oor werd omgevouwen, als het gedurende zijn verdere ontwikkeling niet sterk veranderde, een naar binnen uitstekende punt zou ontstaan. Over het algemeen komt het mij waarschijnlijk voor, dat de punten in quaestie in sommige gevallen, zoowel bij den mensch als bij de apen, rudimenten van een vroegeren toestand zijn.

Fig. 3. Foetus van een orang. Nauwkeurige copie van een photogram, den vorm van het oor op dien vroegen leeftijd aantoonende.

De membrana nictitans of het derde ooglid (19) met zijn bijbehoorende spieren en andere deelen, is bijzonder goed ontwikkeld bij vogels, en door zijn functie voor hen van groot gewicht, daar het snel over den geheelen oogbol kan worden getrokken. Men vindt het bij sommige reptielen en amphibieën en bij sommige visschen, zooals de haaien. In de twee lagere afdeelingen van de klasse der zoogdieren, namelijk bij de snaveldieren (Monotremata) en bij de buideldieren, en ook bij enkele hoogere zoogdieren, zooals bij den walrus, komt het eveneens goed ontwikkeld voor. Maar bij den mensch, de apen en de meeste andere zoogdieren, bestaat het, naar door alle ontleedkundigen wordt aangenomen, alleen rudimentair en vormt de zoogenaamde plica semilunaris.28

De reukzin is voor de meeste zoogdieren van het hoogste gewicht—sommigen, zooals de herkauwende dieren, waarschuwt hij voor gevaar; anderen, zooals de verscheurende dieren, helpt hij hun prooi vinden; bij nog anderen, zooals het wilde zwijn, dient hij voor beide die doeleinden. [25]Maar de reukzin is, zoo van eenig, dan toch van zeer weinig nut, zelfs voor de wilden, bij wie hij in ’t algemeen meer ontwikkeld is dan bij de beschaafde rassen. Hij waarschuwt hen niet voor gevaren, en doet hun hun voedsel niet vinden; hij verhindert niet, dat de Eskimo’s in de meest bedorven lucht leven, noch dat vele wilden half verrot vleesch eten. Zij die gelooven aan het beginsel van trapsgewijze ontwikkeling, zullen niet gereedelijk toegeven, dat de mensch dien zin oorspronkelijk slechts in die mate heeft verkregen, waarin hij hem tegenwoordig bezit. Ongetwijfeld heeft hij dien zin in verzwakten en dus gedeeltelijk rudimentairen toestand van den eenen of anderen voorouder geërfd, die er zeer veel nut van had en hem voortdurend gebruikte. Wij kunnen daaruit misschien de zeer juiste opmerking van Dr. Maudsley29 begrijpen, als hij zegt, dat de reuk bij den mensch „bijzonder dienstig is om de gedachte aan en het beeld van vergeten tooneelen en plaatsen levendig in het geheugen terug te roepen”; want bij dieren waarbij dit zintuig ontwikkeld is, zooals honden en paarden, zien wij, dat oude herinneringen van personen en plaatsen in nauw verband staan met hun reuk.

De mensch verschilt zeer van al de andere Primaten, doordat hij bijna geheel onbehaard is. Over het grootste gedeelte van het lichaam vindt men bij den man slechts enkele korte haren, hier en daar verspreid; bij de vrouw slechts fijn dons. Bij individu’s, die tot het zelfde ras behooren, vindt men veel verschil in behaardheid, niet alleen wat het getal der haren aangaat, maar ook in de plaats waar zij groeien; zoo zijn de schouders van sommige Europeanen geheel kaal, terwijl zich daarop bij andere dikke bossen haar vertoonen.30 (20) Het valt bijna niet te betwijfelen, of de haren, die zoo ongelijk over het lichaam verspreid zijn, zijn slechts rudimenten van het harig bekleedsel, dat de lagere diersoorten geheel bedekt. Deze voorstelling krijgt te meer waarschijnlijkheid, wanneer men bedenkt, dat fijne, korte, licht gekleurde haren op armen en beenen en andere lichaamsdeelen nu en dan overgaan in „dicht opeenstaande, lange, eenigszins grove, donkere haren”, wanneer zij abnormaal worden gevoed dicht bij plekken, die zich sinds lang in ontstoken toestand bevinden. [26]

De heer Paget31 deelt mij mede, dat menschen die tot de zelfde familie behooren, dikwijls in hun wenkbrauwen enkele haren hebben, die langer zijn dan de overige, zoodat deze kleine bijzonderheid schijnt te worden overgeërfd. Deze haren vertegenwoordigen klaarblijkelijk de vibrissae (21), die bij velen van de lagere diersoorten als tastorganen worden gebruikt. Bij een jongen chimpanzee heb ik opgemerkt, dat enkele rechtopstaande, vrij lange haren boven de oogen uitstaken, op de plaats waar de ware wenkbrauwen zouden hebben gestaan, wanneer zij aanwezig waren geweest.

Het fijne, wollige haar, het zoogenaamde lanugo, waarmede de menschelijke foetus gedurende de zesde maand dicht bedekt wordt, levert een nog opmerkenswaardiger geval op. Het ontwikkelt zich eerst in de vijfde maand, op de wenkbrauwen en op het gelaat, voornamelijk rondom den mond, waar het veel langer is dan op het hoofd. Eschricht32 vond een knevel van deze soort bij een vrouwelijken foetus; dit is evenwel niet zoo verwonderlijk, als men op het eerste gezicht zou denken, want de twee seksen hebben, wat uiterlijke kenmerken aangaat, gedurende het eerste tijdperk van hun ontwikkeling over het algemeen veel overeenkomst met elkander. De richting en rangschikking der haren zijn op alle deelen van het lichaam van den foetus de zelfde als bij den volwassen mensch, maar zijn aan veel verschil onderhevig. De geheele oppervlakte, zelfs voorhoofd en ooren daaronder begrepen, is dicht met haar bezet; maar het is een veelbeteekenend feit, dat de palmen der handen en de voetzolen geheel kaal zijn, evenals de onderste deelen van alle vier de ledematen bij de meeste lagere dieren. Daar dit alles moeielijk aan een toevalligen samenloop van omstandigheden kan worden toegeschreven, moeten wij de wollige bedekking van den foetus beschouwen als de rudimentaire vertegenwoordiger van het blijvende harige bekleedsel der zoogdieren, die behaard ter wereld komen. Er zijn drie of vier gevallen opgeteekend van personen, die bij hun geboorte hun geheele lichaam en gelaat dik bedekt hadden met fijne, lange haren; en deze vreemde toestand is in hooge mate erfelijk en gaat gepaard met een abnormalen toestand der tanden.33 Prof. Alex. [27]Brandt bericht mij, dat hij het haar van een zoodanig man, vijf-en-dertig jaren oud, heeft vergeleken met het wolhaar van een foetus, en het geheel gelijksoortig heeft bevonden; daarom kan, naar hij opmerkt, het geval worden toegeschreven aan een stilstand in de ontwikkeling van het haar, gepaard met het voortdurend groeien daarvan. Een dokter van een kinderhospitaal heeft mij verzekerd, dat bij vele teêre kinderen de rug met vrij lange zijdeachtige haren bedekt is; en zulke gevallen behooren waarschijnlijk tot de zelfde categorie.

Het schijnt, dat de achterste maaltanden of kiezen van verstand bij de meer beschaafde menschenrassen een neiging bezitten om rudimentair te worden. Deze kiezen zijn iets kleiner dan de andere maaltanden, zooals ook het geval is met de overeenkomstige tanden van den chimpanzee en den orang; en zij hebben slechts twee afzonderlijke wortels. Zij komen niet voor het zevende jaar door het tandvleesch heên, en tandmeesters hebben mij verzekerd, dat zij veel meer aan verrotting onderhevig zijn en vroeger uitvallen dan de andere tanden. Het is ook opmerkelijk, dat bij die tanden meer verschil bestaat, zoowel in vorm als in het tijdperk van hun ontwikkeling, dan bij de andere.34 Bij de Melanesische rassen daarentegen hebben de kiezen van verstand gewoonlijk drie afzonderlijke wortels en zijn ze doorgaans gezond; in grootte verschillen zij bij deze minder van de andere maaltanden dan bij de Kaukasische rassen.35 Prof. Schaaffhausen geeft van dit verschil tusschen genoemde rassen de volgende reden: „het gedeelte van de kaak, waar de laatste kiezen komen, wordt bij de beschaafde rassen voortdurend korter”36, en dit steeds korter worden, geloof ik, dat men veilig daaraan kan toeschrijven, dat beschaafde menschen zich steeds met zachte, gekookte spijzen voeden en dat zij dus hun kaken minder gebruiken. Van den heer Brace heb ik vernomen, dat het tegenwoordig in de Vereenigde Staten een vrij algemeene gewoonte is geworden, den kinderen eenige maaltanden uit te trekken, omdat de kaak niet groot genoeg wordt voor de volledige ontwikkeling van het normale getal.37 [28]

Wat het darmkanaal betreft, heb ik slechts één rudimentair deel vermeld gevonden, namelijk het wormvormige aanhangsel van den blinden darm. De blinde darm is een tak of diverticulum van het darmkanaal, die blind eindigt, en is bij velen van de lagere plantetende zoogdieren buitengewoon lang. Bij de tot de buideldieren behoorende koala is hij zelfs meer dan driemaal zoo lang als het lichaam.38 Somtijds loopt hij in een trapsgewijze dunner wordende punt uit, en somtijds wordt hij ook door vernauwingen in deelen verdeeld. Het schijnt, dat ten gevolge van een veranderden leefregel of van andere gewoonten de blinde darm bij vele dieren veel korter is geworden, terwijl het wormvormig aanhangsel als een rudiment van het verkorte deel is overgebleven. Dat dit aanhangsel een rudiment is, kunnen wij afleiden uit zijn geringe grootte en de verschillen, die het, zooals Prof. Canestrini39 heeft bewezen, bij den mensch vertoont. Somtijds ontbreekt het geheel en al, andere malen is het daarentegen bijzonder ontwikkeld. De opening ervan is somtijds over de helft, somtijds over twee derden van de lengte gesloten; het uiteinde is dan plat en zonder inwendige holte. Bij den orang is dit aanhangsel lang en samengerold; bij den mensch neemt het zijn oorsprong aan het uiteinde van den korten blinden darm, is gewoonlijk 10 tot 12.5 c.M. lang en heeft slechts 8 m.M. middellijn. Niet alleen is dit aanhangsel nutteloos, maar het veroorzaakt somtijds den dood; hiervan heb ik onlangs twee gevallen gehoord: dit wordt veroorzaakt door kleine, harde voorwerpen, zooals zaadjes, die in de opening ervan dringen en daar ontsteking veroorzaken.40

Bij de vierhandigen en eenige andere orden van zoogdieren, in het bijzonder bij de verscheurende dieren, is er een opening aan het benedeneinde van het opperarmbeen, foramen supra-condyloïdeum genaamd, door welke de groote zenuw en dikwijls ook de groote slagader van het voorste lid heêngaan. In het opperarmbeen van den mensch is er, zooals Dr. Struthers41 en anderen hebben aangetoond, doorgaans [29]een spoor van deze opening en somtijds is zij vrij goed ontwikkeld en wordt dan door een haakvormig uitsteeksel van het been en een daaraan verbonden band gevormd. Wanneer deze opening er is, gaat de groote zenuw er altijd door, en dit bewijst duidelijk, dat zij homoloog met een rudiment van het foramen supra-condyloïdeum der lagere diersoorten is. Prof. Turner schat, naar hij mij mededeelde, dat zij aanwezig is bij één percent van de skeletten uit onzen tijd; in oude tijden schijnt zij veelvuldiger te zijn geweest. De heer Busk42 heeft hiervan de volgende bewijzen bijeengebracht: Prof. Broca „vond deze opening bij vier en een half percent van de armbeenderen, die in het „Cimétière du Sud” te Parijs werden verzameld; en in het hol van Orrony, waarvan de inhoud tot den Bronstijd (22) moet worden gebracht, bezaten acht opperarmbeenderen van de twee-en-dertig haar; hij gelooft echter dat deze buitengewone verhouding daaraan is toe te schrijven, dat het een soort van familiegraf was.” De heer Dupont vond, dat 30 percent van de beenderen uit de holen van de Lesse, die tot het Rendiertijdperk (23) behooren, deze opening bezaten; terwijl de heer Leguay in een soort van dolmen te Argenteuil beenderen vond, waarvan vijf-en-twintig percent aldus waren doorboord. De heer Pruner-Bey vond, dat bij de beenderen van Vauréal 26 percent de opening bezaten. Wij mogen hier niet onvermeld laten, dat de heer Pruner-Bey mededeelt, dat die bijzonderheid bij de Guanche-skeletten wordt opgemerkt. (24) Het feit, dat oude rassen in dit en vele andere gevallen, veelvuldiger voorbeelden opleveren van vormen welke op die van lagere diersoorten gelijken, dan de nieuwere rassen, verdient opmerking. (25) Een van de hoofdredenen schijnt te wezen, dat in de lange rij van afstammelingen de oude rassen iets nader bij hun verwijderde op dieren gelijkende voorouders staan dan de tegenwoordige.

Hoewel het koekoeksbeen bij den mensch niet tot staart dient, vertegenwoordigt het bij hem met eenige wervels, die wij later zullen beschrijven, volkomen dat deel van de overige gewervelde dieren. In een vroeg embryonaal tijdperk is het vrij, en strekt zich, zooals men in Fig. 1, een menschelijk embryo voorstellende, kan zien, tot voorbij de onderste ledematen uit. In sommige zeldzame en abnormale gevallen, [30]heeft men volgens Isidore Geoffroy en anderen opgemerkt, dat het zelfs na de geboorte een klein uitwendig rudiment van een staart vormde.43 (26) Het koekoeksbeen is kort, bestaat gewoonlijk slechts uit vier wervels en deze verkeeren in een rudimentairen toestand; want met uitzondering van den bovensten bestaan zij alleen uit het wervellichaam.44 Zij zijn voorzien van eenige spieren, waarvan er een, naar mij door Prof. Turner is medegedeeld, door Theile uitdrukkelijk is beschreven als een rudimentaire herhaling van de uitstrekkende spier van den staart, die bij vele zoogdieren zoo bijzonder ontwikkeld is.

Het ruggemerg strekt zich bij den mensch benedenwaarts slechts tot de laatste rug- of eerste lendenwervels uit; maar een op een draad gelijkend deel (het filum terminale) loopt door de as van dat gedeelte van het wervelkanaal, dat in het heiligbeen is gelegen, en zelfs over den rug van de koekoeksbeentjes naar beneden. Het bovenste gedeelte van dezen draad is, naar Prof. Turner mij mededeelt, ongetwijfeld homoloog met het ruggemerg, maar het onderste gedeelte bestaat waarschijnlijk alleen uit de pia mater of het vaatachtige bekleedende vlies. Zelfs in dit geval kan men zeggen, dat het koekoeksbeen een overblijfsel bezit van zulk een belangrijk deel als het ruggemerg, al is het dan ook niet langer in een beenig kanaal omsloten. Het volgende feit, dat ik ook aan Prof. Turner ben verschuldigd, toont hoe volkomen het koekoeksbeen met den waren staart der lagere dieren overeenkomt. Luschka heeft onlangs aan het uiteinde der koekoeksbeenderen een zeer eigenaardig samengerold lichaam ontdekt, dat een voortzetting vormt van den middelsten slagader van het heiligbeen, en deze ontdekking gaf aan Krause en Meyer aanleiding om den staart van een aap (Macacus) en van een kat te onderzoeken: in beide vonden zij, hoewel niet aan het uiteinde, een dergelijk samengerold lichaam.

Het voortplantingsstelsel vertoont verschillende rudimentaire deelen, maar deze verschillen in één belangrijk opzicht van de voorgaande gevallen. Wij hebben hier niet te doen met een overblijfsel dat bij de [31]soort in haar tegenwoordigen toestand doelloos is, maar met een deel dat bij de ééne sekse altijd tegenwoordig en noodig is, terwijl het bij de andere slechts rudimentair is ontwikkeld. Toch is het voorkomen van zulke rudimentaire deelen, als men uitgaat van het geloof aan de afzonderlijke schepping van elke soort, even moeilijk te verklaren, als in de voorgaande gevallen. Later zal ik op deze rudimentaire deelen moeten terugkomen, en zal aantoonen, dat hun tegenwoordigheid over het algemeen uitsluitend van overerving afhangt, dat namelijk deelen, door de ééne sekse verkregen, gedeeltelijk op de andere zijn overgeplant. Ik wil hier slechts eenige voorbeelden van dergelijke rudimentaire deelen geven. Het is algemeen bekend, dat bij de mannetjes van alle zoogdieren, de mensch niet uitgezonderd, rudimentaire tepels worden gevonden; er bestaan verschillende voorbeelden, dat deze zich goed ontwikkeld en overvloedig melk opgeleverd hebben. (27) Een wezenlijke identiteit bij de twee seksen wordt ook daardoor aangetoond, dat zij bij beide somtijds sympathetisch opzwellen gedurende een aanval van de mazelen. Het is tegenwoordig algemeen erkend, dat de vesicula prostatica (28), die bij vele mannelijke zoogdieren is opgemerkt, homoloog is met de vrouwelijke baarmoeder en den daarmede verbonden doorgang. Het is onmogelijk Leuckart’s uitnemende beschrijving van dit orgaan en zijn redeneering te lezen, zonder te worden overtuigd van de juistheid van zijn besluit. Dit is vooral duidelijk in het geval van die zoogdieren, bij welke de ware vrouwelijke baarmoeder tweehoornig is, want bij de mannetjes van deze is ook de vesicula vorksgewijze verdeeld.45 Nog enkele andere, tot het voortplantingsstelsel behoorende rudimentaire deelen zouden hierbij kunnen worden gevoegd.46

De beteekenis van de drie bovenvermelde groote klassen van feiten is onmiskenbaar. Het zou echter overtollig zijn den keten van bewijzen, in het breede in mijn „Ontstaan der Soorten” gegeven, hier uitvoerig te herhalen. De homologe bouw van het geheele geraamte der ledematen in de zelfde dierklasse kan worden begrepen, als wij aannemen, dat zij afstammen van een gemeenschappelijken stamvader, en daarna door langzame verandering voor gewijzigde levensvoorwaarden geschikt zijn geworden. Bij elke andere beschouwingswijze is de typische overeenkomst [32]tusschen de hand van een mensch en een aap, den poot van een paard, den zwempoot van een zeehond, den vleugel van een vledermuis volkomen onverklaarbaar. Het is geen wetenschappelijke verklaring te beweren, dat zij allen volgens het zelfde ideale plan zijn gevormd. Ten opzichte van de ontwikkeling kunnen wij duidelijk begrijpen, uitgaande van het beginsel, dat verschillen in een vrij laat embryonaal tijdperk ontstonden en in een overeenkomstig tijdperk werden overgeërfd, hoe het komt, dat embryo’s van hoogst verschillende diervormen, toch meer of minder volkomen het maaksel van hun gemeenschappelijken stamvader hebben kunnen bewaren. Geen andere verklaring is ooit gegeven van het verwonderlijke feit, dat de embryo’s van een mensch, een hond, een zeehond, een vledermuis, een reptiel enz. in den beginne nauwelijks van elkander kunnen worden onderscheiden. Om het bestaan van rudimentaire organen te begrijpen, hebben wij slechts te onderstellen, dat een vroegere voorvader die deelen in volkomen staat bezat, en dat zij onder veranderde levensvoorwaarden zeer werden verkleind, hetzij alleen doordat zij niet werden gebruikt, hetzij doordat de natuur die individu’s voor de voortplanting uitkoos, welke het minst waren overladen met een overtollig deel, geholpen door de overige boven aangegeven middelen.

Op die wijze kunnen wij begrijpen, wat de reden is van het feit, dat de mensch en al de overige gewervelde dieren volgens het zelfde algemeene type zijn gevormd, waarom zij de zelfde vroege ontwikkelingstrappen doorloopen en waarom sommige rudimentaire deelen bij hen allen voorkomen. Bij gevolg moeten wij onbewimpeld hun gemeenschappelijke afstamming aannemen; aan een andere beschouwingswijze de voorkeur geven, is aannemen, dat ons eigen maaksel en dat van alle ons omringende dieren slechts een valstrik is, gespannen om ons oordeel van den goeden weg af te brengen. Dit besluit wordt zeer versterkt, als wij de leden van de geheele dierlijke reeks beschouwen, en letten op de bewijzen, afgeleid van hun verwantschappen of klassificatie, hun geographische verspreiding en geologische opeenvolging. (29) Het zijn alleen ons natuurlijk vooroordeel en die hoogmoed, die onze voorouders deed verklaren, dat zij van halfgoden afstamden, die er ons toe leiden dit besluit te betwijfelen. De tijd zal echter weldra aanbreken, dat men het vreemd zal vinden, dat natuuronderzoekers, die goed bekend waren met de vergelijkende ontleedkunde en met de ontwikkelingsgeschiedenis van den mensch en van andere zoogdieren, hebben kunnen gelooven, dat elke soort door een afzonderlijke scheppingshandeling was voortgebracht. [33]

[Inhoud]

AANTEEKENINGEN.

(1) „Homologe structuur.” Er bestaat in het wetenschappelijk taalgebruik een groot verschil tusschen homologie en analogie. Homoloog noemt men die deelen, welke volgens het zelfde algemeene type gebouwd en op de zelfde wijze met de overige deelen verbonden zijn, en dus uit een vergelijkend anatomisch oogpunt met elkander overeenkomen, al verschilt hun gebruik geheel. Zoo zijn b.v. de hand van een mensch, de vleugel van een vledermuis, de graafpoot van een mol homoloog, evenzoo de zwemblaas van een visch en de longen van een zoogdier. Twee soorten vertoonen dus een homologe structuur, wanneer de deelen waaruit het lichaam van de eene bestaat, homoloog zijn met de deelen van het lichaam van de andere. Bij eene en de zelfde soort merkt men tusschen de beide seksen een homologe structuur op. Analoog noemt men die deelen, welke tot de zelfde functie dienen, al komen zij uit een vergelijkend anatomisch oogpunt volstrekt niet overeen. Zoo zijn b.v. de vleugels van een vogel analoog met die van een vlinder, daar beide dienen om te vliegen, en is, hoewel beide pooten zijn, de poot van een vogel volstrekt niet homoloog met die van een vlinder47; evenzoo zijn de longen van een zoogdier analoog met de kieuwen van een visch, daar beide ademhalingswerktuigen zijn, enz. Twee deelen kunnen natuurlijk ook tegelijkertijd homoloog en analoog zijn, b.v. de armen van een mensch en de voorpooten van een aap, de vleugels van een vogel en die van een vledermuis, enz.

Ook in één en het zelfde dierlijke lichaam merkt men op, dat sommige deelen, volgens het zelfde type gebouwd, op de zelfde wijze met andere deelen verbonden en dus homoloog zijn. Zoo zijn b.v. de wervels homologe deelen, evenzoo de ribben. In dezen zin zijn de voorste ledematen van een gewerveld dier homoloog met de achterste, en de linkerhelft van het lichaam met de rechterhelft. R. Owen noemt deze soort van homologie homotypie en bezigt het woord homologie alleen bij vergelijking van overeenkomstige deelen van verschillende soorten of seksen.

(2) „Rudimentaire organen.” Gelijk aan de lezers van het „Ontstaan der Soorten” en van het „Varieeren der Huisdieren en Cultuurplanten” bekend is, merkt men dikwijls op, dat organen, die bij de eene diersoort in geheel ontwikkelden toestand voorkomen en tot bepaalde functiën dienen, bij andere soorten in groei achtergebleven en door onvolledige ontwikkeling ook in vorm veranderd zijn. Somtijds hebben zij dan bij die tweede soort geen of gering nut, ja kunnen in enkele gevallen zelfs schadelijk worden; zij zijn om zoo te zeggen slechts daar als vertegenwoordigers der ontwikkelde organen en bewijzen de eenheid van type der twee soorten. Dergelijke onvolledig ontwikkelde deelen noemt men rudimentaire organen. Evenzoo komen sommige organen die bij de eene sekse goed ontwikkeld zijn, bij de andere [34]gewoonlijk slechts in rudimentairen toestand voor (b.v. de zogklieren bij den mensch). Ook vindt men bij volwassen individu’s organen, die gedurende het foetale leven goed ontwikkeld waren, in rudimentairen staat terug. Zoo zijn de vasa aberrantia van de ballen bij den man en de zoogenaamde lichamen of organen van Rosenmüller bij de vrouw rudimenten van de corpora Wolffiana of primordiaalnieren van den embryo. Evenzoo zijn, wanneer men bij een en het zelfde individu homotype organen vergelijkt, bij het eene sommige deelen slechts rudimentair aanwezig, die bij het andere volkomen ontwikkeld zijn. Zoo zijn de beentjes van het staartbeen slechts rudimenten van wervels.

Ten vorigen jare heeft W. Pfitsner een anatomische verhandeling, „Die kleine Zehe”, uitgegeven, waarin hij er op wijst, dat de kleine teen bij den mensch rudimentair begint te worden. Deze teen behoort eigenlijk uit drie kootjes te bestaan, maar bij 36% der Duitschers zijn de beide laatste kootjes met elkander vergroeid (hoewel de grens er tusschen nog zichtbaar is) en wel in den regel aan beide voeten, bij ruim 41% der vrouwen en 31% der mannen. De druk van het schoeisel kan de oorzaak hiervan niet zijn (tenzij men hier aan de overerving eener verworven eigenschap mag denken), daar deze vergroeiing even veelvuldig voorkomt bij embryo’s (van de vijfde maand af) en bij kinderen van 1–7 jaar als bij volwassenen, en daarenboven behooren de personen, wier lijken op de snijkamers kunnen worden onderzocht, zelden tot die kringen der maatschappij, welke gewoon zijn nauwe schoenen te dragen. Het eindresultaat zal wel zijn, dat op den duur de kleine teen bij allen slechts uit twee kootjes zal bestaan, en naar schrijver meent, zou dit de eerste stap zijn tot volkomen rudimentair worden van den kleinen teen. Schrijver acht het terecht wenschelijk, dat deze in dit opzicht ook bij volken die geen schoenen of sandalen dragen, wordt onderzocht. Hij wijst er op, dat men ook bij levenden door strekking en buiging van den kleinen teen gemakkelijk kan onderzoeken of de laatste kootjes daarvan al dan niet met elkander vergroeid zijn.

Een der merkwaardigste rudimentaire organen, dat ook bij den mensch voorkomt, is de zoogenaamde pijnappelklier, door Descartes nog voor „de verblijfplaats der redelijke ziel” gehouden.

In 1886 is door de Graaf48 en Spencer49 gelijktijdig aangetoond, dat de zoogenaamde pijnappelklier (epiphyse) in de hersenen het rudiment is van een derde oog, dat bij de vroege voorouders der gewervelde dieren als zoodanig werd gebruikt. Bij sommige fossiele amphibieën (Labyrinthodonten) en hagedissen komt in den schedel een gat voor (een rudiment daarvan is bij de levende dieren dezer klasse de zoogenaamde parietaalopening), waar de gezichtszenuw met de epiphyse was verbonden. Bij de embryo’s der tegenwoordige amphibieën en reptielen begint het derde oog zich als een blaas aan het uiteinde van een veelal lang uitgegroeiden steel te ontwikkelen, maar wordt later door de hersenvliezen geheel van zijn steel gescheiden. De steel verandert daarna in de epiphyse en uit het oog wordt bij de amphibieën de zoogenaamde Stiedasche voorhoofdsklier gevormd, die bij de geboorte onder de epidermis in de lederhuid ligt, terwijl het bij de reptielen als een uit cellen bestaande blaas, die nog pigment en een soort van lens bezit, tusschen de hersenvliezen blijft liggen. Uit den steel ontwikkelt zich na [35]de afsnoering de pijnappelklier. Bij den hazelworm (Anguis fragilis) herinnert de genoemde blaas zeer aan het oog van hoogontwikkelde ongewervelde dieren (b.v. inktvisschen).

Spencer vond bij Hatteria punctata (een Nieuw-Zeelandsch reptiel) en later ook bij Iguana, Cameleon vulgaris en Lacerta agilis het derde oog, klein maar duidelijk herkenbaar en volkomen ontwikkeld, ofschoon de lens troebel is, en door een gezichtszenuw met de epiphyse verbonden, in de zoogenaamde parietaalopening liggen. Een dikke laag bindweefsel scheidt het van de huid, die de parietaalopening bedekt. Ofschoon die huid ter plaatse der opening naar binnen gedrukt is, kan het derde oog ook bij deze dieren dus niet meer tot zien dienen. Ook Spencer merkt de gelijkenis met het oog van sommige ongewervelde dieren op („Nature”, 13 Mei 1886).

Uitvoeriger besprak Spencer zijn ontdekking in „Quart. Journ. of Microsc. Science”, vol. 27, waar hij de resultaten van zijn onderzoek bij 29 soorten van hagedissen mededeelt en bewijst, dat men hier zeer zeker met een rudimentair, tegenwoordig in ontwikkeling achteruitgegaan orgaan te doen heeft.

Reeds vroeger had Rabl. Rückhard er op gewezen, dat bij de reusachtige zeehagedissen uit de liasformatie in de parietaalopening een zintuig had gelegen, dat ongetwijfeld met de epiphyse in betrekking stond en volgens hem waarschijnlijk tot waarneming der stralende warmte had gediend.

De Zwitsersche geleerde Béraneck geeft toe, dat het parietaalorgaan bij de reptielen eens als derde oog heeft gefungeerd, maar houdt het er voor, dat het alleen bij die klasse der gewervelde dieren zich tot een gezichtswerktuig heeft ontwikkeld en bij de overigen een andere functie heeft.

Leydig, die reeds zeventien jaren geleden het bedoelde orgaan waarnam, hield het niet voor een gezichtswerktuig, maar rekende het tot de huidzintuigen, hetgeen door Spencers ontdekking van een directe zenuwverbinding daarvan met de epiphyse bij Hatteria enz., wat de reptielen aangaat, voor weêrlegd mag worden gehouden. Leydig wijst daarbij op de bijzondere ontwikkeling der voorhoofdsklier bij de visschen uit de groep der Scopeliden, waar die geheel gelijkt op de zoogenaamde „nevenoogen”, welke ook bij andere visschen, gelijk Chauliodus, voorkomen en op de bij de enkelvoudige oogen der arthropoden en de bij andere ongewervelde dieren aangewezen gevallen, waarbij gezichtsorganen en beker- of knopvormige organen zoo kunnen samenhangen, dat men, om zich deze betrekking duidelijk te maken, zijn toevlucht heeft genomen tot de uitdrukking overgangszintuigen.

Er bestaan ongetwijfeld bij sommige andere dieren zintuigen, die de mensch mist (zie J. Lubbock, „Sense in Animals”, 1889), en zulke zintuigen kunnen ook bij de stamouders der gewervelde dieren hebben bestaan. Van de indrukken en wijze van werking van zintuigen die wij missen, kunnen wij ons evenmin een heldere voorstelling maken als een blindgeborene van het licht of een geboren doofstomme van het geluid.

Bij de Scopeliden zijn de nevenoogen zeker geen gezichtsorganen, maar dienen als lichtgevende organen, waardoor haar in de duistere diepten van den Oceaan het zien mogelijk wordt gemaakt (Emery, „Die augenähnlichen Organe der Fische”, Bonn, 1881; „Reports of the Scientific Results of the Expedition of the Challenger, Zoology”, vol. XXII).

Waarschijnlijk zal eens blijken, dat het derde oog homoloog is met de pigmentvlek van Amphioxus en het oog der Ascidiënlarven.50 Het feit, dat er [36]in de pijnappelklier zelfs bij den mensch nog een rudiment van bewaard is gebleven, is een sterk bewijs voor den samenhang der gewervelde dieren en van ’s menschen afstamming van een lageren vorm.

(3) „te beginnen met den heer Boucher de Perthes.” De Fransche geleerde Boucher de Perthes was de eerste, die de aandacht vestigde op voortbrengselen van menschelijke nijverheid, die tot een geologisch tijdvak, ouder dan het tegenwoordige (het postpliocene tijdvak of diluvium) opklimmen. Hij gaf in 1847 in zijn „Antiquités Celtiques et Antédiluviennes” beschrijvingen en afbeeldingen van zeer ruw bewerkte vuursteenen wapenen uit het diluvium der Somme-vallei, na in 1846 in zijn werk „De l’Industrie Primitive ou les Arts et leur Origine” reeds te hebben medegedeeld, dat hij dergelijke wapenen aldaar gevonden had. Men sloeg eerst weinig geloof aan zijne bewering, tot de waarheid daarvan in 1853 door Dr. Rigollot en later door de Engelsche geleerden Dr. Falconer, Joseph Evans en Joseph Prestwich, die een onderzoek op de plaats zelve instelden, boven allen twijfel verheven werd. Deze vuursteenen wapenen zijn voor ons even ontwijfelbare bewijzen van ’s menschen bestaan in de voorwereld, als de voetstappen der wilden het voor Robinson Crusoë waren van het bezoeken van zijn eiland door andere menschen. Zij zijn, om met een Engelsch hoogleeraar te spreken, even duidelijke producten van menschelijke nijverheid, als de messen van Sheffield. Boucher de Perthes had ook het geluk de eerste te zijn, die een deel van een menschelijk geraamte—de beroemde onderkaak van Moulin-Quignon—in een gestratifieerde diluviale laag ontdekte. Merkwaardige en overtuigende bewijzen voor het bestaan van den mensch gedurende het postpliocene tijdvak zijn de later gevonden, door tijdgenooten vervaardigde, afbeeldingen van diluviale dieren, onder anderen van den holenbeer (Fig. 4) en van den mammouth (zie de steendrukplaat in het Album der Natuur 1867, blz. 366).

Fig. 4.

Afbeelding van den holenbeer, gevonden in de grot van Massat (Fransche dep. Ariège). Halve grootte.

[37]

Dat niet alleen in de Oude Wereld, maar ook in Amerika de mensch reeds gedurende het diluvium tegelijk met uitgestorven diersoorten leefde, is volkomen zeker. In mijn artikelen over „De Voorhistorische Menschen in Amerika” („Album der Natuur”, 1870 en 71) heb ik daaromtrent reeds het een en ander medegedeeld. In 1889 heeft Dr. Abbott op de vergadering van de „American Association for the Advancement of Science” een overzicht gegeven van de tot het jaar toe in Noord-Amerika gevonden wapens en werktuigen uit den oudsten steentijd of palaeolithische periode.51 De gewichtigste vondsten zijn bij Trenton aan de „Little Falls” (Minnesota) en in het dal van de kleine Miami bij Loveland (Ohio) gedaan. Op het ras, waaraan deze steenen wapens en werktuigen moeten worden toegeschreven, komen wij later terug. Abbott bewijst, dat het eind der ijsperiode slechts het minimum van tijd aangeeft, die tusschen het tijdvak der palaeolithischen mensch in Noord-Amerika en den tegenwoordigen tijd is verstreken. De erosie van de rotskloof waardoor de Niagara stroomt, is eerst begonnen, nadat de ruw bewerkte vuursteenen van Trenton en Madisonville in den bodem bedolven waren. Gedurende den ijstijd werden gedeelten van Noord-Amerika door den mensch bewoond, wiens tijdgenooten o.a. de mastodon, de mammouth en het sedert veel verder naar het noorden terug geweken rendier waren.

Op nog ouder sporen van den mensch in Californië, die tot het tertiaire tijdvak opklimmen, komen wij later terug.

(4) Zie Charles Lyell’s beroemd werk over de oudheid van den mensch, door Dr. T. C. Winkler in onze taal overgezet, onder den titel van „De Geologische Bewijzen voor de Oudheid van het Menschelijk Geslacht”, Zalt-Bommel, bij Joh. Noman en Zoon, 1864.

(5) Het uitvoerigst, duidelijkst en grondigst bespreekt Haeckel den oorsprong, de afstamming en ontwikkelingsgeschiedenis van den mensch in zijn „Anthropogenie oder Entwickelungsgeschichte des Menschen. Gemeinverständliche wissenschaftliche Vorträge über die Grundzüge der menschlichen Keimes- und Stammes-geschichte”, waarvan de derde omgewerkte uitgaaf in 1877, bij W. Engelmann te Leipzig verscheen. Een achtste omgewerkte en uitgebreide uitgaaf van de „Natürliche Schöpfungsgeschichte” verscheen in 1889.

(6) „Correlatie.” Hieronder verstaat men, gelijk aan de lezers der drie vorige deelen van Darwin’s Biologische Meesterwerken bekend is, het feit, dat zoowel bij den mensch als bij de dieren sommige deelen in zoo innig verband met elkander staan, dat wanneer het eene zekere wijzigingen vertoont of abnormaal ontwikkeld is, zulks ook met het andere het geval is, zonder dat wij ons in de meeste gevallen rekenschap van de oorzaak kunnen geven. Vooral homotype deelen vertoonen correlatie; wanneer een individu b.v. aan de linkerhand meer dan vijf vingers heeft, zal het meestal ook aan de rechterhand een even groot aantal bezitten (Correlatie tusschen de beide homotype lichaamshelften), en daarenboven ook aan de voeten dikwijls een abnormaal aantal teenen hebben (Correlatie tusschen de homotype voorste en achterste ledematen). Een voorbeeld hiervan vindt men in de achtste aanteekening op dit hoofdstuk. Ook het feit, dat een abnormaal ontwikkeld lichaamsdeel meestal in zijn afwijking den normalen bouw van een ander daarmede homotyp deel teruggeeft, draagt den naam van correlatie. Als b.v. de spieren van den arm abnormaal ontwikkeld zijn, vindt men er dikwijls den normalen bouw van de spieren van het been in terug en omgekeerd [38]ook niet-abnormaal ontwikkelde deelen vertoonen correlatie, daar bepaalde wijzigingen in het eene met overeenkomstige wijzigingen in het andere gepaard gaan. Zoo bestaat er bij den mensch correlatie tusschen het haar, de huid en de oogen. Personen met donker gekleurde huid hebben toch gewoonlijk donker haar en donkere oogen, terwijl blond en vooral rood haar gepaard gaan met bijzonder blanke huid en lichte oogen. Evenzoo gaat groote lengte der ledematen gewoonlijk gepaard met groote lengte van het hoofd en van het lichaam, en het geheele dier neemt rankere vormen aan, zooals wij aan onze windhonden kunnen opmerken. Zie verder over Correlatie: Hoofdstuk II van dit werk en het „Varieeren der Huisdieren en Cultuurplanten”, Ned. Vert., Deel II, blz. 370.

(7) Misvorming ten gevolge van „stilstand in de ontwikkeling.” De Duitschers noemen dit „Hemmungsbildung.” Wanneer volwassen individuen misvormingen vertoonen, die bij den embryo of den foetus op zeker tijdstip zijner ontwikkeling normaal voorkomen, dan wordt zulks toegeschreven aan een storing, een stilstand in de ontwikkeling van het misvormde orgaan, die begonnen is op het tijdstip, waarop den embryo of de foetus normaal den waargenomen vorm vertoont. Op elke 500 menschen vindt men er b.v. gemiddeld één met een hazenlip, nog minder vindt men er, die een dubbele hazenlip hebben; eindelijk zijn er nog zeldzamer voorbeelden van verhemelten, die zoo zijn gespleten, dat de neusholte met de mondholte samenhangt. Dit zijn allen echter vormen, die ieder mensch gedurende het foetale leven heeft doorloopen. De enkele en dubbele hazenlip, het gespleten verhemelte van sommige menschen zijn derhalve misvormingen ten gevolge van stilstand in de ontwikkeling (Hemmungsbildungen).

(8) „Reduplicatie van deelen.” Er worden soms, zoowel bij de dieren als bij den mensch individu’s geboren, die zekere deelen in grooter getal bezitten, dan zulks in normalen toestand bij de soort waartoe zij behooren, wordt waargenomen. Zoo zijn dikwerf kinderen waargenomen, die aan handen of voeten een grooter aantal vingers of teenen bezaten, dan gewoonlijk. Het sterkst mij hiervan bekende geval is dat van een persoon, die aan elken voet 12 teenen en aan elke hand tevens 12 vingers had (Hyrtl, „Handboek der Topographische Ontleedkunde”, Ned. Vertaling van Dr. E. Hanlo, Deel II, blz. 626). Een ander voorbeeld van een dergelijke reduplicatie van deelen leveren ons de tepels. „De gevallen van overtallige borsten of tepels naast de normale, of in de okselholte, in de lies, op den rug enz. zijn bij het vrouwelijke geslacht zeer dikwijls waargenomen” (ibid., Deel I, blz. 529). Soms heeft ééne klier zelfs meer dan éénen tepel.

(9) „Terugkeer tot een vroeger en ouder type van organisatie.” Het atavisme berust meestal op een stilstand in de ontwikkeling (Hemmungsbildung). Volgens de denkbeelden van de voorstanders der ontwikkelingstheorie toch beantwoordt de reeks van ontwikkelingsphasen, welke een diersoort gedurende het foetale leven doorloopt, verkort aan die, welke de soort zelve bij haar ontwikkeling heeft doorloopen. Een merkwaardig voorbeeld van atavisme door stilstand in de ontwikkeling bij den mensch leveren de zoogenaamde microcephalen, waarover Carl Vogt een uitnemende verhandeling heeft geschreven. Op zeker tijdstip van zijn ontwikkeling bezit de menschelijke foetus hersenen, die niet meer ontwikkeld zijn dan die van een aap. Heeft op dit tijdstip een stilstand in de ontwikkeling plaats, dan wordt er een kind geboren, dat de laatste ontwikkelingsphase van den menschelijken typus niet heeft medegemaakt, een kind, dat atavisme, dat in zijn hersenen den normalen toestand der hersenen van de naaste stamouders van het [39]menschelijk geslacht vertoont, een microcephaal of aapmensch (deze laatste uitdrukking is door den volksmond gevonden). Zijn de hersenen van dergelijke microcephalen aapachtig ontwikkeld, hun gelaat is menschelijk, maar vertoont het type van een zoo laag en dierlijk menschenras, dat de laagste Papoea van den tegenwoordigen tijd in vergelijking zeer ontwikkeld mag heeten. De zoogenaamde Azteken, ook hier te lande rondgevoerd, waren niets anders dan dergelijke microcephalen, die een roodhuid tot vader en een negerin tot moeder hadden. (Zie over de Microcephalen de bekroonde prijsverhandeling van Carl Vogt in „Archiv für Anthropologie”, Bd. II, Brunswijk, 1867, blz. 129–285, met 26 groote steendrukplaten, 74 afbeeldingen van schedels bevattende.)

(10) Hoogst merkwaardig zijn in dit opzicht de afbeeldingen, die Vogt in het eerste deel zijner „Vorlesungen über den Menschen”, Giessen, 1863, geeft. Zie aldaar Fig. 36, 37, 61, 62, 67, 69. Het zal wellicht niet ongepast zijn, hier een kort overzicht te geven van den strijd, die voor ettelijke jaren over het maaksel der hersenen bij den mensch en de apen tusschen Professor Owen aan de eene en Prof. Huxley en vele andere geleerden aan de andere zijde plaats had, een strijd, waarin de Nederlandsche hoogleeraren Schroeder van der Kolk en Vrolik zich bijzonder onderscheidden. Tot het jaar 1857 waren alle beroemde ontleedkundigen, die zich met het maaksel der hersenen van de apen hadden bezig gehouden, Cuvier, Tiedeman, Sandifort, Vrolik, J. G. St. Hilaire, Schroeder van der Kolk, Gratiolet enz. het daarover eens, dat die hersenen volgens het zelfde type waren gebouwd als die van den mensch. In 1857 echter beweerde Owen in een in het tijdschrift van de Linnean Society afgedrukte verhandeling, dat de hersenen van de apen zich van die van den mensch zouden onderscheiden, doordat de groote hersenen bij de eersten de kleine niet geheel overdekken (als men ze van boven beschouwde) en door het gemis van den achtersten hoorn der zijdelingsche hersenholte en van den Hippocampus minor. Huxley kwam hier tegen op, en het bleek dat Owen ongelijk had. Owen beriep zich onder anderen op een afbeelding, door Schroeder van der Kolk en Vrolik van de hersenen van den chimpanzee gegeven, doch waarvan de onnauwkeurigheid door Gratiolet was aangetoond. Schroeder van der Kolk en Vrolik verklaarden echter, dat zij, hoewel groote tegenstanders van alle vormen van de leer der trapsgewijze ontwikkeling, de waarheid boven alles lief hadden; dat zij daarom, op gevaar af van steun te geven aan theorieën, die zij bestreden, het hun plicht achtten openlijk te protesteeren tegen het misbruik, dat Owen van hun autoriteit maakte, en de volkomen juistheid van de kritiek van Gratiolet erkenden. Zij gaven daarenboven nieuwe en juiste afbeeldingen van de hersenen van den orang en toonden het werkelijk bestaan van de betwiste deelen in een der zittingen van de Academie van Wetenschappen te Amsterdam aan, met het gevolg, dat „la présence des parties contestées y a été universellement reconnue par les anatomistes présents à la séance.” De onjuistheid der beweringen van Owen werd daarenboven door meerdere dissecties van hersenen van vele verschillende aapsoorten door Prof. Huxley zelf, door Prof. Rolleston F. R. S., de heeren Marshal F. R. S., Flower en Turner, allen ontleedkundigen, volkomen bewezen. De onnauwkeurigheid der eerste afbeelding van Schroeder van der Kolk en Vrolik was daaraan te wijten dat het nageteekende voorwerp in alcohol werd bewaard, en daardoor de deelen waren misvormd.

(11) „Man is subject like other animals, birds and even insects to that mysterious law, which causes certain normal processes, such as gestation as [40]well as the maturation and duration of various diseases to follow lunar periods.”

Het beste voorbeeld van een normaal proces dat aan maandelijksche perioden is gebonden, leveren ons de maandstonden der vrouw. Zwangere vrouwen lijden soms, ten tijde dat de maandstonden zouden moeten plaats hebben, aan witten vloed. Men heeft ook maandelijks periodiek terugkeerende neusbloedingen en maagbloedingen waargenomen, die dan de plaats der maandstonden bekleeden. Darwin schijnt echter werkelijk aan een geheimzinnig verband tusschen den loop der hemellichamen en de lichaamsverrichtingen van menschen en dieren te hebben geloofd en het periodiek terugkeeren van sommige normale en abnormale verschijnselen met de omwenteling der maan om de aarde in verband te hebben gebracht. Hij tracht daarvan in Hoofdstuk VI zelfs een verklaring te geven. Deze meening komt ons hoogst onwaarschijnlijk, ja onhoudbaar voor. Die perioden toch zijn bij verschillende individu’s van verschillende lengte. Zoo zijn er vrouwen, die elke veertien dagen, andere, die slechts om de zes weken menstrueeren. Ook bij het zelfde individu zijn die perioden niet altijd volkomen regelmatig.

(12) Boitard (aangehaald door Houzeau, „Facultés mentales des Animaux”, 1872, tome I, blz. 399) verhaalt, dat in den Jardin des Plantes te Parijs, een choak-kama (Cynocephalus porcarius) uit zijn kooi ontsnapte en den oppasser Richard gevaarlijk verwondde, zoodat niemand hem durfde naderen. De dochter van Richard, die de voorliefde van den aap voor haar kende, liep naar den anderen kant van de kooi, riep een jongen die dicht daarbij aan het werk was en verzocht dezen haar een kus te geven. Toen de aap hem dit zag doen, uitte hij een verschrikkelijken kreet van jaloerschheid en sprong in de kooi om den jongen door de tralies heen te straffen.

Leo quoque odoratu mulieres a viris distinguit, atque his illas praeferre videtur. Narravit mihi domitor quidam animalium, se leonis in caveam non ingredi solere, antequam mulieris menstruantis pollutum panniculum sub veste sua abscondidisset; qua re leonis animum adeo leniri dixit, ut leonis (non esurientis) caveam intrare minime periculosum esset. Panni odor igitur, superans odorem masculinum, efficere videtur ut leo virum odorari nequeat, atque domitorem, ut ita dicam, feminam oleat. Misschien beweerde derhalve ook Plinius niet ten onrechte, dat een leeuw mannen meer dan vrouwen aanbrult. (Plin., „Hist. Nat”, lib. VIII, cap. XIX, 16).

(13) Merkwaardig zijn in dit opzicht de waarnemingen van A. R. Wallace, die gedurende meer dan drie maanden een levend jong van een orang-oetan bezat. Zie: „Insulinde: het Land van den Orang-Oetan en den Paradijsvogel”, door Alfred Russel Wallace; uit het Engelsch vertaald en van aanteekeningen voorzien door Prof. P. J. Veth, Amsterdam, P. N. van Kampen, 1870, Deel I, blz. 73 v.v.

(14) De dieren, die het meest op den mensch gelijken, zijn de apen. Elk spiertje of zenuwtje van den mensch vindt zijn homoloog deel bij den aap. Niet alleen komt het skelet om zoo te zeggen beentje voor beentje overeen; of liever, niet alleen verschillen de skeletten der verschillende aapsoorten onderling meer, dan zij van dat van den mensch verschillen, maar ook in alle andere deelen van de bewerktuiging vindt men de meest merkwaardige overeenkomst. Zoo vindt men b.v. de fijne ribbetjes op de binnenzijde onzer vingers op die der apen weder, en de rangschikking dier ribbetjes gelijkt bij hen meer op die bij den mensch, naarmate de aapsoort in andere kenmerken meer tot den mensch nadert. Van alle dieren zijn behalve den mensch de apen de eenigen, die aan de extremiteiten, zoogenaamde tastlichaampjes (corpuscula [41]tactus), de organen van onzen tastzin, bezitten, de eenigen, wier oog de fovea centralis en de gele vlek op het netvlies (macula lutea) vertoont; ook het wezenlijk deel van het inwendig gehoorwerktuig stemt bij de ware apen in alle belangrijks punten volkomen overeen met dat van den mensch; bij de halfapen of Lemuriden daarentegen, en bij de overige dieren wijkt het daarvan geheel af. Het tandstelsel, een zoo belangrijk zoölogisch kenmerk, gelijkt bij de apen der Oude Wereld meer op dat van den mensch, dan op dat van de apen der Nieuwe Wereld. De wijfjes van sommige apen zijn de eenige dieren die maandstonden hebben, evenals de vrouw.

De apen die het meest op den mensch gelijken, en zich o.a. door het volkomen gemis van een staart kenmerken, noemt men de anthropomorphen (van ἄντηρωπος mensch, en μορφὴ vorm). Tot de anthropomorphen worden gebracht: de Gorilla en de Chimpanzee, die alleen in het westen van tropisch Afrika worden gevonden, de Orang oetan, tot Borneo en Sumatra beperkt, en de langarmige apen of Gibbons, die in Achter-Indië en in het Aziatisch gewest van Insulinde leven. (Zie: Insulinde, door A. R. Wallace, Nederl. vertaling van Prof. Veth, Deel I, blz. 12).

De apen zijn vierhandig, dat wil zeggen, dat zij vier handen hebben. Op het eerste gezicht zou men denken, dat hierin de apen hooger zijn georganiseerd, dan de mensch, daar de hand een hooger ontwikkeld orgaan is, dan de voet. Maar ook hier geldt de oeconomische wet van de verdeeling van den arbeid; twee functies in één orgaan vereenigd, wijzen op een lager staand organisme. De voet is het werktuig van het gaan, de hand is een grijpwerktuig. Hierin is dus de mensch den aap vooruit.

Echter is de scheiding tusschen mensch en aap hierin niet zoo scherp, als men wellicht gelooft. De voet van den mensch vormt een veêrkrachtigen boog, waarop het gewicht van geheel het lichaam rust; maar op dezen regel zijn vele uitzonderingen. Men weigert in onze legers vele zoogenaamde platvoeten en de voet van den neger vormt geen ontwikkelden boog. Er zijn ook overgangen ten opzichte van het gebruik van den grooten teen: bij de lagere rassen kunnen de voeten bijna als handen worden gebruikt; de Nieuw-Hollanders sleepen bv. met hun voet lansen van 10 voet lengte achter zich. Bij den gorilla begint de voet zich te welven, de vingers der achterhanden worden een soort van teenen, en Huxley merkt terecht op, dat de voet van den gorilla minder verschilt van dien van den mensch, dan van die der andere apen.

Het valt eigenlijk te betwijfelen, of men wel het recht heeft, een enkele aapsoort vierhandig te noemen. Neemt men als kenmerkend verschil tusschen hand en voet aan, dat bij den laatsten de groote teen niet opponibel aan de overige teenen is, dan zijn de achterhanden der apen geen voeten. Neemt men echter de inwendige anatomische structuur als kenmerk aan, dan zijn de achterhanden der apen evenmin handen als de voeten van den mensch. De menschelijke voet onderscheidt zich van de hand door de volgende anatomische verschillen.

1o. Door de rangschikking der beenderen van den voetwortel.

2o. Doordat de buigende en uitstrekkende spieren der teenen kort zijn, dat wil zeggen, dat de vleezige deelen dier spieren niet liggen in het been, dat met den voorarm overeenkomt, maar in den rug en de zool van den voet, die met den rug en de palm van de hand overeenkomen.

3o. Door het uitsluitend bezit der spier, die men peronaeus longus noemt.

Nu heeft Huxley aangewezen, dat de achterhanden der apen in deze drie kenmerken met de voeten van den mensch overeenkomen. De tegenwerping [42]van Lucae, dat de twee laatstgenoemde kenmerken ook aan de achterpooten van den leeuw worden waargenomen, kan het feit niet ontzenuwen, dat de achterste ledematen van den aap werkelijk op de zelfde wijze van de voorste ledematen onderscheiden zijn als die van den mensch. De term vierhandig is dus eigenlijk verkeerd, en de zoölogen, die zoo verschillende wezens als den zeehond, den leeuw en den beer tot de zelfde orde brengen, hebben niet het minste recht om den mensch, als tweehandig, van de orde der vierhandigen te scheiden. Deze laatsten zijn ook tweehandig, en wij moeten dus terugkeeren tot het denkbeeld van Linnaeus, en den mensch met de apen in ééne orde, die der Primaten, vereenigen.52 Zie over dit punt Huxley, „Evidence as to Man’s Place in Nature.”

In 1886 verscheen te Parijs het werk van J. Deniker, „Recherches anatomiques et embryologiques sur les singes anthropoïdes.” De schrijver kwam ook daarin tot het resultaat, dat zoowel bij den embryo als bij het volwassen individu, de verschillen tusschen den mensch en de hoogere apen niet grooter zijn dan die tusschen deze laatsten en de lagere apen.

(15) „Cloaca.” Hieronder verstaat men de gemeenschappelijke holte, waardoor bij de Monotremata (de laagste orde der zoogdieren), de vogels, reptielen en amphibieën en ook bij sommige visschen (de Selachieërs en Lepidosiren) zoowel de vaste als de vloeibare uitwerpselen worden afgevoerd, omdat daarin zoowel het uiteinde van het darmkanaal als de pisleiders en de geslachtsopeningen uitmonden.

(16) „Compensatie van groei.” Hierdoor verstaat men, dat, als een deel zich buitengewoon ontwikkelt, andere deelen doorgaans slecht zijn ontwikkeld. Zoo gaat b.v. een buitengewone ontwikkeling der lichaamsharen bij den mensch dikwijls gepaard met onvolkomenheden in het tandstelsel (vergelijk aanteekening 20, blz. 48); mannen, wier zogklieren zoo ontwikkeld zijn, dat zij melk geven, hebben weinig ontwikkelde geslachtsdeelen (vergelijk aanteekening 27, blz. 50). Evenzoo schijnt de ontwikkeling van den schedel en van de hersenen die van den staart en zelfs van het aangezicht te belemmeren en sleept de ontwikkeling van een hoornachtigen bek de verdwijning der tanden met zich. De buitengewoon sterke ontwikkeling der achterste ledematen gaat dikwijls gepaard met bijzonder kleine voorste ledematen (b.v. bij den Kangoeroe, de Struisachtige Vogels, enz.)

(17) „Oceanische eilanden.” Oceanische eilanden zijn die, welke in den ruimen Oceaan verre van het vasteland liggen en van dit laatste door diepe zeeën zijn gescheiden. Men noemt ze aldus ter onderscheiding van de Continentale, welke laatsten in de nabijheid van het vasteland zijn gelegen en gewoonlijk door ondiepten daarmede samenhangen, zoodat men ze als door natuuromwentelingen daarvan afgescheurde stukken kan beschouwen. De continentale eilanden zijn meestal langwerpig van gedaante, bezitten geologisch dikwijls het karakter van de naburige kusten van het vasteland en hun fauna vertoont met die van dit laatste een grootere of geringere overeenkomst. De oceanische eilanden zijn òf boven den zeespiegel uitstekende toppen van onderzeesche gebergten en van vulkanischen aard, òf koraaleilanden; zij bezitten soms eigene diersoorten en hun fauna kenmerkt zich door volkomen gebrek of groote armoede aan zoogdieren (behalve vledermuizen) en vorschachtige dieren (Batrachii); zij zijn meestal rondachtig van gedaante en [43]liggen gewoonlijk ook in cirkelvormige groepen bijeen, terwijl de continentale eilanden dikwijls reeksen vormen.

(18) Ik heb opgemerkt, dat als men het oor van personen die dit uitwas niet bezitten, op de aangeduide plaats bevoelt, men aldaar dikwijls nog als laatste spoor er van, een klein kraakbeenig knobbeltje kan bemerken.

Deze punten aan het oor schijnen de verbeeldingskracht van het publiek sterk te hebben getroffen. Een recensent in „Nature” (April 6, 1872) stelt voor ze angulus Woolnerianus te noemen. Darwin schreef aan Woolner („Life and Letters”, chapt. VIII), dat zeker Duitscher trotsch was ze zeer ontwikkeld te bezitten, en Darwin een photogram van zijn ooren wilde zenden!

(19) „De membrana nictitans of het derde ooglid.” Bij de dieren, waarbij het goed ontwikkeld is, is het zichtbaar als een verticaal geplaatst vlies aan den binnenhoek van het oog, aan de achterzijde van de twee horizontale oogleden.

(20) Nog sterker worden deze verschillen in behaardheid, wanneer men verschillende menschenrassen met elkander vergelijkt. Het is bekend, dat er stammen bestaan, die geen of bijna geen baard bezitten. Daarentegen leeft aan de monden van den Amoer en vooral op de Kurilische eilanden en het Japansche eiland Jesso, een volksstam, de Aino’s genaamd, wier geheele lichaam bijzonder ruig en met zwarte of rosse haren bedekt is. De zeer dichte, dikwijls twee voet lange baard van de mannen van dezen stam bedekt om zoo te zeggen het geheele gelaat met uitzondering van neus en oogen.

De dwergstammen, die Stanley op zijn tocht tot ontzet van Emin pacha in het groote woud aan den Congo aantrof, zijn met haren van meer dan een centimeter lengte bedekt.

In Birma leeft een sterk behaarde familie, (door Darwin in het „Varieeren der Huisdieren en Cultuurplanten” vermeld) die op den rug nog langer en zwaarder haar bezit dan op de borst, en zoo een hoofdkenmerk van de beharing der zoogdieren teruggeeft. Wallace („Contributions to the Theory of Natural Selection”. London, 1870) beschouwt dit echter eerder als een monstruositeit, dan als een echt atavisme, omdat ook het aangezicht, het voorhoofd en de ooren geheel met haar bedekt, en de tanden zeer onvolkomen ontwikkeld zijn. Wij moeten tegen het eerste argument aanvoeren, dat bij de zoogdieren die nog lager dan de apen staan, en ook onder deze zijn er ongetwijfeld, die aan een voormaligen toestand van het type mensch beantwoorden (vergelijk Hoofdstuk VI van dit werk), het aangezicht, het voorhoofd, en het grootste gedeelte der ooren met haren bedekt zijn.

(21) „Vibrissae.” Eigenlijk zijn dit lange, stijve, dikke haren, die aan de lippen van vele zoogdieren gehecht zijn, en tot wier wortel takken van het vijfde zenuwpaar (nervus trigeminus) loopen. Het zijn tastorganen en men heeft waargenomen, dat katten ongeschikt worden om muizen te vangen, als men ze wegsnijdt, en dat konijnen zich zonder behulp der oogen door middel van deze haren in enge gangen een weg weten te banen. Soms komen dergelijke tastharen in de wenkbrauwen voor.

(22) „Bronstijd.” Ten einde de voortgaande ontwikkeling der menschheid, van haar eerste verschijning in Europa af tot den historischen tijd toe, goed te kunnen uiteenzetten, hebben de archaeologen drie hoofdtijdperken aangenomen, die echter onmogelijk scherp begrensd en vaneengescheiden kunnen worden, maar integendeel allengs in elkander overgaan en altijd onderling door overgangstijdperken zijn verbonden. Deze drie hoofdtijdvakken zijn: 1^o. De Steentijd, gekenschetst door volkomen onbekendheid met de metalen; 2^o. De Bronstijd, zoo genoemd, daar het metaal, dat voornamelijk [44]werd gebruikt, het brons was en men het ijzer nog niet kende; 3^o. De IJzertijd, die den overgang vormt tot de historische tijden.

(23) „Rendiertijdperk.” Daar de steentijd zeer lang geduurd heeft en overgangen tot zeer verschillende trappen van beschaving bevat, wordt hij in drie afdeelingen onderscheiden, waarvan de beide eersten tot in het postpliocene of diluviale tijdvak (het geologische tijdvak, dat het onze voorafgaat) reiken. Deze drie afdeelingen zijn: 1^o. De Oudste Steentijd of het Tijdperk van den Mammouth en den Holenbeer; 2^o. De Middelste Steentijd of het Tijdperk van het Rendier en de overige Noordsche Dieren; 3^o. De Jongste Steentijd of het Tijdperk der Huisdieren en Geslepen Steenen Werktuigen. Men noemt dezen laatsten Steentijd ook wel Neolithische Periode en wat daaraan voorafgaat Palaeolithische Periode.

Aan den jongsten steentijd sluit zich de Bronstijd aan. Het wordt meer en meer zeker, dat men vóór het tijdperk van den mammouth een nog ouderen, Tertiairen Steentijd moet aannemen. Zie over dat alles: le Hon, „l’Homme Fossile en Europe”, Paris et Bruxelles, 1868 (liefst niet de zeer slechte Nederl. Vertaling), Ch. Lyell, „De Geol. Bewijzen voor de Oudheid van het Menschelijk Geslacht”, Nederl. Vertaling van Winkler, mijn brochure, „De Voorhistorische Mensch in Europa”, ’s Gravenhage, 1869 en mijn bewerking van Dr. Büchners „Feiten en Theorieën”, Amsterdam, Warendorf, 1888.

(24) De Guanchen waren de oorspronkelijke bewoners der Canarische eilanden en met de Berbers (Kabylen) verwant. Ook bij Egyptische mummiën komt de hier besproken opening zeer veelvuldig voor.

(25) Dit schijnt vooral in hooge mate het geval te zijn geweest bij de menschenrassen, die gedurende het postpliocene of diluvatie tijdvak Europa bevolkten. Bijna alle menschelijke geraamten of onderdeelen van geraamten uit dat tijdvak die tot dusverre gevonden zijn, vertoonen in het eene of andere opzicht toenadering tot lagere, en wel meer bepaald tot aapachtige vormen. Als voorbeelden daarvan zullen wij hier iets omtrent een zestal dergelijke overblijfselen mededeelen, namelijk omtrent het menschelijk geraamte uit de grot in het Neanderdal, omtrent den schedel van Eguisheim, de onderkaak van la Naulette, de onderkaak uit het Schipkahol in Moravië, de menschelijke geraamten uit de grot van Eyzies in Périgord en die uit de grot „Betche aux Roches” bij Spy (provincie Namen) in België, die allen worden gebracht tot den tijd, dat de mammouth en vele andere uitgestorven diersoorten nog in Centraal Europa leefden.

Nabij Dusseldorf ligt een diepe bergkloof, het Neanderdal geheeten. In een in dat dal gelegen kleine grot ontdekte Dr. Fühlrott in 1857 een menschelijken schedel, die door een leemlaag van anderhalf meter diepte werd bedekt. Waarschijnlijk lag het geheele geraamte aldaar bedolven, maar de werklieden hebben bij het uitgraven door onoplettendheid waarschijnlijk een groot deel der beenderen weggeworpen; want men heeft slechts de grootste kunnen verzamelen.

Er zijn geleerden geweest, die betwijfelden, of de Neanderdalbeenderen werkelijk van een mensch uit het postpliocene tijdperk afkomstig waren, omdat men in de grot volstrekt geen beenderen van uitgestorven diersoorten vond. De leem in de grot kwam echter volkomen overeen met die, waarin men in andere grotten beenderen van uitgestorven diersoorten aantreft; de beenderen van den Neanderdalmensch kleven sterk aan de tong en zijn met kleine puntjes bezet, die, met de loupe onderzocht, dendriten bleken te zijn; in de nabijheid van de grot eindelijk heeft men in den zelfden leem beenderen van den mammouth en den holenbeer gevonden. De meeste geologen hielden het er daarom steeds voor, dat zij wel degelijk aan een tijdgenoot [45]van deze dieren hebben toebehoord, en sedert het bekend worden der beenderen uit de grot bij Spy kan zulks niet meer worden betwijfeld.

Van den Neanderdalschedel (Fig. 5) zijn slechts het voorhoofdsbeen, de beide wandbeenderen, een gedeelte van een slaapbeen en het bovenste gedeelte van het achterhoofdsbeen bewaard gebleven. Hij kenmerkt zich door een buitengewone ontwikkeling der voorhoofdsboezems, dat wil zeggen, door het sterk vooruitspringen der wenkbrauwbogen, die door een diepe groeve van het voorhoofd gescheiden zijn (dit is ook een kenmerk der anthropomorphe apen), de schedelbeenderen zijn buitengewoon dik, het voorhoofd is smal en zoo weinig ontwikkeld, dat het bijna de helft overschrijdt van den afstand, die in dit opzicht tusschen een hedendaagsch Europeaan en een volwassen53 chimpanzee bestaat (Fig. 6); zulk een mensch zou, bij zijn leven gezien, bijna geen voorhoofd hebben vertoond; de indrukken der kauwspieren op de slaapbeenderen zijn zeer ontwikkeld, hetgeen op een groote ontwikkeling der kaken wijst.

Fig. 5.

Afgietsel van een gedeelte van een menschenschedel, uit een hol in het Neanderdal bij Dusseldorf.

Prof. Schaaffhausen, die in Müller’s Archiv etc. 1858 een hoogst interessante verhandeling, getiteld: „Zur Kenntniß der ältesten Rassenschädel”, heeft geplaatst, merkt daarenboven op, dat de beenderen der armen en beenen van den Neanderdalmensch naar verhouding even lang zijn als die van een hedendaagsch Europeaan van de zelfde lengte (de Neanderdalbeenderen hebben aan een individu van middelbare grootte toebehoord), maar dat ze veel dikker zijn dan deze, terwijl daarenboven de sterke ontwikkeling der spierindruksels op die beenderen bewijst, dat het individu, waarvan het skelet afkomstig is, in de noodzakelijkheid verkeerde zijn spieren veel meer te gebruiken en te oefenen dan wij.

Fig. 6.

Omtrekken van drie schedels in profiel gezien op de zelfde relatieve grootte en in den zelfden stand geteekend, om hunne relatieve verschillen voor te stellen.

• 1. Schedel van een volwassen chimpanzee.
• 2. Neanderdalschedel.
• 3. Hedendaagsche Europeesche schedel.

Prof. Schaaffhausen meent, dat de Neanderdalschedel een minder ontwikkeld verstand aanduidt, dan dat van de door de natuur het meest misdeelde negerstammen, met andere woorden, dat het de bestiaalste van alle bekende menschenschedels is.

Huxley zegt van dezen schedel o.a. het volgende: „Hoe men dezen schedel ook moge beschouwen, overal zien wij apen-kenmerken, die hem tot den aapachtigsten [46]van alle bekende schedels maken”; en wat verder: „De Neanderdalbeenderen kunnen echter op geenerlei wijze worden beschouwd als overblijfselen van een menschelijk wezen, dat het midden houdt tusschen mensch en aap. Zij bewijzen het bestaan van een mensch, van wiens schedel men kan zeggen, dat hij eenigermate tot den apentypus terugkeert, zooals bij sommige tuimelaars54 de vederen van hun oorspronkelijk ras, de wilde duif (Columba livia) zich opnieuw vertoonen.”

Fig. 7.

Omtrekken van twee gedeelten schedels op de zelfde relatieve grootte en in den zelfden standen stand geteekend.

• 1. Neanderdalschedel.
• 2. Schedel van Eguisheim.

De schedel van Eguisheim bestaat uit een menschelijk voorhoofdsbeen en wandbeen, die door Dr. Faudel in het löss (een diluviale kleilaag) van de Rijn-vallei te Eguisheim nabij Colmar zijn gevonden. Deze overblijfselen waren vergezeld van beenderen van het reuzenhert, den mammouth en den Europeeschen bison (Bison Europaeus). Hij komt in zijn kenmerken bijna volkomen met den Neanderdalschedel overeen, maar is nog veel minder gewelfd (Fig. 7).

Fig 8.

Gedeelte van een menschelijke onderkaak, in de grot van la Naulette nabij Dinant gevonden. Natuurlijke grootte.

P. Belsanti („Studi sur alcuni Carratteri Regressive del Cranio Humano”, „Archivio per l’Anthropologia”, 1888) heeft de volgende kenmerken, die bij de lagere menschenrassen veelvuldig en bij de hoogere slechts zeldzaam voorkomen, als de [47]gewichtigste aapachtige kenmerken van den menschelijken schedel aangegeven: 1. Duidelijke veelhoekigheid van den schedel; 2. Atrophie der neusbeenderen; 3. Hoefijzervorm van het beenig verhemelte; 5. Zeer ontwikkelde beenlijsten; 6. Eenvoudigheid der schedelnaden; 7. Groote ontwikkeling van het voorhoofduitsteeksel des slaapbeens; 8. Achterovergebogen vleugels van het wiggebeen; 9. Wormsche beentjes in het wiggebeen; 10. Naar achteren toe geregeld in grootte toenemen der kiezen.

De onderkaak van la Naulette (Fig. 8) is door den heer Edouard Dupont in 1866 in de grot van la Naulette nabij Dinant gevonden. De bekende anthropoloog Broca heeft in een der zittingen (30 Aug.) van het palaeo-anthropologische Congres te Parijs van 1867 een merkwaardig betoog over deze onderkaak gehouden, waaraan wij het volgende ontleenen55:

„Het lichaam van de onderkaak der anthropomorphe apen onderscheidt zich van dat van menschelijke onderkaken door de volgende kenmerken: 1o. Het volstrekt ontbreken van de kin; als men de streek van de kin in profil beziet, beschrijft zij, in plaats van vooruit te steken, een sterk naar achteren buigende bocht; 2o. Het volstrekt ontbreken der vier apophyses genianae56; en niet alleen ontbreken deze, maar zij worden vervangen door een holte, in welke de kintongspier (musculus genioglossus) zich vasthecht; 3o. Zeer groote dikte van het lichaam van de kaak in vergelijking met zijn hoogte; 4o. Elliptische vorm van den tandboog, wiens beide takken in plaats van parabolisch, dat wil zeggen divergent te zijn, zooals bij den mensch, integendeel naar achteren toe op de wijze van een hoefijzer convergent worden, zoodat de laatste kies dichter bij de mediaanlijn57 ligt, dan de eerste; 5o. Aanmerkelijke grootte en breedte van den hoektand, in vergelijking met de afmetingen der naburige tanden; 6o. Eindelijk is, juist andersom als bij den mensch, waar het volumen der ware kiezen afneemt van de eerste tot de tweede en van de tweede tot de kies van verstand, de eerste ware kies der apen kleiner dan de tweede en deze wederom kleiner dan de derde.”

„Al deze aapachtige kenmerken vindt men aan de onderkaak van la Naulette terug …”58

„Het is dan ook niet te verwonderen, dat de vereeniging van al deze aapachtige kenmerken wel eens heeft doen betwijfelen, of het werkelijk een menschelijke onderkaak was, en dat zelfs Pruner-Bey daarover een oogenblik heeft geaarzeld. Tegenwoordig is, ik herhaal het, echter geen twijfel meer mogelijk, vooral sedert men aan andere kaken van oude rassen, of van hedendaagsche lagere rassen afkomstig, eenigen der kenmerken van de onderkaak van la Naulette heeft waargenomen.”

„Zelfs Pruner-Bey is getroffen geworden door de vele punten van overeenkomst, die bestaan tusschen deze onderkaak en die, welke de Marquis de Vibraye in de grot van Arcy heeft gevonden, en die ook van het tijdperk van [48]den mammouth dagteekent. Verscheidene andere onderkaken, in de dolmens van het tijdperk der geslepen steenen werktuigen gevonden, vormen overgangen tusschen de type van la Naulette en die der hedendaagsche Europeanen.”

Ook in het Schipkahol in Moravië is een stuk van een diluviale menschelijke onderkaak, op die van la Naulette gelijkende, gevonden (K. J. Maska, „Der diluviale Mensch in Möhren”, Neutitscheim, 1886). Over deze kaak schreef ik een artikel, „Een Aapachtige Menschelijke Onderkaak” in „Isis”, 1881, blz. 120, waaraan het volgende is ontleend:

„De zelfde laag bevatte mammouthsbeenderen en ruwe steenen werktuigen. Slechts het voorste gedeelte der kaak met drie snijtanden, den hoektand en de beide valsche kiezen der rechterzijde waren voorhanden. De laatste drie tanden steken nog onontwikkeld in de kaak, maar zijn zichtbaar, omdat de voorste wand der kaak ontbreekt. Wat vooreerst aan deze kaak opvalt, is haar grootte en dikte. De ontwikkeling der tanden komt overeen met die bij een kind van acht jaar, doch de kaak en de tanden zijn zoo groot als die van een volwassen mensch. Slechts de snijtanden hebben gewisseld, de na deze wisselende tanden ontwikkelen zich in de kaak, gelijk dat bij den mensch de regel is; eerst zou de eerste valsche kies, dan de hoektand, eindelijk de tweede valsche kies zijn doorgebroken. De hoogte van de kaak in de mediaanlijn is tot aan den rand der tandkassen 30, tot aan het boveneinde der snijtanden 39 m.M. Aan den schedel van een zevenjarig kind bedragen deze maten 23 en 30, bij een negenjarig meisje 24 en 33, bij een twaalfjarigen knaap 22 en 31, bij acht onderkaken van volwassen mannen bedroeg de hoogte der kaak tot aan den rand der tandkassen gemiddeld 31 m.M. Het stuk onderkaak is aan zijn onderkant in de mediaanlijn 14 m.M. dik, onder den hoektand is de dikte 15 m.M. Aan een gewone volwassen onderkaak bedraagt de dikte op eerstgenoemde plaats omstreeks 11 m.M. Als men de slijtvlakte der snijtanden horizontaal plaatst, wijkt het onderste gedeelte van de prognathe kaak zoozeer naar achteren, dat een kin niet voorhanden is. Het achtervlak der symphysis is schuin geplaatst, gelijk zulks in hoogere mate bij de anthropomorphe apen het geval is, en in minderen graad bij wilden voorkomt, doch ook bij fossiele menschelijke overblijfselen reeds is waargenomen, gelijk bij de kaak van la Naulette, met welke de kaak uit het Schipkahol vele punten van overeenkomst vertoont.

„De vorm der snijtanden stemt overeen met de meerdere dikte van de prognathe kaak, de breedste plaats der wortels meet van voren naar achteren 8½ m.M., terwijl de gewone breedte op deze plaats omstreeks 6 m.M. is. Ook zijn de tanden naar voren convex gekromd, de kromming komt overeen met een straal van 27 m.M. lengte. De spina mentalis interna ontbreekt, in de plaats daarvan is, evenals bij de anthropomorphe apen, een holte aanwezig, aan den ondersten rand waarvan men nauwelijks eenige oneffenheden kan voelen. Sterk ontwikkeld zijn de ruwe plaatsen, waar zich de m. digastrici aanhechten, hetgeen tot een overeenkomstig sterke ontwikkeling van hun antagonisten, de kauwspieren aan den schedel, doet besluiten. Al deze kenmerken zijn aan de kaak van la Naulette voorhanden, doch sterker ontwikkeld. Het is waarschijnlijk, dat de kaak van het Schipkahol ook die aapachtige eigenaardigheid had, dat haar tandlijn niet horizontaal was, maar van de valsche kiezen naar de snijtanden omhoog liep, en haar lichaam van voren hooger was dan aan de zijden, omdat de snede der buitenste snijtanden naar buiten schuin afloopt. Opmerkelijk is nog de grootte van den hoektand, waarvan de emailkroon 13,5 m.M. lang is. Bij de fossiele onderkaak van Helde steekt de hoektand 3,5 m.M. boven de valsche kiezen uit. Volgens meting [49]aan tien mannelijke Europeesche volwassen schedels met niet of nauwelijks afgesleten tanden kreeg men voor de emailkroon van den hoektand 11.5 m.M. Slechts eens vond men onder meer dan 50 schedels de kroon van den hoektand 14 m.M. lang.

„Met lagere organisatie stemt altijd een snellere ontwikkeling overeen. Alle zoogdieren komen met tanden ter wereld. Reeds uit de omstandigheid, dat een orang van 0.4 M hoogte nog zijn geheele melkgebit, een van 0.7 M. echter reeds 14 blijvende tanden heeft, kan men besluiten, dat ook bij deze dieren het wisselen der tanden vroeger plaats heeft dan bij den mensch. De grootte van het voorste gedeelte van de kaak kan eenvoudig als een aapachtig kenmerk worden opgevat, en dat des te eer, omdat onafhankelijk daarvan nog andere aapachtige kenmerken aan die kaak voorhanden zijn. Het uiterlijk van het grijsgele been met daarop zittende kleine zwarte vertakte vlekjes vindt men vaak bij holenbeenderen. Het email der tanden gelijkt geheel op dat der diluviale holendieren, het vertoont overlangsche scheuren met zwarte infiltraties; naast deze vertoonen zich blauwachtige en op andere plaatsen gele vlekken.”

In de grot van Eyzies (Périgord) zijn door Lartet fils menschenbeenderen uit het tijdperk van den mammouth gevonden, die voor het meerendeel van drie individu’s afkomstig waren, en ook door Broca onderzocht zijn. Vooral de scheenbeenderen en ellepijpen van deze individu’s zijn hoogst merkwaardig. „Deze scheenbeenderen”, zegt Broca59, „vertoonen in de hoogste mate dien op het lemmet van een sabel gelijkenden vorm, welke het gevolg is van een zijdelingsche afplatting, en de scheenbeenderen der groote apen kenmerkt. Wij kennen dit kenmerk reeds, dat wij voor het eerst in Mei 1864 hebben opgemerkt aan de scheenbeenderen uit het dolmen van Chamant (Oise), vervolgens bij die van het dolmen van Maintenon (Eure-et-Loir) en dat men overigens, zoowel in Frankrijk als in den vreemde, bij een groot aantal scheenbeenderen uit het tijdperk der geslepen steenen werktuigen heeft teruggevonden …”

… „Herinneren wij ons ten laatste, dat de heer Busk, wiens onderzoekingen van 1863 dagteekenen, heeft opgemerkt, dat alle scheenbeenderen in groot aantal in de grotten van Gibraltar gevonden, op de zelfde wijze afgeplat zijn als die uit de grot van Eyzies. Deze vorm, zoo verschillend van dien der hedendaagsche scheenbeenderen, schijnt dus aan vele voorhistorische rassen eigen te zijn geweest.”

De ellepijpen uit de grot van Eyzies vertoonen onder de halvemaansgewijze insnijding een eigenaardige kromming, waarvan Broca (l. l. blz. 22) zegt: „Deze kromming komt overeen met die, welke men aan het boveneinde van de ellepijp van sommige anthropomorphe apen waarneemt.”

De opmerkingen van Broca over de onderkaak van la Naulette en de beenderen van Eyzies kunnen volstrekt niet van partijdigheid ten voordeele van ’s menschen afstamming uit lagere vormen worden beschuldigd, daar zij van een beslist tegenstander der Darwinistische begrippen afkomstig zijn.

Drie jaren geleden beschreven de Belgische geleerden M. Fraipont en M. Lohest60 twee menschelijke skeletten, in Juni 1868 in het hol „Betche aux [50]Roches” bij Spy (provincie Namen) met beenderen van diluviale zoogdieren (mammouth, neushoorn, holenhyena enz.) gevonden en wier schedels geheel overeenkwamen met den Neanderdalschedel. De onderkaken dezer skeletten komen zeer goed overeen met den vorm, dien Schaaffhausen aan de onderste helft van het gelaat van den door hem gereconstrueerden Neanderdalmensch heeft gegeven. Zij hebben geen kin, zijn plomp, van voren 41 m.M. hoog, de naar boven gaande tak vormt met het lichaam der onderkaak een rechten hoek. In haar voornaamste kenmerken stemmen die onderkaken geheel met die van la Naulette en Schipkahol overeen. Uit den eigenaardigen vorm van het dijbeen en het kniegewricht besluiten Fraipont en Lohest, dat de Spymenschen, en ongetwijfeld ook de Neanderdalmensch niet volkomen rechtop hebben geloopen, maar veeleer op de wijze der anthropomorphe apen met eenigszins gebogen knieën. Armen en beenen waren kort, de lichaamshoogte ongeveer die der tegenwoordige Laplanders.

Deze skeletten van Spy zijn daarom zoo belangrijk, omdat daaraan deelen bewaard waren gebleven, die aan de menschelijke overblijfselen van het Neanderdal enz. ontbraken.

De stelling van de Quatrefages, Hauy en de Mortillet, dat de Neanderdalschedel met dien van Cannstatt (een dergelijke schedel, die vroeger gevonden maar later beschreven is), Eguisheim, de kaken van la Naulette, het Schipkahol enz. van een bepaald menschenras—het ras van Cannstatt of Neanderdal, ook wel ras van Chelles genoemd—afkomstig zijn, dat van alle thans levende menschenrassen verschilt en beneden deze staat, wordt door de geraamten van Spy op schitterende wijze bevestigd. De meening van Virchow, die in den Neanderdalschedel een pathologisch gewijzigden individueelen vorm wilde zien, wordt daardoor geheel onhoudbaar.

(26) In „Kosmos” V. Jahrg. (1881), Heft 7, blz. 13, vindt men hierover een merkwaardig artikel van Dr. E. Krause met afbeeldingen van gestaarte menschen, hun staarten afzonderlijk op grooter schaal, enz. getiteld: „Die schwanzartigen Bildungen beim Menschen. Nach den Untersuchungen von Dr. Bartels, Prof. Ecker, Dr. Ornstein u. a.” Meer algemeen dan een werkelijken staart vindt men als laatste spoor daarvan een sterke beharing in de kruis- en stuitstreek (Trichosis sacralis). Vooral bij Grieksche recruten wordt die veelvuldig opgemerkt. Deze „staart„haren kunnen soms zoo lang worden, dat men ze vlechten en om het lichaam heên van voren samenknoopen kan! Dr. Krause meent, dat aan dergelijke gevallen de voorstellingen der faunen en van Silenus in de Oud-Grieksche kunst zijn ontleend.

(27) Humboldt en Bonpland zagen in Zuid-Amerika in Arenas, een arbeider, met name Francisco Lucano, 32 jaar oud, die zijn kind met eigen borst voedde, daar de moeder kort na de geboorte was overleden. Een tweede geval wordt door Dr. Schmelzer („Wurtemburg, Correspondenzblatt”, Bd. VI, n^o. 33) medegedeeld, en betrof een 22jarigen jongen man, die dagelijks twee ons zuivere melk afscheidde, en Jarjavay beroept zich op de geschiedenis (die door Carpentier-Méricourt bekend is geworden) van dien matroos, bij wien het zuigen van zijn kind, dat hij in wanhoop over den dood zijner vrouw tegen de naakte borst drukte, een zoo overvloedige afscheiding van melk teweegbracht, dat hij het kind zelf zoogde. Mannen met vrouwelijke borsten zouden geen levendige geslachtsdrift vertoonen, en weinig ontwikkelde geslachtsdeelen bezitten. Bédor wil hun zelfs daarom van regeeringswege het huwelijk laten verbieden. (Hyrtl, „Handboek der Topogr. Ontleedkunde”, Nederl. vertaling van Dr. E. Hanlo. Deel I, blz. 530, Burdach. „Die Physiologie als Erfahrungswissenschaft”, Humboldt, April 1888, blz. 158.) [51]

(28) „Vesicula prostatica.” Een blind zakje, dat bij den mensch tusschen de openingen van de afvoerende buizen der ballen in de pisblaas uitmondt, en later bij verschillende andere zoogdieren is opgemerkt. Door de onderzoekingen van Weber en Huschke heeft het als overblijfsel van een in de vrucht aanwezige mannelijke baarmoeder, waarvoor genoemde ontleedkundigen het verklaarden, een gewichtige morphologische beteekenis verkregen. Zie: E. H. Weber in het „Bericht der Versamml. der Naturforscher in Braunschweig”, 1842, blz. 64; Huschke in zijn uitgave van „S. T. von Soemmering’s Lehre von dem Eingeweide”, Leipzig, 1844, enz.

(29) Men vergelijke over deze en andere „Bewijzen vóór de theorie van Darwin” ook het aldus getitelde werkje van G. J. Romanes, in het Nederl. vertaald door P. F. Spaink, Amsterdam, J. F. Sikken, 1884. [52]

De mensch is tegenwoordig ongetwijfeld zeer variabel. Geen twee individu’s van het zelfde ras zijn volkomen aan elkander gelijk. Als wij millioenen personen met elkander vergelijken, zal elk hunner gelaatstrekken vertoonen, welke van die der overige verschillen. Een even groote verscheidenheid heerscht in de verhoudingen en afmetingen der verschillende lichaamsdeelen; vooral in de lengte der beenen bestaat veel verschil.1 Hoewel in sommige deelen der wereld een lange, in andere een korte schedel het meest voorkomt, bestaat er toch een groote verscheidenheid van schedelvorm, zelfs binnen de grenzen van één en het zelfde ras, b.v. onder de inboorlingen van Amerika en van Zuid-Australië, welke laatste waarschijnlijk een ras zijn, „even zuiver en homogeen van bloed, gewoonten en taal als eenig ander ter wereld”,—en zelfs onder de bewoners van een zoo beperkt [53]grondgebied als de Sandwich-eilanden.2 Een uitstekend tandmeester verzekert mij, dat er bijna evenveel verschil is tusschen de tanden van verschillende personen als tusschen hun gelaatstrekken. De voornaamste slagaderen loopen zoo dikwijls in abnormale richtingen, dat men het voor chirurgale doeleinden nuttig heeft gevonden om te berekenen, hoe dikwijls bij 12000 personen elke richting voorkomt.3 De spieren zijn bij uitstek variabel: zoo vond prof. Turner4, dat onder vijftig lijken er geen twee waren waarbij de spieren van den voet volkomen overeenstemden, en bij sommigen daarvan waren de afwijkingen zeer groot. Prof. Turner merkt hierbij op, dat het vermogen om doelmatige bewegingen te maken in overeenstemming met deze verschillende afwijkingen moet zijn gewijzigd. De heer J. Wood5 heeft het voorkomen van 295 verscheidenheden in het spierstelsel van 36 individu’s opgeteekend, en in een ander stel van 36 personen vond hij niet minder dan 558 verscheidenheden, de beide zijden van het lichaam voor één rekenende. In dit laatste stel bevond hij, dat niet een der 36 lichamen „geheel vrij was van afwijkingen van de standaardbeschrijving van het spierstelsel, zooals die in ontleedkundige boeken wordt gegeven.” Een enkel lichaam vertoonde het buitengewone aantal van 25 afwijkingen. Ééne en de zelfde spier verschilt soms op vele wijzen; zoo beschrijft prof. Macalister6 niet minder dan 20 verscheidenheden van den palmaris accessorius.

De beroemde oude ontleedkundige Wolff7 wijst er met nadruk op, dat de ingewanden veel meer verschillen opleveren dan de uitwendige deelen: Nulla particula, quae non aliter et aliter in aliis se habeat hominibus. Hij heeft zelfs een verhandeling geschreven over de keus van typische voorbeelden voor afbeeldingen van ingewanden. Een onderzoek naar den idealen vorm van de lever, de longen, de nieren enz., alsof het ’s menschen goddelijk gelaat ware, klinkt ons vreemd in de ooren. [54]

De variabiliteit of verscheidenheid der geestvermogens bij menschen van het zelfde ras, om van de grootere verschillen tusschen de menschen van verschillende rassen niet te spreken, is zoo algemeen bekend, dat hierover geen woord behoeft te worden gezegd. Evenzoo is het bij de lagere dieren, zooals in het laatste hoofdstuk met enkele voorbeelden is aangetoond. Brehm wijst er met nadruk op, dat onder de apen die hij in Afrika in gevangen staat bezat, elk individu zijn bijzonderen aanleg en karakter had; hij vermeldt éénen baviaan, die merkwaardig was wegens zijn hoog ontwikkeld verstand; en evenzoo wezen mij de oppassers in den Londenschen dierentuin een Amerikaanschen aap aan, die zich door zijn verstand onderscheidde. Ook Rengger wijst met nadruk op de verscheidenheid in de verschillende geestvermogens bij apen van eene en de zelfde soort, die hij in Paraguay bezat, en deze verscheidenheid, zegt hij, is gedeeltelijk aangeboren en gedeeltelijk het gevolg van de wijze, waarop zij zijn behandeld en opgevoed.8

Ik heb elders9 zoo uitvoerig over de erfelijkheid gesproken, dat het nauwelijks noodig is daarover iets hieraan toe te voegen. Ten opzichte der overerving zoowel van de geringste als van de meest belangrijke kenmerken is bij den mensch een grooter aantal feiten bekend, dan bij een der lagere dieren; hoewel ten opzichte dezer laatste het aantal feiten al groot genoeg is. Zoo is ten opzichte van de geestvermogens bij onze honden, paarden en andere huisdieren, de erfelijkheid duidelijk genoeg. Behalve bijzondere smaken en gewoonten zijn ook verstand in het algemeen, moed, een goed of een slecht karakter enz. ongetwijfeld erfelijk. Bij den mensch zien wij dergelijke feiten in bijna elke familie; wij weten tegenwoordig door de bewonderenswaardige onderzoekingen van den heer Galton10, dat het genie, hetwelk een verwonderlijk samengestelde vereeniging van hooge vermogens in zich sluit, neiging tot erfelijkheid bezit; en van den anderen kant is het maar al te zeker, dat krankzinnigheid en zwakke geestvermogens eveneens bij bepaalde families veelvuldig voorkomen.

Ten opzichte van de oorzaken van de variabiliteit zijn wij in allen gevalle zeer onwetend; maar zoowel bij den mensch als bij de lagere dieren kunnen wij zien, dat zij eenigszins in verband staan met [55]de levensvoorwaarden waaraan elke soort gedurende verscheidene generaties is blootgesteld geweest. Tamme dieren vertoonen grooter verschillen dan die, welke in den natuurstaat leven; en dit schijnt te worden veroorzaakt door den verschillenden en veranderden aard van hun levensvoorwaarden. De verschillende menschenrassen gelijken in dit opzicht op tamme dieren, en het zelfde is het geval met individu’s van één en het zelfde ras, die over een zeer groot grondgebied zijn verspreid, zooals b.v. het Amerikaansche ras. Wij zien den invloed van de verscheidenheid der levensvoorwaarden bij de meer beschaafde volken, waarvan de leden tot verschillende rangen en standen behooren en verschillende beroepen uitoefenen, en daardoor ook minder op elkander gelijken dan de leden van onbeschaafde volksstammen. De onderlinge gelijkenis der wilden is echter dikwijls overdreven, ja, kan in sommige gevallen nauwelijks worden gezegd te bestaan.11 Zelfs indien wij alleen de levensvoorwaarden beschouwen waaraan hij onderworpen is geweest, is het desniettemin toch een dwaling om den mensch „in veel grooter mate getemd”12 te noemen, dan eenig ander dier. Sommige wilde rassen, zooals de Nieuw-Hollanders zijn niet aan meer verschillende levensvoorwaarden blootgesteld dan menige diersoort, die een zeer groote geographische verspreiding heeft. In een ander en veel belangrijker opzicht verschilt de mensch zeer van alle eigenlijke tamme dieren; want men heeft nooit door stelselmatige of onbewuste teeltkeus toezicht gehouden op zijn voortplanting. Geen menschenras en geen vereeniging van menschen is ooit door andere menschen zoo volkomen onder het juk gebracht, dat sommige individu’s gespaard bleven en dus onbewust voor de voortplanting werden uitgekozen, omdat zij op de eene of andere wijze nuttiger waren voor hun meesters. Evenmin zijn sommige mannelijke en vrouwelijke individu’s met voordacht uitgekozen en met elkander gepaard, behalve in het welbekende geval van de Pruisische grenadiers, en in dit geval gehoorzaamde de mensch, zooals te verwachten was aan de wet der stelselmatige teeltkeus; want men verzekert, dat vele lange mannen werden voortgebracht in de dorpen die de grenadiers [56]met hun lange vrouwen bewoonden. Te Sparta was ook een vorm van teeltkeus in gebruik; want de wet schreef voor, dat men alle kinderen kort na de geboorte moest onderzoeken, de welgemaakte en krachtige bewaren, en de andere aan hun lot overlaten en zoo laten omkomen.13 (1)

Indien wij alle menschenrassen beschouwen als tot eene enkele soort behoorende, dan is de geographische verspreiding dier soort verbazend groot; maar ook sommige afzonderlijke rassen, zooals het Amerikaansche en Polynesische, hebben een groote geographische verspreiding. Het is een bekende wet, dat soorten die een groote geographische verspreiding hebben, veel meer verscheidenheden vertoonen, dan soorten die tot een klein grondgebied beperkt zijn; en de verscheidenheden van den mensch kunnen meer naar waarheid worden vergeleken met die van dieren, welke een groote geographische verspreiding bezitten, dan met die van getemde dieren.

Niet alleen schijnt de veranderlijkheid bij den mensch en de lagere dieren het gevolg te zijn van de zelfde algemeene oorzaken, maar bij beiden worden de zelfde kenmerken op geheel overeenkomstige wijze [57]aangedaan. Dit is door Godron en Quatrefages tot in zulke kleine bijzonderheden bewezen, dat ik hier slechts naar hun werken behoef te verwijzen.14 De monstruositeiten, die trapsgewijze overgaan in geringe afwijkingen, zijn eveneens bij den mensch en de lagere dieren zoo overeenkomstig, dat voor beide de zelfde klassificatie en de zelfde uitdrukkingen kunnen worden gebezigd, zooals men in Isidore Geoffroy St.-Hilaire’s groot werk15 kan zien. Dit is een noodwendig gevolg daarvan, dat in het geheele dierenrijk de veranderingen door de zelfde wetten worden beheerscht. In mijn werk over het varieeren der huisdieren heb ik de wetten der variatie in het grove tot de volgende rubrieken trachten te brengen:—De rechtstreeksche en bepaalde werking van de levensvoorwaarden, die wordt aangetoond, doordat alle individu’s van eene en de zelfde soort onder de zelfde omstandigheden op de zelfde wijs varieeren. De uitwerkselen van lang voortgezet gebruik of onbruik van deelen. De samenhang tusschen homotype deelen. De variabiliteit van deelen die in een zeker aantal voorkomen. Compensatie van groei, maar van deze wet heb ik in het geval van den mensch geen goede voorbeelden gevonden. De uitwerkselen van mechanischen druk van het eene deel op het andere, zooals van de bekkenbeenderen der moeder op den schedel van de ongeboren vrucht. Stilstand in ontwikkeling, leidende tot de verkleining of het geheel verdwijnen van deelen. Het opnieuw verschijnen van lang verloren kenmerken door atavisme. Eindelijk correlatieve variatie. Al deze zoogenaamde wetten zijn even goed op den mensch als op de lagere dieren en de meesten er van zelfs op planten toepasselijk. Het zou overbodig zijn ze hier allen te bespreken16; maar verscheidenen daarvan zijn zoo belangrijk voor ons, dat er een aanmerkelijke ruimte aan moet worden gewijd.

De rechtstreeksche en bepaalde werking van veranderde levensvoorwaarden.—Dit is een zeer moeilijk onderwerp. Het kan niet worden [58]ontkend, dat veranderde levensvoorwaarden eenige, en soms groote uitwerking hebben op organismen van alle soorten en het komt op het eerste gezicht waarschijnlijk voor, dat, indien een daartoe voldoende tijdruimte gegeven was, dit steeds het geval zou zijn. Het is mij echter niet gelukt duidelijke bewijzen voor de waarheid van deze gevolgtrekking te vinden; en er kunnen geldige redenen tegen worden aangevoerd, voor zoover ten minste de tallooze deelen aangaat, die tot bepaalde doeleinden zijn ingericht. Ongetwijfeld veroorzaken echter veranderde levensvoorwaarden een bijna onbepaald bedrag van vlottende variabiliteit, waardoor de geheele organisatie eenigszins plastisch wordt gemaakt.

In de Vereenigde Staten werden meer dan 1.000.000 soldaten die in den laatsten oorlog dienden, gemeten, en daarbij de Staten opgeteekend waarin zij waren geboren en opgevoed.17 Door dit verbazende aantal waarnemingen is bewezen, dat sommige plaatselijke invloeden rechtstreeks terugwerken op de lengte van het lichaam; en verder leeren wij er uit, dat „de Staat, waarin de groei grootendeels heeft plaats gevonden, en de Staat van de geboorte, die de afkomst aanwijst, een kennelijken invloed op de lichaamsgrootte schijnt uit te oefenen.” Zoo is b.v. bewezen „dat het verblijf in de Westelijke Staten gedurende het tijdperk van den groei gewoonlijk een toeneming der lichaamsgrootte ten gevolge heeft.” Van den anderen kant is het zeker, dat bij matrozen hun levenswijze den groei belemmert, zooals blijkt „uit het groote verschil in lengte tusschen soldaten en matrozen op den leeftijd van 17 en 18 jaar.” De heer B. A. Gould beijverde zich om den aard te bepalen van de invloeden, die aldus op de lichaamsgrootte werken; maar hij verkreeg slechts negatieve resultaten, namelijk, dat zij in geen betrekking stonden tot het klimaat, de hoogte van het land, den aard van den bodem, noch zelfs „in eenige merkbare mate” tot de overvloedigheid van of het gebrek aan de gemakken van het leven. Dit laatste besluit is in volkomen tegenspraak met dat, waartoe Villermé werd geleid door de statistiek van de lengte der lotelingen in verschillende deelen van Frankrijk. Als wij de verschillen in lichaamsgrootte vergelijken tusschen de Polynesische opperhoofden en de lagere volksklassen van de zelfde eilanden, of tusschen de bewoners van de vruchtbare vulkanische en de lage dorre koraaleilanden van den zelfden [59]oceaan18, of eindelijk tusschen de Vuurlanders op de oostelijke en westelijke kusten van hun land, waar de middelen van bestaan zeer verschillend zijn, dan is het bijna onmogelijk om niet tot het besluit te komen, dat beter voedsel en grooter levensgemakken wel degelijk van invloed zijn op de lichaamsgrootte. De boven aangehaalde getuigenissen bewijzen echter, hoe moeilijk het is tot eenig nauwkeurig resultaat te komen. Dr. Beddoe heeft onlangs bewezen, dat bij de bewoners van Groot Brittannië het verblijf in steden en sommige ambachten een nadeeligen invloed op de lichaamsgrootte uitoefenen; en hij komt tot het besluit, dat de gevolgen daarvan tot op zekere hoogte erfelijk zijn, zooals eveneens in de Vereenigde Staten het geval is. Dr. Beddoe gelooft verder, dat overal waar een „ras zijn maximum van physische ontwikkeling bereikt, het ook tot zijn toppunt van energie en zedelijke kracht klimt.”19

Of uitwendige toestanden eenige verdere rechtstreeksche uitwerking op den mensch hebben, is niet bekend. Men zou hebben mogen verwachten dat klimatologische verschillen een kennelijken invloed zouden hebben gehad, daar de longen en nieren door een lagere temperatuur, en de lever en de huid door een hoogere, tot grooter werkzaamheid worden gebracht.20 Men dacht vroeger, dat de kleur der huid en de aard van het haar door licht of warmte werden bepaald; en hoewel het moeilijk valt te loochenen, dat daardoor eenige invloed wordt uitgeoefend, zijn toch bijna alle waarnemers het tegenwoordig eens, dat die invloed zeer gering is geweest, zelfs na een gedurende vele generaties voortgezette inwerking. Dit onderwerp zal echter meer in het bijzonder worden behandeld, wanneer wij over de verschillende menschenrassen zullen spreken. Er bestaan gronden om aan te nemen, dat bij onze huisdieren koude en vochtigheid rechtstreeks op den haargroei inwerken, maar bij den mensch ken ik daarvoor volstrekt geen bewijzen.

Gevolgen van vermeerderd gebruik of onbruik van deelen.—Iedereen weet, dat het gebruik de spieren van het individu versterkt, terwijl volkomen onbruik, of de vernieling van haar zenuwen ze verzwakt. Als het [60]oog wordt vernield, neemt dikwijls de gezichtszenuw in omvang af. Als een slagader wordt afgebonden, neemt niet slechts de middellijn der zijdelingsche kanalen, maar ook de dikte en sterkte van hun weefsel toe. Als door een ziekte de eene nier ophoudt te werken, neemt de andere in grootte toe en doet dubbel werk. Beenderen nemen niet alleen in dikte, maar ook in lengte toe; wanneer zij een grooter gewicht dragen.21 Het geregeld uitoefenen van sommige bedrijven veroorzaakt veranderingen in de verhoudingen van verscheidene lichaamsdeelen. Zoo bewees de door de regeering der Vereenigde Staten benoemde commissie22 ten duidelijkste, dat de beenen der matrozen, die in den oorlog aldaar werden gebruikt, 0.65 centimeter langer waren dan die der soldaten, hoewel de gemiddelde lichaamslengte der matrozen kleiner was, terwijl hun armen 2.76 centimeter korter en daarom met betrekking tot hun lichaamslengte naar evenredigheid nog veel korter waren. De kortheid van hun armen is blijkbaar het gevolg van het grooter gebruik, dat zij er van maken, en is een onverwacht resultaat; matrozen gebruiken echter hun armen voornamelijk om te trekken en niet om gewichten te dragen. De omtrek van den hals en de diepte van de wreef zijn grooter, de omtrek van de borstkas, van het middel en de heupen daarentegen kleiner bij matrozen, dan bij soldaten.

Of de verschillende bovengemelde wijzigingen erfelijk zouden worden, wanneer de zelfde levenswijze gedurende vele generaties werd voortgezet, is niet bekend, doch is waarschijnlijk. Rengger23 schrijft de dunne beenen en de dikke armen van de Payaguas-Indianen daaraan toe, dat opeenvolgende generaties bijna hun geheele leven in kano’s hebben doorgebracht, waarbij hun onderste ledematen zonder beweging bleven. Andere schrijvers zijn in andere dergelijke gevallen tot het zelfde besluit gekomen. (2) Volgens Cranz24, die langen tijd bij de Eskimo’s leefde, „gelooven de inboorlingen, dat vernuft en behendigheid in het zeehonden vangen (hun hoogste kunst en deugd) erfelijk is; en werkelijk is daar iets waars in, want de zoon van een vermaard zeehondenvanger onderscheidt zich daarin gewoonlijk, zelfs al verloor hij zijn vader, [61]toen hij nog slechts een klein kind was.” In dit geval schijnt echter geestelijke aanleg evenzoo goed te worden overgeërfd als lichamelijk maaksel. Men beweert, dat de handen van Engelsche boeren bij de geboorte grooter zijn, dan die van de hoogere burgerklasse.25 Wegens de correlatie die ten minste in sommige gevallen26 bestaat tusschen de ontwikkeling der ledematen en die der kaken, is het mogelijk, dat bij klassen welke niet met hun handen en voeten werken, de kaken daardoor in grootte zouden afnemen. Dat de kaken over het algemeen kleiner zijn bij ontwikkelde en beschaafde menschen dan bij menschen, die hard moeten werken, en bij wilden, is zeker. Bij wilden werkt echter, zooals de heer Herbert Spencer27 heeft opgemerkt, het grooter gebruik van de kaken bij het kauwen van grof ongekookt voedsel op rechtstreeksche wijze op de kauwspieren en de beenderen, waaraan deze zijn vastgehecht, in. Bij kinderen is lang voor de geboorte de huid aan de voetzolen dikker dan op eenige andere plaats van het lichaam28; en het valt moeilijk te betwijfelen, dat dit het gevolg is van de overgeërfde gevolgen der drukking gedurende een lange reeks van geslachten.

Iedereen weet, dat horlogemakers en graveurs een neiging hebben om bijziende te worden, terwijl zeelieden en vooral wilden over het algemeen verziende zijn.29 Bijziendheid en verziendheid nu hebben ongetwijfeld een neiging tot erfelijkheid.30 De minderheid van Europeanen, in vergelijking met wilden, in scherpte van het gezicht en van de andere zinnen, is ongetwijfeld het opeengestapeld en overgeërfd gevolg van verminderd gebruik gedurende vele generaties; want Rengger31 verzekert, dat hij herhaaldelijk Europeanen heeft waargenomen, die met de wilde Indianen waren grootgebracht en hun geheele leven bij hen [62]hadden doorgebracht, en toch in scherpte van zinnen voor hen onderdeden. De zelfde dierkundige merkt op, dat de schedelholten, bestemd voor de opneming der verschillende zintuigen bij de inboorlingen van Amerika, grooter zijn dan bij Europeanen, en dit wijst ongetwijfeld op een overeenkomstig verschil in afmetingen der zintuigen zelven. Blumenbach heeft eveneens de aandacht gevestigd op den grooten omvang der neusholten in de schedels van Amerikaansche inboorlingen, en brengt dit feit in verband met de opmerkelijke scherpte van hun reukvermogen. De Mongolen der vlakten van Noord-Azië hebben, volgens Pallas, verwonderlijk volmaakte zinnen, en Prichard gelooft, dat de groote breedte hunner schedels, over de jukbeenderen gemeten, een gevolg is van hun hoog ontwikkelde zintuigen. (3)32

De Quechua-Indianen bewonen de hoogvlakten van Peru, en Alcide d’Orbigny getuigt33, dat zij, door onophoudelijk een zeer verdunde lucht in te ademen, borstkassen en longen van buitengewone afmetingen hebben verkregen. Ook de cellen van de longen zijn grooter en talrijker dan bij Europeanen. Men heeft de juistheid dezer waarnemingen betwijfeld; doch de heer Forbes mat zorgvuldig verscheidene Aymara’s, een verwanten stam, die op een hoogte van 3300 tot 5000 meter leeft; en hij deelt mij mede34, dat zij in den omtrek en de lengte van hun romp sterk afwijken van de menschen van alle rassen die hij heeft gezien. In de tabel van zijn metingen wordt de geheele lengte van elk persoon gelijk aan duizend gesteld, en de overige metingen tot dezen standaard herleid. Het blijkt dan, dat de uitgestrekte armen van de Aymara’s korter zijn dan die van Europeanen, en veel korter dan die van negers. De beenen zijn ook korter en vertoonen de merkwaardige bijzonderheid, dat bij elken opgemeten Aymara het dijbeen korter is dan het scheenbeen. Gemiddeld staat de lengte van het dijbeen tot die van het scheenbeen als 211 tot 252; terwijl bij twee tegelijkertijd gemeten Europeanen de dijbeenderen zich tot de scheenbeenderen verhielden als 244 tot 230, en bij drie negers als 258 tot 241. Het opperarmbeen is eveneens korter [63]in verhouding tot den voorarm. De heer Forbes bracht mij op het denkbeeld, dat deze verkorting van dat deel van het lid, hetwelk het dichtst bij het lichaam ligt, een geval van compensatie is met betrekking tot de sterke vermeerdering in lengte van den romp. De Aymara’s vertoonen in hun maaksel nog eenige andere eigenaardigheden, b.v. het zeer weinig uitsteken van den hiel.

Deze menschen zijn zoo volkomen geacclimatiseerd in hun koude en hooge woonplaats, dat, toen weleer de Spanjaarden hen naar de lage oostelijke vlakten brachten, en wanneer zij nu, door hoog loon in verzoeking gebracht, van hun bergen afdalen naar de goudwasscherijen, de sterfte onder hen tot een schrikbarende hoogte klimt. Toch vond de heer Forbes eenige weinige huisgezinnen van zuiver bloed, die gedurende twee generaties in leven waren gebleven; en hij merkte op, dat zij hun kenmerkende eigenaardigheden nog hadden geërfd. Het was echter duidelijk te zien, zelfs zonder meting, dat deze eigenaardigheden allen afgenomen waren; en bij meting bleek, dat hun romp niet zoo lang was als die hunner stamgenooten van de hooge bergvlakte, terwijl hun dijbeenderen een weinig langer waren geworden, evenals ook, hoewel in mindere mate, hun scheenbeenderen. De juiste afmetingen kan men vinden in de verhandeling van den heer Forbes. Na deze belangrijke waarnemingen kan het dunkt mij, niet worden betwijfeld, dat een gedurende vele generaties voortgezet verblijf op groote hoogte een directe en indirecte neiging tot erfelijke wijzigingen in de verhoudingen van het lichaam ten gevolge heeft.35

Hoewel de mensch gedurende de latere trappen zijner ontwikkeling niet moge zijn gewijzigd door het vermeerderde of verminderde gebruik van deelen, toonen de bovengemelde feiten, dat zijn vatbaarheid daarvoor niet verloren is gegaan, en wij weten met zekerheid, dat de zelfde wet bij lagere dieren doorgaat. Wij mogen daaruit bij gevolg afleiden, dat, toen in een lang geleden tijdperk de voorouders van den mensch, in een overgangstoestand verkeerden en bezig waren om van viervoetige in tweevoetige dieren te veranderen, de natuurlijke teeltkeus waarschijnlijk in groote mate werd geholpen door de overgeërfde gevolgen van het vermeerderde of verminderde gebruik van de verschillende deelen van het lichaam.

[64]

Stilstand in de ontwikkeling.—Stilstand in de ontwikkeling verschilt daarin van stilstand in den groei, dat de deelen doorgaan met groeien, ofschoon zij hun vroegeren ontwikkelingstoestand behouden. Verschillende misvormingen behooren tot deze afdeeling, en van sommigen daarvan weet men, dat zij erfelijk zijn, zooals b.v. een gespleten verhemelte. Voor ons doel zal het genoeg zijn te verwijzen naar den stilstand in de ontwikkeling der hersenen bij microcephale idioten, zooals die in Vogt’s groote verhandeling worden beschreven.36 Hun schedels zijn kleiner en de hersenwindingen minder ingewikkeld, dan bij normale menschen. De voorhoofdsboezem, of het vooruitsteken der wenkbrauwbogen, is sterk ontwikkeld, en de kaken vertoonen een „schrikbarende” mate van prognathisme; zoodat deze idioten eenigszins gelijken op de laagste typen van het menschelijk geslacht. Hun verstand en hun meeste geestvermogens zijn uiterst zwak. Zij kunnen niet leeren spreken en zijn geheel buiten staat hun aandacht lang op iets te vestigen, daarentegen hebben zij veel neiging tot nabootsing. Zij zijn sterk en opmerkelijk bedrijvig, daar zij voortdurend springen en rondhuppelen, en grimassen maken. Zij klimmen dikwijls op handen en voeten de trap op; en houden merkwaardig veel van het klimmen op meubels en in de boomen. Dit herinnert ons, hoe gaarne de meeste jongens in de boomen klimmen, en dit laatste herinnert ons weder, met hoeveel vermaak lammeren en jonge geiten, oorspronkelijk in bergstreken levende dieren, op elk heuveltje, hoe klein ook, rondspringen. Idioten gelijken ook in sommige andere opzichten op de lagere dieren; zoo zijn er verscheidene voorbeelden aangeteekend, dat zij elken mondvol voedsel zorgvuldig beroken, voor zij hem opaten. Van éénen idioot wordt vermeld, dat hij dikwijls, als hij zich luisde, zijn mond gebruikte om zijn handen te helpen. Zij hebben dikwijls vuile gewoonten en geen begrip van wat betamelijk is, en er zijn verschillende gevallen opgeteekend van opmerkelijke behaardheid van hun lichaam.37

[65]

Atavisme.—Vele gevallen die hier moeten worden opgesomd, zouden tot de vorige afdeeling kunnen zijn gebracht. Wanneer een orgaan in zijn ontwikkeling blijft stilstaan, maar voortgaat met groeien totdat het nauwkeurig gelijkt op een overeenkomstig orgaan van een of ander lager en volwassen lid van de zelfde groep, mogen wij zulks altijd eenigermate als een geval van atavisme beschouwen. De lagere leden van een groep geven ons eenig denkbeeld van het maaksel van den gemeenschappelijken stamvader van de groep; en het is moeielijk te gelooven, dat een deel, in welks ontwikkeling een stilstand was ontstaan gedurende een vroeg tijdperk van het embryonale leven, in staat zou zijn om zoodanig met groeien voort te gaan, dat het ten laatste zijn bijzondere functie kon vervullen, wanneer het dit vermogen van voortgaanden groei niet had verkregen gedurende den eenen of anderen vroegeren toestand van bestaan, toen zijn thans exceptioneel en door stilstand in de ontwikkeling veroorzaakt maaksel normaal was. De eenvoudige hersenen van een microcephalen idioot kunnen, in zoover zij op die van een aap gelijken, worden gezegd een geval van atavisme te zijn.38 Er zijn andere gevallen, die nog volkomener in onze tegenwoordige afdeeling over atavisme passen. [66]Sommige vormen, die bij de lagere leden van de groep waartoe de mensch behoort, geregeld voorkomen, worden nu en dan ook bij dezen laatsten waargenomen, hoewel men ze niet bij den normalen menschelijken embryo aantreft, of, wanneer zij bij den normalen embryo worden gevonden, zich op abnormale wijze ontwikkelen, hoewel die wijze van ontwikkeling bij de lagere leden der zelfde groep normaal is. Deze opmerkingen zullen duidelijker worden gemaakt door de volgende voorbeelden.

Bij de verschillende zoogdieren klimt de baarmoeder van een dubbel orgaan met twee gescheiden openingen en twee doorgangen, zooals bij de buideldieren, trapsgewijze op tot een enkelvoudig orgaan, dat geen andere teekenen van tweevoudigheid vertoont dan een kleine inwendige [67]plooi zooals bij de apen en den mensch. De knaagdieren vertoonen een volledige rij van overgangen tusschen deze beide uitersten. Bij alle zoogdieren ontwikkelt zich de baarmoeder oorspronkelijk uit enkelvoudige buizen, waarvan de onderste deelen de hoornen vormen, en wordt, volgens de woorden van Dr. Farre, „door de samengroeiing van de beide hoornen aan hun benedenste uiteinden het lichaam van de baarmoeder bij den mensch gevormd; terwijl bij die dieren, bij welke geen middelste gedeelte of lichaam bestaat, de hoornen onverbonden blijven. Naarmate de ontwikkeling der baarmoeder voortgaat, worden de beide hoornen hoe langer hoe korter, tot zij ten laatste geheel verdwijnen, of zich als het ware in het lichaam van de baarmoeder oplossen.” Zelfs op zulk een hoogen ontwikkelingstrap als die der lagere apen en hun verwanten, de Lemuriden, zijn de hoeken van de baarmoeder nog tot hoornen verlengd.

Nu zijn bij vrouwen anomalieën niet zeer zeldzaam, waarbij de volwassen baarmoeder van hoornen voorzien of gedeeltelijk in twee organen verdeeld is; en dergelijke gevallen herhalen, volgens Owen, „in hun ontwikkeling den graad van concentratie” die door sommige knaagdieren wordt bereikt. Hier hebben wij misschien een voorbeeld van een eenvoudigen stilstand in de ontwikkeling van den embryo, met voortgaanden groei en volledige geschiktwording van het orgaan voor zijn functie; want elke zijde van de gedeeltelijke dubbele baarmoeder is geschikt om bij de zwangerschap haar eigenaardige taak te vervullen.

In andere en meer zeldzame gevallen worden twee afgescheiden baarmoederlijke holten gevormd, elk met haar eigen opening en doorgang.39 Deze ontwikkelingstrap wordt door een normaal embryo niet doorloopen, en het is moeielijk te gelooven, ofschoon het misschien niet onmogelijk is, dat twee eenvoudige, kleine, primitieve buisjes de kunst zouden verstaan (als ik mij zoo eens mag uitdrukken) om zich te ontwikkelen tot twee afgescheiden baarmoeders, elk met een goed gevormde opening en doorgang, en beide voorzien van talrijke spieren, zenuwen, klieren en vaten, als zij niet vroeger een dergelijken ontwikkelingsgang hadden doorloopen, zooals bij de tegenwoordig levende buideldieren het geval is. Niemand zal beweren, dat een zoo volkomen orgaan als de abnormale dubbele baarmoeder bij de vrouw alleen als [68]een gevolg van het toeval kan worden beschouwd. Het beginsel van atavisme, waardoor sinds lang verloren en om zoo te zeggen slapende kenmerken opnieuw in het leven worden teruggeroepen, zou echter de volkomen ontwikkeling van het orgaan kunnen verklaren, zelfs wanneer een ontzaglijk lange tijd was verloopen sedert die ontwikkelingswijze normaal bij de voorouders van den mensch voorkwam.

Professor Canestrini40 komt, na het voorgaande en verschillende dergelijke gevallen te hebben besproken, tot het zelfde besluit waartoe ik zooeven kwam. Hij voegt er, als een ander voorbeeld, het jukbeen bij, dat bij sommige vierhandige en andere zoogdieren normaal uit twee deelen bestaat. Dit is ook het geval bij den menschelijken foetus van twee maanden; en ook soms door stilstand in de ontwikkeling bij den volwassen mensch, meer in het bijzonder bij de lagere prognathische rassen. Hieruit besluit Canestrini, dat bij den eenen of anderen vroegeren voorvader van den mensch dit been normaal uit twee deelen bestond, die later met elkander tot één geheel vergroeiden. Bij den mensch bestaat het voorhoofdsbeen uit één stuk, maar bij den embryo en bij kinderen, en bij bijna alle lagere zoogdieren bestaat het uit twee stukken, die door een afzonderlijken naad worden gescheiden. Deze naad blijft soms bij den volwassen mensch min of meer duidelijk bestaan en veelvuldiger bij oude dan bij nieuwere schedels, vooral, zooals Canestrini heeft opgemerkt, bij die, welke uit het diluvium zijn opgegraven en tot het brachycephale type behooren. Hij komt hier weder tot het zelfde besluit als in het overeenkomstige geval van de jukbeenderen. In dit en in andere gevallen die wij hier [69]moeten mededeelen, schijnt de reden dat oude rassen in sommige kenmerken veelvuldiger tot de lagere dieren naderen dan de nieuwere rassen, te zijn, dat deze laatste in de lange lijn van afstamming op een iets grooter afstand staan van hun voormalige half-menschelijke voorouders.

Verschillende andere anomalieën bij den mensch, meer of min met de voorgaande overeenkomende, zijn door verschillende schrijvers41 voor atavismen verklaard; maar deze schijnen niet weinig twijfelachtig, want wij moeten uiterst laag in de reeks der zoogdieren afdalen, vóór wij dergelijke vormen normaal aanwezig vinden.

Bij den mensch zijn de hoektanden werktuigen die volkomen geschikt zijn voor het kauwen. Dat zij echter werkelijk met de hondstanden van andere zoogdieren overeenkomen, wordt, zooals Owen42 opmerkt, „aangetoond door de kegelvormige kroon, die in een stompe punt eindigt, aan de buitenzijde bol, aan de binnenzijde plat of eenigszins hol is, aan de basis van welk oppervlak een geringe verhevenheid is. De kegelvorm is het best uitgedrukt bij de Melanesische rassen, vooral bij het Nieuw-Hollandsche. De hoektand is dieper en met een sterker wortel ingeplant dan de snijtanden.” Desniettemin dient deze tand den mensch niet meer als een bijzonder wapen om zijn vijanden of zijn prooi vaneen te scheuren; hij kan dus, voor zoover zijn eigenlijke bestemming aangaat, als rudimentair worden beschouwd. In iedere groote verzameling van menschelijke schedels kan men er enkele vinden43, waarvan de hoektanden aanmerkelijk boven de andere [70]uitsteken op de zelfde wijze maar in mindere mate, dan bij de anthropomorphen. In deze gevallen bevinden zich tusschen de tanden van de eene kaak open plaatsen tot opneming van de hoektanden der andere kaak. Bij een door Wagner afgebeelden Kafferschedel merkt men een verbazend groote dergelijke tusschenruimte op.44 Wanneer men in aanmerking neemt, hoe weinig oude schedels in vergelijking met nieuwere schedels bestudeerd zijn, is het een belangrijk feit, dat in ten minste drie gevallen de hoektanden sterk uitsteken, en bij de kaak van la Naulette zijn zij, naar men zegt, zeer groot.45

Bij de anthropomorphe apen hebben alleen de mannetjes volkomen ontwikkelde hondstanden; maar bij den vrouwelijken gorilla en in mindere mate bij den vrouwelijken orang steken deze tanden aanmerkelijk boven de andere uit; het feit, dat vrouwen, zooals men mij heeft verzekerd, sterk uitstekende hoektanden hebben, is daarom geen ernstige tegenwerping tegen het geloof, dat hun nu en dan voorkomende groote ontwikkeling bij den mensch een geval van atavisme, van terugkeer tot de kenmerken van een op een aap gelijkenden voorvader is. Hij die met verachting het geloof verwerpt, dat de gedaante van zijn eigen hoektanden en hun nu en dan waargenomen groote ontwikkeling bij andere menschen daardoor worden veroorzaakt, dat onze vroegere voorouders van deze vreeselijke wapens voorzien zijn geweest, zal waarschijnlijk zijn afkomst duidelijk toonen door den neus op te trekken. Want hoewel hij noch het voornemen, noch het vermogen meer heeft om deze tanden als wapenen te gebruiken, zal hij onbewust zijn bromspieren, zooals Sir Bell46 ze noemt, optrekken, even alsof hij ze voor den aanval wilde ontblooten gelijk een hond, die zich voorbereidt tot het gevecht.

Vele spieren die aan de apen of andere zoogdieren eigen zijn, komen soms ook bij den mensch in ontwikkelden toestand voor. Professor Vlacovich47 onderzocht veertig mannelijke lijken, en vond bij negentien daarvan een spier, door hem musculus ischio-pubicus genoemd; bij drie andere was er een band welke deze spier vertegenwoordigde; en bij de overige achttien geen spoor daarvan. Dertig vrouwelijke lijken onderzoekende, vond hij, dat alleen bij twee daarvan deze spier aan [71]beide zijden ontwikkeld was, maar bij drie andere bestond de rudimentaire band. Deze spier schijnt daarom veel algemeener te zijn bij de mannelijke dan bij de vrouwelijke sekse, en wanneer men het beginsel der afstamming van den mensch van dezen of genen lageren vorm aanneemt, kan haar tegenwoordigheid worden begrepen; want zij is bij verschillende lagere dieren ontdekt, en bij deze allen dient zij uitsluitend om het mannetje bij de paring behulpzaam te zijn.

De heer J. Wood heeft in zijne gewichtige reeks verhandelingen48 een groot aantal wijzigingen van het spierstelsel bij den mensch, die op de normale inrichting daarvan bij lagere dieren gelijken, nauwkeurig beschreven.

Wanneer men alleen de spieren beschouwt welke volkomen gelijken op die, welke bij onze naaste verwanten, de apen, steeds voorkomen, zijn zij nog te talrijk om hier zelfs maar te worden opgenoemd. Bij een enkel mannelijk lijk, dat een sterken lichaamsbouw en welgevormden schedel bezat, werden niet minder dan zeven wijzigingen in het spierstelsel waargenomen, die allen geheel overeenkwamen met spieren welke aan verschillende soorten van apen eigen zijn. Deze man had b.v. aan beide zijden van zijn hals een waren en krachtigen „levator claviculae”, zooals die bij alle aapsoorten wordt gevonden, en welke, naar men zegt, bij één van de zestig menschen voorkomt.49 Daarenboven had die man „een bijzondere afvoerende spier van het middelhandsbeen der pink”, die, zooals Prof. Huxley en de heer Flower hebben aangetoond, bij de hoogere en lagere apen standvastig voorkomt. Ik wil er nog twee gevallen bijvoegen; de musculus acromio-basilaris wordt bij alle zoogdieren die beneden den mensch staan, gevonden, en [72]schijnt in verband te staan met een viervoetigen gang, en hij komt voor bij omstreeks één van de zestig menschen. In de onderste ledematen vond de heer Bradley een abductor ossis metatarsi quinti in beide voeten van den mensch; deze spier was tot dien tijd toe bij den mensch niet opgeteekend, maar is altijd aanwezig bij de anthropomorphe apen. De handen en armen van den mensch vertoonen in hooge mate een eigenaardig maaksel; maar hun spieren zijn uiterst onderhevig aan wijzigingen waardoor zij op de overeenkomstige spieren bij de lagere dieren gaan gelijken.50 Dergelijke gelijkenissen zijn of volledig en volmaakt of onvolmaakt, en vormen in dit laatste geval blijkbaar overgangen. Sommige wijzigingen zijn meer algemeen bij den man en andere bij de vrouw, zonder dat wij in staat zijn hiervan de oorzaak aan te wijzen. De heer Wood maakt, na verscheidene gevallen te hebben beschreven, de volgende belangrijke opmerking:

„Aanmerkelijke afwijkingen van het gewone type van het spierstelsel loopen in lijnen of richtingen, die men moet onderstellen, dat eenigen onbekenden factor aanduiden die hoogst belangrijk is voor een begrijpelijke kennis van algemeene en wetenschappelijke ontleedkunde.”51

Dat deze onbekende factor atavisme of terugkeer tot een vroegeren toestand van bestaan is, mag men voor hoogst waarschijnlijk houden. Het is volkomen ongeloofelijk, dat een mensch door zuiver toeval in de abnormale ontwikkeling van niet minder dan zeven zijner spieren op zekere apen zou gelijken, indien er geen bloedverwantschap tusschen hen bestond. Indien daarentegen de mensch afstamt van een [73]of ander op een aap gelijkend wezen, kan er geen gegronde reden worden opgegeven, waarom sommige spieren niet plotseling opnieuw zouden verschijnen na een tusschenruimte van vele duizenden generaties, op de zelfde wijze als bij paarden, ezels en muildieren donker gekleurde strepen plotseling opnieuw verschijnen op de pooten en schouders na een tusschenruimte van honderden of waarschijnlijker duizenden geslachten.

Deze verschillende gevallen van atavisme zijn zoo nauw verwant met die van rudimentaire organen, in het eerste hoofdstuk medegedeeld, dat het bij velen van hen onverschillig zou zijn geweest, in welk der beide hoofdstukken zij werden besproken. Zoo kan men zeggen, dat een van hoornen voorziene menschelijke baarmoeder in rudimentairen staat den normalen toestand van het zelfde orgaan bij sommige zoogdieren vertegenwoordigt. Sommige deelen die bij den mensch rudimentair zijn, zooals het koekoeksbeen bij beide seksen en de tepels bij de mannelijke sekse, zijn altijd tegenwoordig, terwijl andere, zooals het foramen supra condyloideum alleen nu en dan verschijnen, en daarom onder de afdeeling atavisme zouden kunnen zijn gebracht. Deze verschillende atavistische vormingen verraden, even goed als de strikt rudimentaire, ’s menschen afstamming van dezen of genen lagen vorm op onmiskenbare wijze. (6)

Correlatie.—Bij den mensch zoowel als bij de lagere dieren bestaat er een zoo innig verband tusschen vele organen, dat als het eene deel afwijkingen vertoont, ook het andere dit doet, zonder dat wij daarvan in de meeste gevallen de oorzaak kunnen aangeven. Wij kunnen niet zeggen of het eene deel het andere bestuurt, dan wel of beide door eenig vroeger ontwikkeld deel worden bestuurd. I. Geoffroy drukt er herhaaldelijk op, dat er tusschen verschillende monstruositeiten een dergelijk innig verband bestaat.

Vooral homotype deelen veranderen dikwijls tegelijkertijd, zooals wij zien aan de tegenovergestelde lichaamshelften, en aan de bovenste en onderste ledematen, Meckel merkte reeds voor langen tijd op, dat wanneer de spieren van den arm van haar gewoon type afwijken, zij bijna altijd die van het been nabootsen, en evenzoo gaat het omgekeerd met de spieren van het been. De zintuigen van het gezicht en het gehoor, de tanden en de haren, de kleur der huid en van het haar, de kleur en het gestel staan op de zelfde wijze min of meer met elkander in verband.52 [74]Prof. Schaaffhausen vestigde het eerst de aandacht op de betrekking, die er blijkbaar bestaat tusschen een gespierden lichaamsbouw en sterk ontwikkelde wenkbrauwbogen, die zoo kenmerkend zijn voor de lagere menschenrassen.

Behalve de wijzigingen, die met meer of minder waarschijnlijkheid tot de voorgaande afdeelingen kunnen worden gebracht, is er nog een groote klasse van wijzigingen, die men spontane zou kunnen noemen, want ten gevolge onzer onwetendheid ontstaan zij schijnbaar zonder eenige aanleidende oorzaken. Men kan echter bewijzen, dat dergelijke wijzigingen, hetzij zij bestaan in geringe individueele verschillen of in sterk in het oog vallende en plotselinge afwijkingen van maaksel, veel meer afhangen van het gestel van het organisme dan van den aard der levensvoorwaarden waaraan het onderworpen is geworden.53

Bedrag van den aanwas der bevolking.—Er zijn voorbeelden bekend van beschaafde volken, b.v. in de Vereenigde Staten, die hun aantal in vijf-en-twintig jaren hebben verdubbeld; en volgens een berekening van Euler zou dit in iets meer dan twaalf jaren kunnen geschieden.54 Volgens de eerste verhouding zou de tegenwoordige bevolking der Vereenigde Staten, namelijk dertig millioen menschen (7), in 657 jaar den geheelen aardbol, zoowel het land als den oceaan, zoo dicht bedekken, dat op elk viertal vierkante meters negentien menschen zouden moeten staan. Het voornaamste of fundamenteele beletsel tegen de voortdurende vermeerdering van het menschelijk geslacht is de moeielijkheid om zijn levensonderhoud te verkrijgen en op aangename wijze te leven. Dat dit het geval is, mogen wij afleiden uit hetgeen wij b.v. in de Vereenigde Staten zien, waar het levensonderhoud gemakkelijk te verkrijgen en waar overvloed van ruimte is. Indien in Groot-Brittannië plotseling het levensonderhoud tweemaal gemakkelijker was te verkrijgen en de ruimte verdubbelde, zou ook het aantal Engelschen en Schotten spoedig verdubbeld zijn. Bij beschaafde volken werkt het bovengenoemde voornaamste beletsel voornamelijk door het aantal huwelijken te beperken. Ook de groote sterfte van kinderen in de armste klassen is zeer [75]belangrijk, zoowel als de grootere sterfte op alle leeftijden en aan verschillende ziekten der bewoners van overbevolkte en slecht ingerichte huizen. De uitwerkselen van vreeselijke epidemieën en oorlogen worden spoedig vereffend, en meer dan vereffend, bij volken die onder gunstige voorwaarden zijn geplaatst. Bij de uiterst arme klassen werkt ook de landverhuizing als een tijdelijk beletsel, maar op niet zeer uitgebreide wijze.

Er bestaat reden om te vermoeden, zooals Malthus heeft opgemerkt, dat de vruchtbaarheid tegenwoordig geringer is bij wilde dan bij beschaafde rassen. Wij weten daarvan niets met zekerheid, want bij wilden bestaan geen volkstellingen; maar volgens de overeenstemmende getuigenissen van zendelingen en anderen, die lang bij dergelijke volken hebben gewoond, schijnen hun huisgezinnen gewoonlijk klein en slechts zelden groot te zijn. Dit moet, naar men beweert, wellicht daaraan worden toegeschreven, dat de vrouwen de kinderen gedurende zeer langen tijd zoogen; maar het is zeer waarschijnlijk, dat wilden, die dikwijls vele vermoeienissen doorstaan, en niet zooveel voedzame spijs krijgen als beschaafde menschen, tegenwoordig minder vruchtbaar zijn. Ik heb in een vroeger werk55 aangetoond, dat al onze tamme zoogdieren en vogels, en al de planten die wij verbouwen, vruchtbaarder zijn dan de overeenkomstige soorten in den natuurstaat. Het is geen gegronde tegenwerping tegen dit besluit, dat dieren als men ze plotseling van een overvloed van voedsel voorziet of vetmest, en dat de meeste planten, als men ze zeer plotseling uit een zeer schralen in een zeer vetten bodem overplant, min of meer onvruchtbaar worden. Wij konden daarom verwachten, dat beschaafde volken, die in zekeren zin in hooge mate getemd zijn, vruchtbaarder zouden zijn dan wilden. Het is ook waarschijnlijk, dat de vermeerderde vruchtbaarheid van beschaafde volken, evenals bij onze tamme dieren een erfelijk kenmerk zou worden; het is ten minste bekend, dat bij den mensch de aanleg om tweelingen voort te brengen, in sommige families erfelijk is.56

Niettegenstaande wilden minder kinderen schijnen voort te brengen dan beschaafde menschen, zouden zij ongetwijfeld snel vermeerderen, indien hun aantal niet door sommige oorzaken krachtig werd beperkt. De Santali-stammen, die de heuvels van Indië bewonen, hebben voor [76]korten tijd een goed bewijs daarvan geleverd; want de heer Hunter57 heeft aangetoond, dat hun aantal in buitengewone mate is toegenomen, sedert de koepokinenting bij hen is ingevoerd, andere besmettelijke ziekten zijn getemperd en de oorlog krachtig is bedwongen. Die toeneming zou echter niet mogelijk zijn geweest, wanneer deze ruwe menschen zich niet in de naburige districten verspreid en zich daar als werklieden hadden verhuurd. Wilden huwen bijna altijd, maar nemen daarbij een soort van voorzichtig zelfbedwang in acht; want zij huwen gewoonlijk niet op den jongstmogelijken leeftijd. Men eischt dikwijls van de jonge mannen het bewijs, dat zij een vrouw kunnen onderhouden, en over het algemeen moeten zij eerst den prijs verdienen, dien zij voor haar aan haar ouders moeten betalen. Bij wilden beperkt de moeielijkheid om voedsel te verkrijgen hun aantal op een veel meer rechtstreeksche wijze dan bij beschaafde menschen; want alle stammen hebben periodiek zware hongersnooden door te staan. In zulke tijden zijn de wilden genoodzaakt veel slecht voedsel te verslinden, en het kan bijna niet missen, dat hun gezondheid hierdoor wordt benadeeld. Vele verhalen zijn medegedeeld van hun hangbuiken en vermagerde ledematen na en gedurende hongersnooden. Zij zijn dan ook genoodzaakt veel rond te trekken, terwijl hun kinderen, naar men mij in Nieuw-Holland verzekerde, in grooten getale omkomen. Daar de hongersnooden periodiek zijn, omdat zij voornamelijk van de jaargetijden afhangen, moet het aantal zielen van alle stammen beurtelings af- en toenemen. Hun aantal kan niet voortdurend en regelmatig vermeerderen, omdat er geen kunstmatige vermeerdering van den voorraad voedsel plaats vindt. Door den nood gedrongen, overschrijden de wilden elkanders grondgebied, waarvan oorlog het gevolg is; maar zij zijn werkelijk bijna voortdurend in oorlog met hun naburen. Zij zijn aan vele ongelukken te land en te water blootgesteld bij hun zoeken naar hun voedsel, en in sommige landen hebben zij veel te lijden van de groote roofdieren. Zelfs in Indië zijn geheele districten ontvolkt geworden door de verwoestingen van tijgers.

Malthus heeft deze verschillende beletsels van hun vermeerdering besproken; maar hij hecht niet genoeg gewicht aan dat, hetwelk waarschijnlijk het belangrijkste van allen is, namelijk kindermoord, vooral van vrouwelijke kinderen, en de gewoonte om miskraam te [77]verwekken. Deze practijken heerschen nog heden in vele deelen der wereld, en in vroegeren tijd schijnt de kindermoord, zooals de heer M’Lennan58 heeft aangetoond, op nog uitgebreider schaal plaats te hebben gehad. De oorzaak van deze practijken schijnt te zijn geweest, dat de wilden de moeielijkheid of liever de onmogelijkheid inzagen om alle kinderen die werden geboren, te onderhouden. Bij de voorgaande beletsels kan ook de losbandigheid worden gevoegd, maar deze is niet het gevolg van het gebrek aan levensmiddelen; er bestaat echter reden om aan te nemen, dat zij in sommige gevallen (zooals in Japan) met voordacht is aangemoedigd als een middel om den aanwas der bevolking tegen te gaan.

Als wij terugzien tot een uiterst lang geleden tijdvak, moet de mensch, voor hij tot de menschelijke waardigheid was opgeklommen, meer door instinkt en minder door rede zijn geleid, dan de tegenwoordige wilden. Onze vroege half-menschelijke voorouders moeten geen kindermoord hebben bedreven; want de instinkten der lagere dieren zijn nooit zoo verdorven, dat zij hen geregeld leiden tot de vernietiging van hun eigen kroost. Geen voorzichtig zelfbedwang moet het aantal huwelijken hebben beperkt, en de beide seksen moeten zich op jeugdigen leeftijd vrijelijk hebben vermengd. Daartoe moet bij de voorouders van den mensch een streven naar snelle vermeerdering zijn ontstaan; maar beletsels van den eenen of anderen aard, hetzij periodiek of voortdurend werkende, moeten de toeneming van hun getal nog krachtiger hebben tegengegaan dan bij de tegenwoordige wilden. Van welken aard deze beletsels eigenlijk zijn geweest, kunnen wij evenmin zeggen als bij de meeste andere dieren. Wij weten, dat paarden en hoornvee, die geen zeer vruchtbare dieren zijn, toen zij voor het eerst in Z.-Amerika waren losgelaten, zich verbazend hebben vermeerderd. De olifant, die zich het langzaamst van alle bekende dieren voortplant, zou in weinige duizendtallen van jaren de geheele wereld bevolken. De vermeerdering van elke aapsoort moet door de eene of andere oorzaak worden tegengegaan, maar niet, zooals Brehm opmerkt, door de aanvallen van roofdieren. Niemand zal beweren, dat het voortplantingsvermogen der wilde paarden en van het hoornvee van Amerika in den beginne in eenige merkbare mate toenam, of dat, naarmate elke landstreek dicht werd bevolkt, dit zelfde vermogen afnam. Ongetwijfeld [78]werken in dit geval en in alle andere vele beletselen samen, en de aard dier beletsels verschilt naar omstandigheden; de belangrijkste van alle zijn waarschijnlijk periodieke hongersnooden, veroorzaakt door ongunstige jaargetijden. Evenzoo zal het zijn gegaan met de vroege voorouders van den mensch.

Natuurlijke teeltkeus.—Wij hebben nu gezien, dat de mensch variabel is naar lichaam en geest, en dat die veranderingen, hetzij direct of indirect, het gevolg zijn van de zelfde algemeene oorzaken en aan de zelfde algemeene wetten gehoorzamen als bij de lagere dieren. De mensch heeft zich wijd en zijd over den aardbodem verspreid en moet gedurende zijn onophoudelijke verhuizingen59 aan de meest verschillende levensvoorwaarden zijn onderworpen geweest. De bewoners van Vuurland, de Kaap de Goede Hoop en van Diemensland in het eene halfrond en die der poolstreken in het andere, moeten vele luchtstreken zijn doorgetrokken, en hun gewoonten vele malen hebben veranderd, voor zij hun tegenwoordige woonplaats bereikten.60 Bij de vroege voorouders van den mensch moet ook, evenals bij alle andere dieren, de neiging hebben bestaan om in sterkere mate te vermeerderen dan hun voedingsmiddelen; zij moeten daarom somtijds zijn blootgesteld geweest aan een strijd om het leven, en bijgevolg aan de strenge wet der natuurlijke teeltkeus. Voordeelige veranderingen van alle soorten zullen dus, hetzij somtijds, hetzij gewoonlijk, behouden zijn gebleven, en nadeelige te gronde zijn gegaan. Ik bedoel hier niet sterk in het oog springende afwijkingen van maaksel die slechts nu en dan met lange tusschenpoozen verschijnen, maar slechts eenvoudige individueele verschillen. Wij weten b.v., dat bij de spieren onzer handen en voeten die ons vermogen van beweging bepalen, evenals bij die der lagere dieren61 zeer vele individueele verschillen voorkomen. Indien derhalve de op apen gelijkende voorouders van den mensch, welke de eene of andere landstreek bewoonden, vooral wanneer die landstreek eenige verandering in haar toestand onderging, in twee even groote afdeelingen waren verdeeld, [79]dan zou die helft, waartoe al de individu’s behoorden welke door hun vermogen van beweging het best geschikt waren om hun levensonderhoud te verkrijgen of om zich te verdedigen, kans hebben om voor een grooter gedeelte te blijven leven en meer kroost voort te brengen dan de andere minder goed begaafde helft.

De mensch is in den wildsten staat waarin hij nu bestaat, het meest heerschende dier, dat ooit op aarde is verschenen. Hij heeft zich over een grootere uitgestrektheid verspreid dan eenige andere hooggeorganiseerde vorm, en alle andere zijn voor hem teruggeweken. Hij is deze verbazende meerderheid blijkbaar verschuldigd aan zijn verstandelijke vermogens, zijn sociale gewoonten, die er hem toe brengen om zijn makkers te helpen en te verdedigen, en aan zijn lichamelijk maaksel. De hooge belangrijkheid dezer kenmerken is bewezen door de einduitkomst van den strijd om het leven. Door zijn verstandelijke vermogens heeft zich de gearticuleerde spraak ontwikkeld; en hiervan heeft voornamelijk zijn verwonderlijke vooruitgang afgehangen. Hij heeft verschillende wapenen, werktuigen, vallen enz. uitgevonden, en is in staat die te gebruiken tot zijn verdediging, om zijn prooi te dooden of te vangen en zich op andere wijzen voedsel te verschaffen. Hij heeft vlotten of kano’s gemaakt om daarin te visschen of naar naburige vruchtbare eilanden over te steken. Hij heeft de kunst uitgevonden om vuur te maken, waardoor harde en vezelige wortels verteerbaar en vergiftige wortels en kruiden onschadelijk kunnen worden gemaakt. Deze laatste uitvinding, waarschijnlijk, met uitzondering der spraak, de grootste, die ooit door den mensch is gedaan, dagteekent van vóór de morgenschemering der geschiedenis. Deze verschillende uitvindingen, waardoor de mensch in den meest onbeschaafden staat zoo machtig is geworden, zijn het rechtstreeksche gevolg van de ontwikkeling zijner vermogens van waarneming, geheugen, nieuwsgierigheid, verbeeldingskracht en rede. Ik kan daarom niet begrijpen, hoe de heer Wallace62 kan volhouden, dat: [80]„de natuurlijke teeltkeus den wilde slechts zou hebben kunnen begiftigen met hersenen, niet veel meer ontwikkeld dan die van een aap.”

Hoewel de verstandelijke vermogens en sociale gewoonten van den mensch hoogst belangrijk voor hem zijn, moeten wij echter ook de belangrijkheid van zijn lichamelijk maaksel niet gering schatten, aan welk onderwerp het nog overige gedeelte van dit hoofdstuk zal zijn gewijd. De ontwikkeling van de verstandelijke en sociale of zedelijke vermogens zal in het volgende hoofdstuk worden besproken.

Zelfs om een hamer met juistheid te gebruiken, is geen gemakkelijke zaak, zooals ieder die timmeren heeft geleerd, zal toegeven. Om met een steenworp zoo juist het doel te treffen als zulks een Vuurlander kan, wanneer hij zich verdedigt of vogels doodt, vereischt de volledigste bedrevenheid in het gezamenlijk gebruik van de spieren, de hand, den arm en den schouder, om van fijn tastgevoel niet te spreken. Bij het werpen met een steen of speer en bij vele andere handelingen moet iemand vast op zijn voeten staan, en dit vereischt weder de volkomene samenwerking van verscheidene spieren. Uit een stuk vuursteen het ruwste werktuig te hakken, of met een been een van weêrhaken voorziene speer of haak te vormen, vereischt het gebruik van een volkomen gevormde hand; want, zooals een zeer bevoegd rechter, de heer Schoolcraft63 opmerkt, bewijst het vervaardigen van messen, lansen of pijlpunten uit stukjes steen: „buitengewone bekwaamheid en langdurige oefening.” Wij nebben een bewijs hiervan in het feit, dat de oorspronkelijke mensch de verdeeling van den arbeid toepaste; ieder man vervaardigde niet zijn eigen vuursteenen werktuigen of grof aardewerk, maar bepaalde individu’s schijnen zich met dergelijk werk te hebben beziggehouden, en ontvingen ongetwijfeld de opbrengst van de jacht in ruil. De oudheidkundigen zijn overtuigd, dat een verbazend lange tijd moet zijn verloopen vóór onze voorouders op het denkbeeld kwamen, hun ruw bewerkte vuursteenen werktuigen te slijpen en te polijsten. [81]Het valt moeielijk te betwijfelen, dat een op een mensch gelijkend dier, dat in het bezit was van een hand en arm, volkomen genoeg om een steen met juistheid te werpen of een vuursteen in een ruw werktuig te vervormen, als het zich voldoende oefende, bijna alles zou kunnen maken, voor zoover daarvoor slechts werktuigelijke behendigheid wordt vereischt, wat een beschaafd man kan maken. In dit opzicht zou men het maaksel der hand kunnen vergelijken met dat der stemorganen, welke bij de apen worden gebruikt tot het voortbrengen van verschillende signaalkreten, of, zooals bij één soort, van muzikale tonen, terwijl bij den mensch geheel overeenkomstige stemorganen door de overgeërfde gevolgen van het gebruik geschikt zijn geworden tot het voortbrengen van een gearticuleerde spraak.

Als wij ons nu wenden tot die dieren, welke het nauwst met den mensch verwant zijn en ons daarom het best een voorstelling geven van onze vroege voorouders, dan vinden wij, dat bij de apen de handen volgens het zelfde algemeene model gebouwd zijn als bij ons, maar dat zij veel minder volkomen ingericht zijn voor verschillende gebruiken. Hun handen zijn minder goed geschikt om te loopen dan de pooten van een hond, zooals men kan zien aan die apen, welke op den buitenrand van de inwendige vlakte hunner handen, of op de knokkels van hun omgebogen vingers loopen, zooals de chimpanzee en orang.64 Hun handen zijn echter bewonderenswaardig goed geschikt om de boomen te beklimmen. De apen grijpen dunne takken of touwen met den duim aan de eene zijde en de vingers en de binnenvlakte der hand aan de andere zijde, evenals wij zulks doen. Zij kunnen evenzoo ook tamelijk dikke voorwerpen, zooals den hals eener flesch, naar den bek brengen. De bavianen keeren met hun handen steenen om en graven er wortels mede op. Zij pakken noten, insekten en andere kleine voorwerpen tusschen hun duim en vingers en halen ongetwijfeld op de zelfde wijze eieren en de jongen uit de nesten der vogels. De Amerikaansche apen slaan de wilde oranjeappelen tegen de takken, tot de schil barst, en pellen die dan met de vingers van beide handen af. Andere apen openen mosselschelpen met hun beide duimen. Met hun vingers trekken zij dorens en stekels uit en maken zij jacht op elkanders luizen.

In den natuurstaat breken zij harde vruchten met behulp van steenen. Zij rollen steenen naar beneden, of werpen daarmede naar hun vijanden; [82]zij volbrengen echter deze verschillende handelingen hoogst onhandig, en zij zijn, zoo als ik zelf heb gezien, volstrekt niet in staat om een steen met juistheid te werpen.65

Het schijnt mij verre van waar, dat, omdat „de voorwerpen door apen op onhandige wijze worden aangegrepen, een veel minder volkomen grijpwerktuig” hun evenveel dienst zou hebben bewezen, als hun tegenwoordige handen. Van den anderen kant zie ik geen reden om te twijfelen, dat een op meer volkomen wijze ingerichte hand voordeelig voor hen zou zijn geweest, mits, en het is belangrijk dit aan te teekenen, hun handen daardoor niet minder geschikt werden gemaakt om in de boomen te klimmen. Wij mogen vermoeden, dat een volmaakte hand nadeelig voor het klimmen zou zijn geweest, daar die apen, welke het meest uitsluitend in de boomen leven, namelijk Ateles in Amerika en Hylobates in Azië, hetzij zeer verkleinde en zelfs rudimentaire duimen, of gedeeltelijk samengegroeide vingers hebben, zoodat hun handen in eenvoudige grijphaken zijn veranderd.66

Zoodra het eene of andere voormalige lid van de groote reeks der Primaten er door een verandering in zijn wijze om zich voedsel te verschaffen of door een verandering in den toestand van zijn geboorteland toe kwam om wat minder in de boomen en wat meer op den grond te leven, moest zijn manier van loopen worden gewijzigd, en in dit geval moest hij hetzij meer volkomen viervoetig of tweevoetig worden. De bavianen bezoeken dikwijls heuvelachtige en rotsachtige landstreken en beklimmen alleen uit noodzakelijkheid hooge boomen67; en zij hebben bijna den gang van een hond verkregen. De mensch alleen is tweevoetig geworden, en wij kunnen, dunkt mij, gedeeltelijk nagaan, hoe hij zijn opgerichten gang heeft verkregen, die een der meest aanmerkelijke verschillen tusschen hem en zijn naaste verwanten vormt. De mensch zou zijn tegenwoordige heerschersplaats in de wereld niet hebben kunnen verkrijgen zonder het gebruik zijner handen, die zoo bewonderenswaardig geschikt zijn om de bevelen van zijn wil [83]uit te voeren. Zooals Sir G. Bell opmerkt, „vervangt de hand alle werktuigen en geeft door haar gemeenschap met het verstand den mensch heerschappij over alles.”68 De handen en armen konden echter moeilijk volmaakt genoeg worden om er wapenen mede te vervaardigen, of om er steenen en speren met juistheid mede naar een doelwit te werpen, zoolang zij gewoonlijk werden gebruikt om op te loopen en het geheele gewicht van het lichaam te dragen, of zoolang zij, zooals reeds hierboven opgemerkt is, voornamelijk waren ingericht om goed in de boomen te klimmen. Zulk een ruwe behandeling zou ook het tastgevoel hebben verstompt, waarvan hun fijner gebruik grootendeels afhangt. Om deze oorzaken alleen zou het reeds een voordeel voor den mensch zijn geweest om een tweevoetig dier te zijn geworden, maar voor vele handelingen is het bijna noodzakelijk, dat beide armen en het geheele lichaam vrij zijn, en daarvoor moest hij stevig op zijn voeten staan. Om dit groote voordeel te verkrijgen, zijn de voeten plat gemaakt en heeft de groote teen een bijzondere wijziging ondergaan, hoewel dit het verlies van het grijpvermogen ten gevolge heeft gehad. Het is overeenkomstig het beginsel van de verdeeling van den physiologischen arbeid, dat in het geheele dierenrijk heerscht, dat, toen de handen zich tot volmaakte grijptuigen ontwikkelden, de voeten zich ontwikkelden tot volmaakte werktuigen om op te staan en te loopen. Bij sommige wilden heeft de voet echter zijn grijpvermogen nog niet geheel verloren, zooals blijkt uit hun wijzen om boomen te beklimmen en uit andere doeleinden, waartoe zij hun voeten gebruiken.69 (8)

Als het een voordeel is voor den mensch zijn handen en armen vrij te hebben en stevig op zijn voeten te staan, en dit kan niet betwijfeld worden wegens den uitnemenden uitslag, waarmede hij den strijd om het leven heeft gestreden, dan kan ik geen reden zien, waarom het voor de voorouders van den mensch niet voordeelig zou zijn geweest om meer en meer rechtopgaand of tweevoetig te worden. Zij zouden daardoor geschikter zijn geworden om zich met steenen of knuppels te [84]verdedigen, om hun prooi aan te vallen, of op andere wijze voedsel te verkrijgen. De best gebouwde individu’s zouden op den langen duur het best zijn geslaagd en in grooter aantal zijn blijven leven. Als de gorilla en eenige weinige verwante vormen waren uitgestorven, zou men met groote kracht en schijnbare waarheid hebben kunnen aanvoeren, dat een viervoetig dier niet trapsgewijze in een tweevoetig kon zijn veranderd, daar alle individu’s in een tusschen die beiden instaanden toestand allerellendigst slecht ingericht zouden zijn geweest voor het loopen. Wij weten echter, en dit is wel waard om er eens over na te denken, dat verschillende soorten van apen tegenwoordig in dien tusschenliggenden toestand verkeeren, en niemand betwijfelt, dat zij over het geheel goed zijn ingericht voor de voorwaarden waaronder zij leven. Zoo loopt de gorilla met een zijdelings wankelenden gang; maar gewoonlijk rust hij bij het loopen op zijn gesloten handen. De langarmige apen gebruiken soms hun armen als krukken, en slingeren hun lichaam tusschen dezelve vooruit, en sommige soorten van Hylobates kunnen, zonder het te hebben geleerd, tamelijk snel rechtop loopen. Zij bewegen zich echter onhandig en met veel minder zekerheid dan de mensch. Wij zien, om kort te gaan, bij de tegenwoordig levende apen verschillende overgangen tusschen een wijze van loopen, volkomen gelijk aan die van een viervoetig dier, en die van een tweevoetig dier of mensch. Toen de voorouders van den mensch rechtopgaande werden, doordat hun handen en armen meer en meer werden gewijzigd om te grijpen en voor andere doeleinden, terwijl hun voeten en beenen tegelijkertijd werden gewijzigd om er goed op te kunnen staan en te loopen, moeten tallooze andere veranderingen van maaksel noodig zijn geweest. Zoo was het noodig, dat het bekken werd verbreed, dat de ruggegraat op bijzondere wijze gekromd (9) en het hoofd in een gewijzigde stelling werd bevestigd, en al deze veranderingen heeft de mensch verkregen. Prof. Schaaffhausen70 beweert, dat „de sterk ontwikkelde tepelvormige uitsteeksels van den menschelijken schedel het gevolg zijn van zijn rechtopgaande houding”; en deze uitsteeksels ontbreken bij den orang, chimpanzee, enz., terwijl zij bij den gorilla kleiner zijn dan bij den mensch. Er zouden hier nog verscheidene andere inrichtingen kunnen worden opgegeven die in verband schijnen te staan met ’s menschen [85]rechtopgaande houding. Het is zeer moeielijk te beslissen, in hoeverre al deze met elkander in verband staande wijzigingen het gevolg der natuurlijke teeltkeus, en in hoeverre zij dat van de overgeërfde gevolgen van het vermeerderde gebruik van een dezer deelen of van de werking van het eene deel op het andere zijn. Ongetwijfeld werken deze oorzaken van verandering op elkander terug. Wanneer b.v. zekere spieren en de uitsteeksels der beenderen waaraan zij zijn bevestigd, door voortdurend gebruik worden vergroot, dan bewijst dit, dat zekere handelingen voortdurend worden volbracht en voordeel moeten aanbrengen. Daardoor zouden de individu’s, die ze het best volbrachten, kans hebben in grooter aantal te blijven leven.

Het vrij gebruiken van armen en handen, gedeeltelijk de oorzaak en gedeeltelijk het gevolg van ’s menschen rechtopgaande houding, schijnt op indirecte wijze aanleiding te hebben gegeven tot andere wijzigingen in zijn maaksel. De vroege mannelijke voorouders van den mensch waren, zooals hierboven is aangetoond, waarschijnlijk voorzien van groote hondstanden; maar toen zij langzamerhand de gewoonte verkregen om bij het bestrijden hunner vijanden van steenen, knuppels en andere wapenen gebruik te maken, moeten zij hun kaken en tanden al minder en minder hebben gebruikt. Uit tallooze overeenkomstige gevallen mogen wij met zekerheid afleiden, dat in dit geval de kaken en tegelijkertijd de tanden in grootte moeten zijn afgenomen. In een volgend hoofdstuk zullen wij een geheel gelijksoortig geval ontmoeten in de verkleining of volkomene verdwijning der hondstanden bij mannelijke herkauwende dieren, klaarblijkelijk in verband met de ontwikkeling hunner horens; en bij paarden in verband met hun gewoonte om met hun snijtanden en hoeven te vechten.

Bij de volwassen mannetjes der anthropomorphe apen zijn, zooals Rütimeijer71 en anderen hebben aangetoond, de vorm van den schedel, waardoor deze in vele opzichten van dien van den mensch afwijkt, en de werkelijk vreesaanjagende uitdrukking, waardoor hij zich onderscheidt, juist het gevolg van de groote ontwikkeling der kauwspieren. Toen de kaken en tanden der voorouders van den mensch allengs in grootte afnamen, moet derhalve hun volwassen schedel omtrent de zelfde kenmerken hebben vertoond, waardoor hij zich bij de jongen der anthropomorphe apen onderscheidt, en moet aldus een grootere gelijkenis met [86]dien der tegenwoordig levende menschen hebben verkregen. Een aanmerkelijke verkleining van de hondstanden bij de mannetjes zou, zooals wij later zullen zien, bijna zeker door overerving invloed hebben gehad op de tanden der wijfjes.

Toen de verschillende geestvermogens trapsgewijze werden ontwikkeld, is het bijna zeker, dat ook de hersenen in grootte zijn toegenomen. Niemand betwijfelt, geloof ik, dat de groote omvang van de hersenen bij den mensch met betrekking tot zijn lichaam in vergelijking daarvan bij den gorilla of orang in nauw verband staat met zijn hoogere geestvermogens. Wij ontmoeten geheel overeenkomstige feiten bij de insekten, onder welke de hersengangliën bij de mieren van buitengewone afmetingen zijn, terwijl deze gangliën bij al de Hymenoptera verscheidene malen grooter zijn dan bij de verstandelijk slechter bedeelde orden, zooals de kevers.72 Van den anderen kant veronderstelt niemand, dat het verstand van twee verschillende dieren of van twee verschillende menschen nauwkeurig kan worden afgemeten naar den kubieken inhoud van hun schedels. Het is zeker, dat buitengewone geestelijke bedrijvigheid samen kan gaan met een uiterst kleine absolute hoeveelheid zenuwzelfstandigheid. Zoo zijn de verwonderlijk verschillende instinkten, geestvermogens en gemoedsbewegingen der mieren algemeen bekend, en toch zijn hun hersengangliën niet zoo groot als het vierde gedeelte van een kleinen speldekop. Uit dit laatste oogpunt behooren de hersenen van een mier tot de verwonderlijkste stof-atomen der wereld en zijn zij wellicht nog verwonderlijker dan de hersenen van den mensch.

De meening, dat er bij den mensch de eene of andere nauwe betrekking bestaat tusschen de grootte der hersenen en de ontwikkeling der verstandelijke vermogens, wordt ondersteund door de vergelijking der schedels van wilde en beschaafde rassen, van menschen, die in oudere of nieuwere tijden leefden, en door de analogie van de geheele reeks der gewervelde dieren. Dr. J. Barnard Davids73 heeft door vele zorgvuldige metingen bewezen, dat de gemiddelde inwendige inhoud van den schedel bij Europeanen 1512,44 kubiek centimeter, bij Amerikanen 1433,25 kubiek centimeter, bij Aziaten 1426,69 kubiek centimeter en bij Australiërs slechts 1341,52 kubiek centimeter is. Professor Broca74 [87]vond, dat de inhoud van schedels uit Parijsche graven van de negentiende eeuw zich verhield tot dien van schedels uit grafkelders van de twaalfde eeuw als 1484 tot 1426; en Prichard is overtuigd, dat de tegenwoordige bewoners van Groot-Brittannië „veel ruimer hersenkassen” bezitten, dan de oude bewoners. Men moet echter aannemen, dat sommige schedels van zeer hoogen ouderdom, zooals de beroemde Neanderdalschedel, goed ontwikkeld en ruim van inhoud waren.75 (10) Ten opzichte van de lagere dieren is E. Lartet76, door de schedels van tot de zelfde groepen behoorende tertiaire en hedendaagsche dieren met elkander te vergelijken, tot het opmerkelijke resultaat gekomen, dat de hersenen over het algemeen grooter en de hersenwindingen ingewikkelder zijn bij de jongere vormen. (11) Van den anderen kant heb ik aangetoond77, dat de hersenen van tamme konijnen aanmerkelijk in grootte zijn afgenomen in vergelijking van die van het wilde konijn of van den haas, en dit kan daaraan worden toegeschreven, dat zij gedurende vele generaties eng zijn opgesloten geweest, zoodat zij hun verstand, instinkten, zinnen en willekeurige bewegingen slechts weinig hebben geoefend.

De trapsgewijze vermeerdering van het gewicht van hersenen en schedel bij den mensch moet invloed hebben uitgeoefend op de hen dragende wervelkolom, vooral terwijl hij bezig was den opgerichten stand aan te nemen. Toen deze verandering van houding tot stand was gekomen, zal ook de inwendige drukking der hersenen invloed hebben uitgeoefend op den vorm van den schedel; want vele feiten bewijzen, hoe gemakkelijk de schedel aldus wordt aangedaan. De ethnologen beweren, dat hij wordt gewijzigd door de soort van wieg, waarin het kind slaapt. Er bestaan voorbeelden van, dat de aangezichtsbeenderen blijvende [88]wijzigingen hebben ondergaan ten gevolge van zich dikwijls herhalende spierkrampen en van een door een sterke brandwond veroorzaakt litteeken. Bij jonge personen wier hoofden door ziekte een zijdelingsche of achterwaartsche houding hadden aangenomen, veranderde een der oogen van stelling en werden de schedelbeenderen gewijzigd, en dit is blijkbaar het gevolg daarvan, dat de hersenen in een nieuwe richting drukten.78 Ik heb aangetoond, dat bij langoorige konijnen zelfs een zoo geringe oorzaak als het naar voren hangen van het eene oor aan die zijde bijna elk been van den schedel naar voren trekt, zoodat de beenderen der tegenovergestelde zijden van den kop niet meer volkomen overeenstemmen. Wanneer eindelijk het eene of andere dier veel in algemeene lichaamsgrootte toe- of afnam, zonder eenige verandering in zijn geestvermogens; of wanneer de geestvermogens veel toe of afnamen zonder de minste groote verandering in de lichaamsgrootte, zou de vorm van den schedel bijna zeker verandering ondergaan. Ik leid dit af uit mijn waarnemingen omtrent tamme konijnen, waarvan sommige rassen veel grooter zijn geworden dan het wilde dier, terwijl andere ongeveer de zelfde grootte hebben behouden; maar in beide gevallen zijn de hersenen veel kleiner geworden in verhouding tot de lichaamsgrootte. Nu was ik eerst zeer verwonderd te vinden, dat bij al deze konijnen de schedel meer langwerpig of dolichocephaal was geworden; zoo was bij voorbeeld bij twee schedels van ongeveer de zelfde breedte, de eene van een wild konijn en de andere van een groot tam ras, de eerste slechts 8 en de tweede 10,9 centimeter lang.79 Een der sterkst uitgedrukte verschillen tusschen onderscheidene menschenrassen is, dat de schedel bij sommige verlengd en bij andere rond is; en hier kan de verklaring, in het geval der konijnen gegeven, gedeeltelijk gelden; want Welcker vindt, dat „korte menschen meer tot brachycephalie en lange meer tot dolichocephalie overhellen80; en lange menschen kunnen met de grootere [89]en een langer lichaam bezittende konijnen worden vergeleken, die allen meer langwerpige schedels hebben, met andere woorden dolichocephaal zijn.

Uit deze onderscheidene feiten kunnen wij tot zekere hoogte begrijpen, op welke wijze de mensch de bijzondere grootte en een meer of min afgeronden vorm van den schedel heeft verkregen; en deze eigenschappen kenmerken hem bij uitnemendheid in vergelijking van de lagere dieren.

Een ander zeer in ’t oog vallend verschil tusschen den mensch en de lagere dieren is de onbehaardheid der huid. De walvisschen en dolfijnen (Cetacea), de dugongs en lamantijnen (Sirenia) en het rivierpaard (Hippopotamus) zijn onbehaard; dit is hun wellicht voordeelig bij het in het water glijden; en kan hun niet nadeelig zijn wegens het verlies van warmte, daar de soorten die koudere streken bewonen, door een dikke speklaag worden beschermd, die tot het zelfde doel dient als de pels van zeehonden en otters. Olifanten en neushoorns hebben bijna geen haar; en daar sommige uitgestorven soorten die vroeger in een poolklimaat woonden, met lange wol of haar waren bedekt (12), zou het bijna schijnen, dat de bestaande soorten van beide geslachten hun harige bekleeding ten gevolge van de blootstelling aan de warmte hadden verloren. Dit is des te waarschijnlijker, daar in Indië de olifanten, die in hooge en koele streken wonen, sterker behaard zijn dan in de laaglanden.81 Mogen wij dus het gevolg trekken, dat de mensch zijn lichaamsharen verloor, omdat hij oorspronkelijk een of ander tropische gewest bewoonde? Het feit, dat het haar bij de mannelijke sekse vooral op de borst en het gelaat, en bij beide seksen op de plaatsen waar de vier ledematen zich met den romp vereenigen, bewaard is gebleven, ondersteunt deze gevolgtrekking, wanneer men aanneemt dat het haar werd verloren, voordat de mensch den opgerichten stand aannam; want de deelen die nu het sterkst zijn behaard, zouden toen het meest tegen de zonnewarmte beschut zijn geweest. De kruin van het hoofd maakt echter een merkwaardige uitzondering, want ten allen tijde moet deze een der meest blootgestelde deelen zijn geweest, en toch is zij dicht met haar begroeid. In dit opzicht komt de mensch met de groote meerderheid der viervoetige dieren overeen, bij welke over het algemeen de bovenste en blootgestelde oppervlakte dikker behaard is dan de onderste oppervlakte. Het feit, dat de andere leden [90]van de orde der Primaten, waartoe de mensch behoort, hoewel zij verschillende warme streken bewonen, goed met haar zijn bekleed, dat over het algemeen het dikst is op de bovenste oppervlakte82, is echter zeer in tegenspraak met de onderstelling, dat de mensch zijn haar door de werking van de zon heeft verloren. De heer Belt meent83, dat het tusschen de keerkringen een voordeel voor den mensch is onbehaard te zijn, omdat hij daardoor in staat is zich te bevrijden van een menigte teken (acari) en andere parasieten, waardoor hij dikwijls wordt gekweld en die soms zweren veroorzaken. Of echter dit kwaad groot genoeg is om door natuurlijke teeltkeus tot ontblooting van zijn lichaam te hebben geleid, mag worden betwijfeld, omdat zich bij geen van de vele zoogdieren die de keerkringsgewesten bewonen, eenig bijzonder middel tot bescherming daartegen heeft ontwikkeld. De meening, die mij het waarschijnlijkste voorkomt, is, dat de mensch, of liever oorspronkelijk de vrouw, van haren werd ontbloot met het doel om zijn schoonheid te verhoogen, en wanneer men dit aanneemt, is het niet te verwonderen, dat de mensch zoozeer in behaardheid verschilt van al zijn lagere broeders, want kenmerken, die ten gevolge van seksueele teeltkeus zijn verkregen, verschillen soms bij zeer nauw verwante soorten in buitengewone mate.

Volgens een algemeen volksgeloof onderscheidt de mensch zich van de dieren vooral door het gemis van een staart; maar daar de apen welke het naast met den mensch verwant zijn, dit orgaan niet bezitten, behoeven wij dat gemis hier eigenlijk niet te bespreken. Het kan echter geen kwaad om te erkennen, dat er, voor zooverre mij bekend is, nog nooit een verklaring is gegeven van het verlies van den staart door sommige apen en den mensch. Wij behoeven ons nochtans over dit verlies niet te verwonderen; want de staart verschilt soms merkwaardig veel [91]in lengte bij soorten van één en het zelfde geslacht; zoo is bij sommige soorten van Macacus de staart langer dan het geheele lichaam en bestaat uit vier-en-twintig wervels; bij andere bestaat hij uit een nauwelijks zichtbare stomp, die slechts drie of vier wervels bevat. Bij sommige soorten van bavianen zijn er vijf-en-twintig, doch bij den mandril slechts tien, of volgens Cuvier84 soms slechts vijf zeer kleine, slecht ontwikkelde staartwervels. De staart wordt bijna altijd aan het einde dunner, hetzij hij lang of kort is; en dit wordt, naar ik onderstel, veroorzaakt door atrophie ten gevolge van onbruik van de spieren van het einde met hun slagaderen en zenuwen, die de atrophie van de laatste staart beentjes met zich sleept. Geen verklaring kan echter op het oogenblik nog worden gegeven van de groote verschillen in lengte, die men bij den staart opmerkt. Hier hebben wij echter meer in het bijzonder te maken met het geheel en al verdwijnen van den uitwendigen staart. Prof. Broca heeft onlangs aangetoond85, dat de staart bij alle viervoetige dieren uit twee deelen bestaat, over het algemeen scherp van elkander gescheiden. Het basale gedeelte bestaat uit wervels, meer of minder van een kanaal en van uitsteeksels voorzien, evenals gewone wervels; terwijl die van het achterste gedeelte geen kanaal bezitten, bijna glad zijn en nauwelijks op gewone wervels gelijken. Een staart, hoewel niet uitwendig zichtbaar, is werkelijk aanwezig bij den mensch en de anthropomorphe apen en is bij beiden volkomen volgens het zelfde model gemaakt. In het achterste gedeelte zijn de wervels die het koekoeksbeen (os coccyx) vormen, geheel rudimentair en zeer verminderd in grootte en aantal. In het basale gedeelte zijn de wervels eveneens weinig in getal, stevig met elkander verbonden, en zijn in ontwikkeling blijven stilstaan, maar zij zijn veel breeder en platter dan de overeenkomstige wervels in de staarten van andere dieren; zij vormen, wat Broca noemt de bijkomende wervels van het heiligbeen. Deze zijn belangrijk voor het organisme, doordat zij sommige inwendige deelen steunen en om meer andere redenen; en hun wijziging staat in rechtstreeksch verband met de opgerichte of half-opgerichte houding van den mensch en de anthropomorphe apen. Dit besluit verdient des te meer vertrouwen, omdat Broca vroeger van een andere meening was, die hij [92]nu heeft opgegeven. De wijziging van de basale staartwervels bij den mensch en de hoogere apen kan dus direct of indirect een gevolg zijn geweest van natuurlijke teeltkeus.

Wat moeten wij echter zeggen van de rudimentaire en zeer variabele wervels van het achterste gedeelte van den staart, die het koekoeksbeen (os coccyx) vormen? Een verklaring, die dikwijls belachelijk is gemaakt, en zulks ongetwijfeld weder zal worden, namelijk, dat wrijving iets heeft te maken met het verdwijnen van het uitwendige gedeelte van den staart, is niet zoo belachelijk, als zij op het eerste gezicht schijnt. Dr. Anderson86 zegt, dat de uiterst korte staart van Macacus brunneus uit elf wervels bestaat, met inbegrip van de inwendig gelegen basale. Het uiteinde is peesachtig en bevat geen wervels; hierop volgen vijf rudimentaire wervels, zoo klein, dat zij te zamen nog geen 4 millimeter lang zijn, en deze zijn bestendig naar den eenen kant gebogen in den vorm van een haak. Het vrije gedeelte van den staart, slechts weinig meer dan 2½ centimeter lang, bevat nog slechts vier andere kleine wervels meer. Deze korte staart wordt opgericht gedragen, maar omstreeks een vierde van zijn geheele lengte is om zich zelf naar den linkerkant omgebogen en dit eindgedeelte, dat de haakvormige wervels insluit, dient „om de tusschenruimte tusschen het bovenste divergeerende gedeelte van de eeltplekken op te vullen”, zoodat het dier er op zit en het daardoor ruw en eeltachtig maakt. Dr. Anderson vat zijn waarnemingen als volgt samen: „Deze feiten schijnen mij slechts ééne verklaring toe te laten: deze staart zit wegens zijn kortheid den aap in den weg als hij zit, en komt dikwijls onder het dier te liggen als het in die houding is, en daar hij zich niet verder uitstrekt dan het uiteinde van de knobbels van het zitbeen, schijnt het alsof de staart oorspronkelijk door den wil van het dier was rondgebogen in de tusschenruimte tusschen de eeltplekken, opdat hij niet zou worden gedrukt tusschen deze en den grond, en dat na verloop van tijd de buiging blijvend werd, zich van zelf invoegende als het toevallig gebeurde, dat het dier op dat orgaan ging zitten.” Onder deze omstandigheden is het niet te verwonderen, dat de oppervlakte van den staart ruw en eeltachtig is geworden; en Dr. Murie, die in den Londenschen dierentuin deze soort, zoowel als drie andere nauw verwante met een weinig langere staarten zorgvuldig waarnam, zegt, dat wanneer het dier zit, de [93]staart „noodzakelijk naar ééne zijde van de billen wordt gekromd; en dat, hetzij hij lang of kort is, de wortel kans loopt om te worden gewreven of beschadigd.” Daar wij tegenwoordig bewijzen hebben dat verminkingen somtijds erfelijke gevolgen hebben, is het niet zeer onwaarschijnlijk, dat bij kortgestaarte apen het uitstekende gedeelte van den staart, geen nut voor het organisme hebbende, na vele generaties rudimentair en krom is geworden, omdat het voortdurend gewreven en beschadigd werd. Wij zien het uitstekende gedeelte van den staart in dezen toestand bij den Macacus brunneus, en volkomen verdwenen bij Macacus ecaudatus en onderscheidene hoogere apen. Ten slotte dan: de staart is, voor zoover wij kunnen beoordeelen, verdwenen bij den mensch en de hoogere apen, omdat het achterste gedeelte gedurende een lang tijdsverloop door wrijving beschadigd is, terwijl het basale en inwendige gedeelte zoodanig verkort en gewijzigd is, dat het geschikt werd voor de opgerichte of halfopgerichte houding.

Ik heb nu trachten aan te toonen, dat sommigen der meest eigenaardige kenmerken van den mensch waarschijnlijk geheel en al, hetzij op directe, of veelvuldiger op indirecte wijze, door natuurlijke teeltkeus zijn verkregen. Wij moeten ons herinneren, dat wijzigingen in maaksel of gestel, die een organisme niet dienen om het geschikt te maken voor zijn levensgewoonten, voor het voedsel dat het verteert, of lijdelijk voor de levensvoorwaarden waaraan het is onderworpen, niet op die wijze kunnen zijn verkregen. Wij moeten echter niet te veel op ons eigen oordeel vertrouwen bij het beslissen, welke wijzigingen voor elk wezen voordeelig zijn: wij moeten bedenken, hoe weinig wij weten van het gebruik van vele deelen, of welke veranderingen in het bloed of in de weefsels kunnen dienen om een organisme geschikt te maken voor een nieuw klimaat of de eene of andere nieuwe soort van voedsel. Ook moeten wij het beginsel van correlatie niet vergeten, waardoor, zooals Isidore Geoffroy in het geval van den mensch heeft aangetoond, vele vreemde afwijkingen in maaksel met elkander verbonden zijn. Onafhankelijk van de correlatie, veroorzaakt een verandering in een deel door het vermeerderd of verminderd gebruik van andere deelen andere veranderingen van geheel onverwachten aard. Het is ook goed, na te denken over zulke feiten, als den verwonderlijken groei van galnoten op planten, veroorzaakt door het vergif van insekten; en over de merkwaardige kleurveranderingen van de vederen van [94]papegaaien, als zij met sommige visschen worden gevoed, of met het vergif van padden worden ingeënt87; want wij kunnen daardoor zien, dat de vloeistoffen van het organisme, als zij door de eene of andere bijzondere oorzaak zijn gewijzigd, andere vreemde veranderingen kunnen veroorzaken. Wij moeten vooral steeds bedenken, dat wijzigingen, in vroegere tijden verkregen en voortdurend gebruikt voor het eene of andere nuttige doel, waarschijnlijk zeer standvastig en gedurende langen tijd moesten worden overgeërfd.

Men mag op die wijze gerust een zeer groote en onbepaalde uitbreiding geven aan de directe en indirecte gevolgen der natuurlijke teeltkeus; maar tegenwoordig, na de verhandeling van Nägeli over planten en de opmerkingen van verschillende schrijvers ten opzichte van dieren, vooral die welke onlangs door Professor Broca gemaakt zijn, te hebben gelezen, neem ik aan, dat ik in de eerste uitgaaf van mijn „Ontstaan der Soorten”, waarschijnlijk te veel toeschreef aan de natuurlijke teeltkeus of het overleven van de meest geschikten. Ik had vroeger niet genoeg gelet op het bestaan van vele deelen, die, voor zooverre wij er over kunnen oordeelen, noch voor- noch nadeelig schijnen te zijn, en ik geloof, dat dit een der grootste misslagen is, die tot dusverre in mijn werk zijn ontdekt. Het moge mij veroorloofd zijn eenigermate als verontschuldiging te zeggen, dat ik twee verschillende zaken beoogde: ten eerste, om aan te toonen, dat de soorten niet elk afzonderlijk zijn geschapen, en ten tweede, dat de natuurlijke teeltkeus de voornaamste oorzaak der verandering was geweest, hoewel in hooge mate geholpen door de overgeërfde gevolgen van de gewoonte en in geringe mate door de rechtstreeksche werking der omringende toestanden. Ik was echter niet in staat om den invloed van mijn vroeger geloof, toen bijna algemeen aangenomen, dat elke soort opzettelijk was geschapen, geheel te niet te doen; en dit bracht mij er toe om aan te nemen, dat elke bijzonderheid van het maaksel, behalve de rudimentaire organen, eenig bijzonder, ofschoon onbekend, nut had. Iedereen, die met dit denkbeeld vervuld is, moet er natuurlijk toe komen de werking van de natuurlijke teeltkeus, hetzij gedurende vroegere of tegenwoordige tijden, te ver uit te breiden. Sommigen van hen die het beginsel van ontwikkeling aannemen, maar de natuurlijke teeltkeus verwerpen, schijnen bij het kritiseeren van mijn [95]boek te vergeten, dat ik de bovengemelde beide zaken beoogde; als ik dus heb gedwaald in het toekennen van groote macht aan de natuurlijke teeltkeus, hetgeen ik volstrekt niet geloof, of als ik de macht daarvan heb overdreven, hetgeen op zich zelf waarschijnlijk is, dan heb ik ten minste, hoop ik, een nuttig werk gedaan door het dogma der afzonderlijke scheppingen omver te helpen werpen.

Dat alle organische wezens, met inbegrip van den mensch, vele wijzigingen van maaksel vertoonen die tegenwoordig voor hen van geen nut zijn en dit ook vroeger niet zijn geweest, is, zooals ik nu inzie, waarschijnlijk. Wij kennen de oorzaak niet, die tusschen de individu’s van iedere soort tallooze kleine verschillen voortbrengt; want het beginsel van atavisme brengt het vraagstuk slechts eenige weinige stappen achterwaarts, maar elke bijzonderheid moet haar eigen voortbrengende oorzaak hebben gehad. Indien deze oorzaken, welke zij ook mogen zijn geweest, eens gedurende een lang tijdvak eenvormiger en krachtiger werkten (en geen reden kan worden gegeven, waarom dit niet soms zou gebeuren), zouden waarschijnlijk niet eenvoudige individueele verschillen, maar sterk uitgesproken bestendige wijzigingen daarvan het gevolg zijn. Wijzigingen die op geenerlei wijze voordeelig zijn, kunnen niet onveranderd zijn gehouden door natuurlijke teeltkeus, hoe wel nadeelige daardoor zouden zijn vernietigd. Onveranderlijkheid van kenmerken zou echter het natuurlijk gevolg zijn van het ondersteld niet-veranderen der voortbrengende oorzaken en eveneens van de vrije kruising van vele individu’s. Het zelfde organisme zou op die wijze gedurende opeenvolgende tijdperken opeenvolgende wijzigingen verkrijgen, en deze zouden in nagenoeg onveranderden staat worden overgeërfd, zoolang de voortbrengende oorzaken de zelfde bleven en de kruising vrij bleef. Ten opzichte der voortbrengende oorzaken kunnen wij alleen zeggen, wanneer wij b.v. van de zoogenaamde spontane veranderingen spreken, dat zij in veel nauwer betrekking staan met het gestel van het veranderde organisme dan met den aard der levensvoorwaarden waaraan het onderworpen is geweest.

Besluit. Wij hebben in dit hoofdstuk gezien, dat evenals de mensch, gelijk elk ander dier, tegenwoordig onderhevig is aan menigvuldige individueele verschillen of kleine wijzigingen, zulks ook ongetwijfeld het geval is geweest met de vroege voorouders van den mensch, en dat die wijzigingen destijds het gevolg waren van de zelfde algemeene oorzaken [96]en onderworpen waren aan de zelfde algemeene en samengestelde wetten, als tegenwoordig. Daar bij alle dieren een streven bestaat om sterker te vermenigvuldigen dan hun middelen van bestaan toelaten, moet zulks ook het geval zijn geweest bij de voorouders van den mensch; en dit zal onvermijdelijk hebben geleid tot een strijd om het leven en tot natuurlijke teeltkeus. Dit laatste proces moet zeer geholpen zijn door de overgeërfde gevolgen van het vermeerderd gebruik van deelen, daar deze beide processen onophoudelijk op elkander terugwerken. Het schijnt ook, zooals wij later zullen zien, dat verscheidene weinig belangrijke kenmerken door den mensch zijn verkregen ten gevolge van seksueele teeltkeus. Er blijven nog eenige, wellicht vele, onverklaarde veranderingen over, die moeten worden toegeschreven aan de onderstelde voortdurende en onveranderde inwerking van die onbekende invloeden, welke nu en dan sterk uitgesproken en plotselinge afwijkingen van maaksel teweegbrengen bij onze kunstmatig gefokte huisdierrassen.

Te oordeelen naar de gewoonten van de wilden en van de meeste apen, leidden de oorspronkelijke menschen en zelfs de op apen gelijkende voorouders van den mensch waarschijnlijk een gezellig leven. Bij streng sociale dieren werkt de natuurlijke teeltkeus soms indirect op het individu door het bewaard blijven van wijzigingen die slechts voor de geheele vereeniging nuttig zijn. Een vereeniging die een groot aantal goed begaafde individu’s bevat, neemt in getal toe en overwint andere, minder goed begaafde vereenigingen, hoewel elk afzonderlijk lid geen voordeel moge hebben boven de andere leden van die zelfde vereeniging. Door de sociale insekten zijn op die wijze vele merkwaardige deelen verkregen, die van weinig of geen nut zijn voor het individu en diens eigen kroost, zooals de toestel om stuifmeel te verzamelen of de angel van de werkbij of de groote kaken van de soldaten bij de mieren. Bij de hoogere sociale dieren is nog geen voorbeeld bekend, dat eenig deel alleen ten beste der vereeniging is gewijzigd, hoewel sommige haar secondair van dienst mogen zijn. De horens der herkauwende dieren en de grootste hondstanden der bavianen schijnen b.v. door de mannetjes te zijn verkregen als wapens bij den kampstrijd om de wijfjes, maar zij worden ook gebruikt tot verdediging van de kudde of den troep. Met sommige geestvermogens is het, zooals wij in het volgende hoofdstuk zullen zien, een geheel ander geval; want deze vermogens zijn voornamelijk, of zelfs uitsluitend, verkregen ten voordeele der vereeniging; terwijl de individu’s waaruit de vereeniging [97]bestond, daardoor tegelijkertijd indirect bevoordeeld werden.

Men heeft dikwijls tegen dergelijke beschouwingen als de voorgaande ingebracht, dat de mensch een der meest hulpelooze en van verdedigingsmiddelen ontbloote wezen is, die bestaan, en dat hij gedurende zijn vroegeren, minder goed ontwikkelden toestand nog hulpeloozer geweest zou moeten zijn. De Hertog van Argyll88 beweert b.v. dat „de lichaamsbouw van den mensch van het maaksel der reddelooze dieren afgeweken is in de richting van grootere physische hulpeloosheid en zwakheid. Dat wil zeggen, het is een afwijking die het van alle andere het minst mogelijk is alleen toe te schrijven aan natuurlijke teeltkeus.” Als bewijzen daarvoor voert hij aan den naakten en onbeschermden toestand van het lichaam, de afwezigheid van groote tanden en klauwen voor de verdediging, de geringe spierkracht van den mensch, zijn langzaamheid in het loopen en zijn weinig ontwikkeld reukvermogen, waardoor hij voedsel moet ontdekken of gevaar vermijden. Bij deze onvolkomenheden zou nog kunnen worden gevoegd het nog gewichtiger verlies van het vermogen om snel in de boomen te klimmen en daardoor aan vijanden te ontsnappen. Als men nagaat, dat de Vuurlanders in hun ellendig klimaat naakt loopen, moet het verlies van het haar den oorspronkelijken mensch, als hij een warm land bewoonde, niet zeer nadeelig zijn geweest. Als wij den van verdedigingsmiddelen ontblooten mensch vergelijken met de apen, waarvan velen geduchte hondstanden hebben, moeten wij bedenken, dat deze in volkomen ontwikkelden toestand alleen door de mannetjes bezeten, en door deze voornamelijk worden gebruikt om hun mededingers te bevechten, en dat de wijfjes, die daarmede niet gewapend zijn, toch in staat zijn te blijven leven.

Wat lichaamsgrootte en spierkracht aangaat, weten wij niet, of de mensch afstamt van deze of gene vergelijkenderwijs kleine soort, zooals de chimpanzee, of van zulk een groote en sterke als de gorilla; en wij kunnen daarom niet zeggen, of de mensch grooter en sterker, of kleiner en zwakker is geworden, in vergelijking zijner voorouders. Wij moeten echter bedenken, dat een dier, hetwelk een aanzienlijke lichaamsgrootte, kracht en woestheid bezat, en dat zich, evenals de gorilla, tegen alle vijanden kon verdedigen, waarschijnlijk, hoewel niet [98]noodzakelijk, geen gezellige levenswijze zou hebben aangenomen; en dit zou de krachtigste hinderpaal zijn geweest tegen de ontwikkeling van ’s menschen hoogere geestvermogens, zooals medegevoel en liefde voor zijn medeschepselen. Het kan daarom een zeer groot voordeel voor den mensch zijn geweest om uit een of ander vergelijkenderwijs zwak wezen te zijn ontstaan.

De geringe spierkracht van den mensch, zijn langzame gang, zijn gebrek aan natuurlijke wapenen enz. worden meer dan opgewogen, ten eerste door zijn verstandelijke vermogens, met behulp waarvan hij, terwijl hij nog in den wilden toestand bleef verkeeren, voor zich zelven wapenen, werktuigen, enz. vervaardigde, en ten tweeden door zijn sociale hoedanigheden, die veroorzaakten, dat hij zijn medemenschen hielp, en wederkeerig door hen werd geholpen. Geen land ter wereld bezit een grooter overvloed van gevaarlijke dieren dan Zuid-Afrika; geen land vertoont vreeselijker physische toestanden dan de Noordpoolstreken; toch houdt zich een der zwakste menschenrassen, de Bosjesmannen, in Zuid-Afrika staande, en doen de dwergachtige Eskimo’s het zelfde in de Noordpoolstreken. De vroege voorouders van den mensch deden ongetwijfeld in verstand en in aanleg voor het gezellige leven voor de minst ontwikkelden der tegenwoordige wilden onder; maar het is zeer goed te begrijpen, dat zij bleven bestaan en zelfs bloeiden, wanneer zij, terwijl zij trapsgewijze hun dierlijke kracht verloren, tegelijkertijd in verstand toenamen. Maar toegegeven, dat de voorouders van den mensch veel hulpeloozer en van verdedigingsmiddelen ontbloot waren dan een der thans levende stammen van wilden, dan zouden zij toch, wanneer zij het eene of andere warme vasteland of groote eiland, zooals Nieuw-Holland of Nieuw-Guinea, of Borneo (welk laatste eiland tegenwoordig het verblijf is van den orang) hadden bewoond, aan geen bijzonder gevaar zijn blootgesteld geweest. In een streek, zoo groot als een dezer eilanden, zou de wedijver tusschen de verschillende stammen onder gunstige omstandigheden voldoende zijn geweest om den mensch, door het overleven der geschiktsten, verbonden met de overgeërfde gevolgen van het gebruik, op te heffen tot zijn tegenwoordige hooge plaats op de ladder der wezens. [99]

Wij hebben in de beide vorige hoofdstukken gezien, dat de mensch in het maaksel van zijn lichaam duidelijke bewijzen draagt van zijn afstamming van dezen of genen lageren vorm; maar men zou kunnen aanvoeren, dat er eenige dwaling in deze gevolgtrekking moet zijn, daar de mensch, wat zijn geestvermogens aangaat, zoozeer van alle dieren verschilt. Ongetwijfeld is in dit opzicht het verschil verbazend groot, zelfs als wij de vermogens van een der minst ontwikkelde wilden, die geen woord heeft om eenig getal, grooter dan vier uit te drukken, en geen afgetrokken uitdrukkingen heeft voor de meest gewone voorwerpen of aandoeningen1, vergelijken met die van den hoogst georganiseerden aap. Het verschil zou ongetwijfeld nog verbazend groot blijven, zelfs wanneer een der hoogere apen evenzeer ontwikkeld of beschaafd was geworden, als een hond dat is geworden in vergelijking van zijn stamvorm, den wolf of den jakhals. De Vuurlanders behooren tot de laagste stammen van wilden; maar ik stond er onophoudelijk over verbaasd, hoezeer de drie tot dien stam behoorende menschen aan boord van Harer Majesteits stoomschip „Beagle” (1), [112]die eenige jaren in Engeland hadden geleefd en een weinig Engelsch konden spreken, op ons geleken in aanleg en in de meesten hunner geestvermogens. Indien geen organisch wezen, behalve de mensch, eenige geestvermogens bezat, of als zijn vermogens van een geheel anderen aard waren dan die der lagere dieren, zouden wij nimmer in staat zijn geweest om ons te overtuigen, dat onze groote vermogens zich trapsgewijze hadden ontwikkeld. Maar het is duidelijk aan te toonen, dat dergelijk fundamenteel verschil niet bestaat. Wij moeten derhalve aannemen, dat er een veel grooter tusschenruimte in geestvermogens bestaat tusschen een der laagste visschen, zooals een lamprei of een slakprik (2), en een der hoogere aapsoorten, dan tusschen een aap en den mensch; deze verbazend groote tusschenruimte wordt echter ingenomen door tallooze tusschentrappen.

Het verschil in zedelijken aanleg is ook ver van gering tusschen een barbaar, zooals de man, door den ouden zeevaarder Byron beschreven, die zijn kind tegen de rotsen verbrijzelde, omdat het een mand met zeeëgels had laten vallen, en een Howard of Clarkson; en evenzoo is er een groot verschil in verstandelijken aanleg tusschen een wilde die volstrekt geen afgetrokken uitdrukkingen kent, en een Newton of Shakespeare. Verschillen van deze soort tusschen de hoogst staande mannen van de meest ontwikkelde rassen en de laagste wilden worden door de fijnste overgangstrappen verbonden. Het is daarom mogelijk, dat zij in elkander kunnen overgaan en zich uit elkander ontwikkelen.

In dit hoofdstuk is mijn doel alleen om aan te toonen, dat er ten opzichte van de geestvermogens tusschen den mensch en de hoogere zoogdieren geen fundamenteel verschil bestaat. Ik zou elke onderafdeeling van dit hoofdstuk tot een afzonderlijke verhandeling hebben kunnen uitbreiden, maar zij moeten hier kort worden behandeld. Daar geen klassificatie der geestvermogens algemeen is aangenomen, zal ik mijn opmerkingen rangschikken in de orde, welke het meest geschikt is voor mijn doel; en zal die feiten uitzoeken, die mij het meest hebben getroffen, in de hoop dat zij eenigen indruk op den lezer mogen maken.

Wat die dieren aangaat, welke zeer laag op den ladder der wezens staan, zal ik nog eenige feiten hieraan toevoegen in de afdeeling over de seksueele teeltkeus, waaruit men zal zien dat hun geestvermogens hooger ontwikkeld zijn, dan men wellicht zou hebben verwacht. De verantwoordelijkheid van de vermogens bij de individu’s van eene en [113]de zelfde soort is voor ons een belangrijk punt en eenige weinige voorbeelden daarvan zullen hier worden gegeven. Het zou echter overbodig zijn hierover in vele bijzonderheden te treden; want ik heb door veelvuldig onderzoek bevonden, dat het de eenparige meening is van al degenen die lang dieren van verschillende soorten, vogels daaronder begrepen, hebben verzorgd, dat de individu’s in elk verstandelijk kenmerk onderling zeer verschillen. Het onderzoek naar de wijze waarop de verstandelijke vermogens zich het eerst bij de laagste organismen ontwikkelden, is even hopeloos, als dat naar den eersten oorsprong van het leven. Dit zijn vraagstukken voor de verste toekomst, als zij zelfs ooit door den mensch zullen kunnen worden opgelost.

Daar de mensch de zelfde zinnen bezit als de lagere dieren, moeten ook de indrukken, die de buitenwereld op hem maakt, in den grond der zaak de zelfden zijn. De mensch heeft dan ook sommige instinkten met hen gemeen, zooals dat van het zelfbehoud, de geslachtsdrift, de liefde van de moeder voor haar pasgeboren kroost, het vermogen van dit laatste om te zuigen, enz. De mensch heeft echter wellicht nog wat minder instinkten dan die, welke worden bezeten door de dieren die in de reeks het naast bij hem staan. De orang-oetan in Insulinde en de chimpanzee in Afrika bouwen platte nesten, waarop zij slapen; en, daar beide soorten die zelfde gewoonte hebben, zou men kunnen aanvoeren, dat die aan het instinkt was verschuldigd, maar wij kunnen er niet zeker van zijn, dat zij niet een gevolg daarvan is, dat beide dieren gelijksoortige behoeften en een gelijksoortig denkvermogen bezitten. Wij mogen aannemen, dat deze apen de vele vergiftige vruchten van de tropische gewesten vermijden, en de mensch bezit een dergelijke kennis niet; maar daar onze huisdieren, als men ze naar vreemde landen overbrengt en zij in het voorjaar voor het eerst worden losgelaten, dikwijls vergiftige kruiden eten die zij naderhand vermijden, kunnen wij er niet zeker van zijn, dat de apen niet door hun eigen ondervinding of door die van hun verwanten leeren, welke vruchten zij moeten uitzoeken. Het is echter zeker, zooals wij in dit hoofdstuk zullen zien, dat apen een instinktmatige vrees voor slangen hebben, en waarschijnlijk ook voor andere gevaarlijke dieren.

Wanneer men de hoogere dieren met de lagere vergelijkt, is het opmerkelijk, hoeveel geringer in aantal en hoeveel eenvoudiger de instinkten der eersten zijn. Cuvier beweerde2, dat instinkt en verstand tot elkander [114]in omgekeerde verhouding stonden; en sommigen hebben gedacht, dat de verstandelijke vermogens der hoogere dieren zich langzamerhand uit hun instinkten hebben ontwikkeld. Pouchet heeft echter in een belangwekkende verhandeling aangetoond, dat een dergelijke omgekeerde verhouding in werkelijkheid niet bestaat. Die insektensoorten welke de verwonderlijkste instinkten bezitten, zijn ook ongetwijfeld de meest verstandige. In de reeks der gewervelde dieren bezitten de minst verstandige leden, namelijk de visschen en amphibieën, geen ingewikkelde instinkten; en onder de zoogdieren is dat dier hetwelk het opmerkelijkst is wegens zijn instinkt, namelijk de bever, ook zeer verstandig, zooals niemand zal ontkennen, die de uitnemende verhandeling van den heer Morgan over dit dier heeft gelezen.3

Hoewel de eerste schemeringen van het verstand, volgens den heer Herbert Spencer4, ontwikkeld zijn geworden door de vermenigvuldiging en coördinatie van reflex-handelingen, en hoewel velen der eenvoudige instinkten trapsgewijze in dergelijke handelingen overgaan en nauwelijks van hen zijn te onderscheiden, zooals b.v. bij het zuigen van jonge dieren, schijnen toch de meer samengestelde instinkten oorspronkelijk onafhankelijk van het verstand te zijn ontstaan. Ik ben echter verre verwijderd van te willen ontkennen, dat instinktmatige handelingen hun vast en niet-aangeleerd karakter kunnen verliezen, en door andere worden vervangen, die met behulp van den vrijen wil worden volbracht. Van den anderen kant gaan sommige verstandige handelingen—zooals wanneer vogels op oceanische eilanden voor het eerst den mensch leeren vermijden—na gedurende vele generaties te zijn volbracht, in instinkten over en worden erfelijk. Men kan dan zeggen, dat zij in innerlijke waarde zijn achteruitgegaan; want zij worden niet langer volbracht uit redeneering of uit ondervinding. Het grootste aantal der meer samengestelde instinkten schijnt echter op geheel verschillende wijze te zijn verkregen, namelijk doordat de natuur verscheidenheden met eenvoudiger instinktmatige handelingen voor de voortplanting uitkoos. Dergelijke verscheidenheden schijnen te zijn ontstaan door inwerking op de organisatie der hersenen van de zelfde onbekende oorzaken die geringe verscheidenheden of individueele verschillen in andere deelen van het lichaam voortbrengen, en onze onwetendheid geeft dikwijls aanleiding om te zeggen, dat deze verscheidenheden van zelf zijn ontstaan. Wij kunnen, [115]dunkt mij, tot geen ander besluit komen ten opzichte van den oorsprong van de meer samengestelde instinkten, als wij denken aan de verwonderlijke instinkten van onvruchtbare werkmieren en werkbijen, die geen kroost nalaten dat de uitwerkselen van ondervinding en gewijzigde gewoonten van hen kan erven.

Hoewel voorzeker een hooge graad van verstand vereenigbaar is met het bestaan van ingewikkelde instinkten, zooals wij zien bij de daareven genoemde insekten en bij den bever, is het echter niet onwaarschijnlijk, dat zij tot op zekere hoogte elkanders ontwikkeling belemmeren. Er is nog weinig bekend van de functies der hersenen, maar wij kunnen nagaan, dat, als de verstandelijke vermogens zeer worden ontwikkeld, de verschillende deelen der hersenen ook door de meest ingewikkelde gemeenschapswegen moeten zijn verbonden; en ten gevolge daarvan zou elk afzonderlijk deel wellicht allengs minder goed geschikt worden om op een bepaalde, steeds gelijke, dat wil zeggen instinktmatige wijze te antwoorden op bijzondere gewaarwordingen en vereenigingen van indrukken.

Ik heb gedacht, dat het de moeite waard was mij deze uitweiding te veroorloven, omdat wij de geestvermogens van de hoogere dieren en vooral van den mensch licht te gering zouden schatten, als wij hun handelingen, gegrond op de herinnering aan vroegere gebeurtenissen, op voorzorg, rede en verbeeldingskracht, vergelijken met volkomen gelijksoortige handelingen, die door de lagere dieren instinktmatig worden volbracht; in dit laatste geval is de geschiktheid om dergelijke handelingen te volbrengen stap voor stap verkregen door de variabiliteit der centrale deelen van het zenuwstelsel en door de natuurlijke teeltkeus, zonder eenige zelfbewuste verstandsinspanning van de zijde van het dier gedurende elke opeenvolgende generatie. Ongetwijfeld is, zooals de heer Wallace heeft aangetoond5, veel van den door den mensch verrichten verstandelijken arbeid op nabootsing en niet op rede gegrond; maar er bestaat dit groote verschil tusschen zijn handelingen en velen van die, welke door de lagere dieren worden volbracht, dat de mensch, als hij het voor het eerst beproeft, bijvoorbeeld geen vuursteenwerktuig of kano kan vervaardigen door zijn vermogen van nabootsing. Hij moet zijn werk door de praktijk leeren; een bever daarentegen kan zijn beek of zijn vijver, en een vogel zijn nest, als hij het voor het [116]eerst beproeft, even goed of bijna even goed maken, als wanneer hij oud is en ondervinding heeft opgedaan. (3)

Om tot ons eigenlijk onderwerp terug te komen: de lagere dieren gevoelen ongetwijfeld, evenals de mensch, genoegen en verdriet, geluk en ongeluk. Geluk wordt nooit beter getoond dan door jonge dieren, zooals hondjes, katjes, lammeren enz, als zij met elkander spelen, evenals onze eigen kinderen. Zelfs insekten spelen met elkander, zooals is beschreven door P. Huber6, dien uitnemenden waarnemer, die zag hoe mieren elkander naliepen en zich hielden alsof zij elkander wilden bijten, evenals of het jonge hondjes waren.

Het feit, dat de lagere dieren door de zelfde gemoedsaandoeningen worden aangedaan als wij, is zoo goed bewezen, dat het onnoodig zal zijn den lezer met vele bijzonderheden te vermoeien. Schrik werkt op hen op de zelfde wijze als op ons, doet hun spieren beven, hun hart kloppen, hun sluitspieren verslappen, hun haren te berge rijzen. Achterdocht, die dochter der vrees, is bijzonder kenmerkend voor vele wilde dieren. Het is, dunkt mij, onmogelijk om de mededeelingen van Sir E. Tennent omtrent het gedrag van vrouwelijke tamme olifanten die worden gebruikt om wilde mannelijke te lokken, te lezen, zonder te worden overtuigd, dat zij met voordacht bedrog plegen en wel weten wat zij doen. Moed en vreesachtigheid zijn hoedanigheden, die bij de individu’s van eene en de zelfde soort zeer verschillen, zooals duidelijk is te zien bij onze honden. Sommige honden en paarden hebben een slechte inborst en worden gemakkelijk kwaadaardig; anderen hebben een goede inborst; en deze hoedanigheden zijn ongetwijfeld erfelijk. Iedereen weet, hoe vatbaar dieren zijn voor woedenden toorn en hoe duidelijk zij dit toonen. Vele waarschijnlijk ware anekdoten zijn bekend omtrent lang uitgestelde en slim overlegde wraak van verschillende dieren. De nauwkeurige Rengger en Brehm7 getuigen, dat de tamme Amerikaansche en Afrikaansche apen die zij bezaten, zich steeds poogden te wreken. Sir Andrew Smith, een dierkundige wiens strenge nauwgezetheid aan vele personen bekend is, verhaalde mij de volgende geschiedenis, waarvan hij zelf ooggetuige was. Aan de Kaap de Goede Hoop had een officier dikwijls zekeren baviaan [117]geplaagd. Toen op zekeren Zondag het dier hem, voor de parade gekleed, zag aankomen, wierp het water in een holte in den grond, maakte snel wat dikken modder en wierp dien behendig over den officier, toen deze voorbijging, tot groot vermaak van vele omstanders. Nog lang daarna verheugde zich de baviaan en keek zegepralend als hij zijn slachtoffer zag.

De liefde van den hond voor zijn meester is bekend, gelijk een oud schrijver aardig zegt8: „Een hond is het eenige ding op deze aarde dat meer van u houdt dan van zich zelf.” Er bestaan voorbeelden, dat een hond in zijn doodsstrijd nog zijn meester liefkoosde, en iedereen heeft hooren spreken van dien hond, die, terwijl men een vivisectie op hem deed, niettegenstaande zijn lijden, de hand van den operateur likte; als deze man geen hart van steen heeft bezeten, moet hij tot aan zijn dood berouw hebben gevoeld. „Wie kan”, zooals Whewell9 heeft opgemerkt, „als hij de treffende voorbeelden van moederlijke liefde leest, zoo dikwijls van vrouwen van alle natiën en van de wijfjes van alle dieren verhaald, betwijfelen dat het beginsel der handeling in beide gevallen het zelfde is?”

Wij zien die moederlijke liefde tot in de nietigste kleinigheden uitblinken; zoo nam Rengger een Amerikaanschen aap (een Cebus soort) waar, die zorgvuldig de vliegen wegjoeg, die haar jong plaagden; en Duvaucel zag een soort van het geslacht Hylobates de aangezichten van haar jongen in een rivier wasschen. Zoo innig is de smart van wijfjesapen over het verlies harer jongen, dat zij steeds den dood veroorzaakte van sommige soorten die Brehm in N.-Afrika in gevangen staat bezat. Jonge apen die hun ouders hebben verloren, worden altijd geadopteerd en zorgvuldig beschermd door de andere apen, mannetjes zoo goed als wijfjes. Zekere wijfjesbaviaan had zulk een ruim hart, dat zij niet alleen jonge apen van andere soorten adopteerde, maar zelfs jonge honden en katten stal, die zij voortdurend bij zich droeg. Haar vriendelijkheid ging echter niet zoover, dat zij haar voedsel met haar aangenomen kroost deelde, waarover Brehm verwonderd was, daar zijn apen met hun eigen jongen alles altijd heel eerlijk deelden. Een der geadopteerde katjes krabde eens den bovenvermelden liefderijken baviaan, die zeker bijzonder verstandig was, want hij was [118]zeer verbaasd te worden gekrabd, onderzocht dadelijk de pooten van het katje, en beet er zonder zich verder te beklagen de nagels af. In den Londenschen dierentuin hoorde ik van een oppasser, dat een oude wijfjesbaviaan (C. chacma) een Rhesus-aap had geadopteerd; maar toen men een jongen dril en jongen mandril (4) in de zelfde kooi plaatste, scheen zij te begrijpen, dat deze apen, hoewel van een andere soort als zij, haar toch nader verwant waren; want opeens verstiet zij den jongen Rhesus en adopteerde den dril en mandril. Ik zag, dat de jonge Rhesus over deze verstooting zeer ontevreden was, en hij beproefde om, even als een stout kind, den jongen dril en mandril te plagen en aan te vallen, zoodra hij dit zonder gevaar doen kon, welk gedrag de verontwaardiging van den ouden baviaan opwekte. Apen verdedigen volgens Brehm ook hun meester, als deze door iemand wordt aangevallen, even goed als honden waaraan zij gehecht zijn, tegen de aanvallen van andere honden. Maar hier zouden wij vervallen tot het bespreken van het medegevoel, op welk onderwerp ik zal terugkomen. Sommigen van Brehm’s apen hadden er veel vermaak in om een ouden hond waarvan zij een afkeer hadden, en ook wel andere dieren, op verschillende slim bedachte wijzen te plagen.

De meeste meer samengestelde gemoedsaandoeningen zijn aan de hoogere dieren en aan ons zelven gemeen. Iedereen heeft wel eens gezien, hoe naijverig een hond op de genegenheid van zijn meester is, als deze eenig ander wezen liefkoost; en ik heb het zelfde feit bij apen waargenomen. Dit toont, dat dieren niet slechts vatbaar zijn voor liefde, maar ook voor de begeerte om te worden bemind. De dieren gevoelen blijkbaar naijver. Zij worden gaarne geprezen, zijn gevoelig voor goedkeuring; en een hond, die voor zijn meester een mandje draagt, geeft blijken van in hooge mate met zich zelf tevreden en trotsch te zijn op hetgeen hij doet. Het kan, dunkt mij, aan geen twijfel onderhevig zijn, dat een hond schaamte gevoelt, afgescheiden van vrees, en ook iets dat zeer op bedeesdheid gelijkt, als hij te dikwijls om voedsel bedelt. Een groote hond veracht het brommen van een kleinen hond, en dit kan grootmoedigheid worden genoemd. Verscheidene waarnemers hebben getuigd, dat apen ongetwijfeld ongaarne worden uitgelachen; en soms vinden zij denkbeeldige beleedigingen uit. In den Londenschen dierentuin zag ik een baviaan, die altijd in woedenden toorn geraakte, als zijn oppasser een brief of een boek opnam en hem daaruit hardop voorlas; en die toorn was zoo hevig, dat hij, zooals ik bij een enkele [119]gelegenheid waarnam, in zijn eigen achterpoot beet, totdat het bloed vloeide. Honden vertoonen iets, dat gerust gevoel voor scherts mag worden genoemd en van eenvoudig spelen verschilt. Indien men een stukje hout of ander dergelijk voorwerp aan een hond toewerpt, zal hij het dikwijls een klein eindje wegdragen, het daarna op den grond in zijn onmiddellijke nabijheid neerleggen, gaan zitten en wachten tot zijn meester vlak bij hem is. Daarop zal de hond het weer pakken, in triomf wegloopen en de zelfde handeling later herhalen, en blijkbaar vermaak scheppen in zijn eigen schalkschheid.

Wij zullen nu overgaan tot de meer verstandelijke gemoedsaandoeningen en vermogens, die zeer belangrijk zijn, daar zij den grondslag vormen voor de ontwikkeling der hoogere geestvermogens. Dieren worden gaarne aangespoord en lijden aan verveling, zooals men kan zien aan honden, en volgens Rengger aan apen. Alle dieren gevoelen verwondering, en vele toonen nieuwsgierigheid. Zij hebben soms nadeel van deze laatste hoedanigheid, zooals wanneer de jager grappen maakt en ze zoo lokt; ik heb dit gezien met hinden en het is ook het geval met de zoo voorzichtige gems en met sommige soorten van wilde eenden. Brehm geeft een merkwaardig verhaal van de instinktmatige vrees die zijn apen voor slangen vertoonden; maar hun nieuwsgierigheid was zoo groot, dat zij niet na konden laten tusschenbeide hun afschuw op zeer menschelijke wijze te toonen, door het deksel van de kist op te lichten, waarin zich de slangen bevonden. Ik was van dit verhaal zoo verbaasd, dat ik een opgezette slang in het apenhuis in den Londenschen dierentuin liet brengen, en de daardoor veroorzaakte opschudding was een van de merkwaardigste tooneelen die ik ooit zag. Drie soorten van Cercopithecus waren het meest verschrikt; zij sprongen in hun kooien rond onder het slaken van doordringende kreten om voor het gevaar te waarschuwen, en deze werden door de andere apen verstaan. Enkele jonge apen en een oude Anubis baviaan waren de eenigen die geen acht sloegen op de slang. Toen plaatste ik het opgezette voorwerp op den grond in een der grootere hokken. Na korten tijd schaarden alle apen er zich kringsgewijze om heên en staarden het ingespannen en uitvorschend aan, hetgeen een allergrappigste vertooning vormde. Zij werden buitengewoon zenuwachtig, zoodat zij, als een houten bal, waarmede zij gewoon waren te spelen, toevallig werd bewogen in het stroo, waardoor hij gedeeltelijk was bedekt, allen dadelijk wegsprongen. Deze apen gedroegen zich geheel [120]anders, als een doode visch, een muis en eenige andere nieuwe voorwerpen in hun kooien werden geplaatst: want, hoewel eerst ook verschrikt, kwamen zij er in dit laatste geval weldra dichter bij, grepen ze met de handen aan en bekeken ze. Daarop plaatste ik een levende slang in een papieren zak, die van boven losjes weg was dichtgemaakt, in één der grootere hokken. Dadelijk naderde één der apen, opende den zak zeer voorzichtig een weinig, gluurde er even in en sprong dadelijk weg. Toen zag ik met eigen oogen hetgeen Brehm heeft beschreven; want de eene aap voor en de andere na konden de begeerte niet weêrstaan om, het hoofd omhoog houdende en naar den eenen kant wendende, even in den rechtopstaanden zak te gluren naar het vreeselijke voorwerp dat rustig op den bodem daarvan lag. Het heeft er zelfs iets van, alsof apen eenig begrip hebben van zoölogische verwantschap; want die welke Brehm bezat, vertoonden een vreemden, ofschoon misplaatst en, instinktmatigen afkeer van onschuldige hagedissen en kikvorschen. Er is ook een voorbeeld bekend van een orang, die zeer verschrikt was toen hij voor het eerst een schildpad zag.10

Het beginsel van nabootsing is bij den mensch en vooral, gelijk ik zelf heb opgemerkt, bij den mensch in wilden staat, sterk ontwikkeld. Bij zekere ziekelijke toestanden van de hersenen neemt deze neiging in buitengewone mate toe; sommige lijders aan hemiplegie en anderen bootsen bij het begin van de ontstekingachtige hersenverweeking onbewust elk woord na, dat, hetzij in hun eigen, hetzij in een vreemde taal wordt gesproken, en elk gebaar of elke handeling die in hun nabijheid wordt gemaakt of gedaan. Desor11 heeft opgemerkt, dat geen dier willekeurig uit zich zelf een door den mensch volbrachte handeling nabootst, totdat wij in de opklimmende reeks aan de apen komen, die, zooals zeer bekend is, belachelijke nabootsers zijn. Somtijds bootsen echter dieren elkanders handelingen na: zoo leerden twee soorten van wolven, die door honden waren opgevoed, blaffen, evenals ook de jakhals dit wel eens leert12, maar of dit een willekeurige nabootsing kan worden genoemd, is een andere vraag. Vogels bootsen den zang van hun verwanten en somtijds die van andere vogels na; en papegaaien bootsen, zooals bekend is, alle tonen na, die zij dikwijls [121]hooren. Dureau de la Malle verhaalt van een hond, die door een kat was grootgebracht13, die de welbekende kattengewoonte nabootste om de pooten te likken en daarmede ooren en gelaat te wasschen; dit werd ook waargenomen door den beroemden natuuronderzoeker Audouin. Ik heb verschillende bevestigingen hiervan ontvangen; in een daarvan was een hond niet door een kat gezoogd, maar was er door een grootgebracht, gezamenlijk met haar eigen jongen, en had daardoor bovengenoemde gewoonte aangenomen, die hij later gedurende de dertien jaar dat hij leefde, voortdurend bleef in praktijk brengen. Dureau de la Malle’s hond leerde ook van de katjes met een bal spelen, door dien met zijn voorpooten voort te rollen en er op te springen. Een mijner correspondenten verzekert mij, dat een kat te zijnen huize de gewoonte had om haar pooten te steken in melkkannen, waarvan de opening te nauw was om haar kop door te laten. Een jong van deze kat leerde spoedig het zelfde kunstje en bracht het later altijd in praktijk, zoo dikwijls het er gelegenheid toe vond.

Men kan zeggen, dat bij vele dieren de ouders, vertrouwende op het beginsel van nabootsing, en meer bijzonder op instinktmatige en overgeërfde eigenschappen hunner jongen, deze opvoeden. Wij zien dit als een kat haar jongen een levende muis brengt; en Dureau de la Malle deelt in de bovenaan gehaalde verhandeling zijn merkwaardige waarnemingen mede omtrent valken, die hun jongen behendigheid en het beoordeelen van afstanden leerden, door eerst doode muizen en musschen door de lucht te laten vallen, in het vangen waarvan de jongen over het algemeen niet slaagden, en hun daarna levende vogels te brengen en die los te laten.

Nauwelijks eenig vermogen is belangrijker voor de verstandelijke ontwikkeling van den mensch dan dat van de oplettendheid. Dieren toonen blijkbaar dat vermogen te bezitten, een kat bijvoorbeeld als zij bij een muizengat op de loer ligt, en zich gereed houdt om haar prooi te bespringen. Wilde dieren zijn somtijds in dergelijke gevallen zoozeer in hun gedachten verdiept, dat men ze dan gemakkelijk kan naderen. De heer Bartlett gaf mij een merkwaardig bewijs hoe verschillend deze eigenschap bij apen is. Een man, die apen opleidde voor een apenspel, was gewoon de gewone soorten van de Zoölogische Vereeniging te koopen voor den prijs van vijf pond sterling per stuk; maar hij bood aan [122]den dubbelen prijs te geven, als hij vier of vijf apen een dag of wat bij zich mocht houden, en er daarna een uitkiezen. Toen men hem vraagde, hoe het mogelijk was, dat hij zoo spoedig kon te weten komen, of de eene of andere aap een goeden aanleg voor het tooneel had, antwoordde hij, dat alles afhing van hun vermogen van oplettendheid. Indien, wanneer hij een aap iets zeide en verklaarde, de oplettendheid van het dier gemakkelijk werd afgetrokken, bijvoorbeeld door een vlieg op den muur of eenige andere nietigheid, dan was het geval hopeloos. Indien hij trachtte een onoplettenden aap door bestraffing voor het tooneel af te richten, dan werd het dier kwaadaardig. Een aap daarentegen die zorgvuldig oplette, als hij tegen hem sprak, kon altijd worden afgericht.

Het is bijna overbodig om uiteen te zetten, dat dieren een uitnemend geheugen voor personen en plaatsen hebben. Sir Andrew Smith heeft mij medegedeeld, dat een baviaan hem aan de Kaap de Goede Hoop met vreugde herkende na een afwezigheid van negen maanden. Ik had een hond, die kwaadaardig was en een afkeer van alle vreemdelingen had, en beproefde met voordacht zijn geheugen na een afwezigheid van vijf jaren en twee dagen. Ik ging naar den stal, waarin hij zich bevond en riep hem op mijn oude manier: hij vertoonde geen vreugde, maar volgde mij dadelijk op mijn wandeling en gehoorzaamde mij, evenals of ik eerst een half uur te voren van hem was weggegaan. Een aaneenschakeling van gedachten, die vijf jaar lang had geslapen, was dus oogenblikkelijk weder in zijn geest ontwaakt. P. Huber14 heeft duidelijk aangetoond, dat zelfs mieren andere mieren van het zelfde nest na een scheiding van vier maanden herkennen. Dieren kunnen ongetwijfeld op de eene of andere wijze de tijdsruimten beoordeelen, die tusschen periodiek terugkeerende gebeurtenissen verloopen. (5)

De verbeeldingskracht is een der grootste voorrechten van den mensch. Door dit vermogen verbindt hij, onafhankelijk van zijn wil, vroegere beelden en ideeën en schept daardoor schitterende en nieuwe uitkomsten. „Een dichter”, zooals Jean Paul Richter opmerkt15, „die er over moet nadenken, of hij een zijner personen ja of neen zal laten zeggen—moet naar den duivel loopen, hij is slechts een dom lijk.” Het droomen geeft ons het beste denkbeeld van dit vermogen; zooals Jean Paul [123]op een andere plaats zegt: „Droomen is een onwillekeurige dichterlijke handeling.” De waarde van de voortbrengselen onzer verbeeldingskracht hangt natuurlijk af van het aantal, de nauwkeurigheid en de helderheid onzer indrukken, van ons oordeel en onzen smaak in het uitkiezen en verwerpen van onwillekeurige gedachtenverbindingen, en tot op zekere hoogte van ons vermogen om ze willekeurig te verbinden. Daar honden, katten, paarden en waarschijnlijk al de hoogere dieren, zelfs vogels, naar door bevoegde autoriteiten wordt getuigd16, levendige droomen hebben, en dit blijkt uit hun bewegingen en de kreten die zij slaken, moeten wij hieruit opmaken, dat zij eenige verbeeldingskracht bezitten. Er moet een bijzondere oorzaak zijn, waarom honden ’s nachts huilen, en vooral bij maneschijn op die bijzondere en zwaarmoedige manier, die men janken noemt. Alle honden doen dit niet; en volgens Houzeau17 kijken zij dan niet naar de maan, maar naar een of ander vast punt nabij den horizon. Houzeau denkt, dat hun verbeeldingskracht op een dwaalspoor wordt gebracht door de onbestemde omtrekken der omringende voorwerpen, en dat deze fantastische beelden voor hun geest doen verrijzen; indien dit zoo is, kan men hun gevoelens bijna bijgeloof noemen.

Van alle vermogens van den menschelijken geest zal men, naar ik onderstel, wel aannemen, dat de rede het hoogste staat. Bijna niemand betwijfelt meer, dat de dieren eenigszins het vermogen bezitten om te redeneeren. Men kan voortdurend dieren zien aarzelen, bij zich zelven overleggen en een besluit nemen. Het is een veelbeteekenend feit, dat, hoe meer de gewoonten van het eene of andere bijzondere dier door een natuuronderzoeker worden bestudeerd, hoe meer hij toeschrijft aan redeneering, en hoe minder aan aangeboren instinkten.18 In volgende hoofdstukken zullen wij zien, dat sommige dieren, die uiterst laag op de ladder staan, een zekere hoeveelheid rede schijnen te vertoonen. Ongetwijfeld is het dikwijls moeilijk om de uitwerkselen der rede en die van het instinkt van elkander te onderscheiden. Zoo merkt Dr. Hayes in zijn werk over „de open Poolzee” herhaaldelijk op, dat zijn honden, als zij aan dun ijs kwamen, in plaats van voort [124]te gaan met de sleden in dichten drom voort te trekken, uiteengingen en zich van elkander verwijderden, opdat hun gewicht meer gelijkelijk zou worden verdeeld. Dit was dikwijls de eerste waarschuwing en het eerste teeken waaraan de reizigers bemerkten, dat het ijs dun en gevaarlijk werd. Deden de honden dit nu uithoofde van de ondervinding van elk individu of op het voorbeeld van oudere en wijzere honden, of uit een overgeërfde gewoonte, dat wil zeggen uit instinkt? Dit instinkt zou wellicht kunnen zijn ontstaan sedert den reeds lang geleden tijd, dat de inboorlingen voor het eerst honden gebruikten om hun sleden voort te trekken; of wellicht hebben de poolwolven, de stamvorm van de honden der Eskimo’s, dit instinkt gekregen, dat hen aandreef hun prooi op dun ijs niet in een dichten drom aan te vallen.

Wij kunnen alleen uit de omstandigheden waaronder handelingen worden volvoerd, besluiten of zij door instinkt, door rede of eenvoudig door associatie van denkbeelden worden verricht; dit laatste beginsel staat echter in innig verband met rede. Prof. Möbius19 deelt een merkwaardig geval mede van een snoek, die door een glasplaat was gescheiden van een met visschen gevuld aquarium, en die, trachtende de andere visschen te vangen, zich dikwerf met zooveel kracht tegen het glas aanwierp, dat hij somtijds volkomen bedwelmd werd. De snoek ging daarmede drie maanden lang voort, maar leerde ten laatste voorzichtig te zijn en hield er mede op. De glasplaat werd daarop weggenomen, maar de snoek viel deze bijzondere visschen niet aan, hoewel hij wel andere verslond, die er later werden ingebracht; zoo sterk was het denkbeeld van een hevigen schok in zijn zwakken geest geassocieerd met een aanval op zijn vroegere buurlieden. Indien een wilde die nooit een groote spiegelruit had gezien, er zich eens tegen stootte, zou hij langen tijd daarna het denkbeeld van een schok associeeren met dat van een spiegelruit; maar zeer verschillend van den snoek, zou hij waarschijnlijk nadenken over den aard van het beletsel en onder dergelijke omstandigheden voorzichtig zijn. Nu is bij apen, gelijk wij thans zullen zien, een pijnlijke of ook eenvoudig onaangename indruk van een eens volbrachte handeling dikwijls voldoende om te maken, dat het dier die handeling niet andermaal volbrengt. Indien wij het verschil tusschen den aap en den snoek alleen daaraan toeschrijven, dat de associatie van denkbeelden bij den een zooveel sterker [125]en blijvender is dan bij den ander, hoewel de snoek dikwijls veel erger letsel bekwam, kunnen wij dan in het geval van den mensch volhouden, dat een dergelijk verschil het bezit van een fundamenteel verschillenden geest bewijst?

Houzeau20 verhaalt, dat, terwijl hij een uitgestrekte en dorre vlakte in Texas overtrok, zijn beide honden erg aan dorst leden, en dat zij tusschen de dertig en veertig malen naar lagere plekken renden om water te zoeken. Deze lagere plekken waren geen valleien, en er stonden geen boomen op, noch eenige andere verschillende plantengroei, en daar zij volkomen droog waren, kan het er ook niet naar vochtige aarde hebben geroken. De honden gedroegen zich, alsof zij wisten, dat een laagte in den grond hun de beste kans aanbood, om water te vinden, en Houzeau heeft dikwijls opgemerkt, dat ook andere dieren zich op de zelfde wijze gedroegen.

Ik, en ik durf zeggen ook anderen, hebben gezien, dat als een klein voorwerp op den grond wordt geworpen buiten het bereik van een der olifanten in den Londenschen dierentuin, hij door zijn snuit blaast op den grond voorbij dat voorwerp, zoodat de naar alle zijden teruggekaatste luchtstroom het voorwerp binnen zijn bereikt drijft. Een welbekend ethnoloog, de heer Westrop, meldt mij, dat hij te Weenen een beer waarnam, die met voordacht met zijn klauw een stroom veroorzaakte in eenig water, dat dicht bij de tralies van zijn hok was, om een stuk brood, dat er in dreef, binnen zijn bereik te brengen. Deze handelingen van den olifant en beer kunnen moeilijk aan instinkt of overgeërfde gewoonte worden toegeschreven, daar zij een dier in den natuurstaat van weinig nut zouden zijn. Wat is nu het verschil tusschen dergelijke handelingen, als zij door een onbeschaafd mensch, en als zij door een der hoogere dieren worden verricht?

De wilde en de hond hebben water gevonden op een laag peil, en deze beide zaken zijn in hun geest geassocieerd geworden. Een beschaafd mensch zou daaruit wellicht daarover de eene of andere algemeene gevolgtrekking afleiden; maar al wat wij van wilden weten, maakt het uiterst twijfelachtig of deze zulks zouden doen, en een hond zou het stellig niet doen. Maar een wilde, zoowel als een hond, zoude op de zelfde wijze water zoeken, al werden zij dikwijls teleurgesteld; en bij beiden schijnt dit gelijkelijk een redelijke handeling te zijn, [126]hetzij eenige algemeene gevolgtrekking omtrent het verband tusschen beide feiten al dan niet bewust in hun geest bestond.21 Het zelfde zou van toepassing zijn op den olifant en den beer, die stroomen veroorzaken in de lucht of het water. De wilde zou zeker noch weten, noch er belang in stellen te weten, door welke wet de gewenschte bewegingen tot stand kwamen; toch zou deze handeling worden geleid door een ruw proces van redeneeren, even zeker als een wijsgeer in zijn langste keten van syllogismen. Er zou ongetwijfeld dit verschil zijn tusschen hem en een van de hoogere dieren, dat hij op veel geringer omstandigheden en voorwaarden zou letten, en elk verband tusschen deze na veel minder ervaring zou opmerken, en dit zou van het grootste belang zijn. Ik hield een dagboek van de handelingen van een mijner kinderen, en toen het omstreeks elf maanden oud was, en vóór het een enkel woord kon spreken, werd ik voortdurend getroffen door de grootere snelheid, waarmede allerlei voorwerpen en geluiden in zijn geest met elkander werden geassocieerd, in vergelijking van die van de verstandigste honden die ik ooit heb gekend. Maar de hoogere dieren verschillen op volkomen de zelfde wijze in dit vermogen van associatie, zoowel als in dat van gevolgtrekkingen te maken en waarnemingen te doen, van die welke laag op de ladder staan, gelijk de snoek.

De besluiten der rede, na zeer korte ervaring, worden goed aangetoond door de volgende handelingen van Amerikaansche apen, die in hun orde een lage plaats innemen. Rengger, een zeer zorgvuldig waarnemer, verhaalt, dat zijn apen, toen hij hun voor de eerste maal eieren gaf, die stuk wierpen en daardoor veel van den inhoud verloren; later sloegen zij ze voorzichtig met het eene einde tegen het eene of andere harde lichaam, en pelden de stukken van de schaal met hun vingers af. Na zich slechts eens met een scherp werktuig te hebben gesneden, raakten zij het nooit meer aan zonder het met de grootste voorzichtigheid te behandelen. Dikwijls werden hun klontjes suiker, in papier gewikkeld, gegeven; en soms deed Rengger een levende wesp in het papier, zoodat zij, als zij het haastig openmaakten, werden gestoken; nadat dit eens was gebeurd, hielden zij het papier altijd eerst aan het oor, om te hooren, of er eenige beweging [127]in was. Iemand die door feiten als deze en door hetgeen hij bij zijn eigen honden kan waarnemen, niet wordt overtuigd dat dieren kunnen redeneeren, zou door niets dat ik er nog bij zou kunnen voegen, worden overtuigd.

De volgende gevallen hebben op honden betrekking. De heer Colquhoun22 kwetste twee wilde eenden aan den vleugel, en zij vielen aan de overzijde van een beek; zijn jachthond beproefde ze beide tegelijk daarover te brengen, maar kon dit niet gedaan krijgen; daarop doodde hij de eene, hoewel hij vroeger nooit een veêrtje van het wild had beschadigd, bracht de andere over en keerde terug om den dooden vogel te halen. Kol. Hutchinson verhaalt, dat hij eens twee patrijzen tegelijk schoot, de eene was gedood, de andere slechts gekwetst; deze laatste liep weg en werd door den jachthond gepakt, die bij zijn terugkeeren den dooden vogel vond liggen; „hij bleef klaarblijkelijk zeer in verlegenheid staan, en toen hij, na het eens of tweemaal te hebben beproefd, bemerkte, dat hij hem niet op kon nemen zonder den gekwetsten vogel te laten ontsnappen, bedacht hij zich een oogenblik, doodde toen dezen laatsten koelbloedig door een fikschen beet en apporteerde daarna beide tegelijk. Dit was het eenige bekende voorbeeld, dat hij willens eenig wild beschadigde.” Hier hebben wij rede, schoon geen volmaakte, want de hond had eerst den gekwetsten vogel kunnen apporteeren, en dan terugkeeren om den dooden te halen, zooals in het geval van de twee wilde eenden. Ik deel de bovengenoemde gevallen mede, omdat zij berusten op de getuigenis van twee van elkander onafhankelijke waarnemers, en omdat in beide gevallen de jachthonden, na er over te hebben nagedacht, braken met een gewoonte die zij hadden overgeërfd (om namelijk het wild dat zij apporteerden, niet te dooden) en omdat zij toonen, hoe sterk hun redeneerend vermogen moet zijn geweest om een vaste gewoonte daardoor te laten varen.

Ik wil besluiten door een opmerking van den beroemden Humboldt23 aan te halen. De muilezeldrijvers in Zuid-Amerika zeggen: „Ik zal u niet den muilezel geven, die den gemakkelijksten stap heeft, maar la mas racional,—de redelijkste”, en, gelijk hij er bij voegt: „deze populaire uitdrukking, ingegeven door lange ondervinding, bestrijdt het [128]stelsel der levende werktuigen (automaten) wellicht beter dan al de bewijsgronden der bespiegelende wijsbegeerte.” Toch ontkennen sommige schrijvers zelfs nu nog, dat de hoogere dieren een spoor van rede bezitten, en zij trachten door iets dat op bloote breedsprakigheid gelijkt, al zulke feiten als boven zijn gegeven, weg te redeneeren.

Het is, dunkt mij, nu bewezen, dat de mensch en de hoogere dieren, vooral de Primaten, eenige weinige instinkten gemeen hebben. Allen hebben zij de zelfde zinnen, wijzen van waarneming en gewaarwordingen—gelijksoortige hartstochten, neigingen en gemoedsaandoeningen, zelfs de meer samengestelde; zij gevoelen verwondering en nieuwsgierigheid; zij bezitten de zelfde vermogens van nabootsing, oplettendheid, geheugen, verbeeldingskracht en rede, hoewel in zeer verschillende graden. Toch hebben vele schrijvers volgehouden, dat de mensch door zijn geestelijke vermogens door een onoverkomelijken slagboom van alle lagere dieren is gescheiden. Ik heb vroeger eens een verzameling gemaakt van meer dan twintig dergelijke aphorismen, maar zij zijn niet waard hier te worden medegedeeld, daar hun verbazend verschil en hun aantal de moeilijkheid, zoo niet de onmogelijkheid der poging bewijzen. Men heeft verzekerd, dat alleen de mensch vatbaar is voor trapsgewijze ontwikkeling, dat hij alleen werktuigen en het vuur gebruikt, andere dieren temt, eigendom bezit of een taal gebruikt; dat geen ander dier zelfbewust is, zich zelf begrijpt, het vermogen heeft afgetrokken denkbeelden te vormen, of algemeene begrippen bezit; dat de mensch alleen schoonheidsgevoel heeft, onderhevig is aan luimen, het gevoel van dankbaarheid, den trek naar het geheimzinnige bezit, enz., in God gelooft of met een geweten begaafd is. Ik zal mij eenige weinige opmerkingen veroorloven over de voornaamsten en belangrijksten van deze punten.

De aartsbisschop Summer24 hield vroeger vol, dat alleen de mensch vatbaar is voor trapsgewijze ontwikkeling. Als wij bij de dieren eerst de individu’s beschouwen, dan weet ieder die eenige ondervinding heeft in het zetten van vallen, dat jonge dieren zich veel gemakkelijker laten vangen dan oude, en dat hun vijanden hen ook veel gemakkelijker kunnen naderen. Zelfs bij oude dieren is het onmogelijk velen op de zelfde plaats en in de zelfde soort van val te vangen, of hen met het zelfde soort van vergif te vernielen; en toch is het onwaarschijnlijk, [129]dat allen het vergif zouden hebben geproefd, en onmogelijk, dat allen in de val gevangen zouden zijn geweest. In Noord-Amerika, waar men sinds lang op de pelsdragende dieren heeft gejaagd, vertoonen zij volgens de eenparige getuigenis van alle waarnemers een bijna ongelooflijken vooruitgang in scherpzinnigheid, voorzichtigheid en geslepenheid, maar het zetten van vallen is daar zoo langen tijd in gebruik, dat hier wel erfelijk geworden eigenschappen in het spel kunnen zijn. (6) Ik heb verschillende mededeelingen ontvangen, dat, wanneer in de eene of andere streek pas telegrafen zijn aangelegd, vele vogels zich zelf dooden door tegen de draden te vliegen, maar dat zij na verloop van zeer weinige jaren dit gevaar leeren vermijden, naar het schijnt daar zij zien dat hun kameraden worden gedood.25

Als wij opeenvolgende generaties beschouwen, valt het niet te betwijfelen, dat vogels en andere dieren omzichtigheid jegens den mensch en andere vijanden26 zoowel kunnen verkrijgen als verliezen; en deze omzichtigheid is zeker voornamelijk een overgeërfde gewoonte of instinkt, maar gedeeltelijk het resultaat van individueele ondervinding. Een goed waarnemer, Leroy27, getuigt, dat in streken, waar veel vossenjachten worden gehouden, de jonge vossen, als zij voor het eerst hun holen verlaten, ongetwijfeld veel voorzichtiger zijn dan de oude in streken waar zij niet veel worden verontrust.

Onze huishonden stammen van wolven en jakhalzen af28, en hoewel zij wellicht geen vorderingen hebben gemaakt in geslepenheid en misschien zijn achteruitgegaan in omzichtigheid en achterdochtigheid, zijn zij vooruitgegaan in sommige zedelijke hoedanigheden, zooals in aanhankelijkheid, trouw, karakter en waarschijnlijk in algemeene verstandelijke ontwikkeling. De gewone rat (7) heeft door geheel Europa, in gedeelten van Noord-Amerika, Nieuw-Zeeland, en onlangs in Formosa, zoowel als op het vasteland van China verschillende andere soorten overwonnen en uitgeroeid. De heer Swinhoe29, die deze laatste gevallen [130]beschrijft, schrijft de overwinning van de gewone rat over den grooten Mus coninga toe aan haar grootere omzichtigheid, en deze laatste hoedanigheid kan worden toegeschreven aan de voortdurende oefening van al haar vermogens om haar uitroeiing door den mensch tegen te gaan, zoowel als aan het achtereenvolgens dooden door dezen van bijna alle ratten die minder omzichtig of zwak van geestvermogens zijn. Zonder eenig direct bewijs vol te houden, dat geen dier gedurende den loop der eeuwen in verstand of andere zielsvermogens is vooruitgegaan, staat gelijk met de verandering der soorten weg te cijferen. Wij zullen hieronder zien, dat volgens Lartet de bestaande zoogdieren van verschillende orden grooter hersenen bezitten dan hun oude tertiaire stamvormen.

Men heeft dikwijls gezegd, dat geen enkel dier werktuigen gebruikt, maar de chimpanzee kraakt in zijn natuurstaat een vrucht uit zijn eigen vaderland, die wel wat op een walnoot gelijkt, door middel van een steen.30 Rengger31 leerde een Amerikaanschen aap om op die wijze harde palmnoten open te breken en daarna gebruikte deze uit eigen beweging steenen om andere soorten van noten, en ook doozen te openen. Hij verwijderde op die wijze ook de zachte schil van zekere vrucht, die een onaangenamen smaak had. Een andere aap werd geleerd om het deksel van een groote kist met een stok te openen, en daarna gebruikte hij den stok als een hefboom om zware lichamen op te lichten; en ik heb zelf gezien, hoe een jonge orang een stok in een spleet stak, zijn hand naar het andere einde verschoof en hem daarna op de juiste wijze als een hefboom gebruikte. Het is welbekend, dat in Indië de tamme olifanten boomtakken afbreken en die gebruiken om de vliegen te verdrijven; en de zelfde handeling is waargenomen bij een olifant in den natuurstaat.32 Ik heb een jong orangwijfje gezien, dat als het dacht dat het slaag zou krijgen, zich met een laken of met stroo bedekte en beschermde. In de bovengenoemde gevallen dienden de steenen en stokken tot werktuigen; maar zij worden ook tot wapens gebruikt. Brehm33 deelt op gezag van den welbekenden reiziger Schimper mede, dat, als in Abessinië een zekere soort van bavianen (C. Gelada) in troepen van de bergen afdaalt om de velden te plunderen, zij somtijds troepen van [131]een andere soort (C. Hamadryas) ontmoeten, waarvan dan vechtpartijen het gevolg zijn. De Gelada’s rollen groote steenen naar beneden, die de Hamadryas trachten te vermijden, en daarna stuiven de beide soorten onder een vervaarlijk rumoer woedend op elkander los. Toen Brehm den Hertog van Coburg-Gotha vergezelde, nam hij deel aan een aanval met vuurwapenen op een troep bavianen in den bergpas van Menda in Abessinië. De bavianen verdedigden zich door zooveel steenen van den berg af te rollen, waarvan sommigen zoo groot als een menschenhoofd waren, dat de aanvallers haastig den terugtocht moesten aannemen en de bergpas werkelijk een tijdlang voor het reisgezelschap was gesloten. Het verdient opmerking, dat deze bavianen aldus gezamenlijk handelden. De heer Wallace34 zag bij drie gelegenheden vrouwelijke orangs, door haar jongen vergezeld, „blijkbaar in woede ontstoken, takken en de groote stekelige vrucht van den Doerianboom afbreken; en daarmede zulk een hagelbui van werptuigen veroorzaken, dat zij ons wezenlijk beletten den boom al te zeer te naderen.”

In den Londenschen dierentuin was een aap, die slechte tanden had, gewoon noten met een steen stuk te slaan; en de oppassers verzekerden mij, dat dit dier, als het een steen had gebruikt, hem in het stroo verborg, en niet wilde toelaten, dat een andere aap hem aanraakte. Hier hebben wij dus het denkbeeld van eigendom: maar dit denkbeeld vinden wij terug bij elken hond ten opzichte van een been, en bij bijna alle vogels ten opzichte van hun nesten.

De Hertog van Argyll35 merkt op, dat het fatsoeneeren van een voorwerp tot een bepaald doel uitsluitend aan den mensch eigen is; en hij meent, dat dit een onmetelijken afgrond tusschen dezen en de dieren vormt. Het is ongetwijfeld een zeer belangrijk verschil, maar het schijnt mij toe, dat er veel waars gelegen is in het door John Lubbock36 geopperde denkbeeld, dat, toen de oorspronkelijke mensch voor de eerste maal vuursteenen voor eenig doel gebruikte, hij ze wellicht toevallig brak en daarna de scherpe splinters gebruikte. Nadat dit was geschied, zou er slechts een kleine stap noodig zijn geweest om de vuursteenen met voordacht te breken, en geen zeer groote om ze grovelijk te fatsoeneeren. Voor dezen laatsten vooruitgang schijnen echter vele eeuwen noodig te zijn geweest, als wij mogen oordeelen naar den [132]ontzaglijken tijd, die verliep, voordat de menschen van de neolithische periode er toe kwamen om hun werktuigen te slijpen en te polijsten. Bij het stukslaan der vuursteenen zouden er dan, zooals Sir John Lubbock eveneens opmerkt, vonken zijn afgevlogen, en bij het slijpen er van zou zich warmte hebben ontwikkeld; „aldus zijn wellicht de twee gewone methoden om vuur te verkrijgen ontstaan.” De aard van het vuur zou bekend zijn geweest in de vulkanische streken, waar nu en dan lava door de bosschen stroomt. De anthropomorphe apen bouwen zich, waarschijnlijk door hun instinkt geleid, tijdelijk platte nesten; maar, daar vele instinkten in groote mate onder het toezicht van de rede staan, zouden de meer eenvoudige, zooals dat om een plat nest te bouwen, wel eens gemakkelijk in een willekeurige en zelfbewuste handeling kunnen overgaan. Het is bekend, dat de orang zich des nachts met de bladeren van den Pandanus bedekt, en Brehm deelt mede, dat een zijner bavianen gewoon was zich tegen de hitte der zon te beschutten door een stroomat over zijn hoofd te werpen. In deze laatste gewoonte zien wij waarschijnlijk de eerste stappen tot sommigen van de meer eenvoudige kunsten; namelijk ruwe bouwkunde en kleeding, zooals zij ontstonden onder de vroege voorouders van den mensch.

Vermogen van de dieren om afgetrokken denkbeelden en algemeene begrippen te vormen. Zelfbewustheid. Individualiteit van den geest. Het zou zeer moeilijk zijn voor ieder, zelfs al bezat hij veel meer kennis dan ik, om te bepalen in hoever dieren eenig spoor van deze hooge verstandelijke vermogens vertoonen. Deze moeilijkheid is het gevolg van de onmogelijkheid om te bepalen wat in den geest van een dier plaats heeft, terwijl daarenboven het feit, dat de schrijvers in hooge mate verschillen in de beteekenis die zij aan bovengenoemde termen hechten, nog een tweede moeilijkheid veroorzaakt. Indien men mag oordeelen naar verschillende artikelen die in den laatsten tijd het licht hebben gezien, schijnt de grootste klem te worden gelegd op het onderstelde volkomen ontbreken bij de dieren van het vermogen om afgetrokken denkbeelden of algemeene begrippen te vormen. Maar als een hond een anderen hond op een afstand ziet, is het dikwijls duidelijk, dat hij waarneemt, dat het een hond in het algemeen (in abstracto) is; want, als hij dichter bij komt, verandert zijn geheele gedrag plotseling, als de andere hond een vriend van hem is. Een schrijver van den laatsten tijd merkt op, dat het in alle dergelijke gevallen een bloote onderstelling is, als men verzekert dat de verstandelijke werking bij [133]het dier niet wezenlijk van den zelfden aard is als bij den mensch. Indien een van beiden hetgeen hij met zijn zintuigen waarneemt, in zijn geest tot een algemeen begrip verwerkt, dan doen beiden het.37 Als ik tot mijn terrier met begeerige stem zeg: „Hei, hei, waar is het?” vat hij dit dadelijk op als een teeken, dat er op iets moet worden gejaagd, en kijkt over het algemeen eerst snel in de rondte, en rent daarop in het naaste kreupelboschje om te ruiken of er ook eenig wild in is, maar niets vindende, kijkt hij op naar den eenen of anderen naburigen boom, of er ook een eekhoorn in zit. Toonen deze handelingen nu niet duidelijk aan, dat hij in zijn geest een algemeen denkbeeld of begrip had, dat een of ander dier moest worden opgespeurd en gejaagd?

Men mag gerust aannemen, dat geen dier zelfbewust is, als men onder dit woord verstaat, dat het nadenkt over zulke punten als: van waar het komt en waarheên het zal gaan, of wat dood of wat leven is, enz. Kunnen wij er echter zeker van zijn, dat een oude hond met een uitnemend geheugen en eenige verbeeldingskracht, zooals uit zijn droomen blijkt, nooit nadenkt over het genoegen, dat hij op de jacht heeft gesmaakt? en dit zou een vorm van zelfbewustheid zijn. Hoe weinig kan van de andere zijde, zooals Büchner38 heeft opgemerkt, de vrouw van een ruwen wilden Nieuw-Hollander, die altijd hard moet werken, bijna geen woorden kent om afgetrokken denkbeelden uit te drukken en niet verder kan tellen dan vier, haar zelfbewustheid ontwikkelen of nadenken over de natuur van haar eigen bestaan. Men neemt algemeen aan, dat de hoogere dieren geheugen, oplettendheid, het vermogen van denkbeelden te associeeren, en zelfs eenige verbeeldingskracht en rede bezitten. Indien deze vermogens, die bij de verschillende diersoorten zeer verschillen, voor ontwikkeling vatbaar zijn, komt het mij niet zeer onwaarschijnlijk voor, dat meer ingewikkelde vermogens, zooals de hoogere vormen van het vermogen om afgetrokken denkbeelden te vormen en zelfbewustheid, enz. zijn ontstaan door de ontwikkeling en vereeniging van meer eenvoudige. Tegen de hier verdedigde meeningen is dikwijls ingebracht, dat het onmogelijk is te zeggen, op welk punt van de opklimmende reeks dieren in staat worden afgetrokken denkbeelden te vormen, enz.; maar wie kan zeggen [134]op welken leeftijd dit bij jonge kinderen gebeurt? Wij zien ten minste, dat dergelijke vermogens zich bij kinderen bij onmerkbare trappen ontwikkelen.

Dat dieren hun geestelijke individualiteit behouden, is ontwijfelbaar. Toen mijn stem een aaneenschakeling van denkbeelden uit vroeger tijd in den geest van den bovenvermelden hond terugriep, moest hij zijn geestelijke individualiteit hebben behouden, hoewel elk atoom van zijn hersenen in den tijd van vijf jaren waarschijnlijk meer dan eens verandering had ondergaan. Deze hond zou den bewijsgrond hebben kunnen aanvoeren, die onlangs is aangevoerd om alle voorstanders der ontwikkelingstheorie te verpletteren, en zou hebben kunnen zeggen: „Ik blijf bestaan te midden van alle aandoeningen van mijn geest en alle stoffelijke veranderingen.…. De leer, dat atomen hun indrukken legateeren aan andere atomen, die de plaatsen innemen, die ze hebben verlaten, is in tegenspraak met de uiting van zelfbewustheid, en is daarom valsch; maar het is de leer, die noodzakelijk uit de ontwikkelingstheorie voortvloeit, derhalve is ook die theorie valsch.”39

Spraak. Dit vermogen is terecht beschouwd als een der voornaamste punten van verschil tusschen den mensch en de lagere dieren. Maar de mensch is, zooals een zeer bevoegd rechter, de Aartsbisschop Whately40 opmerkt, „geenszins het eenige dier, dat van het geluid gebruik kan maken om uit te drukken, wat in zijn geest plaats grijpt, en min of meer kan begrijpen, wat op die wijze door anderen wordt uitgedrukt.” In Paraguay uit de Cebus Azarae, als hij daartoe wordt opgewekt, minstens zes verschillende klanken, die bij andere apen gelijksoortige gemoedsaandoeningen teweeg brengen.41 De aangezichtsbewegingen en gebaren der apen worden door ons begrepen, en zij begrijpen ook gedeeltelijk de onze, zooals Rengger en anderen verklaren. Het is een opmerkenswaardig feit, dat de hond, sinds hij is getemd, heeft leeren blaffen42 en hierbij minstens vier of vijf verschillende geluiden voortbrengt. Hoewel het blaffen een nieuwe kunst is, drukte ongetwijfeld de wilde soort, waarvan de hond afstamt, haar gewaarwordingen door kreten van verschillenden aard uit. Bij den huishond hebben wij het [135]opgewekte geblaf b.v. bij de jacht; het toornige geblaf; het jankende of huilende geblaf der vertwijfeling, wanneer men hem b.v. opsluit; dat der vreugde, als hij b.v. met zijn meester uit wandelen gaat, en het zeer eigenaardige geblaf, waardoor hij het een of ander vraagt, b.v. als hij wenscht, dat een deur of een venster open zal worden gemaakt. Volgens Houzeau43, die bijzondere aandacht aan dit onderwerp heeft gewijd, maakt het huishoen minstens een dozijn verschillende geluiden, die elk hun beteekenis hebben.

Het gewoonlijk gebruiken van gearticuleerde spraak is echter uitsluitend eigen aan den mensch; maar deze gebruikt daarenboven evenals de dieren ongearticuleerde kreten om zijn gevoelens uit te drukken, en doet die vergezeld gaan van gebaren en van bewegingen van de spieren van het aangezicht.44 Dit is vooral het geval bij de meer eenvoudige en levendige gevoelens, die slechts weinig hebben te maken met ons meer ontwikkeld verstand. Onze kreten van smart, angst, verwondering, toorn, vergezeld van de daaraan eigenaardige gebaren, en het stamelen van een moeder tegen haar geliefd kind drukken meer uit dan alle woorden. Niet het vermogen van articuleeren zelf onderscheidt den mensch van andere dieren; want zooals iedereen weet, kunnen papegaaien spreken. Evenmin is het eenvoudig het vermogen om bepaalde klanken met bepaalde denkbeelden te verbinden; want het is zeker, dat sommige papegaaien die hebben leeren spreken, zonder zich te vergissen woorden met zaken en personen met gebeurtenissen verbinden.45 De lagere dieren [136]verschillen van den mensch alleen door zijn bijna oneindig grooter vermogen om de meest verschillende klanken en denkbeelden te verbinden; en dit is blijkbaar het gevolg van de hooge ontwikkeling zijner verstandelijke vermogens.

Zooals Horne Took, een der grondvesters van de edele wetenschap der philologie, opmerkt, is het spreken een kunst, evengoed als koken en bakken; schrijven zou echter een veel gepaster vergelijking zijn geweest. Het is zeker geen waar instinkt, daar iedere taal moet worden aangeleerd. Het verschilt echter zeer van alle gewone kunsten; want de mensch bezit een instinktmatige aandrift om te spreken, zooals wij aan het stamelen onzer jonge kinderen zien, terwijl geen kind een instinktmatige aandrift heeft om te koken, te bakken of te schrijven. Bovendien onderstelt geen enkel philoloog meer, dat eenige taal met opzet is uitgevonden; alle talen hebben zich langzaam en onbewust trapsgewijze ontwikkeld.46 De klanken door vogels voortgebracht hebben in vele opzichten de grootste overeenkomst met de spraak, want alle leden van een zelfde soort drukken hun gewaarwordingen door de zelfde instinktmatige geluiden uit; en al de soorten die het vermogen bezitten om te zingen, oefenen dit vermogen instinktmatig uit; maar hun tegenwoordige wijze van zingen en zelfs hun loktonen hebben zij van hun ouders of pleegouders geleerd. Deze tonen zijn, zooals Daines Barrington47 heeft bewezen, „hun evenmin aangeboren als de spraak den mensch. Hun eerste pogingen om te zingen kunnen worden vergeleken bij de onvolmaakte pogingen van een kind om te stamelen.” De jonge mannetjes gaan gedurende tien of elf maanden voort met zich te oefenen of, zooals de vogelaars het noemen, te repeteeren. In hun eerste pogingen is bijna geen spoor van hun lateren zang herkenbaar; maar als zij ouder worden, kunnen wij nagaan wat zij bedoelen, en ten laatste wordt hun zang zooals hij behoort te zijn. Jonge nestvogels die den zang van een andere soort hebben geleerd, [137]zooals de in Tyrol opgevoede kanarievogels, leeren een nieuwen zang aan hun kroost en leveren hem zoo aan hetzelve over. De kleine natuurlijke verschillen in den zang bij individu’s van de zelfde soort die verschillende streken bewonen, kunnen, zooals Barrington opmerkt, zeer gepast met „provinciale dialecten” worden vergeleken; en de wijzen van zingen van verwante, hoewel verschillende soorten, kunnen met de talen van verschillende menschenrassen worden vergeleken. Ik heb bovenstaande bijzonderheden medegedeeld om aan te toonen, dat een instinktmatige aandrift om een kunst te leeren niet uitsluitend aan den mensch eigen is.

Wat den oorsprong van de gearticuleerde spraak aangaat, kan ik, na zoowel de zeer belangrijke werken van den heer Hensleigh Wedgwood, den weleerw. heer E. Farrer en Prof. Schleicher48 als de beroemde voordrachten van Prof. Max Müller te hebben gelezen, niet betwijfelen, dat de spraak haar oorsprong is verschuldigd aan de nabootsing en wijziging van verschillende natuurlijke klanken, van de geluiden van andere dieren en van de instinktmatige kreten van den mensch zelf, geholpen door teekens en gebaren. Wanneer wij de seksueele teeltkeus gaan behandelen, zullen wij zien, dat de oorspronkelijke mensch, of liever de eene of andere vroege voorvader van den mensch, waarschijnlijk, evenals tegenwoordig een der gibbonsoorten doet, ruimschoots zijn stem gebruikte om werkelijke muzikale tonen voort te brengen, d.i. om te zingen; wij mogen besluiten uit een zeer algemeen voorkomende analogie, dat dit vermogen vooral werd uitgeoefend gedurende den paringstijd der seksen, en dat het diende om verschillende gemoedsaandoeningen, zooals liefde, ijverzucht, zegepraal uit te drukken, en ook om mededingers uit te dagen. Het door middel van gearticuleerde klanken nabootsen van muzikale geluiden, kan aanleiding hebben gegeven tot het ontstaan van woorden om verschillende ingewikkelde gemoedsaandoeningen uit te drukken. Ten opzichte van het punt van nabootsing verdient de sterke aandrift opmerking, die niet alleen onze naaste bloedverwanten, de apen, maar ook microcephale idioten49 (9), en de wilde [138]menschenrassen bezitten, om alles na te bootsen wat zij hooren. Daar de apen zonder twijfel veel verstaan van hetgeen door den mensch tegen hen wordt gezegd, en daar zij in den natuurstaat signaalkreten gebruiken om hun makkers voor gevaar te waarschuwen50, schijnt het niet geheel en al ongeloofelijk, dat het eene of andere bijzonder verstandige aapachtige dier op het denkbeeld is gekomen om het gehuil van een roofdier na te bootsen (10), om zijn medeapen den aard van het verwachte gevaar aan te toonen. En dit zou de eerste stap tot de vorming van een spraak zijn geweest.

Daar de stem meer en meer werd gebruikt, zouden de stemorganen meer en meer versterkt en volmaakt zijn geworden door het beginsel van de overgeërfde gevolgen van het gebruik en dit zou hebben teruggewerkt op het spraakvermogen. Maar de betrekking tusschen het voortgezet gebruik van de spraak en de ontwikkeling der hersenen is ongetwijfeld veel belangrijker geweest. De zielsvermogens van den eenen of anderen vroegeren voorvader van den mensch moeten ontwikkelder zijn geweest dan die van eenigen thans levenden aap, voor zelfs ook maar de minst volmaakte vorm van spraak in gebruik kon komen; wij kunnen echter gerust aannemen, dat het voortgezet gebruik en de vooruitgang van dit vermogen op den geest terugwerkte en dezen in staat stelde en aanmoedigde om lange ketens van denkbeelden aan elkander te schakelen. Een lange en samengestelde keten van denkbeelden kan evenmin worden aaneengeschakeld zonder behulp van woorden, hetzij uitgesproken of niet, als een lange berekening kan worden uitgevoerd zonder behulp van cijfers of algebraïsche teekens. Zelfs gewone aaneenschakelingen van gedachten schijnen bijna nog een soort van taal noodig te hebben, want men heeft opgemerkt, dat Laura Bridgman, een meisje dat tegelijkertijd doofstom en blind was, als zij droomde haar vingers gebruikte.51 Desniettemin kan een lange opeenvolging van levendige en met elkander verbonden denkbeelden den geest bezig houden zonder behulp van eenige soort van taal, zooals wij uit de lange droomen van honden mogen afleiden. Wij hebben gezien, dat jachthonden in zekere mate kunnen redeneeren; en dit doen zij klaarblijkelijk zonder behulp van een taal. De nauwe band tusschen [139]de hersenen, zooals zij nu bij ons zijn ontwikkeld, en het spraakvermogen wordt duidelijk aangetoond door die zonderlinge gevallen van hersenziekten, waarbij het spraakvermogen slechts gedeeltelijk is aangedaan, als b.v. het vermogen om zich zelfstandige naamwoorden te herinneren is verloren gegaan, terwijl andere woorden op juiste wijze kunnen worden gebruikt.52 Of waar zelfstandige naamwoorden van een zekere soort, of alle letters, behalve de beginletters van zelfstandige naamwoorden en eigennamen zijn vergeten. Het is niet onwaarschijnlijker, dat de gevolgen van het voortgezet gebruik van de spraak- en denkorganen erfelijk zijn (11), dan in het geval van het schrijven met de hand, dat gedeeltelijk van het maaksel van de hand en gedeeltelijk van den geestelijken aanleg afhangt; en de aanleg om goed te leeren schrijven is zonder twijfel erfelijk.53

Verschillende schrijvers, meer in het bijzonder Prof. Max Müller54, hebben in den laatsten tijd met aandrang beweerd, dat het gebruik van een taal het vermogen onderstelt om algemeene begrippen te vormen; en dat, daar men onderstelt dat geen dier dit vermogen bezit, hierdoor een onoverkomelijke slagboom tusschen dier en mensch wordt opgericht.55 Wat de dieren aangaat, heb ik reeds trachten aan te toonen, dat zij dit vermogen, ten minste de grove beginselen er [140]van, bezitten. Wat kinderen van tien of elf maanden oud en doofstommen aangaat, schijnt het mij ongeloofelijk, dat zij in staat zouden zijn om zekere klanken zoo snel in verband te brengen met zekere algemeene denkbeelden, als zij het doen, wanneer zulke denkbeelden niet reeds in hun geest waren gevormd. De zelfde opmerking kan worden uitgebreid tot de meer verstandige dieren; gelijk de heer Leslie Stephen opmerkt56, „vormt zich een hond een algemeen begrip van katten of schapen, en kent de overeenkomstige woorden even goed als een wijsgeer. En het vermogen van te verstaan is even goed een bewijs van begrip van spreken, hoewel in mindere mate, als het vermogen van zelf te spreken.”

Waarom de organen, die nu voor de spraak worden gebruikt, oorspronkelijk meer voor dit doel geschikt werden gemaakt, dan deze of gene andere organen, is niet moeielijk te begrijpen. Huber, die een geheel hoofdstuk aan de taal der mieren wijdt, heeft aangetoond, dat deze dieren een uitgebreid vermogen bezitten om elkander hun gedachten mede te deelen door middel van hun sprieten. (12) Ook wij zouden onze vingers met vrucht als spraakorganen kunnen gebruiken, want een persoon, welke met die kunst bekend is, kan een doof mensch ieder woord van een op een publieke vergadering uitgesproken redevoering overbrengen; maar het verlies van onze handen, als wij ze daarvoor hadden gebruikt, zou een ernstig bezwaar daartegen zijn geweest. Daar al de hoogere zoogdieren stemorganen bezitten, volgens het zelfde algemeene model gebouwd als de onze, en die worden gebruikt als een middel om elkander denkbeelden mede te deelen, was het natuurlijk waarschijnlijk, dat, als het vermogen om van denkbeelden te wisselen zich uitbreidde, het die zelfde organen zouden zijn, die verder werden ontwikkeld; en dit is geschied met behulp van naburige en daartoe zeer geschikte deelen, de tong en de lippen.57 Het feit dat de hoogere apen hun stemorganen niet gebruiken om te spreken, wordt ongetwijfeld veroorzaakt doordat hun verstand daartoe niet genoeg is ontwikkeld. Dat zij organen bezitten die na lang voortgezette oefening zouden kunnen zijn gebruikt om te spreken, hoewel zij daarvoor nu niet dienen, komt overeen met het feit, dat vele vogels organen bezitten die geschikt zijn voor den zang, en toch nooit zingen. Zoo komen [141]de stemorganen van den nachtegaal in maaksel overeen met die van de kraai, hoewel de eerste die gebruikt voor een afwisselend gezang en de laatste alleen om te krassen.58

De vormingswijze van de verschillende talen en van de verschillende soorten, en de bewijzen dat beide door een proces van trapsgewijze ontwikkeling zijn ontstaan, zijn merkwaardigerwijze de zelfde.59 Wij kunnen echter bij het opsporen van den oorsprong van vele woorden hooger opklimmen dan in het geval van de soorten; want wij kunnen nagaan, dat zij zijn ontstaan uit de nabootsing van verschillende klanken, evenals rijmende verzen. Wij vinden in onderscheidene talen treffende homologieën, veroorzaakt door gemeenschappelijke afstamming, en analogieën, veroorzaakt door een gelijksoortig vormingsproces. De wijze, waarop sommige letters of klanken veranderen, wanneer andere veranderen, gelijkt veel op correlatie van groei. In beide gevallen hebben wij reduplicatie van deelen, de gevolgen van lang voortgezet gebruik, enz. Het veelvuldig voorkomen van rudimenten, zoowel in talen, als bij soorten, is nog merkwaardiger. De letter m in het Engelsche woord am beteekent ik; zoodat in de uitdrukking: I am (ik ben) een overtollig en nutteloos rudiment behouden is gebleven. Ook in de spelling van woorden blijven dikwijls letters bestaan als rudimenten van oude wijzen van uitspraak. Talen kunnen evenals organische wezens worden geklassificeerd in groepen en ondergroepen; en zij kunnen worden geklassificeerd, hetzij natuurlijk volgens hun afstamming, hetzij kunstmatig volgens andere kenmerken. Heerschende talen en dialecten breiden hun gebied ver uit en leiden tot het trapsgewijze uitsterven van andere tongvallen. Een taal ontstaat evenals een soort, zooals Sir Lyell opmerkt, als zij eens is uitgestorven, nimmer opnieuw. De zelfde taal wordt nimmer op twee plaatsen tegelijk geboren. Twee verschillende talen kunnen met elkander worden gekruist en vereenigd.60 [142]Wij zien in elken tongval veranderlijkheid, en op den duur komen nieuwe woorden in gebruik; maar, daar het geheugen zijn grenzen heeft, sterven ook enkele woorden, zoowel als geheele talen langzamerhand uit. Zooals Max Müller61 juist heeft opgemerkt, „heeft in elke taal tusschen de woorden en grammatikale vormen een onophoudelijke strijd plaats. De beste, de kortste, de gemakkelijkste vormen, behouden voortdurend de overhand en zijn hun overwinning aan hun eigen innerlijke voortreffelijkheid verschuldigd.” Bij deze meer belangrijke oorzaken van het overleven van sommige woorden mag dunkt mij eenvoudig hun nieuwheid worden gevoegd; want er bestaat in ’s menschen geest een sterke voorliefde voor kleine veranderingen in alle dingen. Het overleven of behouden blijven van sommige begunstigde woorden in den strijd voor het bestaan is natuurkeus.

De volkomen regelmatige en verwonderlijk ingewikkelde bouw van de talen van vele wilde volken is dikwijls aangevoerd als een bewijs, hetzij van den goddelijken oorsprong van deze talen, hetzij van de groote kunstvaardigheid en voormalige hoogere beschaving van hen die ze spreken. Zoo schrijft b.v. F. von Schlegel: „Bij die talen, welke op den laagsten graad van verstandelijke ontwikkeling schijnen te staan, merken wij dikwijls een zeer groote mate van kunstvaardigheid en van zorgvuldige bewerking in haar grammatikale struktuur op. Dit is vooral het geval met het Baskisch en het Laplandsch, en velen der Amerikaansche talen.”62 Het is echter ongetwijfeld een dwaling van eenige taal te spreken, als van iets kunstmatigs, dat met voordacht zorgvuldig bewerkt en naar een vaste methode zou zijn gevormd. De taalkundigen nemen tegenwoordig aan, dat de uitgangen van vervoegingen, verbuigingen enz. oorspronkelijk afzonderlijke woorden waren, doch later met de hoofdwoorden werden verbonden, en daar zulke woorden de duidelijkste betrekkingen tusschen zaken en personen uitdrukken, is het niet te verwonderen, dat zij door de meeste menschenrassen wellicht reeds in de vroegste eeuwen gebruikt zijn. Wat volmaaktheid aangaat, zal het volgende voorbeeld het beste aantoonen, hoe gemakkelijk wij kunnen dwalen: Een Crinoïde bestaat somtijds uit niet minder dan [143]150,000 schelpstukken63, allen met volmaakte symmetrie volgens uit een punt uitstralende lijnen gerangschikt; maar een natuuronderzoeker beschouwt daarom een dergelijk dier niet als volmaakter dan een bilateraal dier dat uit vergelijkenderwijze weinig deelen bestaat, maar waarbij geen van deze aan een ander gelijk is behalve aan de tegenovergestelde kanten van het lichaam. Hij beschouwt terecht de differentiatie en specialisatie van de organen als het kenmerk van volmaaktheid. Evenzoo met de talen; de meest symmetrische en samengestelde behooren niet hooger geacht te worden dan die, welke vol onregelmatige en verkorte uitdrukkingen en bastaardwoorden zijn, doch aan verschillende overwinnende of overwonnene of geïmmigreerde volken uitdrukkingsvolle woorden en nuttige vormen van constructie hebben ontleend.

Uit deze weinige en onvolledige opmerkingen trek ik het besluit, dat de uiterst ingewikkelde en regelmatige bouw van vele barbaarsche talen geen bewijs is, dat zij hun oorsprong aan een bijzondere scheppingshandeling zijn verschuldigd.64 Evenmin vormt, zooals wij hebben gezien, het bezit van een gearticuleerde spraak op zich zelf een onoverkomelijke tegenwerping tegen het geloof, dat de mensch zich uit den eenen of anderen lageren vorm heeft ontwikkeld.

Schoonheidsgevoel.—Men heeft verklaard, dat het schoonheidsgevoel alleen aan den mensch eigen was. Ik zal hier alleen spreken van het behagen dat men schept in zekere kleuren, vormen en geluiden, dat met recht schoonheidsgevoel kan worden genoemd; bij beschaafde menschen staan dergelijke gewaarwordingen in nauw verband met ingewikkelde denkbeelden en aaneenschakelingen van gedachten. Wanneer wij echter zien, hoeveel moeite mannelijke vogels zich geven om hun vederen en prachtige kleuren aan de wijfjes te vertoonen, terwijl andere niet aldus versierde vogels zich die moeite niet geven, valt het onmogelijk te betwijfelen, dat de wijfjes de schoonheid van hun mannelijke makkers bewonderen. Daar de vrouwen zich overal met deze vederen versieren, kan de schoonheid daarvan niet worden betwist. Gelijk wij later zullen zien, zijn de nesten der kolibries en de lustprieeltjes der prieelvogels (14) smaakvol versierd met vroolijk gekleurde voorwerpen; en dit bewijst, dat zij in het zien van dergelijke zaken een zekere soort [144]van behagen scheppen. Bij de groote meerderheid der dieren is echter de smaak voor het schoone, voor zoover wij er over kunnen oordeelen, beperkt tot de aantrekkelijkheid die de andere sekse voor hen bezit. De zoete tonen, door vele mannelijke vogels gedurende het jaargetijde der liefde voortgebracht, worden zeker door de wijfjes bewonderd, van welk feit later bewijzen zullen worden medegedeeld. Zoo de wijfjes niet in staat waren de schoone kleuren, de versierselen en den zang van hun mannelijke makkers te bewonderen, zou al de moeite en zorg die deze besteden om hun bekoorlijkheden aan de wijfjes te vertoonen, nutteloos zijn, en dit is onmogelijk aan te nemen.

Waarom sommige schitterende kleuren en sommige tonen ons aangenaam aandoen als zij in harmonie met elkander zijn, kan, geloof ik, evenmin worden verklaard, als waarom sommige geuren en smaken ons behagen; maar de gewoonte staat daarmede in eenig verband, want hetgeen eerst onze zintuigen onaangenaam aandeed, wordt ten laatste aangenaam, en gewoonten worden overgeërfd. Wat geluiden aangaat, heeft Helmholtz tot op zekere hoogte volgens physiologische beginselen verklaard, waarom harmonieën en sommige toonvallen aangenaam zijn. Maar behalve dit, zijn geluiden die zich veelvuldig met onregelmatige tusschenruimten herhalen, in hooge mate onaangenaam, gelijk iedereen zal toegeven, die ’s nachts aan boord van een schip naar het onregelmatige klapperen van een touw heeft geluisterd. Het zelfde beginsel schijnt bij het gezicht in het spel te komen, daar het oog de voorkeur geeft aan symmetrie of figuren waarin sommige trekken regelmatig terugkomen. Dergelijke patronen worden zelfs door de laagste wilden als versierselen gebruikt, en zijn door seksueele teeltkeus tot opsiering van sommige mannelijke dieren ontwikkeld geworden. Hetzij wij al dan niet eenige oorzaak kunnen aangeven van het vermaak, aldus door het gezicht en het gehoor gegeven, staat het in elk geval vast, dat zoowel de mensch als vele lagere dieren gelijkelijk behagen scheppen in de zelfde kleuren, bevallige schakeering en vormen, en de zelfde geluiden.

De smaak voor het schoone, ten minste voor zoover vrouwelijke schoonheid er bij betrokken is, is zeker in den menschelijken geest niet van een bijzondere natuur; want hij is zeer verschillend bij de onderscheidene menschenrassen, gelijk later zal worden aangetoond, en is zelfs bij de verschillende natiën van een en het zelfde ras niet geheel en al de zelfde. Te oordeelen naar de afgrijselijke versierselen [145]en de even afgrijselijke muziek waarin de meeste wilden behagen scheppen, zou men kunnen beweren, dat hun aesthetisch gevoel minder hoog ontwikkeld is dan dat van vele dieren, bij voorbeeld van vogels. Het spreekt van zelf, dat geen dier in staat is tooneelen als den nachtelijken sterrenhemel, een schoon landschap of klassieke muziek te bewonderen; maar barbaren en personen van weinig opvoeding scheppen daarin ook geen behagen, daar het gevoel daarvoor afhankelijk is van beschaving en ingewikkelde aaneenschakelingen van denkbeelden.

Het kon niet missen, of vele vermogens, die den mensch onschatbare diensten hebben bewezen bij zijn trapsgewijze ontwikkeling, zooals verbeeldingskracht, verwondering, nieuwsgierigheid, een onbestemd schoonheidsgevoel, de aandrift tot nabootsing en de lust naar prikkeling of naar het nieuwe, moesten hem leiden tot de grilligste veranderingen van gewoonten en smaak. Ik zinspeel hierop, omdat onlangs een schrijver65 op den allerzonderlingsten inval is gekomen om grilligheid te verklaren „voor een der merkwaardigste en meest typische punten van verschil tusschen wilden en dieren.” Wij kunnen echter niet alleen begrijpen, hoe het komt dat de mensch grillig is, maar ook de lagere dieren zijn, zooals wij later zullen zien, grillig in hun afkeer en in hun schoonheidsgevoel. Er bestaan derhalve goede gronden om te onderstellen, dat zij het nieuwe beminnen, alleen omdat het nieuw is.

Geloof in God; Godsdienst.—Er zijn geen bewijzen, dat de mensch oorspronkelijk was begaafd met het veredelend geloof in het bestaan van een Almachtig God. Integendeel zijn er duidelijke bewijzen, niet ontleend aan reizigers die haastig een land doortrokken, maar aan menschen die lang onder wilde volken hebben gewoond, dat er talrijke rassen hebben bestaan en nog bestaan, die geen denkbeeld hebben van één of meer goden, en die in hun taal geen bewoordingen hebben om dat denkbeeld uit te drukken.66 (15) Dit vraagstuk is natuurlijk geheel onderscheiden van het veel belangrijker, of er een Schepper en Bestuurder van het heelal bestaat; en dit is door sommigen der grootste vernuften die ooit hebben geleefd, bevestigend beantwoord. [146]

Indien wij evenwel in het begrip „godsdienst” het geloof opnemen aan onzichtbare of geestelijke krachten, krijgt de zaak een geheel ander aanzien; want dit geloof schijnt bijna algemeen bij de minder beschaafde rassen te worden gevonden; en het is niet moeielijk te begrijpen hoe dit geloof ontstond. Zoodra de verbeeldingskracht, verwondering en nieuwsgierigheid, die belangrijke geestvermogens, gepaard aan een zekere mate van redeneerkracht, zich gedeeltelijk hadden ontwikkeld, moest de mensch er natuurlijk naar streven om een begrip te verkrijgen van hetgeen om hem voorviel; en onbestemd beginnen na te denken over zijn eigen bestaan.

Zooals de heer M’Lennan67 heeft opgemerkt, „moet de mensch voor zich zelf de eene of andere verklaring uitdenken van de verschijnselen des levens; en te oordeelen naar de algemeenheid daarvan, schijnt de eenvoudigste hypothese, die het eerst bij den mensch opkwam, te zijn geweest, dat de natuurverschijnselen moeten worden toegeschreven aan het aanwezen in dieren, planten, zaken en natuurkrachten van geestvermogens die tot handelen aanzetten, evenals de mensch zich bewust is, zelf te bezitten.”

Het is ook waarschijnlijk, zooals de heer Tylor duidelijk heeft aangetoond, dat droomen de eerste aanleiding hebben gegeven tot het begrip van geesten; want de wilden onderscheiden subjectieve en objectieve indrukken niet duidelijk van elkander. Wanneer een wilde droomt, gelooft hij, dat de gedaanten die voor hem verschijnen, van een afstand komen en zich dan aan hem vertoonen, of „de ziel van den droomer gaat op reis en komt terug met een herinnering aan hetgeen zij heeft gezien.”68 [147]

Maar zoo niet de bovengenoemde vermogens, verbeeldingskracht, nieuwsgierigheid, rede enz. behoorlijk in ’s menschen ziel ontwikkeld waren geweest, zouden de droomen hem geen aanleiding hebben gegeven om in geesten te gelooven, evenmin als dit het geval is bij den hond.

De neiging der wilden, om zich te verbeelden, dat natuurlijke voorwerpen en krachten onder den invloed staan van geestelijke of levende wezens, wordt misschien opgehelderd door een kleine waarneming, die ik zelf heb gedaan: mijn hond, een volwassen en zeer schrander dier, lag op het grasperk gedurende een warmen en stillen dag, toen een licht windje op een kleinen afstand toevallig een geopende parasol in beweging bracht, iets waarop de hond in het geheel niet zou hebben gelet, als er iemand had bijgestaan. In dit geval echter huilde en blafte de hond hevig, zoo dikwijls de parasol zich maar even bewoog. Ik houd het er voor, dat hij op snelle en onbewuste wijze bij zich zelf de gevolgtrekking heeft gemaakt, dat een beweging zonder blijkbare oorzaak het bestaan van een vreemden, levenden invloed aanduidde en dat geen vreemdeling het recht had zich op zijn erf te begeven. (16)

Het geloof aan geestelijke krachten kon lichtelijk overgaan in het geloof aan één of meer goden. De wilden toch moesten aan de geesten wel de zelfde hartstochten, de zelfde wraakzucht of eenvoudigsten vorm van rechtsgevoel en de zelfde gevoelens van genegenheid toeschrijven, die zij zelven bezaten. De Vuurlanders schijnen in dit opzicht in een overgangsperiode te zijn; want toen de scheepsdokter van de „Beagle” eenige jonge eenden voor een verzameling van naturaliën schoot, zeide York Minster op de plechtigste wijze: „O! mijnheer Bynoc, veel regen, veel sneeuw, veel wind”; en dit was blijkbaar naar zijn meening een straf voor het verkwisten van menschelijk voedsel. Zoo verhaalde hij bij een andere gelegenheid, dat, toen zijn broeder een „wild man” had gedood, het lang stormde, regende en sneeuwde. Het is ons evenwel niet gelukt te ontdekken, of de Vuurlanders gelooven in wat wij een god zouden noemen of eenige godsdienstige plechtigheden verrichten; en Jemmy Button beweerde met verschoonbaren trots stoutweg, dat er in zijn land geen duivel was. Deze laatste bewering is te meer opmerkenswaardig, [148]daar bij de wilden het geloof aan kwade geesten veel algemeener is dan dat aan goede.

Het godsdienstig gevoel is iets samengestelds, daar het bestaat uit liefde, geheele onderwerping aan een verheven en geheimzinnig hooger wezen, een krachtig gevoel van afhankelijkheid69, vrees, eerbied, dankbaarheid, hoop op de toekomst en misschien nog andere bestanddeelen. Geen wezen kon zulk een samengesteld gevoel bezitten, voordat zijn verstandelijke en zedelijke vermogens een meer dan middelmatigen graad van ontwikkeling hadden bereikt. Wij zien echter een verwijderde toenadering tot deze geestesgesteldheid in de groote liefde van den hond voor zijn meester, gepaard aan een volkomen ondergeschiktheid, een weinig vrees en wellicht nog andere gevoelens. Het gedrag van een hond, wanneer hij zijn meester, als deze eenigen tijd afwezig is geweest, terugziet, en ik mag er bijvoegen dat van een aap na zijn oppasser in lang niet te hebben gezien, is zeer verschillend van dat tegenover hun makkers. In het laatste geval bemerkt men minder vreugdebetoon, elke handeling toont meer het gevoel van gelijkheid aan. Prof. Braubach70 gaat zoo ver van te beweren, dat een hond zijn baas als zijn God beschouwt. (17)

De zelfde zielsvermogens, die er den mensch eerst toe brachten aan onzichtbare geestelijke machten, daarna aan het fetichisme, vervolgens aan het polytheïsme en eindelijk aan het monotheïsme te gelooven, moesten hem, zoolang zijn verstandelijke vermogens maar zwak waren ontwikkeld, noodzakelijk tot velerlei bijgeloovigheden en vreemde gewoonten leiden. Velen daarvan zijn afschuwelijk om aan te denken, b.v. het offeren van menschelijke wezens aan een bloeddorstig god; het onderzoek van onschuldige personen door ’t godsoordeel van vergif of vuur, hekserij enz.—en toch is het niet ongepast over al die bijgeloovigheden na te denken; want zij toonen ons, hoeveel wij zijn verschuldigd aan de ontwikkeling van ons verstand en aan de meerdere kennis71, die wij hebben verkregen. Terecht heeft Sir John Lubbock opgemerkt: „dat men niet te veel zegt, als men beweert, dat er een verschrikkelijke vrees voor onbekend kwaad, gelijk een dikke wolk over [149]het leven der wilden heenzweeft, en elk hunner genoegens verbittert.” Deze ellendige en middellijke gevolgen van onze hoogste vermogens kunnen worden vergeleken bij de nu en dan opgemerkte toevallige vergissingen van de instinkten der lagere dieren. ( 18 )

DOOR

Dr. H. HARTOGH HEYS VAN ZOUTEVEEN.1

Zoowel als de mensch, geven vele dieren door geluiden hun aanwezigheid, gewaarwordingen en wenschen te kennen. Alleen de mensch brengt echter2 den vorm van het geluid in verband met een voorwerp buiten hem, en gaat dan nog verder en brengt het geluid op dergelijke wijze in verband met algemeene begrippen en gedachten.

Het is onmogelijk in elk geval uit te maken, waarom een vogel zeker geluid maakt; evenmin waarom een mensch die alleen is, zingt (zingen hier in de beteekenis genomen van b.v. een deuntje neuriën, zonder de woorden uit te spreken, of ten minste op de beteekenis te letten).3 Oorspronkelijk kan beide niets anders zijn dan een levensuiting die met geen bepaalde bedoeling wordt gedaan, evenals het rondspringen van het kind of het jonge dier. De ervaring verbindt daarmede [165]echter feiten die men langzamerhand door het maken van het geluid verwezenlijkt tracht te krijgen, hetzij zulks uit overleg of instinkt geschiedt. Zulk een spreekuiting van de laagste soort is de loktoon der vogels in den herfst. In den zomer verspreiden zich de vogels in afzonderlijke families, maar in den herfst, als het voedsel slechts op bepaalde plaatsen is te krijgen, of de tocht naar de landen waar zij zich ’s winters ophouden, moet worden ondernomen, hebben zij er belang bij met de ervaring van allen te rade te gaan, en in zoo groot mogelijke scharen te reizen. Hiertoe dient de loktoon, dien de vogelaar op verraderlijke wijze misbruikt. Als een sijsje omstreeks dezen tijd de elzen afzoekt, verzuimt het niet, intusschen onvermoeibaar een en den zelfden toon te laten hooren. Het heeft daarbij geen bepaald doel; het maakt geluid omdat het er aandrang toe gevoelt, en de aard van dat geluid wordt bepaald door den bouw zijner stemorganen. Dit geluid voortbrengen heeft echter voor den vogel een zeer nuttig gevolg, het roept als het ware aan de andere sijsjes toe: „Hier is een sijsje!” Door den trek naar gezelligheid geleid, komen deze nu naar het eerste sijsje toe, maken het zelfde geluid, dat nu echter door hun aantal sterker klinkt, en roepen dus vereenigd weder als het ware aan wederom andere sijsjes toe: „Hier zijn sijsjes!”

Al moge de vogel ook nooit meer dan dit, en zelfs eigenlijk nauwelijks dit willen zeggen, kunnen de anderen door dat geluid nog veel andere dingen hooren. Uit het hoe langer hoe meer uit de verte klinken van het geluid, hoort de vogel het bericht: „Wij vliegen weg, kom met ons mede!”—en als het geluid naderbij komt, zegt het hun: „Daar komen wij aan!”

Een dergelijk nuttig gebruik heeft natuurlijk ook de oorspronkelijke mensch van zijn stem gemaakt. Als menschen in een bosch elkander hebben verloren, roepen zij thans nog dikwijls luid, zonder dat dat geluid op zich zelf iets uitdrukt. Nu hebben echter de stemorganen van elk individueel mensch een bijzonderen klank, waaraan degeen die hem hoort roepen, ook zonder woorden den persoon die roept, kan herkennen. Dit geroep in het bosch zegt dus niet alleen: „Hier is een mensch!” maar: „Hier is A. of B.!” Tevens drukt ’s menschen stem in nog hoogere mate dan die van het dier zijn gemoedstoestand uit. Hij gevoelt een natuurlijken aandrang om bij smart te schreien, een klagend geluid te maken, bij vreugde te juichen. Als dus twee oorspronkelijke menschen in het bosch elkander (zonder nog woorden te [166]bezigen) op bovenvermelde wijs riepen, kon hun stem niet slechts uitdrukken: „Hier is A.” maar daarenboven: „A. is ginds in het woud zeer blijde” of „A. is ginds in het woud zeer treurig”. Daar de verwachtingen en zorgen van die oorspronkelijke menschen veel eenvoudiger en minder verscheiden waren dan de onze, en hen in het woud vooral het vinden van voedsel verheugd en het ontmoeten van een gevaarlijk roofdier (of vijand) verschrikt zal hebben, ligt het voor de hand, dat men dit zal hebben verstaan als: „A. heeft ginds in het woud voedsel gevonden” en „A heeft ginds in het woud een gevaarlijk roofdier (of vijand) aangetroffen”. Welk voedsel hij aangetroffen of welk roofdier (of vijand) hij ontmoet had, kon men echter niet verstaan, en moest naar hem toe gaan om het te zien als men het wilde weten.

Als echter wellicht slechts een enkele eetbare vrucht of een enkel schrikverwekkend roofdier in dat woud was voorgekomen, zouden de beide kreten voor de familieleden van A. een enger beteekenis hebben gekregen en zich zoodanig in hun gedachten hebben kunnen verbinden, dat zij voor de familieleden de namen van die vrucht en dat roofdier waren geworden. Die namen zouden echter onverstaanbaar zijn geweest voor menschen eener andere streek, waar andere vruchten en roofdieren voorkwamen. (Een hagedissenliefhebber van het zwarte ras zal op het zien van zulk een diertje ook een ander geluid maken dan een blanke jonge dame, en op die wijze kan dus al zeer vroeg de kiem zijn gelegd voor een babylonische spraakverwarring.)

Ook de als tusschenwerpsels gebezigde uitroepen die de natuur zelve aan de menschelijke borst ontlokt, zijn door de gewoonte in onze spraak blijven leven en maken in het gewone leven een veel grooter deel daarvan uit dan men uit de spraakleer zou meenen, die ze slechts als een der tien soorten van rededeelen beschouwt. Deze wijze van uitdrukken treedt meer op den voorgrond, naarmate een taal minder volkomen is of er een onbeschaafder gebruik van wordt gemaakt, en men hoort nu nog het volk dikwijls samenspraken houden, waarbij de eene partij zich bijna alleen bedient van tusschenwerpsels, die afwisselend bijval, schrik, ongeloof, medelijden, afschuw enz. te kennen geven. Zelfs is er nog een overblijfsel van te vinden in de oude Duitsche rechtspleging. De wanhoopkreet: „Jo, io” heeft op zich zelf geen beteekenis, maar hij die hem hoorde, wist dat er een misdaad werd gepleegd en hij verplicht was te helpen. Zoo ontstonden na bijvoeging van een woord dat den aard der misdaad uitdrukte, de bekende kreten „Dieb-io” en „Mord-io” [167]waarvan de Duitschers nu nog de uitdrukking „Mordio roepen” hebben overgehouden.

Dit alles kunnen wij echter nog niet gelijkstellen met een menschelijke taal, waarvan men ten minste kan verlangen, dat elk geluid zoo nauw verbonden is met het begrip van een handeling of voorwerp, dat elk met die taal bekende zich met het geluid ook dadelijk van de beteekenis bewust wordt. En zoo staan wij voor de veelbesproken vraag, of er ééne oorspronkelijke taal heeft bestaan, met andere woorden, of ooit alle menschen de hun bekende voorwerpen met den zelfden naam hebben genoemd en de onderlinge betrekking der dingen op de zelfde wijze aangeduid. Tegen de laatste bewering voert de vergelijkende taalwetenschap genoeg bewijzen aan, daar de verschillende taalstammen der menschen juist daarin van elkaar afwijken, dat zij de betrekking waarin de begrippen onderling staan, op geheel verschillende wijze uitdrukken.

Er blijft dus slechts in zooverre de mogelijkheid over van een eerste algemeene taal, als deze aan de zelfde begrippen de zelfde geluiden zou hebben verbonden; maar daar zij elke uitdrukking voor de onderlinge betrekking miste, zou zij dan veel armer moeten zijn geweest dan de meeste tegenwoordige talen. Dat zulk een taal mogelijk is, bewijst onder de oudere talen het Chineesch, dat geen bijzondere vormen voor zulke betrekkingen kent, en onder de nieuwere het Engelsch, dat ze voor een groot deel weder heeft afgeslepen en over boord geworpen. Dit laatste geschiedt het gemakkelijkst bij overbrenging van een taal op volken die een andere taal spreken. Het is dan veel gemakkelijker de namen der begrippen en dingen te onthouden, dan de meestal verminkte en daardoor onherkenbare betrekkingsvormen in zich op te nemen. Deze laten wij onwillekeurig zelven weg, als we iemand die onze taal slechts weinig kent, iets duidelijk willen maken. Wij noemen dan de zelfstandige naamwoorden in den vorm die ons het duidelijkst de beteekenis schijnt weêr te geven, en de werkwoorden in de onbepaalde wijs, zoodat de onderlinge betrekking alleen aan de opvolging der woorden is te herkennen. Zoo heeft het Latijn een overvloed van betrekkingsvormen in zijn declinaties en conjugaties en daarbij een groote vrijheid van woordvoeging; daarentegen hebben het Fransch en het Engelsch slechts een overblijfsel van die vormen en een vaste woordschikking.

Tylor geeft ons in een Chineeschen zin het volgende beeld van een [168]oude taal. Kou, chi, shi, jen, sse, beteekent woordelijk: „hond, zwijn, eten, mensch, voedsel”; maar de Chinees ziet uit de woordschikking dat de zin beteekent: honden en zwijnen eten het voedsel der menschen. Ook voor de bij ons gebruikelijke vormen van zelfstandig naamwoord, bijwoord en werkwoord heeft het klassieke Oud-Chineesch geen onderscheidingsteekenen. Thwan beteekent in die taal kogel, rond, rondmaken, in het rond zitten, enz., en uit het verband moet blijken wat er mede bedoeld is.

Zooals gezegd is, blijft ons dus voor de onderstelde oorspronkelijke taal niets over dan een hoeveelheid aan allen gemeenzame geluiden, die voor allen met de zelfde begrippen zijn verbonden geweest. Wij moeten dus nagaan of deze onderstelling werkelijk kan worden toegepast op alle soorten van woorden die wij rededeelen noemen. Onder de woorden welke met zelfstandige begrippen zijn verbonden, hebben wij sommigen, die grammaticale rededeelen worden genoemd, en welke in geregelde zinnen niet kunnen worden gemist, zooals de voorzetsels en de voornaamwoorden. Nu zien wij bij vergelijking der talen spoedig, dat deze in nauwen samenhang met de betrekkingsuitdrukkingen staan en dat de verschillende taalfamiliën zich ook op dit gebied zelfstandig hebben bewogen. Zoo heeft het Latijn voor ons woordje „met” een zesden uitgang of naamval, vele Slavische talen een zevenden en de laatsten voor ons „in” een zesden.4 Het Chineesch echter heeft daarvoor in het geheel geen woorden gehad, maar gebruik gemaakt van den voorhanden voorraad.

Zoo zegt de Chinees in plaats van „een mensch met den stok dooden” op zijn wijze „dooden menschen gebruiken stok.” De Mandingo-neger denkt op de zelfde manier bij het begrip „ingesloten zijn” aan zijn buik, en zegt, in plaats van in huis „huis buik”, en bij het begrip „dragen” aan zijn nek, en zegt in plaats van op de tafel „tafel nek”. Zoo zijn dan langzamerhand de zelfstandige naamwoorden kous (buik) en kang (nek) voorzetsels geworden.

Met de voornaamwoorden zijn de verschillende taalstammen even zelfstandig te werk gegaan en de beschaving moet bij sommige volken [169]reeds op een vrij hoogen trap van ontwikkeling hebben gestaan, vóór zij in de taal werden opgenomen. Zoo gebruikten de Groenlandsche Eskimo’s eerst het woordje daar voor den aangesproken en hier voor den eersten persoon, de Maleier maakte van het woordje „amba”, dienaar, zijn eerste en van „toewan”, heer, zijn tweede persoon. Ook bij kinderen kan men opmerken, hoe moeielijk het den ongeoefenden geest valt zich een voorstelling te maken van de telkens wisselende betrekking tusschen de verschillende personen. Op het schreeuwen, als eenvoudige levens- en gevoelsuiting, volgt het verbinden van verschillende geluiden met verschillende voorwerpen en personen, maar als een persoon eenmaal een bepaalden naam heeft ontvangen, behoudt hij dien voor het kind, onverschillig of hij in een gesprek als aangesproken of als sprekende persoon voorkomt. Zoo zal het, van zich zelf sprekende, zeggen, „Karel geeft dit aan Hans”, maar eerst na eenige jaren zal het in het zelfde geval „ik geef het aan u” zeggen. Het kan er zich nog niet indenken, dat een zelfde persoon nu eens ik, dan eens gij en dan weer hij kan worden genoemd. Over deze moeielijkheid, welke het kind door onzen invloed in een paar jaar leert overwinnen, hebben de vroegste menschen, die geen opleiding genoten, niet zoo spoedig kunnen heênkomen, en dus kunnen wij voor deze ontwikkeling der taal een zeer geruimen tijd vaststellen, waarin de menschen echter ver verspreid kunnen zijn geraakt en zeer verschillende wegen kunnen hebben ingeslagen om het doel te bereiken.

Ook het bezit van grammatikale rededeelen moeten wij dus aan de oorspronkelijke taal ontzeggen en zoo kunnen wij ons haar dan niet anders meer denken dan als bestaande uit een reeks geluiden, behoorende bij begrippen van voorwerpen, handelingen en eigenschappen, dus uit zelfstandige naamwoorden, werkwoorden en bijvoegelijke naamwoorden. Maar ook hiervan moeten wij weder iets loslaten. Het bijvoegelijk naamwoord is namelijk òf één met het zelfstandig naamwoord, zooals in het Chineesche woord voor kogel, òf ontstaan door verwijzing naar een zichtbaar voorwerp ter vergelijking, zoodat eigenlijk alleen het daarvoor gebruikte spraakbeeld een zelfstandig deel der taal uitmaakt. Zoo vergeleek de Tasmaniër in zijn taal het harde met den steen en het ronde met de maan. Uit het spraakgebruik der oude Hebreërs heeft men willen afleiden, dat zij kleuren slechts onvolkomen konden waarnemen, daar men de zelfde kleur vergelijkenderwijze aan het gras en aan den hemel toegekend vond. Inderdaad ligt echter juist in de vergelijking [170]de onderscheiding opgesloten en berust ook op de vergelijking het toekennen van eigenschappen. Men kan dit zelfs nog aan vele Nederlandsche bijvoegelijke naamwoorden zien. De uitgang lijk, Duitsch lich, vroeger lîck, steekt in ons woordje gelijk, Duitsch gleich, middelhoogduitsch gelîch, maar ook hierin steekt weder het zelfstandig naamwoord „lich” (lijk), dat oorspronkelijk lijf (lichaam) beteekent en nog voor een dood lichaam wordt gebruikt. Wat wij dus nu kortweg heerlijk noemen, moet in oude tijden zeer omslachtig worden uitgedrukt door aan te duiden, dat iemand of iets naar het „lijf” of naar het uiterlijk een heer, „een heer gelijk” scheen.

Er blijft ons dus niets over dan de mogelijkheid, dat de menschen eens allen de voorwerpen en handelingen door de zelfde woorden aanduidden, en het is nu de vraag, of er in het wezen der dingen zelf iets lag, dat de menschen om zoo te zeggen dwong hen in de onderstelde oorspronkelijke taal juist met een bepaalden klank uit te drukken. Bij een groep van woorden, zooals „brommen” en „piepen” en de namen van de vogels koekoek en kievit schijnt deze onderstelling waarheid te bevatten, en men heeft wel eens geloofd, op die natuurtonen en de daaruit voortkomende toonschildering de geschiedenis der talen te kunnen gronden. Maar ofschoon het zeker is, dat vele woorden zoo zijn ontstaan, kan dit toch alleen het geval zijn geweest, waar sprake was van voorwerpen en handelingen die met een bepaald geluid in verband staan, en daar bovendien door bijna ieder individu het zelfde geluid verschillend wordt opgevat en weêrgegeven, kan ook de nabootsing er van niet als algemeene regel voor het ontstaan der taal gelden.

Het is nu de vraag hoe de mensch er toe is gekomen om aan de overige voorwerpen en handelingen een naam ter onderscheiding te geven. Natuurlijk had hij op den laagsten trap zijner ontwikkeling, toen het zoeken naar voedsel slechts werd afgewisseld door slapen en rusten, de spraak alleen noodig, waar zij voor zijn levensbehoeften dienstig kon zijn, b.v. om mede te deelen wat hij met behulp van anderen wilde doen of laten, wat hem vreugde of wat hem angst veroorzaakte, en zoodra anderen de hiervoor door hem gebruikte geluiden in den zelfden zin opvatten en weder gebruikten, werden zij de namen der voorwerpen en handelingen, doch deze konden alleen gelden voor degenen die in onmiddellijke persoonlijke betrekking tot elkander stonden en leefden. Daar deze geluiden allen slechts werden veroorzaakt door [171]een zekeren graad van opgewondenheid, is deze natuurlijk ook van invloed geweest op de keuze er van, maar dit is geen bewijs voor een (natuurlijke) oorspronkelijke eenheid van woorden, daar nauwelijks twee menschen op de zelfde wijze uiting geven aan een gevoel van vreugde of angst. De keuze van de zelfde geluiden voor de zelfde zaken is dus het gevolg geweest van een overeenkomst tusschen de verschillende leden van eene kleine groep menschen of familie, en de rang van den spreker was daarop van veel invloed. Bevelen en zaken die de jacht betroffen, zullen door allen op de zelfde wijze uitgedrukt zijn als de vader, het hoofd der familie, dat gewend was te doen, daarentegen trad in den huiselijken kring de individualiteit der moeder meer op den voorgrond, en daar het kind in dien kring het eerst geluiden en begrippen met elkander leerde verbinden, heeft men deze wijze van overleveren met recht de „moedertaal” genoemd. Hierdoor wordt ook opgehelderd, dat de zelfde naam voor vader en moeder over bijna den geheelen aardbodem verspreid is. Deze naam wordt gevormd door de lettergrepen ma-ma, pa-pa, ba-ba, ab-ba, ta-ta, at-ta, na-na en dergelijke en is op soortgelijke wijze ontstaan, met dit verschil, dat hier het kind de naamgever was. De eerste klanken welke het kind onopzettelijk uitbracht, werden op de naaste omgeving toegepast, en dat deze over de geheele wereld de zelfde zijn, vindt zijn oorzaak in de onontwikkelde stemorganen van het kind, dat begint met opzet den adem door de even tevoren nog gesloten lippen uit te stooten en daardoor juist die geluiden voortbrengt. Dat het de zaak der omgeving was dezen kleinen woordenvoorraad over de naaste personen te verdeelen, bewijst de omstandigheid, dat bij sommige volken het woordje pa moeder en ma vader beteekent.

Het groote gewicht der keus voor de ontwikkeling eener taal heeft ons C. Abel aangetoond bij het oud-Egyptisch, de oudste der ons bekende talen. De eerste pogingen tot vorming eener taal kunnen alleen tot het ontstaan eener familietaal hebben geleid. Zulke families breidden zich echter, vooral als zij een nomadische levenswijze hadden, meer en meer uit, en werden kleine volken en stammen. Splitste zulk een familie zich, dan behielden de afzonderlijke vertakkingen niet lang meer de zelfde taal, daar deze, hoewel in den beginne zeer arm, in den loop der tijden hoe langer hoe rijker werd. Zij hielden dan nog slechts eenige woorden uit de oorspronkelijke familietaal als gemeenschappelijk eigendom over. Nu zijn er twee wijzen waarop zulke families [172]volken en staten vormden. In het eene geval sloten de naastbij wonenden den vredebond, zooals in de kleine staten van Gothland en IJsland is geschied; in het andere onderwierp de eene familie de andere aan het vaderlijk gezag van haar hoofd, zooals geschiedde bij de Aziatische volken in de oudheid en bij de Russen in de Middeleeuwen. In Egypte vonden beide wellicht na elkander plaats. In de vroegste oudheid sloten misschien de families welke in naburige gouwen leefden, verbonden, terwijl zij bij den aanvang der geschiedenis onder het hoofd van ééne gouw vereenigd waren. Het onvermijdelijk gevolg was een onderlinge ruil van woorden en een nieuwe keuze uit den nu zoo oneindig veel grooter geworden woordenschat.

Bezien wij nu de Egyptische taal in den oudsten ons bekenden vorm, d.i. na de vereeniging der families, eenigszins nader, dan geeft zij ons een schouwspel tegelijk van grooten rijkdom en diepe armoede te zien, wat alleen kan worden verklaard door de boven besproken wijze van taalvorming. Haar armoede bestaat hierin, dat haast elk woord een groote verscheidenheid van begrippen moet uitdrukken, haar rijkdom daarin, dat zij voor bijna iedere zaak een geheelen voorraad verschillende namen heeft. Uit een door C. Abel aangevoerd voorbeeld zien wij, dat het woord „áb” tegelijk beduidt: dansen, hart, kalk, muur, weggaan, verlangen, linkerhand en figuur. Voor het woord „zalven” daarentegen heeft het Egyptisch tien, voor andere voorwerpen en handelingen nog veel méér verschillende woorden, en terwijl voor alle genoemde Nederlandsche woorden nog verscheidene andere uitdrukkingen bestaan dan áb, heeft elk der tien Egyptische voor zalven nog een menigte andere beteekenissen daarbij. De verzekering dat het Oud-Egyptisch overrijk was aan synonymen en homonymen, maakt ons de zaak niet veel duidelijker. Maar wel wordt de zaak duidelijk, als wij de stelling aannemen, dat niet alle woorden met verschillende beteekenissen tegelijk in al die beteekenissen op de zelfde plaatsen zijn gebruikt, alsook dat niet overal het zelfde ding gelijktijdig zulk een groot aantal namen heeft gehad. Wij hebben hier dus een historisch voorbeeld van de ontwikkeling eener volkstaal uit oude familietalen.

Bij de keuze van namen voor de begrippen heeft geen enkele familie zich aan de andere gestoord en ging ieder zijn eigen weg. Later kwam de zoo verkregen woordvoorraad in omloop bij het verkeer aan de gouwmaaltijden en greep een onderlinge ruil plaats; nog later had het zelfde proces op veel grooter schaal plaats, en zoo ontstond langzamerhand [173]een taal, waarbij men met elk woord veel kon uitdrukken en tevens het zelfde op velerlei wijzen kon zeggen, ofschoon in de praktijk zeker niemand dezen geheelen woordenschat in zijn macht had. Als wij nagaan, hoe moeielijk het moet zijn geweest zich in zulk een taal uit te drukken, bemerken wij tevens, hoe onvolkomen de menschelijke taal destijds nog moet zijn geweest, ofschoon zij toen ter tijde zelfs reeds werd geschreven. Voor den ingewijde laat het Egyptisch schrift geen twijfel over aan de uitspraak der woorden, maar dit was bij het overgroot aantal beteekenissen niet voldoende. Daarom voegde men achter elk woord nog een beeld, dat aanduidde in welke groep van begrippen men het bedoelde voorwerp moest zoeken. Teekende men b.v. achter het geschreven woordje áb een dier, dan werd er zonder twijfel een kalf mede bedoeld. Waar men nu zulke verklarende teekens (bij het schrift) gebruikte, moeten er ook bij het spreken noodig en voorhanden zijn geweest.

Dikwijls brachten reeds de omstandigheden mede, dat geen nadere verklaring noodig was. Als b.v. de herder zijn meester iets mededeelde, wist deze in welken kring van denkbeelden hij de zaken moest zoeken, waarover de man met hem wilde spreken. Bovendien speelden de gebarentaal en de toon toen een groote rol bij het spreken, waarvan zij zelfs nu nog niet geheel afstand hebben gedaan, getuige den maatstaf welke het gebruik er van nog aangeeft voor de meerdere of mindere beschaving van een spreker. Het gesproken woord was toen om zoo te zeggen het signaal, dat aankondigde, dat er een mededeeling, in dit geval door een gebaar uitgedrukt, plaats had; later bevatte door toedoen van het telkens meer uitkiezen van woorden de uitroep zelf de mededeeling en werd het gebaar het er aan toegevoegde, verklarende teeken, totdat het eindelijk de taak der meest ontwikkelde talen werd, zich alleen in woorden uit te drukken. Ook de toon van spreken moet onder de verklarende teekens worden gerangschikt, welke rol hij nu nog in de Chineesche en Siameesche talen vervult, waar een woord dikwijls verschillende beteekenissen heeft, welke alleen van elkander worden onderscheiden door den toon waarop men het uitspreekt. De oorzaak dezer homonymie kan niet de eenlettergrepigheid der woorden zijn, daar de Thibetaansche taal ontzettend lange woorden bezit, welke in de schrijftaal op een dergelijke wijze worden behandeld, daar er namelijk als verklaringen een menigte letters aan de woorden voorafgaan, welke niet kunnen worden uitgesproken. [174]

Intusschen bleef de Egyptische taal niet staan bij dezen onbegrensden rijkdom van woorden. Het eerst begon men zich natuurlijk te beperken in de keuze van uitdrukkingen voor zaken welke dikwijls in het openbaar verkeer werden genoemd. Zoo zullen de onderworpen stammen b.v. den koning niet den bij hen gebruikelijken naam hebben gegeven, maar dien, welke bij de heerschende partij in zwang was. Op de zelfde wijze werden ook onder de overige woorden meer en meer de meest geschikte en in omloop zijnde gekozen en geraakten de andere in vergetelheid. Toen men het Oud-Egyptisch begon te schrijven, was deze ontwikkeling der volkstaal reeds zoover gevorderd, dat sommige woorden geen homonymen meer waren en er nauwelijks meer synonymen voor bestonden. De schrijftaal welke tot heilige doeleinden werd gebruikt (de hiëroglyphen en het zoogenaamde hiëratische schrift), hield nog het meest aan het oude vast, maar in de spreektaal (en naar wij onderstellen, ook in het demotische schrift) werd zonder ophouden het zelfde proces voortgezet en leidde langzamerhand tot het ontstaan van het Koptisch, dat in een tijdsverloop van drie eeuwen zulke veranderingen heeft ondergaan, dat de woorden bijna evenals bij ons over de begrippen zijn verdeeld, en dat, waar een woord nog verschillende, ofschoon nu nog alleen verwante, beteekenissen heeft, deze toch aan de eene of andere kleine vormverandering gemakkelijk zijn te herkennen, ongeveer zooals bij ons graf, groeve, gracht, het zelfde woord zijn, maar in begrip en vorm een weinig verschillen.

De wijze waarop tegenwoordig de talen verspreid zijn, wijst ons op een dergelijk ontwikkelingsproces als de Egyptische taal heeft doorloopen. Men kan de talen naar de verspreiding in twee hoofdgroepen verdeelen.

Aan den eenen kant breidt zich een taal over een groote oppervlakte uit over verschillende volken en stammen. Zoo kan men b.v. dwars door Europa gaande, vijftig dagen lang zich alleen met Duitsch verstaanbaar maken, aan den anderen kant wisselt bij sommige volken de taal met elke dagreis, ofschoon zij tot een en het zelfde ras behooren.

Bij de laatstgenoemden is zij nog veranderlijk en in wording, terwijl zij bij de eersten, vergelijkenderwijze gesproken, reeds voltooid is en een vasten vorm heeft aangenomen.

Deze beide groepeeringen nu gaan hand aan hand met de verschillende wijze van organisatie der Europeanen en Aziaten aan de eene en der oorspronkelijke Amerikaansche stammen aan de andere zijde. [175]Bij de eersten heeft men geen ongeorganiseerde menschengroepen en bij gevolg geen ontluikende en weder verdwijnende familietalen, in Amerika echter „staat”, zooals Peschel zich uitdrukt, „de buitengewone verscheidenheid van talen in nauwen samenhang met de ongeregelde levenswijze der zwervende jagerstammen. Waar daarentegen ordelijke maatschappijen bestonden, zooals in het oude Peru, kon de heerschende Quechua-taal zich ook over meer dan 20 breedtegraden uitbreiden.” In Brazilië en Guiana echter, in de onmiddellijke nabijheid van den ouden Peruaanschen Staat, bestaat nu nog de grootst mogelijke spraakverwarring en wordt elke taal slechts door een enkel stammetje begrepen, waarin eerst aan de kusten door den invloed van zendelingen eenige verbetering is gebracht, zoodat nu ééne taal door verscheidene stammen wordt begrepen. Zulk een taal echter is nog altijd zeer bewegelijk en verandert dikwijls. Peschel voert aan, dat bij kleine stammen dikwijls het zelfde plaats grijpt als bij kinderen, die aan verschillende voorwerpen zelf gemakkelijk uit te spreken namen geven, welke het huisgezin overneemt, en zegt, dat (bij Braziliaansche jagers) dit kinderlijke aanwensel tot een gewoonte der volwassenen is geworden, waardoor de afzonderlijke stammen niet alleen door de spoedige ontwikkeling van dialecten onverstaanbaar worden voor hun vroegere taalverwanten, maar bij hen ook ieder uit eigenzinnigheid aan zijn eigen uitspraak vasthoudt. Een omstandigheid die veel bijdraagt tot de groote veranderlijkheid der taal, is het godsdienstige gebruik om den naam van een overledene niet meer te noemen. Zelfs de woorden waarin de zelfde letters voorkomen als in den naam van den overledene, mogen een tijdlang niet worden gebruikt. Zoodra een taal over een groote uitgestrektheid wordt gesproken, bepaalt zich dit tot een zeker tijdsverloop, gedurende ’t welk die woorden in zwang blijven bij de families welke niet tot den doode in betrekking stonden, om later weêr in het algemeen gebruik te worden opgenomen; is er echter alleen van een familietaal sprake, dan raken zij in vergetelheid en moeten er nieuwe voor in de plaats worden genomen.5 Dit gebruik heerscht nu nog onder de Papoea’s op Nieuw-Guinea, de Nieuw-Hollanders, Tasmaniërs, de Masai’s en Zoeloe’s in Oost-Afrika, de Vuurlanders, Abiponers enz. Bij het laatstgenoemde volkje was het de taak der vrouwen nieuwe woorden uit te denken. [176]

Na al het boven gezegde kunnen wij haast met zekerheid de slotsom trekken, dat van een algemeene oorspronkelijke taal, waaruit al de tegenwoordige talen zich zouden hebben ontwikkeld, geen sprake kan zijn, en tevens, dat de taal vorming geheel onafhankelijk is van de ontwikkeling en afbakening der rassen. Zoo bestaan b.v. de Grieken volgens Lippert den Semieten nader dan den Germanen, maar naar de indeeling in taalgroepen behooren zij tot de zelfde groep als de laatsten (Indo-Germaansche talen), en niet tot die der eersten. Over de taal beslist niet het verschil van ras, maar wel de meestal onbekende voorgeschiedenis der volken. Als ten tijde der afscheiding der Ariërs, Iraniërs, Kelten enz. het stamvolk der Indo-Germanen nog uit jagerstammen had bestaan, zouden de talen der genoemde volken niet kunnen wijzen op zulke aanzienlijke overblijfselen uit een gemeenschappelijke oude taal als nu het geval is. Daarentegen moeten de stamverwante Semieten zich van hen hebben afgescheiden op een tijdstip, dat de blanke rassen verkeerden in den zelfden toestand van verdeeling in verschillende kleine stammen als nu nog bij sommige Amerikaansche volken bestaat.

Op den hoogsten trap harer ontwikkeling gelijkt de taal op een prachtig woud van hooge boomen, waar alle takken aan elkander sluiten en op uitstekende wijze overal schaduw en licht geregeld verdeeld zijn. Deze voorbeeldige toestand is echter slechts het gevolg van een zonder ophouden toegepaste uitdunning. In den beginne was hier de grond bedekt met een weelderigen plantengroei van alle denkbare soorten van lage gewassen. Iedere familie koos naar eigen goedvinden de vormen waardoor zij zich verstaanbaar wilde maken. Toen kwam de houtvester, hier de overeenkomst tusschen de verschillende groepen, die noodzakelijk was geworden door het zich telkens uitbreidende onderlinge verkeer. De houtvester koos in de chaotische verwarring de stammetjes uit, waarvan het zich liet aanzien, dat zij zich het best staande zouden houden en ontwikkelen, en hieuw de overige om. Hierdoor kregen de andere lucht en ruimte om zich uit te breiden en verstikten het weder ontkiemende onkruid in hun schaduw. Deze echter groeien ook niet allen gelijk op en staan nog veel te dicht op elkander, telkens moet de houtvester weder de zwaksten verwijderen. Zoo ontstond langzamerhand het bladerdak van het volmaakt schoone bosch. Op die wijze heeft de houtvester „verkeer” het kreupelbosch der vroegste wortelvorming der taal uitgedund en geschift en hebben de overgeblevene krachtige stammen hun takken op schijnbaar [177]hoogst regelmatige wijze over het geheele taalgebied uitgebreid. Zoo is de taal ontstaan.

Wij kunnen deze vergelijking nog verder uitstrekken. In de eerste jaren eener boschontginning wordt het land meestal bedekt met een weelderige flora van struiken en kruiden, die weder verdwijnt naarmate de boomen die de ontginner er in heeft gezaaid of geplant, opgroeien, totdat eindelijk onder het ondoordringbare bladerdak van het bosch geen struiken of kruiden meer kunnen opkomen en de eenige aanwas in de takvorming der uitverkoren stammen bestaat. Het zelfde heeft plaats met de taal, die in den beginne voor elk nieuw begrip een nieuw geluidsbeeld gebruikte, al bestond dit soms maar alleen in het gebruik van een homonym met een ander accent en een ander gebaar. Dit aanhoudende ontstaan van nieuwe wortelwoorden hield echter langzamerhand bij onderlinge overeenkomst op, toen de taal vaster vormen aannam en de noodzakelijkheid ontstond om bij het uitdenken van een naam voor een nieuw voorwerp dezen te doen aansluiten aan een reeds voorhanden woord en hem zoo voor het algemeen begrijpelijk te maken, daar de taal op dezen trap harer ontwikkeling reeds niet meer uitsluitend door een kleinen kring van menschen maar door een geheel volk werd gebruikt. Zoo ontstond de woordafleiding, doordat men òf het geraamte van het oude woord gebruikte met verandering van klinkers6, òf door de verbinding van woorden tot een samengesteld woord, waarvan de bestanddeelen later samengroeiden, de betrekking tusschen het oude en nieuwe begrip uitdrukte, zooals het geval was bij het vroeger genoemde heer-lijk en dergelijke woorden.7 Zelfs in ééne en de zelfde taal volgde deze woordafleiding echter niet altijd de zelfde wetten. Soms verdrong ook een nieuw voorwerp het oude en nam den naam daarvan aan, evenals bij het ontstaan der nieuwe wapens en der nieuwe versierselen gebeurde.

Tylor geeft ons eenige interessante voorbeelden van de veranderingen die de kennismaking met nieuwe voorwerpen in een taal teweegbrengt. [178]Zoo noemden de Hidatso’s aan de Missouri, die oorspronkelijk alleen steen als grondstof voor wapens kenden, later ijzer en koper, toen zij die leerden kennen, ook steen, maar onderscheidden hen als zwartsteen en roodsteen. Op Otaheite, waar weinig dieren zijn, was het zwijn het voornaamste dier, en de Sioux kenden evenals sommige andere Indianen alleen den hond als huisdier. Toen nu de Europeanen het paard invoerden, noemden de bewoners van Otaheite het een mandragend zwijn en de Sioux een hond, met bijvoeging van een dergelijk kenmerk.

Uit deze voorbeelden zien wij tevens hoe de taal begint namen voor abstracte begrippen te vormen, o.a. voor het begrip der soort. Hiervoor is reeds een zekere trap van ontwikkeling noodig, daar bij de vroegste talen alle dergelijke benamingen ontbreken. De Nieuw-Hollanders hebben voor alle boomen, vogels en visschen die zij kennen, een naam, maar zij missen een woord voor boom, vogel en visch in het algemeen. Een Roodhuidenstam kan zeer goed de verschillende soorten van Amerikaansche eiken van elkander onderscheiden, maar een woord voor het begrip „eik” in het algemeen kent hij niet.

Het zou niet te verwonderen zijn geweest als de Otaheitiër, toen hij meer viervoetige dieren leerde kennen en zich zoodoende langzamerhand een begrip vormde van een „viervoetig huisdier” in het algemeen, daarvoor den naam „zwijn” gekozen en zoodoende de bestaande betrekking tusschen het woord en het begrip verschoven had.8

Op de zelfde wijze gaat de taal te werk als zij op het gebied der „handeling” onderscheid begint te maken tusschen het concrete en het abstracte; de Huronen bijv. hadden geen woord voor „eten”, maar noemden deze handeling telkens anders, naarmate van de spijs die zij gebruikten. In de Bantoetalen in Afrika heeft het woord voor „weven” de beteekenis gekregen van „maken”, en het woord „bârâ”, dat in den bijbel wordt gebruikt voor het scheppen van hemel en aarde, beteekent eigenlijk „snijden” of „houwen”. Zoo zal ook ons woord „maken” vroeger wel een concrete beteekenis hebben gehad, die wij nu niet meer kennen.

Terwijl wij dus zien dat de oorspronkelijke taal een algemeen goed [179]is, waarop uit den aard der zaak niemand een bijzonder bezitsrecht kan doen gelden, blijkt tevens, dat wij slechts tot op zekere hoogte kunnen vertrouwen op de kunst der etymologische woordafleiding. Op een zeker punt beginnen de algemeene stellingen waarop de etymologie berust, haar grond te verliezen, en verder dan de eenvoudige taalwortels hebben zij geen recht van bestaan meer. De Egyptische taal kan voor de keuze van 37 hiëroglyphisch vastgestelde woorden voor het begrip snijden, geen andere reden aanvoeren, dan dat elk geluidsbeeld op zich zelf beantwoordt aan ieder begrip waarmede deze of gene het wil verbinden; bij de keuze van 10 woorden daaruit, die weder verschillende begripsnuances uitdrukken, heeft het Koptisch zich laten leiden door het reeds genoemde proces van uitkiezing; waarvan de bijzonderheden niet verder kunnen worden nagegaan.

Het schijnt ons toe, dat de in dit opstel uiteengezette theorie ongetwijfeld waarde bezit voor de verklaring van het ontstaan der spraak en taal, zoo niet om geheel de plaats der andere theorieën in te nemen, dan toch daarnevens. Die der klanknabootsing b.v. is volstrekt niet met deze in strijd, maar kan er meê samengaan. [180]

Ik beaam ten volle het gevoelen van die schrijvers1, welke beweren, dat van alle verschillen tusschen den mensch en de lagere dieren het zedelijk gevoel of geweten verreweg het belangrijkste is. Aan dit gevoel komt, zooals Mackintosh2 opmerkt, van rechtswege de heerschappij toe over alle drijfveêren van de handelingen der menschen; het ligt opgesloten in dat korte, maar gebiedende woord plicht, een woord zoo vol van hooge beteekenis. Het is het edelste van alle kenmerken van den mensch; het brengt hem er toe om zonder een oogenblik te aarzelen zijn leven voor een medemensch te wagen, of om het na rijp beraad, alleen door zijn diep gevoel van recht gedreven, voor het eene of andere groote beginsel op te offeren. Immanuel Kant roept uit: „Plicht! wondervolle gedachte, die noch door vleierij, noch door eenige bedreiging, noch ook door u dwaselijk op te dringen, maar alleen door uw naakte wet aan de ziel te doen hooren, op den mensch inwerkt en zoo voor u zelve altijd eerbied, hoewel niet altijd gehoorzaamheid afdwingt; [181]gij, voor wien alle zinnelijke lusten verstommen, hoe sterk zij zich ook in het geheim mogen verzetten, wat is uw oorsprong?”3

Dit groote vraagstuk is door vele schrijvers4 van erkende bekwaamheid besproken en mijn eenige verontschuldiging, dat ook ik het waag het te bespreken, is, dat ik het hier onmogelijk onvermeld kan laten, en dat niemand, voor zoover ik weet, het nog uit een natuurhistorisch oogpunt heeft beschouwd. Daarom is die beschouwingswijze op zich zelve van eenig belang, als een proef om te zien, in hoeverre de studie der lagere diersoorten licht kan werpen op een der hoogste zielsvermogens van den mensch.

De stelling komt mij in hooge mate waarschijnlijk voor, dat elk dier dat goed ontwikkelde sociale instinkten bezit5, ongetwijfeld zedelijk gevoel of een geweten zou verkrijgen, zoodra zijn verstandelijke vermogens even goed ontwikkeld of bijna even goed ontwikkeld waren geworden als die van den mensch. Want eerstens leiden de sociale instinkten een dier er toe om behagen te scheppen in het gezelschap zijner mededieren, om tot op zekere hoogte medegevoel met hen te hebben en hun verschillende diensten te bewijzen. Deze diensten kunnen van een beperkten en duidelijk instinktmatigen aard zijn, of er kan, [182]zooals bij de meeste hoogere sociale dieren het geval is, slechts de wensch en de bereidvaardigheid bestaan om andere dieren op zekere algemeene wijzen te helpen. Deze gevoelens en diensten worden echter geenszins uitgestrekt tot alle dieren van de zelfde soort, maar alleen tot die welke tot de zelfde vereeniging behooren. In de tweede plaats zullen, zoodra de geestvermogens hoog ontwikkeld zijn, beelden van alle vroegere handelingen en beweegredenen onophoudelijk het brein van elk individu doorkruisen, en dat gevoel van onvoldaanheid, dat, zooals wij later zullen zien, het gevolg is van elk onbevredigd instinkt, zal even dikwijls ontstaan als men bemerkt dat het duurzame en steeds tegenwoordige instinkt heeft moeten onderdoen voor een ander instinkt, op dat oogenblik krachtiger, maar geen zeer levendigen indruk achterlatende. Het is duidelijk dat vele instinktmatige begeerten, b.v. van honger, uit haar aard slechts kort van duur zijn en na haar bevrediging niet gemakkelijk of levendig in het geheugen worden teruggeroepen. In de derde plaats zal, nadat het vermogen om te spreken is verkregen en de meeningen van de leden van een zelfde vereeniging duidelijk en juist kunnen worden uitgedrukt, het algemeene gevoelen over de wijze waarop elk lid moet handelen om het algemeen welzijn te bevorderen, natuurlijk voor een groot deel het richtsnoer der handelingen worden. De sociale instinkten zullen echter nog steeds den eersten stoot geven aan het handelen voor het algemeen welzijn, maar die stoot zal versterkt, bestuurd, ja soms van richting veranderd worden door de publieke opinie, waarvan de macht, zooals wij zullen zien, op instinktmatig medegevoel berust. Eindelijk zal niet alleen gehoorzaamheid aan de wenschen en het oordeel van het publiek, maar ook de individueele gewoonte ten laatste een zeer belangrijk aandeel verkrijgen in het besturen van het gedrag van elk lid; want de sociale instinkten of aandriften zullen evenals alle andere instinkten zeer versterkt worden door gewoonte. Deze verschillende ondergeschikte stellingen moeten nu besproken worden en sommigen er van zeer uitvoerig.

Het zal goed zijn eerst de verklaring af te leggen, dat ik niet wil beweren, dat eenige strikt sociale diersoort, als haar verstandelijke vermogens even werkzaam en even hoog ontwikkeld waren als die van den mensch, ook juist het zelfde zedelijk gevoel zou verkrijgen als wij. Op de zelfde wijze als verscheidene dieren eenig schoonheidsgevoel bezitten, hoewel zij uiterst verschillende zaken bewonderen, zouden zij ook een gevoel van goed of kwaad kunnen bezitten, hoewel dat [183]hen aandreef om uiterst verschillende gedragslijnen te volgen. Indien, b.v., om een uiterste te noemen, de mensch onder volkomen de zelfde voorwaarden was opgevoed als de honigbijen, kan men nauwelijks betwijfelen, of onze ongehuwde vrouwen zouden het, evenals de werkbijen, voor een heiligen plicht houden, haar broeders te dooden, en moeders zouden haar vruchtbare dochters trachten te vermoorden, zonder dat iemand er over dacht om tusschenbeide te komen. (1) Toch zou de bij, of eenig ander sociaal dier, in het door ons onderstelde geval eenig gevoel van goed of kwaad of een geweten verkrijgen. Elk individu toch zou zich bewust worden, dat het sommige sterkere en meer duurzame instinkten bezat, en andere, die minder sterk of duurzaam waren; zoodat er dikwijls een strijd zou ontstaan over de vraag, welke aandrift moest worden gevolgd; en als vroegere indrukken, gedurende hun onophoudelijk voor den geest kruisen, met elkander werden vergeleken, zou het zich voldaan of onvoldaan gevoelen. In dit geval zou een inwendige stem het dier zeggen, dat het beter zou zijn geweest de eene aandrift te volgen dan de andere. Die eerste aandrift te volgen zou plicht zijn geweest: die eerste aandrift zou goed en de andere slecht zijn geweest; maar op deze woorden zal ik moeten terugkomen.

Het gezellige leven. Verscheidene diersoorten leven gezellig; soms leeft zelfs meer dan ééne soort gezellig te zamen, zooals met sommige Amerikaansche apen en met de vereenigde vluchten van roeken, kauwen en spreeuwen het geval is. De mensch toonde het zelfde gevoelen in zijn sterke liefde voor den hond, die de hond met belangstelling beantwoordt. Iedereen moet hebben opgemerkt, hoe ongelukkig paarden, honden, schapen enz. zijn, als zij van hun makkers worden gescheiden, en hoeveel genegenheid ten minste de beide eerste diersoorten voor elkander toonen als zij vereenigd zijn. Men kan merkwaardige bespiegelingen maken over de gevoelens van een hond, die met zijn meester of iemand van diens gezin uren lang rustig in de kamer blijft liggen, hoewel men zich volstrekt niet met hem bemoeit, doch droevig blaft en huilt, als men hem een oogenblik alleen laat. Wij zullen onze aandacht bepalen tot de hoogere sociale dieren, met uitsluiting van de insekten, hoewel deze elkander op vele belangrijke wijzen helpen. De meest algemeene dienst dien de hoogere dieren elkander bewijzen, is het waarschuwen voor gevaar door middel van de zintuigen van allen. Ieder jager weet, zooals Dr. Jaeger opmerkt6, hoe [184]moeilijk het is dieren, die in een troep of kudde bijeen zijn, te naderen. Wilde paarden en rundvee geven, geloof ik, volstrekt geen bijzonder teeken om voor gevaar te waarschuwen, maar de houding van den eersten die een vijand ontdekt, waarschuwt de anderen. Konijnen waarschuwen voor gevaar door met hun achterpooten luid op den grond te stampen; schapen en gemzen doen het zelfde met de voorpooten en uiten daarbij tevens een fluitend geluid. Vele vogels en sommige zoogdieren zetten schildwachten uit, waarvoor, naar men zegt, bij de zeehonden gewoonlijk de wijfjes worden gebruikt.7 De aanvoerder van een troep apen handelt als een schildwacht, maakt geluiden, zoowel om gevaar als om veiligheid uit te drukken.8 Sociale dieren bewijzen elkander vele kleine diensten; paarden beknabbelen en koeien likken elkander op plaatsen die hen jeuken; apen luizen elkander, en Brehm getuigt, dat, wanneer een troep apen van een zekere soort (Cercopithecus griseoviridis) een dicht doornachtig kreupelbosch zijn doorgetrokken, elke aap op een tak gaat liggen, waarop een andere aap bij hem komt zitten, zijn haar zeer „conscientieus” doorzoekt, en elken doorn of stekel er uithaalt.

Dieren bewijzen elkander ook belangrijke diensten; zoo jagen wolven en sommige andere roofdieren in troepen, en helpen elkander om hun slachtoffers aan te vallen. Pelikanen visschen gezamenlijk. De Hamadryas-bavianen keeren steenen om, om insekten te vinden, en als zij aan een bijzonder grooten steen komen, gaan er zoovelen van hen daaromheên staan, als de plaats toelaat, en daarna deelen zij den buit. Sociale dieren verdedigen elkander wederkeerig. De mannetjes van sommige herkauwende dieren begeven zich, als er gevaar is, in de voorhoede en verdedigen de kudde met hun horens. In een volgend hoofdstuk zal ik gevallen mededeelen van twee jonge stieren die gezamenlijk een ouden stier aanvielen, en van twee hengsten die te zamen beproefden een derden hengst van een troep merries weg te drijven. Brehm ontmoette in Abessinië een grooten troep bavianen die een vallei doortrokken; sommige hadden den berg aan de andere [185]zijde reeds beklommen en andere waren nog in de vallei; deze laatste werden door honden aangevallen, maar de oude mannetjes klommen dadelijk in allerijl de rotsen weder af en brulden zoo vreeselijk met open muil, dat de honden overhaast de vlucht namen. Zij werden aangehitst om den aanval te hervatten; maar in dien tusschentijd waren al de bavianen weder op de hoogte geklommen, uitgenomen één jong van omtrent zes maanden oud, dat, luid om hulp schreeuwende, op een rotsblok klom en werd omsingeld. Daarop klom één van de grootste mannetjes, een waar held, weder van den berg af, liep langzaam naar het jong toe, liefkoosde het, en nam het zegepralend mede, terwijl de honden te overbluft waren om aan te vallen. Ik kan geen weêrstand bieden aan den lust om nog een ander tooneel mede te deelen, dat door den zelfden natuuronderzoeker werd waargenomen; een arend greep een jongen Cercopithecus, die, omdat hij zich aan een tak vastklemde, niet opeens werd medegevoerd; hij schreeuwde luid om hulp, waarop de overige leden van den troep met groot misbaar tot ontzet aanrukten, den arend omringden en hem zooveel vederen uitrukten, dat hij niet langer dacht om zijn prooi, maar alleen hoe hij zou ontsnappen. Deze arend zal, zooals Brehm opmerkt, wel nooit meer een aap uit een troep hebben aangevallen.

Het is zeker, dat sociale dieren die tot ééne vereeniging behooren, voor elkander een gevoel van liefde hebben, dat volwassen niet-sociale dieren niet bezitten. In hoever zij in de meeste gevallen medegevoel hebben voor elkanders verdrietelijkheden en genoegens, is twijfelachtiger, vooral ten opzichte van de laatste. De heer Buxton echter, die uitnemende gelegenheid tot waarneming bezat9, getuigt, dat zijn papegaaien, die te Norfolk in vrijen staat leefden, „een buitensporig belang” stelden in een paar met een nest, en dat, wanneer ook het wijfje het verliet, zij werd omringd door een troep, die afgrijselijke toejuichingen te harer eere uitgilden. Het is dikwijls moeilijk om te beoordeelen in hoeverre dieren eenig gevoel voor elkanders lijden hebben. Wie kan zeggen, wat koeien gevoelen, als zij een stervenden of dooden makker omringen en stijf aanstaren? Dat dieren soms volstrekt geen medelijden met elkander hebben, is maar al te zeker; want zij zullen een gewond dier uit hun kudde verdrijven, of doodsteken of plagen. Dit is bijna het zwartste feit in de natuurlijke geschiedenis, tenzij de verklaring, die men er van heeft gegeven, inderdaad de ware is, dat namelijk hun [186]instinkt of verstand hen aandrijft om een gekwetsten makker te verdrijven, uit vreeze dat roofdieren, de mensch niet uitgezonderd, zouden worden verlokt om de kudde te volgen. In dit geval is hun gedrag niet veel erger dan dat van de Noord-Amerikaansche Indianen, die hun zwakke stamgenooten in de prairiën achterlaten om daar te sterven, of dat van de Fidsji-eilanders, die hun ouders, als zij oud of ziek zijn geworden, levend begraven.10

Vele dieren hebben echter ongetwijfeld medegevoel voor elkanders ongeluk of gevaar. Dit is zelfs bij vogels het geval; kapitein Stansbury11 vond in een zoutmeer in Utah een ouden en geheel blinden pelikaan, die zeer vet was, en gedurende langen tijd door zijn metgezellen goed moest zijn gevoerd. De heer Blyth deelt mij mede, dat hij heeft gezien, dat Indische kraaien twee of drie hunner makkers, die blind waren, voedden; en ik heb een dergelijk geval gehoord van het gewone hoen. Wij kunnen deze handelingen, als wij willen, instinktmatig noemen, maar zulke gevallen zijn veel te zeldzaam voor de ontwikkeling van eenig bijzonder instinkt.12 Ik heb zelf een hond gezien, die een vriendin van hem, een kat, die ziek in een mand lag, nooit voorbijging zonder haar eens of meermalen met zijn tong te likken, het zekerste bewijs van vriendschap bij een hond.

Het gevoel, dat een moedigen hond er toe brengt om iedereen die zijn meester slaat, aan te vliegen, zooals hij ongetwijfeld zal doen, verdient den naam van medegevoel (sympathie). Ik zag iemand, die zich hield, alsof hij een dame wilde slaan, die een zeer vreesachtig hondje op haar schoot had, en deze proef was nog nooit genomen. Het kleine schepsel sprong dadelijk weg, maar, nadat de voorgewende slag was gegeven, was het wezenlijk aandoenlijk te zien, hoe lang het het gezicht van zijn meesteres likte, en haar trachtte te troosten. Brehm13 zegt, dat, als hij een van de bavianen die hij in gevangen staat bezat, vervolgde om hem te straffen, de anderen dezen trachtten te beschermen. [187]Het moet in de bovenvermelde gevallen medegevoel zijn geweest, dat de bavianen en Cercopitheci er toe bracht om hun jonge kameraden tegen de honden en den arend te verdedigen. Ik wil nog slechts één enkel ander voorbeeld aanhalen, namelijk het medelijdend en heldhaftig gedrag van een kleinen Amerikaanschen aap. Verscheidene jaren geleden vertoonde een oppasser in den Londenschen dierentuin mij eenige diepe en nauwelijks genezen wonden in den nek, die hem door een kwaadaardigen baviaan waren toegebracht, terwijl hij op den grond knielde. Het Amerikaansche aapje, dat een warm vriend van zijn oppasser was, bevond zich in de zelfde kooi, en was verbazend verschrikt van den grooten baviaan. Zoodra het echter zag, dat zijn vriend, de oppasser, in gevaar verkeerde, snelde het te hulp, en door zijn gegil en zijn beten bracht het den baviaan zoo in de war, dat de man in staat was te ontsnappen, na, volgens de meening van den heelmeester die hem verzorgde, groot levensgevaar te hebben geloopen.

Behalve liefde en medegevoel vertoonen dieren nog andere hoedanigheden die bij ons zedelijk zouden worden genoemd, en ik ben met Agassiz14 eens, dat honden iets bezitten, dat zeer sterk op een geweten gelijkt. (2) Zij bezitten ongetwijfeld eenig vermogen van zelfbeheersching, en dit schijnt niet geheel en al een gevolg van vrees te zijn. Zooals Braubach15 opmerkt, zal een hond zich weêrhouden voedsel te stelen bij afwezigheid van zijn meester. Honden zijn lang beschouwd als het eigenlijke type van getrouwheid en gehoorzaamheid. Doch de olifant is eveneens zeer getrouw aan zijn kornak of oppasser, en beschouwt hem waarschijnlijk als den aanvoerder van de kudde. Dr. Hooker meldt mij, dat een olifant waarop hij in Indië reed, zoo diep in het slijk zonk, dat hij bleef vastzitten tot den volgenden dag, toen hij er door menschen met touwen werd uitgehaald. In dergelijke gevallen grijpen olifanten met hun snuit alle voorwerpen, dood of levend, om ze onder hun knieën te plaatsen om daardoor te voorkomen, dat zij dieper in het slijk zinken; en de kornak was vreeselijk bang, dat het dier Dr. Hooker zou grijpen en dooddrukken. Maar de kornak zelf liep, naar men Dr. Hooker verzekerde, volstrekt geen gevaar. Dit gedrag bij een voor een zwaar dier zoo vreeselijk ongeval, is een verwonderlijk bewijs van edele trouw.16 [188]

Alle dieren die in troepen leven, elkander verdedigen en hun vijanden gezamenlijk aanvallen, moeten tot op zekere hoogte elkander getrouw zijn, en die welke een aanvoerder volgen, moeten tot op zekere hoogte gehoorzaam zijn. Als de bavianen in Abessinië17 een tuin plunderen, volgen zij zoo stil mogelijk hun aanvoerder, en als een onvoorzichtig jong dier gedruisch maakt, krijgt het van de anderen een oorveeg om het stilte en gehoorzaamheid te leeren; maar zoodra zij zeker zijn dat er geen gevaar is, toonen allen hun vreugde door een luid geschreeuw.

De heer Galton, die uitstekend in de gelegenheid is geweest om de halfwilde runderen in Zuid-Afrika waar te nemen, zegt18, dat zij zelfs een zeer korte scheiding van de kudde niet kunnen verdragen. Zij zijn zeer slaafsch, volgen na wat de anderen doen en zoeken geen beter lot dan om te worden geleid door den eersten den besten stier die zelfvertrouwen genoeg heeft om de positie aan te nemen. De mannen die deze dieren vangen om er trekossen van te maken, geven vlijtig acht op die, welke door afzonderlijk te grazen bewijzen dat zij zelfvertrouwen bezitten, en deze dresseeren zij om deel uit te maken van het voorste span ossen. De heer Galton voegt er bij, dat dergelijke dieren zeldzaam en kostbaar zijn, en, als er vele werden geboren, zouden zij spoedig worden opgeruimd, daar de leeuwen altijd loeren op de individu’s, die zich van de kudde verwijderen.

Wat de oorzaak aangaat, die sommige dieren aandrijft om gezellig te leven en elkander op vele wijzen te helpen, mogen wij aannemen, dat zij in de meeste gevallen worden aangedreven door het zelfde gevoel van voldoening of genoegen, dat zij ondervinden bij het volbrengen van andere instinktmatige handelingen; of door het zelfde gevoel van onvoldaanheid, als in andere gevallen, waarin instinktmatige handelingen worden verhinderd. Wij zien zulks in tallooze voorbeelden, en het wordt op treffende wijze aangetoond door de instinkten die onze huisdieren na hun temming hebben verkregen; zoo schept een jonge schaapherdershond er behagen in om een kudde schapen te drijven en om dezelve heên te loopen, maar niet om hen te plagen; een jonge voshond houdt veel van de vossenjacht, terwijl ik heb opgemerkt, dat sommige andere hondenrassen volstrekt geen acht op vossen slaan. Wat moet [189]het gevoel van inwendige voldoening sterk zijn bij een vogel, een wezen zoo vol bewegelijkheid, als hij den eenen dag voor en den anderen na zijn eieren zit uit te broeden. Trekvogels gevoelen zich ongelukkig, als men hun belet weg te trekken, en wellicht hebben zij veel genoegen als zij hun langen tocht aanvangen. Het is echter moeilijk te gelooven, dat de arme gekortwiekte gans welke Audubon heeft beschreven, die, toen de tijd van trekken daar was, te voet vertrok voor haar reis van waarschijnlijk meer dan duizend mijlen, eenig genoegen in haar handeling zal hebben gehad.

Eenige weinige instinkten zijn het gevolg van uitsluitend onaangename gewaarwordingen, zooals van vrees, die tot zelfbehoud leidt of meer in ’t bijzonder tegen bepaalde vijanden is gericht. Niemand kan, geloof ik, het gevoel van genoegen of van smart ontleden. In vele gevallen is het echter waarschijnlijk, dat instinkten voortdurend worden gevolgd alleen krachtens de overerving, zonder den prikkel van genoegen of smart. Als een jonge staande hond, voor de eerste maal wild ruikende, staan blijft, is het duidelijk, dat hij zulks onbewust doet. Als een eekhoorn in een kooi op de noten klopt, die hij niet kan eten, even alsof hij ze in den grond wilde begraven, kan men moeilijk aannemen, dat hij daartoe door genoegen of smart wordt aangedreven. De gewone meening, dat de mensch tot iedere handeling moet worden aangedreven door het ondervinden van eenig genoegen of eenige smart, zou daarom wel een dwaling kunnen zijn. Hoewel een gewoonte soms blindelings en onvoorwaardelijk moge worden gevolgd, onafhankelijk van eenig dadelijk gevoel van genoegen of smart, ondervindt men toch, als die gewoonte plotseling met geweld wordt tegengegaan, over het algemeen een onbestemd gevoel van onvoldaanheid; en dit is vooral het geval bij verstandelijk weinig ontwikkelde personen.

Men heeft dikwijls beweerd, dat dieren eerst een gezellige levenswijze aannamen, en dat zij het, als een gevolg daarvan, onaangenaam vonden van elkander te scheiden en er behagen in schepten om bij elkander te zijn; het is echter waarschijnlijker, dat deze laatste gevoelens het eerst werden ontwikkeld, en dat, als een gevolg daarvan, de dieren voor welke het gezellige leven voordeelig was, er toe kwamen in gezelschap te leven. Op de zelfde wijze werden ongetwijfeld het gevoel van honger en de aangename gewaarwordingen bij het eten eerst verkregen om daardoor de dieren aan te drijven om te eten. Het gevoel van behagen in gezelschap is waarschijnlijk een uitbreiding van de ouderlijke of kinderlijke [190]liefde, en deze uitbreiding moet voornamelijk worden toegeschreven aan natuurlijke teeltkeus, maar waarschijnlijk gedeeltelijk alleen aan gewoonte. Want bij die dieren voor welke het voordeelig was gezellig te leven, ontsnapten de individu’s die het meest behagen schepten in gezelschap, ook het best aan allerlei gevaren; terwijl zij die het minst omzagen naar metgezellen en eenzaam leefden, in grooter getal omkwamen. Bespiegelingen te maken over den oorsprong van de ouderlijke en kinderlijke liefde, die de grondslag der sociale genegenheid schijnen te zijn, is een hopelooze zaak; maar wij mogen aannemen, dat zij voor een groot deel door natuurlijke teeltkeus zijn verkregen. (3) Het is bijna zeker, dat ook het ongewone en tegenovergestelde gevoel van haat tusschen de naaste betrekkingen, zooals bij de werkbijen, die hun broeders de darren (4), en bij de bijenkoninginnen, die haar vruchtbare dochters ombrengen, op de zelfde wijze is verkregen; want in dit geval strekte de aandrift om haar naaste betrekkingen te dooden, in plaats van ze lief te hebben, aan het gemeenebest tot voordeel. Ouderliefde of een of ander gevoel dat de plaats daarvan inneemt, heeft zich ontwikkeld bij sommige dieren die uiterst laag in de reeks staan, bij voorbeeld bij zeesterren en spinnen. Zij bestaat somtijds ook alleen bij eenige weinige leden van een geheele groep van dieren, zooals in het geslacht (genus) Forficula of der Oorwormen.

De hoogst belangrijke aandoening van medegevoel (sympathie) is zeer onderscheiden van die der liefde. Een moeder moge haar slapend en lijdelijk kind hartstochtelijk liefhebben, men kan moeielijk zeggen, dat zij er sympathie voor gevoelt. De liefde van een man voor zijn hond is onderscheiden van medegevoel, en evenzoo die van den hond voor zijn meester. Adam Smith beweerde indertijd, evenals de heer Bain onlangs, dat de grondslag van het medegevoel daarin is gelegen, dat wij ons vroegere aangename of onaangename toestanden levendig herinneren. Van daar „roept het gezicht van een ander persoon, die honger of koude lijdt of vermoeid is, die toestanden, waarvan zelfs de gedachte ons onaangenaam aandoet, in ons geheugen terug.” Wij worden daardoor aangedreven om het lijden van anderen te verzachten, opdat ook onze eigen onaangename aandoeningen zouden worden verzacht. Op de zelfde wijze komen wij er toe om in het genoegen dat anderen smaken, te deelen.19 Ik kan echter niet inzien, hoe deze beschouwingswijze [191]het feit verklaart, dat ons medegevoel in oneindig hoogere mate wordt opgewekt door een bemind, dan door een onverschillig persoon. Het gezicht alleen van het lijden zou, onafhankelijk van liefde, voldoende zijn om levendige herinneringen en gedachtenverbindingen in ons op te wekken. De verklaring ligt wellicht daarin, dat bij alle dieren het medegevoel alleen wordt gevoeld voor alle leden der zelfde vereeniging, en dus voor bekende en meer of min beminde individu’s, maar niet voor alle individu’s van de zelfde soort. Dit feit is niet verwondelijker dan dat vele dieren slechts vrees gevoelen voor bijzondere vijanden. Soorten die niet gezellig (sociaal) zijn, zooals leeuwen en tijgers, voelen ongetwijfeld medegevoel voor het lijden van hun eigen jongen, maar niet voor dat van eenig ander dier. Bij den mensch bevorderen eigenbelang, ondervinding en zucht tot nabootsing, zooals de heer Bain heeft aangetoond, ongetwijfeld het medegevoel; want de hoop om op onze beurt goed te worden behandeld, drijft ons aan om anderen op sympathieke en vriendschappelijke wijze te behandelen; en het kan niet worden betwijfeld, dat het medegevoel door de gewoonte zeer wordt versterkt. Op hoe samengestelde wijze een gevoel ook moge zijn ontstaan, zal het toch, wanneer het van hoog belang is voor al die dieren welke elkander helpen en beschermen, door natuurlijke teeltkeus zijn vermeerderd; want die vereenigingen die het grootste aantal medegevoel bezittende leden bevatten, zullen het meest bloeien en de grootste nakomelingschap achterlaten.

In vele gevallen is het volkomen onmogelijk om te beslissen, of sommige sociale instinkten zijn verkregen door natuurlijke teeltkeus, dan wel, of zij het indirecte gevolg zijn van andere instinkten en vermogens, zooals van medegevoel, rede en neiging tot nabootsing; of dat zij eindelijk eenvoudig het gevolg zijn van lang voortgezette gewoonten. Zulk een merkwaardig instinkt als dat om schildwachten uit te zetten om de vereeniging voor gevaar te waarschuwen, kan moeilijk het indirecte gevolg zijn geweest van eenig ander vermogen; het moet daarom rechtstreeks [192]zijn verkregen. Van den anderen kant is wellicht de gewoonte van de mannetjes van sommige sociale dieren om de vereeniging te verdedigen of gemeenschappelijk hun vijand of hun prooi aan te vallen, oorspronkelijk uit wederkeerig medegevoel ontstaan; maar eerst moeten moed en in de meeste gevallen ook kracht zijn verkregen, waarschijnlijk door natuurlijke teeltkeus.

Van de verschillende instinkten en gewoonten zijn sommige veel sterker dan andere, dat wil zeggen, sommige geven òf meer genoegen wanneer men er gehoor aan geeft, en meer smart, wanneer men wordt verhinderd ze te volgen, òf, hetgeen waarschijnlijk even belangrijk is, zij worden door overerving standvastiger gevolgd zonder eenig bijzonder gevoel van genoegen of smart te veroorzaken. Wij zijn ons zelven bewust, dat sommige gewoonten moeilijker na te laten of te veranderen zijn dan andere. Van daar kan men bij dieren dikwijls een strijd tusschen verschillende instinkten of tusschen instinkt en eenige door gewoonte verkregen neiging waarnemen; b.v. als een hond op een haas toesnelt, of beschaamd tot zijn meester terugkeert; of tusschen de liefde van een teef voor haar jongen en die voor haar meester; want men kan soms opmerken, hoe zij ter sluiks naar hen toesluipt, alsof zij half beschaamd was dat zij niet met haar meester meêging. Het merkwaardigste voorbeeld echter, dat mij bekend is van de overwinning van het eene instinkt op het andere, is die van het trekinstinkt op het moederlijk instinkt. Het eerste is wonderlijk sterk; een opgesloten vogel zal, als de tijd van het trekken daar is, zijn borst tegen de traliën van zijn kooi slaan, totdat die naakt en bebloed is. Het drijft jonge zalmen aan om het zoete water te verlaten, waarin zij nog konden blijven leven, en zoo onwillekeurig een zelfmoord te begaan. Iedereen weet hoe sterk het moederlijk instinkt is, dat zelfs aan vreesachtige vogels den moed geeft om aan groote gevaren het hoofd te bieden, hoewel met aarzeling en in weêrwil van het instinkt van zelfbehoud. Het trekinstinkt is echter zoo machtig, dat zwaluwen en gierzwaluwen dikwijls laat in den herfst hun teedere jongen verlaten, en hen zoo in hun nesten aan een ellendigen dood prijs geven.20 [193]

Wij kunnen begrijpen, hoe een instinktmatige aandrift, indien zij op de eene of andere wijze voordeeliger voor een soort was dan eenig ander tegenovergesteld instinkt, de machtigste van de twee gemaakt zou worden door natuurlijke teeltkeus; want van de individu’s bij welke het instinkt het sterkst was ontwikkeld, zouden meer blijven leven, dan van de andere. Of dit echter het geval is met het trekinstinkt in tegenoverstelling met het moederlijk instinkt, is hoogst twijfelachtig. De groote standvastigheid en voortdurende werking van het eerste op sommige tijden van het jaar gedurende den geheelen dag, geeft het wellicht voor een tijd een onbeperkte macht.

De mensch is een sociaal dier.—Bijna iedereen geeft toe, dat de mensch een sociaal wezen is. Wij zien dit uit zijn afkeer van de eenzaamheid en zijn verlangen naar gezelschap behalve dat van zijn eigen huisgezin. Sommige schrijvers onderstellen, dat de mensch oorspronkelijk in afzonderlijke huisgezinnen leefde; maar hoewel tegenwoordig afzonderlijke huisgezinnen, of slecht twee of drie te zamen, de eenzaamheden van sommige woeste landen doorkruisen, zijn zij, zoover ik kan nagaan, altijd bevriend met andere huisgezinnen die de zelfde streek bewonen. Dergelijke huisgezinnen houden somtijds vergaderingen en vereenigen zich tot hun gemeenschappelijke verdediging. Het is geen bewijs tegen de stelling dat de wilde mensch een sociaal dier is, dat de stammen die aangrenzende streken bewonen, bijna altijd in oorlog met elkander zijn; want de sociale instinkten strekken zich nooit uit tot al de individu’s van de zelfde soort. Te oordeelen naar de analogie van de meeste vierhandige zoogdieren, is het waarschijnlijk, dat de voormalige stamouders van den mensch eveneens sociale dieren waren; maar dit is voor ons niet van veel belang. Hoewel de mensch, zooals hij tegenwoordig is, slechts weinige bijzondere instinkten bezit, wellicht omdat hij er eenige heeft verloren, die zijn voormalige stamhouders bezaten, is dat nog geen reden, waarom hij niet een zekere mate van instinktmatige liefde en medegevoel voor zijn medemenschen behouden zou hebben. Wij zijn inderdaad ons zelven bewust, dat wij dergelijke sympathetische gevoelens bezitten21, maar dit bewustzijn leert ons nog [194]niet, of die gevoelens instinktmatig zijn en in lang vervlogen tijden op de zelfde wijze zijn ontstaan als bij de lagere dieren, dan of zij door ieder onzer gedurende zijn prille jeugd zijn verkregen. Daar de mensch een sociaal dier is, is het ook waarschijnlijk, dat hij de neiging om aan zijn makkers getrouw te zijn overerfde, want deze hoedanigheid bezitten de meeste sociale dieren. Hij moest op de zelfde wijze eenig vermogen om zich zelf te beheerschen en wellicht om gehoorzaam te zijn aan den aanvoerder der vereeniging bezitten. Hij moest door een overgeërfde neiging steeds bereid zijn om gezamenlijk met anderen zijn medemenschen te verdedigen en om hen te helpen op elke wijze die niet al te sterk inbreuk maakte op zijn eigen welvaart of zijn eigen sterke begeerten.

De sociale dieren die geheel beneden op de ladder staan, worden bijna uitsluitend, en die welke hooger op de ladder staan, voor een groot deel door bijzondere instinkten geleid tot de hulp die zij aan leden der zelfde vereeniging geven; maar zij worden gedeeltelijk ook gedreven door wederkeerige liefde en medegevoel, waarschijnlijk door een zekere hoeveelheid rede geholpen. Hoewel de mensch, zooals zooeven is opgemerkt, geen bijzondere instinkten bezit om hem te leeren, hoe hij zijn medemenschen moet helpen, heeft hij toch de aandrift daartoe, en wordt met zijn verbeterde verstandelijke vermogens in dit opzicht voor een groot deel door rede en ondervinding geleid. Het instinktmatige medegevoel moet ook veroorzaken, dat hij hooge waarde toekent aan de goedkeuring zijner medemenschen; want, zooals de heer Bain duidelijk heeft aangetoond22, het haken naar lof en de sterke zucht naar roem, en de nog sterker afkeer van minachting en schande, „hebben hun grond in de werking van het medegevoel.” Bijgevolg moeten de wenschen, de goed- of afkeuring zijner medemenschen, uitgedrukt door gebaren en taal, grooten invloed op den mensch uitoefenen. Aldus drijven de sociale instinkten, die door den mensch zijn verkregen toen hij nog zeer onbeschaafd was, en waarschijnlijk zelfs reeds door zijn voormalige op apen gelijkende voorouders, hem nog heden aan tot velen zijner beste handelingen; maar deze handelingen worden bepaald [195]door de uitgedrukte wenschen en het oordeel zijner medemenschen, en ongelukkig nog meer door zijn eigen sterke zelfzuchtige begeerten. Maar zoodra de gevoelens van liefde en medegevoel en het vermogen van zelfbeheersching door de gewoonte worden versterkt, en zoodra het vermogen om te redeneeren zich meer ontwikkelt, zoodat de mensch de rechtvaardigheid van het oordeel zijner medemenschen kan beoordeelen, zal hij zich, onafhankelijk van elke vreugde of smart, tot een bepaalde gedragslijn aangedreven gevoelen. Dan kan hij zeggen: ik ben de opperste rechter van mijn eigen gedrag, en met de woorden van Kant: ik zal niet in mijn eigen persoon de waardigheid der menschheid schenden.

De meer voortdurend werkende sociale instinkten overwinnen die welke minder voortdurend werken.—Wij hebben echter tot dusverre het hoofdpunt nog niet beschouwd, waarvan het geheele vraagstuk van het zedelijk gevoel afhankelijk is. Waarom gevoelt iemand, dat het zijn plicht is liever aan de eene instinktmatige begeerte te gehoorzamen, dan aan de andere? Waarom heeft hij bitter berouw, als hij heeft toegegeven aan het sterke instinkt van zelfbehoud, en zijn leven niet heeft gewaagd om dat van een medemensch te redden; of waarom betreurt hij het, voedsel te hebben gestolen toen hij hevigen honger had?

Het is in de eerste plaats duidelijk, dat bij den mensch de instinktmatige aandriften verschillende graden van kracht bezitten; een jonge en vreesachtige moeder zal, aangedreven door het moederlijk instinkt, zonder een oogenblik te aarzelen, het grootste gevaar loopen voor haar kind, maar niet voor iemand, die niets meer dan een medemensch is. Menig man of zelfs menige jongen, die nooit te voren zijn leven voor een ander waagde, maar wiens moed en medegevoel goed ontwikkeld waren, is zonder acht te slaan op het instinkt van zelfbehoud, oogenblikkelijk in het water gesprongen om een verdrinkend medemensch te redden. In dit geval werd hij door de zelfde instinktmatige oorzaak aangedreven, die het bovenvermelde (blz. 187) Amerikaansche aapje aanzette, om den grooten en gevreesden baviaan aan te vallen en daardoor zijn oppasser te redden. Dergelijke handelingen als de bovenvermelde schijnen eenvoudig daarvan het gevolg te zijn, dat de sociale en moederlijke instinkten krachtiger zijn dan elk ander instinkt of elke andere drijfveer; want zij worden te oogenblikkelijk volbracht, dan dat men ze zou kunnen toeschrijven aan nadenken of aan het gevoel van vreugde of smart, hoewel men zich onvoldaan zou gevoelen als men ze had nagelaten. [196]

Ik weet, dat sommige personen volhouden, dat handelingen die, evenals de bovenvermelde, zonder nadenken worden volbracht, niet onder de heerschappij van het zedelijk gevoel staan en niet zedelijk kunnen worden genoemd. Zij beperken deze benaming tot handelingen die met overleg geschieden, nadat men tegenovergestelde begeerten heeft overwonnen, of tot handelingen die uit deze of gene prijzenswaardige beweegredenen worden volbracht. Het schijnt echter nauwelijks mogelijk een dergelijke scherpe afscheidingslijn te trekken, hoe wezenlijk het onderscheid ook moge zijn. Zoover het verheven beweegredenen betreft, vindt men vele voorbeelden opgeteekend van barbaren, ontbloot van elk gevoel van algemeene welwillendheid jegens het menschdom en volstrekt niet door godsdienstige drijfveêren geleid, die, gevangen genomen zijnde, na rijp overleg liever hun leven opofferden23 dan hun makkers te verraden; en hun gedrag moet ongetwijfeld als zedelijk worden beschouwd. Zoover het overleg en de overwinning over tegenovergestelde drijfveêren betreft, kan men soms opmerken, hoe dieren aarzelen tusschen twee tegenovergestelde instinkten, b.v. of zij hun jongen, dan wel hun makkers in het gevaar zullen bijstaan; echter noemt men hun daden, hoewel ten bestwil van anderen gedaan, niet zedelijk. Daarenboven zal een handeling die herhaaldelijk door ons is volbracht, ten laatste zonder overleg of aarzeling worden gedaan, en kan dan moeilijk van een instinkt worden onderscheiden; voorzeker zal niemand desniettegenstaande beweren, dat een aldus verrichte handeling ophoudt zedelijk te zijn. Van den anderen kant gevoelen wij allen, dat een handeling niet als volmaakt kan worden beschouwd, of niet als op de meest edele wijze volbracht wordende, behalve wanneer zij uit inwendige aandrift wordt volvoerd, zonder overleg of moeite, op de zelfde wijze als door iemand wien de vereischte hoedanigheden aangeboren zijn. Hij die genoodzaakt is zijn vrees of gebrek aan medegevoel te overwinnen, vóór hij handelt, verdient echter in één opzicht meer achting dan de man wiens aangeboren neiging hem aandrijft tot een goede handeling, zonder dat het hem eenige moeite kost. Daar wij de drijfveêren niet kunnen onderscheiden, noemen wij alle handelingen van een bepaalde soort zedelijk, wanneer zij door een zedelijk wezen worden volbracht. Zedelijk noemen wij een wezen, dat het vermogen [197]bezit zijn vroegere handelingen of beweegredenen met zijn toekomstige te vergelijken en ze goed- of af te keuren. Wij hebben geen reden om te onderstellen, dat eenig lager dier dit vermogen bezit; wanneer dus een aap zich aan gevaar blootstelt om zijn makker te helpen, noemen wij zijn gedrag daarom nog niet zedelijk. In het geval van den mensch echter, die alleen met zekerheid onder de zedelijke wezens kan worden gerangschikt, noemt men handelingen van een bepaalde soort zedelijk, hetzij zij met overleg na een strijd met tegenovergestelde drijfveêren, of door de uitwerkselen van langzamerhand verkregen gewoonte of instinktmatig werden volbracht.

Maar om weêr tot ons eigenlijke onderwerp terug te keeren, hoewel sommige instinkten machtiger dan andere zijn en dus tot overeenkomstige handelingen leiden, kan men echter niet volhouden, dat bij den mensch de sociale instinkten oorspronkelijk sterker zijn of door lang voortgezette gewoonte sterker zijn geworden dan b.v. de instinkten van zelfbehoud, honger, wellust, wraak, enz. Waarom heeft de mensch dan berouw, dat hij aan de eene natuurlijke aandrift gehoor heeft gegeven in plaats van aan de andere, zelfs al doet hij moeite om elk gevoel van berouw uit zijn binnenste te bannen, en waarom gevoelt hij ook, dat het zijn plicht is over zijn gedrag berouw te hebben? In dit opzicht verschilt de mensch zeer van de lagere dieren. Wij kunnen, echter, dunkt mij, met zekere mate van duidelijkheid de oorzaak van dit verschil inzien.

De mensch kan wegens de groote werkzaamheid zijner geestvermogens zich niet aan het nadenken onttrekken; vroegere indrukken en beelden doorkruisen onophoudelijk met duidelijkheid zijn geest. Bij die dieren nu die voortdurend gezellig leven, zijn de sociale instinkten altijd tegenwoordig en onophoudelijk werkzaam. Dergelijke dieren zijn altijd bereid den kreet van gevaar te slaken om de vereeniging te verdedigen en om hun makkers volgens hun gewoonte te verdedigen; zij gevoelen ten allen tijde, zonder den prikkel van eenigen bijzonderen hartstocht of begeerlijkheid, een zekere mate van liefde en medegevoel voor hen; zij gevoelen zich ongelukkig als zij gedurende langen tijd van hen worden gescheiden, en altijd gelukkig om in hun gezelschap te zijn. Evenzoo gaat het met ons zelven. Een mensch die geen spoor van dergelijke gevoelens bezat, zou een onnatuurlijk monster zijn. Van den anderen kant zijn de begeerte om zijn honger te stillen, of sommige hartstochten b.v. wraak, van nature tijdelijk, en kunnen voor een tijd volkomen [198]worden bevredigd. Het is ook niet gemakkelijk, ja wellicht nauwlijks mogelijk, om met volkomen levendigheid het gevoel b.v. van honger voor den geest terug te roepen; en evenmin, zooals dikwijls is opgemerkt, dat van eenig lijden. Het instinkt van zelfbehoud wordt slechts gevoeld in tegenwoordigheid van het gevaar, en menig lafaard heeft zich voor dapper gehouden totdat hij zijn vijand van aangezicht tot aangezicht ontmoette. Het verlangen naar de eigendommen van anderen is wellicht een even aanhoudend werkende begeerte, als eenige die men kan noemen; maar zelfs in dit geval is de voldoening over het werkelijke bezit gewoonlijk een zwakker gevoel dan de begeerte er naar; menig dief die niet aan het stelen gewoon was, verwonderde zich er over, na te zijn geslaagd, dat hij de eene of andere zaak had gestolen.24

Daar de mensch derhalve niet kan beletten dat oude indrukken voortdurend opnieuw zijn geest doorkruisen, zal hij zich aangedreven gevoelen om de zwakkere indrukken, b.v. vroegeren honger of botgevierde wraakzucht of ten koste van anderen vermeden gevaar te vergelijken met het instinkt van medegevoel en welwillendheid jegens zijn medemenschen, dat in zijn geest nog bestaat en voortdurend eenigermate werkzaam is. Hij zal dan in zijn verbeelding voelen dat een sterker instinkt heeft ondergedaan voor een dat nu vergelijkenderwijze zwak schijnt en dan zal onvermijdelijk dat gevoel van onvoldaanheid [199]hem bekruipen, waarmede de mensch evenals elk ander dier is begaafd, opdat zijn instinkten zouden worden gehoorzaamd. Het boven medegedeelde geval van de zwaluw geeft een voorbeeld, hoewel van omgekeerden aard, van de overwinning van een tijdelijk maar aanhoudend werkzaam instinkt over een ander instinkt, dat gewoonlijk alle andere beheerscht. In het daartoe dienende jaargetijde schijnen deze vogels den geheelen dag onophoudelijk te zijn vervuld met de begeerte om weg te trekken; hun gewoonten veranderen; zij worden rusteloos, zijn luidruchtig, en komen in zwermen bij elkander. Zoolang de moeder-vogel bezig is met het voeden of uitbroeden harer jongen, is het moederlijk instinkt waarschijnlijk sterker dan het trekinstinkt; het instinkt dat meer voortdurend werkzaam is, behaalt echter de overwinning, en ten laatste, op een oogenblik dat haar jongen niet in het gezicht zijn, vliegt zij weg en laat hen aan hun lot over. Welk een folterende wroeging zou zulk een vogel niet gevoelen, wanneer hij aan het einde zijner lange reis was gekomen en het trekinstinkt ophield te werken, als hij begaafd was met groote geesteswerkzaamheid, en niet kon beletten, dat onophoudelijk het beeld van zijn jongen, in het kille noorden van koude en honger omkomende, hem voor den geest kwam.

Op het oogenblik der handeling zal de mensch zonder twijfel geneigd zijn om de sterkste aandrift te volgen; en hoewel deze hem nu en dan tot de edelste daden kan aansporen, zal zij hem gewoonlijk er toe leiden om zijn eigen begeerten bot te vieren ten koste van anderen. Als hij ze echter heeft botgevierd en de voorbijgegane en daardoor zwakkere indrukken tegenover de voortdurende werkzame sociale instinkten worden gesteld, zal de vergelding ongetwijfeld komen.

Hij zal dan wroeging, berouw, spijt en schaamte gevoelen, welke laatste aandoening echter bijna uitsluitend betrekking heeft op het oordeel van anderen. Hij zal bijgevolg meer of min vast besluiten om in de toekomst anders te handelen; en dit is geweten; want het geweten ziet in het verleden, en dient als een gids voor de toekomst.

De aard en kracht van de gevoelens die wij spijt, schaamte, berouw of wroeging noemen, schijnt niet slechts af te hangen van de kracht van het geschonden instinkt, maar gedeeltelijk van de kracht der verzoeking, en dikwijls nog meer van het oordeel onzer medemenschen. In hoever ieder mensch waarde hecht aan de waardeering van anderen hangt af van de kracht van zijn aangeboren of verkregen medegevoel, [200]en van zijn eigen bekwaamheid om de verwijderde gevolgen van zijn handeling te beredeneeren. Er is nog een hoogst belangrijke, hoewel niet noodzakelijke factor: de eerbied of vrees voor de goden of geesten waarin iemand gelooft: en dit is vooral van toepassing in gevallen van wroeging. Verscheidene critici hebben de tegenwerping gemaakt, dat, hoewel eenige geringe spijt of berouw kon worden verklaard door de in dit hoofdstuk verdedigde meening, het onmogelijk is op die wijze een verklaring te geven van het gevoel van wroeging, dat de ziel doet sidderen. Maar ik kan aan deze tegenwerping slechts weinig gewicht hechten. Mijn critici geven geen bepaling van wat zij onder wroeging verstaan, en ik kan geen bepaling vinden, die meer insluit dan een overstelpend gevoel van berouw. Wroeging schijnt in de zelfde betrekking te staan tot berouw, als woede tot toorn, of foltering tot pijn. Het is ver van vreemd, dat een instinkt, zoo sterk en zoo algemeen bewonderd als moederliefde, als men er niet aan gehoorzaamt, tot de diepste ellende leidt, zoodra de indruk van de voormalige oorzaak der ongehoorzaamheid is verzwakt. Zelfs als een handeling met geen enkel bijzonder instinkt in strijd is, is het genoeg eenvoudig te weten, dat onze vrienden en gelijken ons er om verachten, om ons er ons diep ongelukkig over te doen gevoelen. Wie kan betwijfelen, dat de weigering om te duelleeren heeft veroorzaakt, dat vele mannen door de grootste schaamte werden gefolterd? Menig Hindoe, zegt men, is tot het diepst zijner ziel ontroerd geworden, omdat hij onrein voedsel had gegeten. Ziehier nog een geval van iets dat dunkt mij wroeging moet worden genoemd. Dr. Landor, een voormalig overheidspersoon in West-Australië, verhaalt25, dat een inboorling op zijn hoeve, die een zijner vrouwen had verloren, tot hem kwam en zeide, „dat hij naar een veraf wonenden stam wilde gaan om een vrouw met zijn speer te doorsteken, om te voldoen aan zijn gevoel van plicht jegens zijn overleden vrouw.” Ik zeide hem, dat, als hij dat deed, ik hem levenslang gevangen zou zetten. Hij bleef gedurende eenige maanden in de nabijheid der hoeve, maar werd uiterst mager en beklaagde zich dat hij kon slapen noch eten, dat de geest van zijn vrouw hem kwelde, omdat hij geen leven voor het hare had genomen. Ik was onverbiddelijk en zeide, „dat niets hem zou redden als hij zulks deed.” Toch verdween de man, bleef meer dan een jaar weg en keerde toen in zeer opgeruimde stemming terug, en zijn andere vrouw vertelde [201]aan Dr. Landor dat haar man het leven had genomen van een vrouw die tot een veraf wonenden stam behoorde; maar het bleek onmogelijk te zijn het wettig bewijs van de daad te verkrijgen. Het niet opvolgen van een gewoonte die door den stam voor heilig wordt gehouden, zal dus, naar het schijnt, de diepste gemoedsaandoeningen doen ontstaan—en dit geheel afgescheiden van de sociale instinkten, behalve in zoover als de gewoonte is gegrond op de publieke opinie in den stam. Hoe zoovele vreemde bijgeloovigheden door de geheele wereld heên zijn ontstaan, weten wij niet, en wij kunnen ook niet zeggen, hoe het komt, dat de laagste wilden van sommige wezenlijke en groote misdaden, zooals bloedschande, een afschuw hebben (hoewel die afschuw niet volkomen algemeen is). Het is zelfs twijfelachtig, of men in sommige stammen met grooter afschuw zou nederzien op bloedschande, dan op het huwelijk van een man met een vrouw die den zelfden naam droeg, hoewel zij geen bloedverwant van hem was. „Deze wet te schenden is een misdaad, waarvan de Nieuw-Hollanders den grootsten afschuw hebben, en zij komen daarin geheel en al overeen met sommige stammen van Noord-Amerika. Als in een van beide streken de vraag werd gesteld, wat slechter is, een meisje van een vreemden stam te dooden, of een meisje van zijn eigen stam te huwen, zou zonder aarzeling juist het omgekeerde antwoord worden gegeven, als wij zouden geven.”26 Wij moeten daarom het geloof verwerpen, dat voor korten tijd door sommige schrijvers met aandrang is verdedigd, dat de afschuw van bloedschande wordt veroorzaakt, doordat wij een bijzonder door God in ons gelegd geweten bezitten. (4) Over het geheel is het begrijpelijk, dat iemand die wordt gekweld door zulk een krachtige gemoedsaandoening als wroeging, al is die ontstaan gelijk boven is uiteengezet, er toe komt te handelen op een wijze die men hem heeft geleerd te gelooven dat als boetedoening kan dienen, zooals door zich zelf aan de justitie over te leveren.

De door zijn geweten aangespoorde mensch zal door lange gewoonte een zoo volkomen zelfbeheersching verkrijgen, dat zijn begeerten en hartstochten ten laatste oogenblikkelijk onderdoen voor zijn sociale sympathieën, en dat er niet langer strijd tusschen hen zal zijn. De niet hongerige, of de niet wraakzuchtige mensch zal er niet aan denken voedsel te stelen of zijn wraak te volvoeren. Het is mogelijk, of, zooals [202]wij later zullen zien, zelfs waarschijnlijk, dat de gewoonte van zelfbeheersching, evenals andere gewoonten, kan worden overgeërfd. Zoo komt de mensch er ten laatste toe om uit verkregen of wellicht overgeërfde gewoonte te gevoelen, dat het het beste voor hem is om zijn meer voortdurend werkzame instinkten te volgen. Het gebiedende woord plicht schijnt alleen het bewustzijn te omvatten van het bestaan van een voortdurend werkzaam instinkt, hetzij aangeboren, hetzij gedeeltelijk verkregen, dat hem tot gids dient, hoewel het mogelijk is daaraan niet te gehoorzamen. Wij gebruiken het woord plicht nauwelijks in een overdrachtelijken zin, als wij zeggen, dat het de plicht is van jachthonden om te jagen, van staande honden om voor het wild te staan, van speurhonden om het op te sporen. Indien zij dit niet doen, verzaken zij hun plicht en handelen slecht.

Indien eenige begeerte of instinkt, die tot een handeling leidt in strijd met het welzijn van anderen, iemand, als hij zich haar opnieuw voor den geest brengt, nog even sterk als of sterker dan zijn sociaal instinkt toeschijnt, zal hij geen snijdend berouw gevoelen, dat hij haar heeft gevolgd, maar hij zal zich bewust zijn, dat, als zijn gedrag aan zijn medemenschen bekend was, zij het zouden afkeuren; en weinigen zijn zoo ontbloot van medegevoel, om geen verdriet te gevoelen, wanneer dit het geval is. Indien hij zulk een medegevoel niet bezit, en als zijn begeerten die hem tot slechte daden aandrijven, tegelijkertijd sterk zijn, en als zij bij de herinnering er aan niet door de voortdurend werkende sociale instinkten worden overwonnen, dan is hij werkelijk een slecht mensch27; en de eenige beweegreden die hem nog bedwingt, is de vrees voor straf en de overtuiging, dat het op den langen duur het beste is voor zijn eigen zelfzuchtige belangen, als hij meer let op het welzijn van anderen dan op dat van zich zelf.

Het is duidelijk, dat iedereen met een goed geweten zijn eigen begeerten bot kan vieren, als zij niet in strijd zijn met zijn sociale instinkten, dat is met het welzijn van anderen; maar om geheel vrij te zijn van zelfverwijt of ten minste van angst, is het bijna noodzakelijk voor hem om de afkeuring van zijn medemenschen, hetzij die rechtmatig is of niet, te vermijden. Ook moet hij geen inbreuk maken op zijn vaste levensgewoonten, vooral indien deze door de rede worden gesteund; [203]want indien hij dit doet, zal hij zich zeker onvoldaan gevoelen. Hij moet eveneens de afkeuring vermijden van de één of meer goden, in welke hij krachtens zijn kennis of uit bijgeloof gelooft; maar in dit geval komt er dikwijls daarenboven nog de vrees voor goddelijke straf bij.

De meer uitsluitend sociale deugden eerst afzonderlijk beschouwd.—De hierboven uiteengezette beschouwingswijze omtrent den eersten oorsprong en aard van het zedelijk gevoel, dat ons zegt hoe het onze plicht is te handelen, en van het geweten, dat ons berispt als wij daaraan niet gehoorzamen, komt zeer goed overeen met hetgeen wij weten omtrent den vroegeren en onontwikkelden toestand van dit vermogen bij het menschelijk geslacht. De deugden die ten minste in het algemeen door onbeschaafde menschen moeten worden beoefend, willen zij zich tot een maatschappij kunnen vereenigen, zijn die, welke nog tegenwoordig voor de meest belangrijke worden gehouden. Zij worden echter uitsluitend beoefend ten opzichte van menschen van den zelfden stam, en de tegenover haar staande ondeugden worden niet als misdrijven beschouwd ten opzichte van menschen van andere stammen. Geen stam zou bijeen kunnen blijven, wanneer moord, diefstal en verraad algemeen waren; bijgevolg worden dergelijke misdrijven „gebrandmerkt met altoosdurende schande”28; maar wekken geenszins gelijke gevoelens op buiten deze grenzen. Een Noord-Amerikaansch Indiaan smaakt groote zelfvoldoening en wordt door anderen geëerd, als hij iemand van een anderen stam scalpeert; en een Dajak houwt het hoofd af van een persoon van een anderen stam, die hem volstrekt geen leed heeft gedaan, droogt het en bewaart het als een zegeteeken. Kindermoord is op de ruimste schaal over de wereld verspreid geweest29 zonder te worden afgekeurd; want men meende, dat het dooden van kinderen, vooral van dochters, goed of ten minste niet slecht voor den stam was. Zelfmoord werd in vroegere tijden [204]niet algemeen voor een misdaad gehouden30, maar wegens den daarbij betoonden moed eerder voor een eervolle handeling; en hij wordt nog op groote schaal uitgeoefend bij sommige halfbeschaafde volken; want het verlies van een enkel individu wordt door het volk niet gevoeld; hoe het echter ook te verklaren zij, is zelfmoord, naar Sir J. Lubbock mij mededeelt, bij de laagst ontwikkelde wilden zeldzaam. Men heeft opgeteekend, dat een Indische Thug er gemoedelijk zijn leedwezen over betuigde, dat hij niet zooveel vreemdelingen geworgd en bestolen had, als wijlen zijn vader. Op een laag standpunt van beschaving wordt het bestelen van vreemdelingen werkelijk algemeen voor eervol gehouden.

De groote zonde der slavernij heeft bijna overal bestaan, en slaven zijn dikwijls op schandelijke wijze behandeld. Daar barbaren niets geven om de meening hunner vrouwen, behandelen zij deze gewoonlijk ook als vreemden. De meeste wilden zijn volkomen ongevoelig voor het lijden van vreemdelingen, ja, scheppen er zelfs behagen in om het te aanschouwen. Het is algemeen bekend, dat de vrouwen en kinderen der Noord-Amerikaansche Indianen hun behulpzaam zijn bij het martelen hunner vijanden. Sommige wilden scheppen een afgrijselijk behagen in wreedheid jegens dieren31, en menschelijkheid is een hun onbekende deugd. Desniettemin zijn gevoelens van medegevoel en welwillendheid, vooral gedurende ziekten, tusschen leden van den zelfden stam algemeen, en worden somtijds tot buiten de grenzen van den stam uitgestrekt. Mungo Park’s treffend verhaal van de welwillendheid die een negerin uit het binnenland hem betoonde, is algemeen bekend. Het zou mij gemakkelijk vallen vele voorbeelden te geven van de edele trouw van wilden jegens elkander, maar niet jegens vreemden; de algemeene ondervinding bevestigt het Spaansche spreekwoord: „Vertrouw nooit of nimmer een Indiaan.” Trouw is onbestaanbaar zonder oprechtheid; en deze fundamenteele [205]deugd is niet zeldzaam tusschen de leden van den zelfden stam; zoo hoorde Mungo Park, hoe de negerin haar jonge kinderen leerde de waarheid te beminnen. Dit is wederom een van die deugden die zich zoo diep in den geest wortelen, dat zij soms zelfs door wilden, ofschoon het hun veel moeite kost, jegens vreemden worden uitgeoefend; om onzen vijand voor te liegen is maar zelden voor zondig gehouden, zooals de geschiedenis der moderne diplomatie duidelijk bewijst. Zoodra een stam een erkend opperhoofd heeft, wordt ongehoorzaamheid een misdaad, en beschouwt men zelfs slaafsche onderwerping als een heilige deugd.

Daar in onbeschaafde tijden niemand nuttig of getrouw voor zijn stam kan zijn zonder moed, wordt deze hoedanigheid algemeen het meest geacht; en hoewel in beschaafde landen een goed doch vreesachtig man soms veel nuttiger voor de maatschappij is dan een bijzonder dapper, eeren wij onwillekeurig dezen laatsten instinktmatig meer dan een lafaard, hoe welwillend deze ook zij. Van den anderen kant is voorzichtigheid, die geene betrekking heeft op de welvaart van anderen, hoewel een zeer nuttige deugd, nooit op hoogen prijs gesteld. Daar niemand de deugden die voor het welzijn van den stam noodig zijn, kan beoefenen zonder zelfopoffering, zelfbeheersching en geduld, heeft men aan deze hoedanigheden ten allen tijde een hooge en rechtmatige waarde gehecht. De Amerikaansche wilde onderwerpt zich zonder een zucht te slaken aan de afgrijselijkste martelingen om daardoor zijn kracht en moed te bewijzen en te versterken; en onwillekeurig bewonderen wij hem, of zelfs een Indischen Fakir die uit dwaze godsdienstige drijfveeren zich aan een wipgalg laat ophangen door middel van een in zijn vleesch gestoken haak.

De andere deugden die op het individu betrekking hebben, en waarvan het niet zoo duidelijk is, dat zij invloed uitoefenen op het welzijn van den stam, al doen zij zulks in wezenlijkheid toch, zijn door de wilden nooit hooggeschat, hoewel beschaafde natiën ze thans op hoogen prijs stellen. De grootste onmatigheid is bij wilden geen ondeugd. Hun groote losbandigheid, om onnatuurlijke zonden niet te vermelden, is iets verbazends.32 Zoodra echter het huwelijk, hetzij met meer dan ééne, hetzij slechts met ééne vrouw, in gebruik is, zal de ijverzucht leiden tot het inprenten van vrouwelijke deugd; en zoodra deze geëerd [206]is, zal zij zich ook meer en meer over de ongehuwde vrouwen beginnen te verbreiden. Hoe langzaam zij zich onder de mannelijke sekse verbreidt, zien wij nog tegenwoordig. Kuischheid eischt bijzonder veel zelfbeheersching, vandaar is zij geëerd geworden sedert een zeer lang geleden tijdperk van de zedelijke geschiedenis van den beschaafden mensch. Als een gevolg hiervan is de zinnelooze onthouding van het huwelijk sedert een ver verwijderd tijdperk als een deugd beschouwd.33 De afkeer van onwelvoegelijkheid, die ons zoo natuurlijk schijnt, dat men hem voor aangeboren houdt, en die een zoo krachtige hulp aan de kuischheid verstrekt, is een moderne deugd, zooals Sir G. Staunton opmerkt34, uitsluitend aan het beschaafde leven eigen. Dit wordt bewezen door de oude godsdienstige plechtigheden van vele volken, door de teekeningen op de muren van Pompeji en door de gewoonten van vele wilden.

Wij hebben nu gezien, dat handelingen door wilden als goed of kwaad worden beschouwd, en waarschijnlijk door den oorspronkelijken mensch evenzoo werden beschouwd, alleen naar de wijze waarop zij een duidelijken invloed uitoefenen op de welvaart van den stam,—niet op die van de soort, noch op die van den mensch als individueel lid van den stam. Dit besluit komt goed overeen met het geloof, dat het zoogenaamde zedelijke gevoel oorspronkelijk uit de sociale instinkten is ontstaan; want beide hebben eerst uitsluitend op de geheele vereeniging betrekking. De voornaamste oorzaak van het, naar onze begrippen lage, zedelijke standpunt der wilden, is eerstens, de beperking van het medegevoel tot de leden van een zelfden stam. Ten tweede, onvoldoend vermogen van redeneering, zoodat de invloed van vele deugden, vooral van die welke op het individu betrekking hebben, op de welvaart van den stam niet wordt ingezien. Wilden bemerken de vele nadeelen niet, die voor den stam voortvloeien uit onmatigheid, zedeloosheid enz. In de derde plaats eindelijk, een zwak vermogen van zelfbeheersching; want dit vermogen is niet versterkt door lang voortgezette, wellicht overgeërfde gewoonte, onderwijs en godsdienst.

Ik ben in bovenvermelde bijzonderheden omtrent de zedeloosheid der wilden35 getreden, omdat sommige schrijvers in den laatsten tijd [207]een hoog denkbeeld hebben gegeven van hun zedelijken aard of de meeste hunner misdrijven aan verkeerd opgevatte welwillendheid hebben toegeschreven.36 Deze schrijvers schijnen dit besluit daaruit te trekken, dat wilden, soms zelfs in hooge mate, die deugden bezitten, die dienstig of zelfs noodig zijn voor het bestaan van die vereeniging, welke men stam noemt, en dat zij die deugden bezitten, is aan geen twijfel onderhevig.

Slotopmerkingen.—Wijsgeeren van de derivatieve37 zedekundige school beweerden vroeger, dat de grond der zedelijkheid in een vorm van het eigenbelang, maar later, dat zij in het „beginsel van het grootste geluk” was gelegen. Het is echter juister om dit laatste beginsel den maatstaf, dan om het de beweegreden van het gedrag te noemen. Toch schrijven alle schrijvers wier werken ik heb geraadpleegd, met weinige uitzonderingen38, alsof er voor elke handeling een afzonderlijke beweegreden moest zijn en of deze gepaard moest gaan met eenig genoegen of ongenoegen. Maar de mensch schijnt dikwijls van zelf, dat is uit instinkt of lange gewoonte, zonder eenige bewustheid van genoegen te handelen, op de zelfde wijze als waarschijnlijk een mier of bij handelt, als zij blind haar instinkten volgt. Als onder uiterst gevaarlijke omstandigheden, zooals bij een brand, iemand zonder een oogenblik te aarzelen een zijner medemenschen tracht te redden, kan [208]hij moeilijk genoegen gevoelen; en nog minder heeft hij tijd om na te denken over de onvoldaanheid die hij, indien hij de poging niet deed, later wellicht zou gevoelen. Als hij naderhand over zijn gedrag nadacht, zou hij gevoelen, dat er een instinktmatige aandrift in hem lag, zeer verschillend van het zoeken naar genoegen of geluk; en dit schijnt het diep ingeplante sociale instinkt te zijn.

In het geval der lagere dieren schijnt het veel eigenaardiger om te zeggen dat hun sociale instinkten zijn ontwikkeld voor het algemeen welzijn, dan dat zij zulks zijn voor het algemeen geluk van de soort. De uitdrukking „algemeen welzijn” beteekent hier de middelen waardoor het grootst mogelijke aantal individu’s tot volle kracht en gezondheid en tot groote volmaking hunner vermogens kunnen worden gebracht, onder de omstandigheden waaraan zij zijn blootgesteld. Daar de sociale instinkten van den mensch en die van de lagere dieren zich ongetwijfeld langs den zelfden weg hebben ontwikkeld, zou het raadzaam wezen, als het werd bevonden mogelijk te zijn, om in beide gevallen de zelfde uitdrukking te gebruiken en als criterium van zedelijkheid liever het algemeen welzijn van de vereeniging dan het algemeen geluk te nemen; maar deze uitdrukking zou wellicht eenige beperking ten opzichte van politieke zedelijkheid vereischen.

Als iemand zijn leven waagt om dat van een medemensch te redden, schijnt het juister om te zeggen, dat hij handelt voor het algemeen welzijn, dan dat hij handelt voor het algemeen geluk van de menschheid. Ongetwijfeld beteekenen welzijn en geluk voor het individu gewoonlijk het zelfde, en een tevredene en gelukkige stam zal meer bloeien dan een ontevredene en ongelukkige. Wij hebben gezien, dat zelfs in een vroeg tijdperk van de geschiedenis van den mensch, de uitdrukkelijke wenschen van de vereeniging van zelf een grooten invloed moeten hebben gehad op het geluk van elk lid; en daar allen wenschen naar geluk, zal het „beginsel van het grootste geluk” een zeer belangrijke bijkomende leiddraad en doelwit zijn geworden; terwijl echter de sociale instinkten met inbegrip van het medegevoel altijd de voornaamste aandrift en leiddraad gaven. Op deze wijze vervalt het verwijt van den grond van het edelste gedeelte onzer natuur in het lage beginsel van eigenbelang te zoeken; tenzij men de voldoening die elk dier gevoelt wanneer het de aan het zelve eigen instinkten volgt, en de onvoldaanheid die het gevoelt wanneer het die niet bevredigt, zelfzuchtig wil noemen. [209]

De uitdrukking van de wenschen en het oordeel van de leden der zelfde vereeniging, eerst door woorden en daarna door geschreven taal, is, zooals hierboven is opgemerkt, een hoogst belangrijke bijkomende leiddraad van ons gedrag en helpt de sociale instinkten: soms is zij echter met deze in strijd. Van dit laatste is de Wet van Eer een goed voorbeeld, d.w.z. de wet van de meening onzer gelijken en niet van die van al onze landslieden. Het overtreden van deze wet, zelfs wanneer het bekend is dat de overtreding volkomen overeenstemt met ware zedelijkheid, heeft menigeen meer zieleangst gekost, dan een wezenlijke misdaad. Wij herkennen den zelfden invloed in het brandend schaamtegevoel dat de meesten onzer zelfs na verloop van jaren hebben gevoeld als hun de eene of andere toevallige overtreding van een nietigen maar vasten regel van etiquette opnieuw voor den geest kwam. Het oordeel der vereeniging zal gewoonlijk worden geleid door eenige ruwe ondervinding van hetgeen op den langen duur voor alle leden het beste is; maar dit oordeel zal niet zelden onjuist zijn wegens onwetendheid of wegens zwak vermogen van redeneeren. Vandaar zijn de vreemdste gewoonten en bijgeloovigheden, strijdig met het ware welzijn en het ware geluk van het menschdom, overal in de wereld almachtig geworden. Wij zien dit in het afgrijzen dat een Hindoe gevoelt als hij zijn kaste breekt, in de schaamte van een Mohammedaansche vrouw die haar gelaat ontbloot, en in tallooze voorbeelden. Het zou moeilijk zijn, de wroeging welke een Hindoe gevoelt als hij onrein voedsel heeft gegeten, te onderscheiden van die welke hij gevoelt als hij een diefstal heeft begaan, maar waarschijnlijk zou de eerste de sterkste zijn.

Hoe zoovele ongerijmde regelen van gedrag en zoovele ongerijmde godsdienstige dogma’s zijn ontstaan, weten wij evenmin als waarom zij in alle deelen van de wereld zulk een diepen indruk op den menschelijken geest hebben gemaakt; maar het is merkwaardig, dat een geloof dat gedurende de prille jeugd, wanneer de hersenen gemakkelijk indrukken opnemen, onophoudelijk is ingeprent, bijna de natuur van een instinkt schijnt te verkrijgen, en het is het eigenlijke wezen van een instinkt, dat het onafhankelijk van de rede wordt gevolgd. Evenmin kunnen wij zeggen waarom zekere bewonderenswaardige deugden, zooals de waarheidsliefde, door sommige wilde stammen hooger worden geschat dan door andere39, noch ook waarom dergelijke verschillen zelfs tusschen beschaafde volken bestaan. Wetende hoe vast vele vreemde [210]gewoonten en bijgeloovigheden zijn ingeworteld, behoeven wij ons niet te verwonderen, dat de op het individu betrekking hebbende deugden ons nu zoo natuurlijk schijnen dat wij ze voor aangeboren houden, hoewel zij oudtijds door den mensch niet werden gewaardeerd.

Niettegenstaande vele bronnen van twijfel kan de mensch over het algemeen zonder moeite de hoogere zedelijke regels van de lagere onderscheiden. De hoogere berusten op de sociale instinkten en hebben betrekking op de welvaart van anderen. Zij worden gesteund door de goedkeuring onzer medemenschen en door de rede. De lagere regels, hoewel sommige er van, die zelfopoffering vereischen, nauwelijks verdienen lagere te worden genaamd, hebben vooral betrekking op het individu en zijn hun oorsprong verschuldigd aan de publieke opinie, hoewel zij door ondervinding en beschaving zijn gerijpt; want zij worden door onbeschaafde stammen niet in acht genomen.

Naarmate de mensch in beschaving vooruitgaat en kleine stammen zich tot grooter maatschappijen vereenigen, zal de meest eenvoudige rede elk individu doen gevoelen, dat hij zijn sociale instinkten en medegevoel behoort uit te breiden tot al de leden van de zelfde natie, al zijn zij hem ook persoonlijk onbekend. Dit punt eens bereikt zijnde, bestaat er nog slechts een kunstmatige slagboom tegen het uitbreiden van zijn medegevoel tot alle menschen, van welke natie of ras zij ook zijn. Indien echter dergelijke menschen door groote verschillen in uiterlijk of gewoonten van ons zijn gescheiden, bewijst de ondervinding ons ongelukkig, hoe lang het duurt voor wij hen als onze medemenschen beschouwen. Medegevoel tot voorbij de grenzen van den mensch, dat wil zeggen menschelijkheid jegens de lagere dieren, schijnt een der laatst verkregen zedelijke hoedanigheden te zijn. Zij schijnt door wilden alleen ten opzichte hunner geliefkoosde huisdieren te worden gevoeld. Hoe weinig de oude Romeinen haar kenden, blijkt uit hun afgrijselijke vertooningen van zwaardvechters en gevechten van wilde dieren in het amphitheater. Het denkbeeld van menschelijkheid zelf is, zoover ik kon waarnemen, nieuw voor de meeste Gaucho’s van de Pampa’s. Deze deugd, een der edelste waarmede de mensch is begaafd, schijnt als een bijkomende zaak te ontstaan, doordat ons medegevoel teederder en verder verspreid wordt, totdat het zich eindelijk over alle gevoel bezittende wezens uitbreidt. Zoodra deze deugd door eenige weinige menschen [211]wordt geëerd en uitgeoefend, verspreidt zij zich door leering en voorbeeld en soms ook door de publieke opinie onder het jongere geslacht.

De hoogste trap van zedelijke ontwikkeling dien wij kunnen bereiken, is wanneer wij bemerken dat wij zelfs op onze gedachten toezicht moeten houden, en „dat de zonden, die het verleden zoo aangenaam voor ons maakten40, het voorwerp niet mogen zijn zelfs van onze meest verborgen gedachten.” Al wat den geest met de eene of andere slechte handeling gemeenzaam maakt, maakt het verrichten daarvan zooveel te gemakkelijker. Gelijk Marcus Aurelius reeds lang geleden zeide: „Zooals uwe gedachten gewoonlijk zijn, zoo zal ook het karakter van uw geest zijn; want de ziel wordt door de gedachten gekleurd.”41

Onze groote wijsgeer Herbert Spencer heeft voor eenige jaren zijn zienswijze over het zedelijk gevoel bekend gemaakt. Hij zegt42: „Ik geloof, dat de ondervinding van hetgeen nuttig is, gedurende alle vervlogen menschengeslachten georganiseerd en bevestigd, overeenkomstige wijzigingen heeft voortgebracht, die door voortgaande overerving en opeenhooping in ons zekere vermogens van zedelijke intuïtie zijn geworden—zekere gemoedsaandoeningen, die aan goed en slecht gedrag beantwoorden en geen grondslag schijnen te hebben in de individueele opvatting van hetgeen nuttig is.” Het is, dunkt mij, op zich zelf in het minst niet onwaarschijnlijk, dat deugdzame neigingen in meerdere of mindere mate worden overgeërfd; want ik heb, om de verschillende neigingen of gewoonten, door velen onzer huisdieren overgeërfd, niet te vermelden (5), van gevallen gehoord, waarin een aandrift tot stelen en een neiging om te liegen zich over families van den hoogsten stand bleek uit te breiden; en daar stelen bij de vermogende klassen zulk een zeldzame misdaad is, kunnen wij moeielijk door een toevalligen samenloop verklaren, dat de aandrift daartoe zich bij twee of drie leden der zelfde familie voordeed. Indien slechte neigingen worden overgeërfd, is het waarschijnlijk, dat zulks ook met goede het geval is. De verschillen die men gelooft dat in dit opzicht tusschen de onderscheidene menschenrassen bestaan, kunnen niet worden verklaard, tenzij wij het beginsel van de erfelijkheid der zedelijke neigingen aannemen. [212]Wij hebben echter tot dusver daaromtrent nog geen genoegzame zekerheid.

Zelfs de gedeeltelijke erfelijkheid van deugdzame neigingen zou ons van ontzaglijk veel dienst zijn om de eerste aandrift daartoe direct van de sociale instinkten en indirect van de goedkeuring onzer medemenschen af te leiden. Wanneer wij voor het oogenblik aannemen dat deugdzame neigingen erfelijk zijn, is het waarschijnlijk, ten minste in zulke gevallen als kuischheid, matigheid, menschelijkheid jegens dieren enz., dat zij vooral in de organisatie van den geest worden geprent door gedurende verscheidene generaties in de zelfde familie voortgezette gewoonte, leering en voorbeeld, en slechts in zeer ondergeschikte mate of in het geheel niet, doordat de individu’s welke die deugden bezitten, het best zijn geslaagd in den strijd om het leven. Mijn voornaamste reden om elke dergelijke erfelijkheid te betwijfelen is, dat zinnelooze gewoonten, bijgeloovigheden en smaken, zooals de afschuw van een Hindoe voor onrein voedsel, volgens het zelfde beginsel ook erfelijk behoorden te zijn. Hoewel dit op zich zelf wellicht niet onwaarschijnlijker is dan dat dieren door overerving smaak krijgen in sommige soorten van voedsel of vrees voor zekere vijanden, heb ik volstrekt geen bewijzen gevonden voor de erfelijkheid van bijgeloovige of zinnelooze gewoonten.

De sociale instinkten eindelijk, die zonder twijfel door den mensch, evenals door de lagere dieren, voor het welzijn der vereeniging werden verkregen, zullen hem van den beginne af eenige begeerte om zijn makkers te helpen en eenig medegevoel voor hen hebben ingeboezemd. Dergelijke aandrijvingen zullen hem in een zeer lang geleden tijd tot een ruwen regel ter onderscheiding van goed en kwaad hebben gediend. Maar naarmate de mensch trapsgewijze vooruitging in verstandelijke vermogens en daardoor in staat werd gesteld om de meer verwijderde gevolgen zijner daden te overzien; naarmate hij kennis genoeg verkreeg om verderfelijke gewoonten en bijgeloovigheden te verwerpen; naarmate hij meer en meer niet alleen op het welzijn, maar ook op het geluk zijner medemenschen lette; naarmate uit gewoonte, ten gevolge van een weldadige ondervinding, van leering en voorbeeld, zijn medegevoel teederder en in ruimer kring werd verspreid, zoodat het zich uitbreidde over menschen van alle rassen, over onnoozelen, verminkten en andere nuttelooze leden der maatschappij en eindelijk tot de lagere dieren—steeg ook het peil zijner zedelijkheid hoe langer hoe meer. Door zedekundigen [213]van de derivatieve school en door sommige intuïtionisten nu wordt aangenomen, dat het peil der zedelijkheid werkelijk sedert een lang verleden tijdvak van ’s menschen geschiedenis43 is gerezen.

Daar men soms een strijd kan opmerken tusschen de verschillende instinkten van de lagere dieren, is het niet te verwonderen dat ook bij den mensch soms strijd ontstaat tusschen zijn sociale instinkten en de daarvan afgeleide deugden en zijn lagere, hoewel op dat oogenblik sterkere driften en begeerten. Dit is, zooals de heer Galton heeft opgemerkt, des te minder te verwonderen, daar de mensch zich in een vergelijkenderwijs kort geleden tijdvak uit den staat van barbaarschheid heeft verheven.44 Wanneer wij voor de eene of andere verzoeking zijn bezweken, gevoelen wij een soort van onvoldaanheid, overeenkomende met die, welke wij gevoelen als wij andere instinkten onbevredigd hebben gelaten, die in dit geval geweten wordt genoemd; want wij kunnen niet verhinderen, dat beelden en indrukken van vroegere gebeurtenissen onophoudelijk onzen geest doorkruisen, en deze vergelijken wij in hun verzwakten toestand met de altijd tegenwoordige sociale instinkten of met gewoonten in onze prille jeugd verkregen en gedurende ons geheele leven versterkt, ja wellicht overgeërfd, zoodat zij ten laatste bijna even sterk als instinkten zijn geworden. Met het oog op volgende generaties is het niet te vreezen, dat de sociale instinkten zwakker zullen worden, en mogen wij verwachten, dat de deugdzame gewoonten sterker zullen worden, omdat zij wellicht door erfelijkheid worden bevestigd. In dit geval zal de strijd tusschen onze hoogere en lagere aandriften minder streng zijn en zal de deugd overwinnen.

Besluit waartoe de in de beide laatste hoofdstukken vermelde feiten leiden.—Het kan niet worden betwijfeld, dat het verschil tusschen den geest van den laagsten mensch en het hoogste dier verbazend groot is. Een anthropomorphe aap zou, als hij een onpartijdig oordeel kon vellen over zijn eigen toestand, erkennen, dat, hoewel hij een behendig plan kon vormen om een tuin te plunderen, hoewel hij steenen gebruikte om mede te vechten of noten open te breken, de gedachte [214]om uit een steen een werktuig te vervaardigen, zijn bevatting verre te boven ging. Hij zou erkennen, dat hij nog minder een redeneering over bovennatuurkunde kon volgen of een meetkundig vraagstuk oplossen of over het bestaan van God nadenken, of een grootsch natuurtafereel bewonderen. Sommige apen zouden echter waarschijnlijk verklaren, dat zij de schoonheid van het gekleurde vel en den pels hunner echtgenooten bewonderden. Zij zouden erkennen, dat, hoewel zij door geluiden aan andere apen sommige hunner gewaarwordingen en hun meer eenvoudige behoeften kenbaar konden maken, het denkbeeld om bepaalde denkbeelden door bepaalde klanken uit te drukken nooit in hun geest was opgekomen. Zij zouden er wellicht op wijzen, dat zij bereid waren hun medeapen van de zelfde bende op vele wijzen te helpen, hun leven voor hen te wagen en voor hun weezen te zorgen, maar zij zouden genoodzaakt zijn te erkennen, dat belangelooze liefde voor alle levende schepselen, de edelste eigenschap van den mensch, hun bevatting ver te boven ging.

Toch is het geestelijk verschil tusschen den mensch en de hoogere dieren, hoe groot het ook zij, zeker slechts een verschil in hoeveelheid en niet in hoedanigheid. (6) Wij hebben gezien, dat de verschillende gemoedsaandoeningen en vermogens, zooals liefde, geheugen, oplettendheid, nieuwsgierigheid, nabootsing, rede enz., waarop de mensch trotsch is, ook in wordenden of zelfs somtijds in goed ontwikkelden toestand bij de lagere dieren kunnen worden gevonden. Zij zijn ook vatbaar voor een zekere erfelijke verbetering, zooals wij zien in den huishond bij vergelijking met den wolf of jakhals. Indien wordt volgehouden, dat sommige vermogens, zooals zelfbewustzijn, het vermogen om afgetrokken denkbeelden te vormen enz., uitsluitend aan den mensch eigen zijn, kan het wel zijn, dat deze toevallige uitvloeisels zijn van andere hoog ontwikkelde verstandelijke vermogens; en deze zijn op hun beurt voornamelijk het gevolg van het voortdurend gebruik van een hoog ontwikkelde taal. Op welken leeftijd komt het pasgeboren kind in het bezit van het vermogen om afgetrokken denkbeelden te vormen, of op welken leeftijd wordt het zelfbewust en begint het na te denken over zijn eigen bestaan? Wij kunnen die vraag niet beantwoorden en evenmin kunnen wij haar beantwoorden met betrekking tot de opklimmende reeks der organische wezens. Het half kunstmatige en half instinktmatige van de taal draagt nog den stempel van haar trapsgewijze ontwikkeling. Het veredelende geloof aan God is niet aan alle menschen [215]eigen, en het geloof aan de werking van geestelijke invloeden volgt op natuurlijke wijze uit zijn andere geestvermogens. Het zedelijk gevoel is wellicht het beste en hoogste kenmerk waardoor de mensch zich van de lagere dieren onderscheidt; maar ik behoef daarover niets meer te zeggen, daar ik zoo even nog heb trachten aan te toonen dat de sociale instinkten—het grondbeginsel van ’s menschen zedelijken aanleg45—met behulp van de werkzaamheid zijner verstandelijke vermogens en de uitwerkselen der gewoonte op natuurlijke wijze leiden tot den gulden regel: „Alle dingen dan, die gij wilt dat de menschen u souden doen, doet gij hun oock alsoo”; en dit is de hoeksteen der zedelijkheid.

In een volgend hoofdstuk zal ik eenige weinige opmerkingen maken over de stappen en middelen waardoor de verschillende verstandelijke en zedelijke vermogens van den mensch zich waarschijnlijk trapsgewijze hebben ontwikkeld. Dat dit ten minste mogelijk is, kan niet wel worden ontkend, daar wij hun ontwikkeling dagelijks in elk kind aanschouwen en daar wij door onmerkbare overgangen van den geest van een volkomen idioot, lager staande dan het laagste dier, kunnen opklimmen tot dien van een Newton.

DOOR

Dr. H. HARTOGH HEYS VAN ZOUTEVEEN.

In zijn werk „Darwinism”, Londen 1889, wijdt A. R. Wallace een hoofdstuk aan de „Afstamming van den Mensch.” Hij zegt daarin volkomen in te stemmen met Darwin’s besluit (in hoofdstuk VI van dit werk), dat de mensch in zijn lichamelijk maaksel wezenlijk met de hoogere zoogdieren overeenstemt, en dat de menschen en de anthropomorphe apen van dezen of genen gemeenschappelijken stamvader afstammen. De bewijzen daarvoor schijnen hem overstelpend en afdoende. Verder mag men volgens Wallace, ten minste voorloopig, aannemen, dat de wetten der variatie en natuurlijke teeltkeus, werkende door den strijd om het bestaan en de voortdurende behoefte om hoe langer hoe meer geschikt te worden voor zijn physische en biologische omgeving, de oorzaken zijn geweest, waardoor hij zijn eigenaardig lichamelijk maaksel en die groote, hoog-ontwikkelde hersenen verkreeg, die hem in staat hebben gesteld het geheele dieren- en plantenrijk aan zich te onderwerpen.

Daarentegen schijnt het Wallace toe, dat, hoewel de rudimenten van de meeste, zoo niet van alle, verstandelijke en zedelijke vermogens van den mensch bij sommige dieren mogen worden aangetroffen, toch de ontwikkeling van sommige zijner hoogste geestvermogens niet door variatie, natuurlijke teeltkeus en den strijd om het leven kan worden verklaard, maar het gevolg moet zijn geweest van de inwerking eener geheel verschillende oorzaak. Als zoodanige geestvermogens noemt hij meer in het bijzonder:

• 1. De aanleg voor wiskunde.
• 2. De aanleg voor muziek en andere schoone kunsten.
• 3. De aanleg voor metaphysica.
• 4. De aanleg voor boert en scherts.

[227]

Al deze vermogens zijn bij wilden weinig of niet ontwikkeld. Boerten en schertsen doen zij bijna niet. Met metaphysische bespiegelingen houden zij zich niet veel op. Hun kunsten staan op zeer lagen trap, hun wiskunde beperkt zich tot tellen, dat soms niet verder dan drie schijnt te gaan. Er schijnt dus weinig tegen te zeggen te zijn, dat deze vermogens, in zoo ver zij zich bij de wilden openbaren door de beginselen van Darwin zijn te verklaren. Wallace zegt wel, dat inlandsche muziekkorpsen van wilde rassen onder Europeesche leiding onze beste moderne muziek op dragelijke wijze leeren spelen, en dus de hoogere muzikale vermogens bij die rassen in latenten toestand aanwezig schijnen te zijn, maar men zou o.i. evengoed kunnen beweren, dat die bij de zangvogels aanwezig zijn, omdat men sommigen daarvan aria’s uit opera’s kan leeren fluiten, of dat de papegaaien aanleg hebben voor de studie der doode talen, omdat Humboldt in Zuid Amerika een papegaai aantrof, die de taal van een uitgestorven Indianenstam sprak.

Het bezwaar van Wallace betreft dus niet zoozeer de afstamming van den wilden mensch van het dier als de afstamming van den beschaafden mensch van den wilden. Zijn „hoogste vermogens”, waarvoor de inwerking eener bijzondere oorzaak zou zijn noodig geweest, vormen geen scherp verschil tusschen dier en mensch (de eenige quaestie, waarop het o.i. bij de bespreking van de afstamming van den mensch aankomt), maar wel tusschen den wilden mensch en den beschaafden mensch, die echter door tallooze overgangen zijn verbonden, en wier afstamming van gemeenschappelijke stamouders door niemand ooit is betwijfeld, of ten minste nooit op grond van hun verschil in beschavingstoestand voor onmogelijk, of voor slechts op bovennatuurlijke wijze verklaarbaar is gehouden.

Laten wij echter de bewijsvoering van Wallace eenigszins meer in bijzonderheden nagaan.

1. De aanleg voor wiskunde.

Als wij aannemen, dat de voorhistorische en wilde mensch volstrekt geen aanleg voor wiskunde bezat, zou het hoogst moeilijk zijn te verklaren, hoe die aanleg ontstond. Nemen wij echter aan, dat hij de rudimenten van dien aanleg bezat, zooals het vermogen om tot tien te tellen, maar zonder het eenvoudigste rekenkunstige of wiskunstige vraagstuk te kunnen oplossen, hoe werd dan dit rudimentaire vermogen bij de moderne volken, die voor betrekkelijk korte eeuwen nog barbaren en wilden waren, zoo snel ontwikkeld tot een aanleg voor wiskunde als [228]die van een Newton, Gauss of La Place? De strijd om het leven van den wilde met de elementen, met de dierenwereld of met zijns gelijken kan daarop geen invloed hebben gehad, evenmin als de oorlogen der latere volken met elkander. De Grieken overwonnen de Perzen niet door hun meerdere kennis van wiskunde, maar door hun betere militaire geoefendheid, vaderlandsliefde en zelfopoffering. Tamerlan en Gengis-Khan veroverden Azië, maar geenszins omdat zij zelven of hun volgelingen meer kennis van wiskunde hadden dan de volken die zij overwonnen. De ingenieurskunst der Romeinen vereischte zeker eenige wiskundige kennis, maar deze verhinderde niet, dat zij den inval der barbaren, welke die wiskundige kennis niet bezaten, niet konden weêrstaan. Die barbaren, de Kelten, Germanen en Slaven, zijn, reeds vóór zij vorderingen in de wiskunde hadden gemaakt, gebleken in den grooten strijd tusschen de rassen, de geschiktsten te zijn om te overwinnen, en in dit opzicht de beschaafdste en wiskundig het meest ontwikkelde volken der oude wereld,—de Hindoes, Arabieren, Grieken en Romeinen te overtreffen. Wel hebben in de laatste eeuwen de afstammelingen dier barbaren, de Franschen, Duitschers, Engelschen, Nederlanders enz. zich in de wiskunde tot een vroeger ongekende hoogte ontwikkeld, maar hun voorspoed in en buiten Europa, als kolonisten en veroveraars, als individu’s of als natiën, kan volgens Wallace in geenen deele aan die ontwikkeling der wiskunde worden toegeschreven. Derhalve is de oorzaak dier ontwikkeling niet natuurlijke teeltkeus, maar een andere geheel verschillende.

Wij kunnen geenszins toegeven, dat de ontwikkeling der wiskunde geen aandeel zou hebben in den voorspoed der moderne volken als veroveraars en kolonisten, als individu’s en als natiën. Die voorspoed toch is grootendeels het gevolg van hun betere krijgskunde en bewapening. En ieder weet, dat voor vestingbouwkunde en artilleriewetenschap, voor het uitvinden van nieuwe vuurwapenen en ontplofbare stoffen, wiskunde, werktuigkunde (die zich zonder wiskunde niet kan ontwikkelen) en scheikunde (die de beoefening van andere natuurwetenschappen onderstelt, voor welke wiskunde eveneens onmisbaar is) noodig zijn. Zonder vuurwapens geen succes tegenover de wilden, zelfs als individu, zonder werktuigkunde en natuurwetenschap geen vuurwapens, zonder wiskunde geen werktuigkunde en natuurwetenschap! De wiskunde, die de uitstekendste oefening voor het denkvermogen vormt, ontwikkelt daarenboven de hersenen, die het voornaamste werktuig zijn, waarmede [229]de mensch den strijd om het leven strijdt, en helpt hem daardoor krachtig bij het voeren van dien strijd, al moet de intellectueel meer ontwikkelde soms terugwijken voor meerdere physieke kracht en numerieke overmacht, gelijk in het geval der Romeinen en barbaren, waarbij daarenboven nog andere geheel verschillende oorzaken, zooals het innerlijke verval, ook in zedelijk opzicht, van het Romeinsche rijk bijdroegen om aan de barbaren de zege te verschaffen.

2. Muzikale en andere vermogens.

Bij de wilden bestaat nauwelijks muziek in onzen zin, al scheppen zij ook behagen in den klank van trommen, bekkens, fluitjes enz. en al zingen zij ook eentonige liedjes.1 De Egyptenaars worden voor de oudste beoefenaars der eigenlijke muziek gehouden; op hen volgden de Joden en Grieken, maar evenmin als de Romeinen hadden deze volken (volgens Wallace) eenig begrip van harmonie of van de wezenlijke gronden der moderne muziek. Sedert de vijftiende eeuw is de muziek zich eerst snel beginnen te ontwikkelen, maar voor den strijd om het leven is noch bij de oude volken, noch sedert de vijftiende eeuw de vooruitgang der muziek van eenige beteekenis geweest, en natuurlijke teeltkeus kan dus niet de oorzaak van dien vooruitgang zijn geweest.

Darwin toont in het XIXde hoofdstuk van dit werk aan, dat de eerste ontwikkeling der muzikale vermogens waarschijnlijk met de seksueele teeltkeus in verband staat, zoodat het door Wallace bestreden gevoelen eigenlijk door niemand wordt verdedigd. Bij de latere ontwikkeling der muziek heeft ongetwijfeld de godsdienst een groote rol gespeeld. De krijgsmuziek eindelijk kan door den moed der krijgslieden aan te wakkeren wel degelijk hebben bijgedragen tot de overwinning, en dus tot het overleven der muzikaal het best begaafden. In allen gevalle vinden wij reeds in het dierenrijk de muzikale vermogens zeer ongelijk verdeeld, en is het de vraag of b.v. de zang van den nachtegaal niet even hoog staat boven het gekras van de (in het systeem eveneens onder de zangvogels gerangschikte) raaf als de beste moderne muziek boven het getrommel en de eentonige liederen der wilden, welke laatste zeker [230]in welluidendheid voor het gezang van den nachtegaal onderdoen.

Wat de beeldende kunsten aangaat, de door de vóórhistorische menschen uit het Zuiden van Frankrijk vervaardigde teekeningen van dieren (mammouth, rendier enz.) worden ongetwijfeld in natuurlijkheid niet slechts, gelijk Wallace zegt, nauwelijks geëvenaard door die der hedendaagsche wilden, maar overtreffen zelfs menig kunstwerk uit den Oud Egyptischen tijd. De beeldhouwkunst bereikte haar toppunt in het Oude Griekenland, de schilderkunst in de dertiende tot de vijftiende eeuw in Italië. De bouwkunde, waarvan de eerste rudimenten, tot vroegen vóórhistorischen tijd opklimmen, daar de eenvoudigste hut immers reeds een gebouw is, schiep in Egypte en Assyro-Babylonië kolossale gedenkteekenen, maar bereikte in de oudheid, als schoone kunst beschouwd, haar toppunt eveneens in Griekenland, en in de Middeleeuwen in de gothische kerkgebouwen.

Met den strijd om het leven en het overleven der geschiktsten staat die ontwikkeling der schoone kunsten echter in geen onmiddellijk verband. Griekenland’s ontwikkeling in de kunst belette niet, dat het door de in dat opzicht minder ontwikkelde Romeinen werd onderworpen, en de Engelschen, die stellig in begaafdheid voor de beeldhouwkunst voor de Italianen en Denen, voor de schilderkunst voor de Italianen, Spanjaarden, Franschen en Nederlanders, in de muziek voor de Duitschers en Italianen onderdoen, zijn toch de eerste koloniseerende natie der wereld geworden, en geen ras neemt tegenwoordig zoo sterk in aantal toe als juist het, wat de kunst aangaat, zoo middelmatig begaafde Angel-Saksische.

De hooge ontwikkeling van den aanleg tot wiskunde als die voor de schoone kunsten schijnen het resultaat en geenszins een oorzaak van den socialen en intellectueelen vooruitgang te zijn. Dit willen wij Wallace toestemmen, ofschoon wij geenszins met hem medegaan in de nadere oorzaak welke hij voor die hooge ontwikkeling aanneemt, op welk punt wij straks terugkomen. Evenals een werktuig, met een bepaald doel gemaakt en verbeterd, daardoor dikwijls tevens voor andere, geheel verschillende doeleinden geschikter kan worden, een mes, gemaakt en geslepen om b.v. te snoeien, wordt door den vorm welken men aan het metaal heeft gegeven, en het slijpen tevens geschikter om andere voorwerpen dan takken te snijden, heeft de menschelijke geest, door den strijd om het bestaan voortdurend ontwikkeld, daarmede tegelijkertijd geschiktheid gekregen voor andere zaken, zooals kunst, die [231]veel bijdragen om het menschelijk leven te veraangenamen, maar in geen rechtstreeksche betrekking staan tot dien strijd om het bestaan, en waarvan men de eerste rudimenten reeds bij wilden, en wat de muziek en bouwkunst aangaat, ook in de dierenwereld aantreft.

Wallace’s tweede bewijs, dat de aanleg voor de wiskunde en de schoone kunsten niet door natuurlijke teeltkeus zijn ontstaan.

Daar de natuurlijke teeltkeus de individu’s die een nuttig kenmerk bezitten, bewaart ten koste van het leven van die welke het niet of in geringe mate bezitten, is elk kenmerk, dat onder haar werking tot ontwikkeling is gekomen, vrij gelijkmatig over al de individu’s eener soort verdeeld. Als men de gemiddelde ontwikkeling van zulk een kenmerk op 100 stelt, zullen de variaties, gelijk Wallace in het derde hoofdstuk van zijn „Darwinism” heeft aangetoond, van 80 tot 120 (of iets meer als een zeer groot aantal individu’s wordt vergeleken) loopen, zoodat het bedrag der variatie omstreeks ⅕ tot ⅙ van de gemiddelde waarde is. Daarom bestaan ook alle vermogens, welke voor den mensch in zijn vroege ontwikkelingstrappen van hooge waarde zijn geweest,—zooals snel loopen, lichaamskracht, behendigheid in den wapenhandel, scherpte van zintuigen, vermogen om een spoor te volgen enz.,—bij alle wilden in eenigszins gelijkmatigen graad. Eveneens is het met de instinkten en verstandelijke eigenschappen van de dieren eener zelfde soort gesteld; elk winterkoninkje bouwt ongeveer een even goed nest, elke vos is nagenoeg even slim enz.

Als vermogens die zijn verkregen door natuurlijke teeltkeus, uit den aard der zaak vrij gelijkmatig over alle individu’s eener soort moeten zijn verdeeld, kunnen wij omgekeerd besluiten, dat vermogens die zeer ongelijkmatig over de individu’s eener soort zijn verdeeld, niet kunnen zijn verkregen door natuurlijke teeltkeus.

De aanleg voor wiskunde en voor de schoone kunsten zijn zeer ongelijk verdeeld. Derhalve kan die aanleg niet zijn verkregen door natuurlijke teeltkeus.

Ten bewijze dat de aanleg voor wiskunde zelfs onder de beschaafde volken zeer ongelijkmatig is verdeeld, haalt Wallace de getuigenis van twee onderwijzers in de wiskunde aan Engelsche scholen aan, volgens [232]welke slechts één op de honderd jongens een bijzonderen aanleg voor de wiskunde heeft en het er ver in kan brengen, terwijl de groote meerderheid der bevolking er weinig of geen aanleg voor heeft en er niet het geringste belang in stelt. En als wij de grootte der variatie en aanleg voor wiskunde tusschen een wiskunstenaar van de eerste klasse en de meeste andere menschen wilden schatten, zou die aanleg volgens Wallace bij den eerste minstens honderd- en wellicht duizendmaal grooter zijn dan bij de laatsten.

Wat den aanleg tot beeldende kunst betreft, is het resultaat het zelfde. Uit onderzoekingen, door Wallace op Engelsche scholen ingesteld, zou het aantal kinderen dat werkelijk aanleg heeft tot teekenen—dat afbeeldt wat het ziet, niet wat het weet dat de vorm der dingen is, dat van zelf in perspectief teekent, omdat het aldus is, dat het de voorwerpen ziet, dat in zijn teekeningen van zelf licht en schaduw aanbrengt en zich niet bepaalt tot omtrekken, dat herkenbare schetsen kan maken van al zijn bekenden—hoogstens een percent van het geheele aantal kinderen bedragen, en zou de aanleg tot teekenen bij een middelmatig artist minstens vijftig- of zelfs honderdmaal grooter zijn dan die van een gewone man of vrouw „die niet teekent en wiens pogingen om een of ander voorwerp af te beelden, eenvoudig belachelijk zijn.”

Wat den aanleg voor muziek aangaat, deze is, in zijn lagere vormen, meer algemeen verspreid dan de beide vorige, en tegen één persoon die uit zich zelven, als het ware instinktmatig teekent, zijn er stellig vijf of tien die wat zingen of spelen zonder het te hebben geleerd. Een muziekmeester op een groote school verzekerde echter aan Wallace, dat slechts ongeveer één percent der menschen stellig muzikaal talent bezaten, en de muzikale aanleg van een groot componist zal die van een gewoon mensch stellig vele honderden en wellicht duizenden malen overtreffen.

Derhalve moeten volgens Wallace de aanleg voor wiskunde, beeldende kunsten en muziek zijn verkregen door deze of gene oorzaak welke geheel van de natuurlijke teeltkeus verschilt.

Het zelfde is volgens hem het geval met den aanleg voor metaphysica, welke ons in staat stelt afgetrokken begrippen te vormen, welke zoo verwijderd mogelijk van alle practische toepassing zijn, en de laatste oorzaken der dingen, den aard en de eigenschappen van stof, beweging en kracht, van ruimte en tijd, van oorzaak en gevolg, van wil en bewustzijn [233]te bespreken. Wilden houden volgens Wallace geen bespiegelingen over dergelijke afgetrokken en moeilijke vraagstukken, maar zoodra een volk beschaafd wordt en er een klasse van menschen ontstaat, die, hetzij als priesters of als wijsgeeren, niet in de noodzakelijkheid verkeeren te werken of een werkzaam aandeel aan den oorlog of het bestuur te nemen, vertoont zich plotseling die aanleg tot metaphysica, schoon zij, evenals de overige boven besproken vermogens, altijd tot een zeer klein gedeelte der bevolking beperkt blijft.

Tot de zelfde klasse van vermogens behoort eindelijk ook de aanleg tot boert en scherts, het humoristische vermogen. Dit is het laatste dat Wallace in het bijzonder noemt, ofschoon hij blijkbaar schijnt te bedoelen, dat daarmede de opsomming dier vermogens nog niet volledig is.

Ook Weismann bespreekt in zijn verhandeling over „Erfelijkheid” den oorsprong der „talenten” en komt, evenals Wallace, tot het besluit, dat zij niet door de natuurlijke teeltkeus kunnen zijn verkregen. „Die prae-disposities”, zegt hij, „welke wij talenten noemen, kunnen niet zijn ontstaan door natuurlijke teeltkeus, omdat het leven in geenen deele van het bezit daarvan afhankelijk is en er schijnt geen andere weg te bestaan om haar oorsprong te verklaren, dan door aan te nemen, dat de bekwaamheid in den loop van elk individueel leven verkregen, zich” (in den loop der generaties) „ophoopt. In dit geval schijnen wij dus op het eerste gezicht genoodzaakt te zijn de overerving van verworven kenmerken aan te nemen.” Weismann is echter van oordeel, dat de feiten deze meening niet steunen, en wijst er op, dat de aanleg voor wiskunde, beeldende kunst en muziek dikwijls plotseling verschijnt in een familie, waarvan de andere leden en voorouders zich in dit opzicht volstrekt niet onderscheidden, en dat zelfs, waar zulk een aanleg erfelijk is, hij dikwijls het sterkst optreedt in het begin of in het midden der reeks, en naar het einde daarvan niet toeneemt, gelijk men zou hebben mogen verwachten als hij met de overerving van verkregen bekwaamheid in verband stond. Na te hebben aangetoond, dat wiskundigen en kunstenaars van den eersten rang alleen optreden op een bijzonderen trap van menschelijke ontwikkeling, besluit hij als volgt:

„Omtrent dit onderwerp wensch ik hier alleen bij te voegen, dat volgens mijn meening talenten niet het gevolg zijn van de ontwikkeling van deze of gene eigenschap van het verstand door voortdurende oefening, maar dat zij de uitdrukking en tot zekere hoogte het bijproduct [234]zijn van den menschelijken geest, die in alle richtingen zoo hoog ontwikkeld is.”

Wallace, welke deze plaats van Weismann aanhaalt, is met diens verklaring van het vraagstuk in geenen deele tevreden. Hij meent, dat de bedoelde vermogens duidelijk wijzen op de aanwezigheid in den mensch van iets, dat hij niet aan zijn dierlijke voorouders heeft ontleend, en dat men het best zou kunnen aanduiden als een wezen van geestelijken aard of natuur, vatbaar om zich onder gunstige omstandigheden progressief te ontwikkelen,—dat zij verder duidelijk wijzen op een onzichtbaar heelal, een geestelijke wereld, waaraan deze stoffelijke wereld geheel ondergeschikt is.

Zeker zullen velen onzer lezers hierin met voldoening de oude dualistische leer dat de mensch uit ziel en lichaam bestaat, terugvinden, en in Wallace’s verklaring een zinspeling meenen te zien op de dogma’s van den Christelijke godsdienst. Ten onrechte echter, want de juiste verklaring is dat de heer Wallace spiritist is. Als hij van de onzichtbare wereld der geesten (spirits) spreekt, bedoelt hij daarmede de klopgeesten die zich in dansende tafels enz. onder den invloed der mediums openbaren. Of het vermogen van boert of scherts onder den invloed der zoogenaamde „spotgeesten” is ontstaan, die, gelijk bekend is, bij de spiritistische openbaringen zulk een groote rol spelen, zegt hij echter niet! Gelijk men weet, zijn volgens spiritisten de klopgeesten zielen van afgestorvenen. Om na den dood als klopgeest te kunnen optreden, moet de ziel natuurlijk als zelfstandig geestelijk wezen reeds tijdens het leven van den mensch bestaan. Van waar nu de eerste geesten kwamen, die tijdens de mensch zich uit zijn dierlijke voorouders ontwikkelde, hem daarbij behulpzaam waren, blijft in ’t duister. Zielen van menschen kunnen die eerste geesten niet zijn geweest, want vóór de mensch zich had gevormd, bestonden er natuurlijk geen zielen van afgestorven menschen. Waren het dan de zielen van redelijke wezens die op andere wereldbollen hadden geleefd? Ook dit vraagpunt blijft in ’t duister!

Dat Wallace, de zelfstandige mede-opsteller van Darwin’s theorie en een der scherpzinnigste natuuronderzoekers die ooit hebben geleefd, spiritist is, en wel spiritist met hart en ziel in de meest uitgestrekte beteekenis van dat woord, is boven elken twijfel verheven. Dat hij aan spookhuizen en de verschijning van spoken daarin, aan het verschijnen van geesten van afgestorvenen om hun bloedverwanten hun dood aan te kondigen, aan het dierlijk magnetisme met inbegrip van [235]helderzienheid (clairvoyance), aan odkracht enz. enz. gelooft, niet minder. Daarentegen is hij geen aanhanger der zoogenaamde reïncarnatieleer, (d.i. de leer der zielsverhuizing, der wedergeboorte in een nieuw menschelijk lichaam op aarde), maar neemt aan dat de menschelijke ziel zich na den dood in de geestenwereld tot het oneindige kan ontwikkelen, en er dus een zeer groot aantal geesten van verschillenden ontwikkelingsgraad bestaan, die de gaping tusschen mensch en God aanvullen. „De groote wet der continuïteit of van den samenhang van alles (als de laatste uitspraak der moderne wetenschap, welke in alle sferen der stof, der kracht en des geestes, zoover wij ze kunnen doorvorschen, absoluut schijnt te zijn) kan”, zegt Wallace aan het slot van het voorwoord van zijn werk „The Scientific Aspect of the Supernatural”, „onmogelijk ophouden te gelden, zoodra wij ons boven de enge sfeer van onzen gezichtseinder verheffen. Er kan geen oneindige afgrond bestaan tusschen den mensch en den grooten Geest van het Heelal; een dergelijke hypothese komt mij in de hoogste mate onwaarschijnlijk voor.”2

Hoe geheel anders Darwin over het spiritisme dacht, blijkt uit het volgende uittreksel uit een brief, geschreven 18 Januari 1874, en betrekking hebbende op een spiritistische séance ten huize van zijn broeder Erasmus, 6 Queen Anne straat Londen, gehouden, met medewerking van een zeer bekend medium.

„.….Laatst hadden wij op een achtermiddag veel pret; want George had een medium gehuurd, dat de stoelen, een fluit, een schel, een kandelaar en vuurvonken in mijn broeders eetvertrek rond liet springen op een wijze die iedereen in verbazing bracht en ademloos stil maakte. Het was in het duister, maar George en Hensleigh Wedgwood hielden voortdurend de handen en voeten van het medium aan weêrszijden vast. Ik vond het er zoo drukkend warm en vervelend, dat ik wegging, vóór al deze verbazende wonderen of goochelkunsten plaats hadden. Hoe de man bij mogelijkheid kon doen wat werd gedaan, gaat mijn begrip te boven. Ik kwam naar beneden en zag al de stoelen enz. [236]op de tafel staan, die over de hoofden van hen die er om heên zaten, opgelicht was geworden.

„De hemel zij ons genadig als wij aan zulken onzin3 moeten gelooven. F. Galton was er bij en zegt dat het een goede séance was.….”

Bedoelde séance gaf aanleiding, dat er een kleinere en met meer zorg ingerichte op touw werd gezet, waarbij Professor Huxley tegenwoordig was, die er aan Darwin rapport over uitbracht. Deze schreef daarop aan Huxley den volgenden brief:

Down, 20 Januari 1874.

„Waarde Huxley!

„Het was zeer goed van U zulk een lang verslag voor mij te schrijven. Hoewel de séance U zoozeer verveelde, was zij, dunkt mij, de inspanning wel waard, daar de zelfde soort van zaken op alle séances worden gedaan, zelfs op die bij.…., en nu zouden voor mijn geest verbazend sterke bewijsgronden noodig zijn om iemand te doen gelooven dat het iets meer was dan bloote fopperij … Het doet mij genoegen als ik mij herinner, dat ik eergisteren aan mijn geheele huisgezin heb verklaard, dat hoe langer ik nadacht over hetgeen ik hoorde dat in Queen Anne straat was geschied, hoe meer ik overtuigd werd, dat het alles bedrog was .… mijn theorie was, dat [het medium] het zoo wist in te richten, dat de beide personen aan weêrszijden van hem elkanders handen vasthielden, in plaats van de zijne en hij daardoor vrij was om zijn kluchten uit te voeren. Ik ben zeer blijde, dat ik U mijn ukase uitvaardigde om er bij tegenwoordig te zijn.

Uw toegenegen
Charles Darwin.”

[237]

De onderwerpen die in dit hoofdstuk moeten worden besproken, zijn van het hoogste belang, maar worden door mij slechts hoogst onvolkomen stuksgewijze behandeld. De heer Wallace toont in een reeds vroeger aangehaalde verhandeling1 aan, dat de mensch, nadat hij gedeeltelijk die verstandelijke en zedelijke vermogens had verkregen, welke hem van de lagere dieren onderscheiden, slechts weinig vatbaarheid moet hebben bezeten voor veranderingen in zijn lichamelijk maaksel door natuurlijke teeltkeus of andere middelen. Want de mensch is door zijn geestvermogens in staat „met een onveranderd lichaam in harmonie te blijven met het veranderd heelal.” Hij bezit een groot vermogen om zijn gewoonten te wijzigen naar de behoeften, door nieuwe levensvoorwaarden ontstaan. Hij vindt wapenen, werktuigen en verschillende listen uit, waarmede hij zich voedsel verschaft of zich verdedigt. Als hij naar een kouder klimaat verhuist, gebruikt hij kleederen, bouwt hutten en ontsteekt vuur; met behulp van het vuur kookt hij voedsel, dat anders onverteerbaar zou zijn. Zelfs in een lang vervlogen tijdperk maakte hij eenigszins gebruik van de verdeeling van den arbeid.

Bij de lagere dieren moet daarentegen het maaksel van het lichaam worden gewijzigd, willen zij bij sterk veranderde levensvoorwaarden blijven bestaan. Zij moeten sterker worden of scherper tanden of klauwen verkrijgen om zich tegen hun vijanden te verdedigen; [238]of zij moeten in grootte afnemen om aan ontdekking en gevaar te ontkomen. Als zij naar een kouder klimaat verhuizen, moeten zij met een dikker pels worden bekleed of hun gestel moet veranderen. Wanneer zij dergelijke wijzigingen niet ondergaan, zullen zij ophouden te bestaan.

Met de verstandelijke en zedelijke vermogens van den mensch is het, zooals de heer Wallace terecht heeft beweerd, geheel anders gesteld. Deze vermogens zijn variabel, en wij hebben alle reden om te gelooven, dat die variaties een neiging tot erfelijkheid hebben. Als zij daarom vroeger van hoog belang waren voor den oorspronkelijken mensch en zijn op apen gelijkende voorouders, moeten zij door natuurlijke teeltkeus meer volkomen gemaakt en vooruitgegaan zijn. Over de hooge belangrijkheid der verstandelijke vermogens kan geen twijfel bestaan; want de mensch heeft daaraan voornamelijk zijn verheven plaats op aarde te danken. Wij kunnen nagaan, dat in den ruwsten staat der maatschappij, de individu’s die het scherpzinnigst waren, die de beste wapenen en vallen uitvonden en gebruikten, en die het best in staat waren zich te verdedigen, het talrijkste kroost moesten voortbrengen. De stammen die de meeste aldus begaafde mannen bezaten, moesten in aantal toenemen en andere stammen verdringen. Het aantal menschen hangt oorspronkelijk van de hoeveelheid levensmiddelen af, en deze gedeeltelijk van de natuurlijke gesteldheid van het land, maar in veel grooter mate van de kunsten die daar worden beoefend. Als een stam vermeerdert en overwint, wordt hij verder nog dikwijls vermeerderd, doordat andere stammen met hem samensmelten.2 De lichaamsgrootte en spierkracht van een stam zijn eveneens van belang voor zijn voorspoed, en deze hangen gedeeltelijk van den aard en de hoeveelheid voedsel af, die kan worden verkregen. In Europa werden de menschen van den bronstijd verdrongen door een machtiger ras, dat, te oordeelen naar de gevesten hunner zwaarden, grootere handen bezat3, maar de voorspoed van dit laatste was waarschijnlijk in veel hooger mate daaraan te danken, dat zij veel verder in de kunsten waren gevorderd.

Al wat wij van wilde volksstammen weten, of af mogen leiden uit hun overleveringen en uit oude gedenkteekenen, waarvan de geschiedenis [239]door de tegenwoordige bewoners volkomen is vergeten, bewijst, dat sedert de vroegste tijden voorspoedige stammen andere stammen hebben verdrongen. Overblijfselen van uitgestorven of vergeten stammen zijn overal op aarde ontdekt, zoowel in beschaafde landen als in de woeste vlakten van Amerika en op de eenzame eilanden van den Stillen Oceaan. In den tegenwoordigen tijd verdringen de beschaafde volken overal de onbeschaafde, behalve waar het klimaat een doodelijken slagboom daartegen opwerpt, en zij slagen daarin voornamelijk, hoewel niet uitsluitend, door hun kunsten, die voortbrengselen zijn van het verstand. Het is daarom hoogst waarschijnlijk, dat bij het menschelijk geslacht de verstandelijke vermogens trapsgewijze volkomener zijn geworden door natuurlijke teeltkeus; en dit besluit is genoegzaam voor ons doel. Ongetwijfeld zou het zeer belangwekkend zijn geweest, om de ontwikkeling van elk afzonderlijk vermogen te schetsen van den toestand waarin het zich bij lagere dieren bevindt, af, tot dien waarin het bij den mensch bestaat, toe; maar ik bezit noch genoegzame bekwaamheid, noch genoegzame kennis om dit te beproeven.

Het verdient opmerking, dat zoodra de voorouders van den mensch een gezellige levenswijze aannamen (en dit geschiedde waarschijnlijk in een zeer vroeg tijdperk), de vooruitgang der verstandelijke vermogens in hooge mate geholpen en gewijzigd moet zijn op een wijze, waarvan wij bij de lagere dieren slechts sporen zien, namelijk door het beginsel van nabootsing, verbonden met rede en ondervinding. Apen bezitten, evenals de laagste wilden, de aandrift tot nabootsing in zeer hooge mate; en het vroeger aangehaalde feit, dat na eenigen tijd geen dier op de zelfde plaats in de zelfde soort van val kan worden gevangen, bewijst alleen reeds, dat dieren door ondervinding leeren en elkanders omzichtigheid navolgen. Indien nu één man in een stam, die scherpzinniger dan de anderen was, eene nieuwe list of wapen, of andere middelen van aanval of verdediging uitvond, moest eenvoudig het eigenbelang zonder behulp van veel redeneering de andere leden van den stam aandrijven om hem na te volgen, en zoo moesten allen er voordeel uit trekken. De voortdurende uitoefening van een nieuwe kunst moest ook eenigermate het verstand versterken. Als de nieuwe uitvinding belangrijk was, moest de stam in aantal toenemen, zich uitbreiden en andere stammen verdringen. In een op die wijze talrijker geworden stam moest altijd meer kans bestaan op de geboorte van meer scherpzinnige en vindingrijke leden dan bij andere [240]stammen. Indien dergelijke mannen kinderen nalieten, die hun verstandelijke meerderheid erfden, moest de kans op de geboorte van nog vernuftiger leden iets grooter en in een zeer kleinen stam stellig grooter worden. Zelfs als zij geen kinderen achterlieten, bevatte de stam toch nog hun bloedverwanten; en de veefokkers verzekeren, dat men, door de bloedverwanten van een dier, dat bij het slachten goed was bevonden, uit te kiezen en met elkander voort te doen telen, het gewenschte kenmerk heeft verkregen.

Laten wij thans overgaan tot de sociale en zedelijke vermogens. De oorspronkelijke menschen of de op apen gelijkende voorouders van den mensch moesten, om een gezellige levenswijze aan te nemen, eerst de zelfde instinktmatige gevoelens verkrijgen, die andere dieren aandrijven om in gezelschap te leven; en vertoonden ongetwijfeld de zelfde algemeene neigingen. Zij moeten zich onaangenaam aangedaan hebben gevoeld als zij van hun makkers, voor welke zij een zekere mate van genegenheid koesterden, werden gescheiden; zij moeten elkander voor gevaar gewaarschuwd en bij den aanval en de verdediging geholpen hebben. Dit alles sluit een zekere mate van sympathie, trouw en moed in zich. Dergelijke sociale hoedanigheden, wier hooge belangrijkheid voor de lagere dieren door niemand wordt betwist, werden ongetwijfeld door de voorouders van den mensch op gelijksoortige wijze verkregen, namelijk door natuurlijke teeltkeus, geholpen door overgeërfde gewoonte. Als twee stammen van oorspronkelijke menschen, die in hetzelfde land woonden, elkanders mededingers waren, en als een dier stammen (de overige omstandigheden de zelfde zijnde) een grooter aantal moedige, medegevoel bezittende en getrouwe leden bezat, die altijd bereid waren om elkander voor gevaar te waarschuwen, te helpen en te verdedigen, moest die stam ongetwijfeld het best slagen en de andere overwinnen. Dat men steeds bedenke, van hoe hoog belang bij de onophoudelijke oorlogen der wilden trouw en moed moeten zijn. Het voordeel, dat gedisciplineerde soldaten over ongedisciplineerde hebben, is voornamelijk het gevolg van het vertrouwen dat elk hunner op zijn makkers stelt. Gehoorzaamheid is, zooals de heer Bagehot zeer juist heeft aangetoond4, van de hoogste waarde; want de een of andere vorm van [241]bestuur is beter dan in het geheel geen. Zelfzuchtige en twistzieke menschen zijn niet eensgezind, en zonder eendracht kan niets tot stand worden gebracht. Een stam die de bovengenoemde hoedanigheden in hooge mate bezat, moest zich uitbreiden en andere stammen overwinnen; maar in den loop der tijden moest hij, te oordeelen naar al wat wij van de geschiedenis van vroegere eeuwen weten, op zijn beurt onderdoen voor den eenen of anderen nog hooger begaafden stam. Zoo was er kans, dat de sociale en zedelijke hoedanigheden langzamerhand vooruitgingen en zich over de wereld verspreidden.

Men zou echter kunnen vragen, hoe het kwam, dat binnen de grenzen van een zelfden stam een groot aantal leden voor het eerst met deze sociale en zedelijke hoedanigheden begaafd werden, en op welke wijze deze hoedanigheden hoe langer hoe uitnemender werden. Het is uiterst twijfelachtig, of de meer medegevoel bezittende en welwillende menschen, of zij die het getrouwst waren aan hun makkers, een grooter aantal kinderen moesten nalaten, dan de zelfzuchtige en verraderlijke leden van den zelfden stam. Hij die bereid was zijn leven op te offeren, zooals menig wilde is geweest, liever dan zijn makkers te verraden, moest dikwijls geen kinderen nalaten die zijn edele inborst konden erven. De dapperste mannen die altijd bereid waren om in den oorlog aan de spits te staan en vrijwillig hun leven voor anderen op te offeren, moesten gemiddeld in grooter getale omkomen dan andere menschen. Daarom schijnt het nauwelijks mogelijk (als men bedenkt, dat wij hier niet spreken van éénen stam, die een anderen overwint), dat het aantal der mannen, met dergelijke deugden begaafd, toegenomen, of dat die deugden zelf hooger ontwikkeld zouden zijn door natuurlijke teeltkeus, dat is, door het overleven van hen die ze in de hoogste mate bezaten.

Hoewel de omstandigheden die aanleiding gaven tot de vermeerdering van het aantal der dus begaafde menschen in den zelfden stam, te ingewikkeld zijn om dadelijk te worden nagegaan, kunnen wij echter eenige waarschijnlijke stappen aangeven. In de eerste plaats moest, zoodra de redeneerkracht en het vooruitziend vermogen der leden vooruitgingen, elk man spoedig door ondervinding leeren, dat hij, als hij zijn medemenschen hielp, gewoonlijk wederkeerig door hen werd geholpen. Door deze lage beweegreden verkreeg hij wellicht de gewoonte om zijn makkers te helpen, en de gewoonte om welwillende handelingen te volbrengen versterkt ongetwijfeld het medegevoel, dat den eersten [242]stoot aan welwillende handelingen geeft. Daarenboven hebben gewoonten die gedurende vele geslachten zijn gevolgd, een neiging tot erfelijkheid.

Er is echter een ander en veel machtiger prikkel voor de ontwikkeling der sociale deugden, namelijk, de lof en de afkeuring onzer medemenschen. De begeerte naar lof en de vrees voor schande berusten oorspronkelijk, zooals wij reeds hebben gezien, op het instinkt van medegevoel; en dit instinkt werd ongetwijfeld, evenals alle andere sociale instinkten, oorspronkelijk verkregen door natuurlijke teeltkeus. In hoe vroeg een tijdperk de voorouders van den mensch in den loop van hun ontwikkeling voor het eerst vatbaar werden om gevoelig te zijn voor en te worden aangedreven door den lof en de afkeuring hunner medeschepselen, kunnen wij natuurlijk niet zeggen. Het schijnt echter, dat zelfs honden gevoelig zijn voor aanmoediging, lof en afkeuring. De ruwste wilden bezitten het gevoel van roem, zooals zij duidelijk toonen door de zegeteekenen hunner heldendaden te bewaren, door hun gewoonte van bovenmate te snoeven en zelfs door de groote zorg die zij aan hun uiterlijk aanzien en versierselen besteden; want, wanneer zij geen prijs stelden op de meening hunner makkers, zouden dergelijke gewoonten zinneloos zijn.

Zij gevoelen ongetwijfeld schaamte, wanneer zij een hunner zedelijke regels overtreden; maar in hoe verre zij ook berouw ondervinden, is twijfelachtig. Ik was eerst verwonderd, dat ik mij niet kon herinneren ooit eenig voorbeeld van dit gevoel bij wilden te hebben opgeteekend gevonden, en Sir J. Lubbock getuigt5, dat ook hem daarvan geen voorbeeld bekend is. Als wij echter alle gevallen uit onzen geest verbannen die in romans en tooneelspelen en in bekentenissen, op het sterfbed aan priesters gedaan, worden medegedeeld, betwijfel ik, of velen van ons in den tegenwoordigen tijd getuige zijn geweest van een oprecht berouw; hoewel wij dikwijls schaamte en droefheid over geringe misdrijven hebben gezien. Berouw is een diep verborgen gevoel. Het is niet te gelooven, dat een wilde die liever zijn leven zou opofferen, dan zijn stam te verraden, of die zich liever gevangen wil geven, dan zijn woord te breken, geen berouw zou gevoelen in het binnenste van zijn ziel, hoewel hij het ook verborgen mocht houden, als hij een plicht had verzuimd, dien hij voor heilig hield. [243]

Wij mogen daarom besluiten, dat in een zeer verwijderd tijdperk de lof of de afkeuring zijner makkers op den oorspronkelijken mensch invloed moet hebben uitgeoefend. Het is duidelijk, dat de leden van den stam een gedrag dat hun voorkwam voordeelig te zijn voor het algemeene welzijn, goedkeuren, en handelingen die daarmede in strijd waren, afkeuren moesten. Anderen goed te doen,—anderen te behandelen, zooals men zelf wenscht door hen te worden behandeld,—is de hoeksteen der zedelijkheid. Het is daarom nauwelijks mogelijk de belangrijkheid van de begeerte naar lof en de vrees voor afkeuring gedurende onbeschaafde tijden te hoog te schatten. Iemand die niet door eenig diep instinktmatig gevoel werd gedreven om zijn leven voor het welzijn van anderen op te offeren, maar toch tot dergelijke daden werd aangezet door de zucht naar roem, moest door zijn voorbeeld de zelfde zucht naar roem bij anderen opwekken en door oefening het edel gevoel van bewondering versterken. Hij deed zoo wellicht veel meer goed aan zijn stam, dan door kinderen te verwekken, die aanleg bezaten om zijn eigen verheven karakter te erven.

Met vermeerderde ondervinding en rede, begrijpt de mensch de meer verwijderde gevolgen zijner handelingen, en de op het individu zelf betrekking hebbende deugden, zooals matigheid, kuischheid enz., die in vroege tijden, zooals wij hierboven zagen, zeer weinig in aanzien stonden, komen in hooge achting of worden zelfs voor heilig gehouden. Ik behoef echter niet te herhalen wat ik hierover in het derde hoofdstuk heb gezegd. Ten slotte bestaat onze zedelijke zin of geweten uit een zeer samengesteld gevoel, dat zijn eersten oorsprong vindt in de sociale instinkten, in hooge mate geleid door de goedkeuring onzer medemenschen, bestuurd door rede, eigenbelang, en in latere tijden door diepe godsdienstige gevoelens, bevestigd door onderwijs en gewoonte.

Men moet niet uit het oog verliezen, dat, hoewel een groote zedelijke ontwikkeling ieder individu en diens kinderen slechts weinig of geen voordeel boven de andere menschen van den zelfden stam geeft, een algemeene vooruitgang in zedelijke ontwikkeling en een vermeerdering van het aantal zedelijk hoog ontwikkelde menschen echter ongetwijfeld aan een stam een zeer groot voordeel boven andere zal geven. Het valt niet te betwijfelen, dat een stam die vele leden bevatte, welke, daar zij een groote mate van vaderlandslievenden geest, trouw, gehoorzaamheid, moed en medegevoel bezaten, altijd bereid waren elkander te helpen en zich voor het algemeen welzijn op te offeren, andere [244]stammen zou overwinnen, en dit zou natuurlijke teeltkeus zijn. Ten allen tijde en overal op aarde hebben stammen andere stammen verdrongen; en daar zedelijkheid een der elementen van hun slagen is, moet de zedelijke ontwikkeling en het aantal zedelijk hoog ontwikkelde menschen overal een neiging tot vergrooting en vermeerdering hebben.

Het is echter zeer moeielijk zich eenig oordeel er over te vormen, waarom deze of gene bijzondere stam en niet een andere voorspoedig geweest en geklommen is op de ladder der beschaving. Vele wilden zijn in den zelfden toestand als toen zij verscheidene eeuwen geleden werden ontdekt. Zooals de heer Bagehot heeft opgemerkt, zijn wij geneigd om vooruitgang als den normalen regel der menschelijke maatschappij te beschouwen; maar de geschiedenis spreekt dit tegen. De Ouden dachten daaraan zelfs niet; en evenmin doen dit tegenwoordig de volken in het Oosten. Volgens een andere groote autoriteit, den heer Maine6, „heeft het grootste gedeelte van het menschelijk geslacht nooit eenige de minste begeerte aan den dag gelegd naar verbetering van zijn maatschappelijke instellingen.” Vooruitgang schijnt af te hangen van de samenwerking van vele gunstige omstandigheden, veel te ingewikkeld om ze geheel te doorgronden. Het is echter reeds dikwijls opgemerkt, dat een koud klimaat, omdat het tot nijverheid en de beoefening van verschillende kunsten leidt, daartoe zeer bevorderlijk of zelfs onmisbaar is geweest. De Eskimo’s zijn, door harde noodzakelijkheid gedrongen, in vele vernuftige uitvindingen geslaagd, maar hun klimaat was te streng voor voortdurenden vooruitgang. Een nomadische levenswijze, hetzij in uitgestrekte vlakten of in de dichte bosschen der tropische gewesten of langs de stranden der zee, is in elk geval daarvoor zeer nadeelig geweest. Toen ik de onbeschaafde bewoners van Vuurland waarnam, trof het mij, dat het bezit van eenig eigendom, een vaste woonplaats en de vereeniging van vele huisgezinnen onder één opperhoofd de onmisbare vereischten voor beschaving waren. Dergelijke gewoonten maken de bebouwing van den grond bijna noodzakelijk; en de eerste stappen tot den landbouw waren waarschijnlijk, zooals ik elders7 heb aangetoond, het gevolg van een of ander toeval, zooals van het vallen van zaden van een vruchtboom op een hoop afval en het daardoor voortgebracht worden van een buitengewoon [245]schoone verscheidenheid. Het vraagstuk, hoe de wilden er toe zijn gebracht om hun eerste schreden op de baan der beschaving te zetten, is echter tegenwoordig nog veel te moeielijk om te worden opgelost.

De natuurlijke teeltkeus heeft ook op beschaafde volken invloed.—Tot dusver heb ik den vooruitgang van den mensch slechts beschouwd van een half-menschelijken staat tot den toestand waarin zich de tegenwoordige wilden bevinden. Het zal echter wellicht de moeite waard zijn om hier eenige opmerkingen over de werking der natuurlijke teeltkeus op beschaafde volken bij te voegen. Dit onderwerp is op uitnemende wijze besproken door den heer W. R. Greg8 en vroeger door de heeren Wallace en Galton.9 Mijn meeste opmerkingen zijn aan deze drie schrijvers ontleend. Bij wilden worden zij die zwak van lichaam of geest zijn, spoedig geëlimineerd; en de overlevenden bezitten gewoonlijk een krachtige gezondheid. Wij beschaafden doen daarentegen ons uiterste best om de eliminatie tegen te gaan; wij bouwen gestichten voor krankzinnigen, idioten, verminkten en zieken; wij maken armenwetten, en onze geneeskundigen doen hun uiterste best om ieders leven zoo lang mogelijk te rekken. Er bestaat reden om te gelooven, dat de koepokinenting duizenden in het leven heeft behouden, die vroeger door hun zwak gestel aan de kinderpokken zouden zijn bezweken. Op die wijze worden de zwakke leden der beschaafde maatschappijen in staat gesteld hun soort voort te planten. Niemand die acht heeft geslagen op de voortteling onzer huisdieren, zal betwijfelen, dat zulks hoogst nadeelig op het menschenras moet inwerken. Het is verwonderlijk hoe spoedig gemis aan zorg of verkeerd bestede zorg tot ontaarding van een huisdierras leiden; maar, behalve in het geval van den mensch, is niemand zoo onwetend, dat hij zijn slechtste dieren toelaat zich voort te planten. [246]

De hulp die wij ons gedrongen gevoelen aan de hulpeloozen te geven, is voornamelijk een bijkomend gevolg van het instinkt van medegevoel, dat oorspronkelijk werd verkregen als een deel der sociale instinkten, maar later op de vroeger aangetoonde wijze teederder en over een ruimer kring verspreid werd. Wij zouden dat medegevoel ook niet kunnen beperken, wanneer wij daartoe door de hardvochtige rede werden genoodzaakt, zonder dat het edelste gedeelte onzer natuur er schade door leed. De heelmeester mag zich harden, terwijl hij een operatie doet; want hij weet dat hij tot het bestwil van zijn patiënt handelt; maar wanneer wij de zwakken en hulpeloozen opzettelijk veronachtzaamden, zou het alleen kunnen zijn om een onzeker toekomstig voordeel te verkrijgen door een zeker en groot tegenwoordig kwaad. Wij moeten daarom zonder ons er over te beklagen dulden, dat de zwakken blijven leven en hun soort voortplanten; maar er schijnt ten minste één beletsel tegen de voortdurende werking daarvan te bestaan, namelijk dat de zwakkere en mindere leden van de maatschappij niet zoo gemakkelijk huwen als de gezonden; en dit beletsel zou onbepaald kunnen worden vergroot, zoo de zwakken naar lichaam en geest zich van het huwelijk onthielden, hoewel dit meer is te hopen dan te verwachten.

In ieder land waar men er een groot staand leger op nahoudt, vallen de fraaiste jonge mannen in de loting of worden aangeworven. Zij zijn daardoor blootgesteld aan een vroegen dood gedurende den oorlog, worden dikwijls tot losbandigheid verleid en zijn verhinderd te trouwen gedurende den bloeitijd van het leven. De kortere en zwakkere mannen met slechte gestellen worden t’huis gelaten en hebben derhalve een veel betere kans om te huwen en hun soort voort te planten.10

De mensch verzamelt eigendom en laat dien aan zijn kinderen na, zoodat de kinderen van de rijken een voordeel boven die der armen hebben in den wedstrijd van het leven, onafhankelijk van lichamelijke of geestelijke meerderheid. Van den anderen kant komen kinderen van ouders die kort leven en dus door elkander genomen slechter van gezondheid en zwakker zijn, spoediger in het bezit van hun eigendom dan andere kinderen, en zullen kans hebben vroeger te huwen en een grooter aantal kinderen na te laten om hun slechtere gestellen te [247]erven. Doch de erfelijkheid van eigendom is op zich zelf ver van een nadeel, want zonder de opeenstapeling van kapitaal zouden de kunsten niet kunnen vooruitgaan; en het is voornamelijk door de macht van deze laatsten, dat de beschaafde rassen zich hebben uitgebreid en zich tegenwoordig nog overal uitbreiden ten koste der lagere rassen. De gematigde opeenstapeling van het kapitaal heft ook de werking der natuurlijke teeltkeus volstrekt niet geheel op. Als een arm man rijk wordt, komen zijn kinderen in zaken en betrekkingen waarin strijd genoeg is; en waarin zij die flink zijn ontwikkeld naar lichaam en geest, het beste slagen. Het bestaan van een stand van menschen die goed onderwijs hebben genoten en niet behoeven te werken voor hun dagelijksch brood, is zoo belangrijk, dat het nimmer te hoog kan worden geschat, daar al het hooge intellectueele werk door hen wordt volvoerd en daar van dat werk de materiëele vooruitgang in alle zaken voornamelijk afhangt, om andere en grootere voordeelen hier niet te vermelden. Ongetwijfeld maakt zeer groote rijkdom de menschen dikwijls tot nuttelooze leegloopers; maar het aantal daarvan is nooit groot en er heeft hierbij een soort van eliminatie plaats, daar wij dagelijks rijke menschen zien, die tevens dwazen of losbollen zijn en hun geheele vermogen verkwisten.

Het recht van eerstgeboorte met de bepaling van onvervreemdbaarheid van het erfgoed is een meer direct nadeel, hoewel het vroeger een groot voordeel moge zijn geweest, daar het aanleiding gaf tot het ontstaan van een heerschenden stand, en eenige vorm van staatsbestuur is beter dan in ’t geheel geen. De oudste zonen huwen gewoonlijk, hoe zwak zij naar lichaam en geest ook mogen zijn, terwijl de jongere zonen, al munten zij ook te dien opzichte uit, niet zoo algemeen huwen. Ook kunnen nietswaardige oudste zonen, waar de bepaling van onvervreemdbaarheid van het erfgoed bestaat, hun vermogen niet verkwisten. Maar hier zijn, evenals elders, de betrekkingen van het beschaafde leven zoo ingewikkeld, dat er sommige verevenende hinderpalen bestaan. De mannen, die door het recht van eerstgeboorte rijk zijn, zijn in staat om van generatie op generatie de schoonste en bekoorlijkste vrouwen uit te kiezen, en deze zullen gewoonlijk gezond van lichaam en werkzaam van geest zijn. De slechte gevolgen, welke die ook mogen zijn, van het voortdurend bewaard blijven van de zelfde lijn van afstamming zonder eenige teeltkeus worden daardoor tegengegaan, dat mannen van rang altijd hun rijkdom en macht wenschen te [248]vermeerderen, en dit brengen zij tot stand door met rijke erfdochters te huwen. Bij de dochters van ouders die slechts één enkel kind hebben verwekt, bestaat echter, zooals de heer Galton heeft aangetoond11, een aanleg tot onvruchtbaarheid; en zoo sterven de adellijke familiën telkens in de rechte lijn uit en vloeit hun rijkdom in het eene of andere zijkanaal; maar ongelukkig wordt dit zijkanaal niet bepaald door bijzondere voortreffelijkheid in het eene of andere opzicht.

Hoewel dus de beschaving op verschillende wijzen de werking der natuurlijke teeltkeus belemmert, begunstigt zij blijkbaar, door middel van de verbeterde voeding en de vrijwaring voor sommige soorten van nu en dan voorkomende ongevallen, de betere ontwikkeling van het lichaam. Men mag dit daaruit besluiten, dat, waar men ook beschaafde menschen en wilden in dit opzicht heeft vergeleken, men steeds heeft bevonden, dat de eersten meer lichaamskracht bezaten dan de laatsten. Zij schijnen ook even groote vermoeienissen en ontberingen te kunnen uitstaan, zooals door vele stoutmoedige tochten is bewezen. Zelfs de groote weelde der rijken kan niet zeer schadelijk zijn; want de vermoedelijke levensduur van onze aristocratie is op alle leeftijden en bij beide seksen slechts weinig korter dan bij gezonde Engelschen uit de lagere standen.12

Wij zullen nu de verstandelijke vermogens alleen beschouwen. Indien in elken stand der maatschappij de leden waren verdeeld in twee even talrijke groepen, waarvan de eene de meest- en de andere de minstverstandigen bevatte, kan er slechts weinig twijfel bestaan, dat de eersten in alle beroepen het best zou slagen en een grooter aantal nakomelingen nalaten. Zelfs in de laagste kringen der maatschappij moeten kunde en bekwaamheid eenig voordeel opleveren, hoewel dat voordeel bij vele bedrijven, ten gevolge der groote verdeeling van den arbeid, zeer gering moge zijn. Daarom zal er bij beschaafde volken eenige kans bestaan, dat de verstandelijk meer ontwikkelden zoowel in aantal als in gehalte toenemen. Ik wil echter niet beweren, dat die kans langs andere wegen niet meer dan opgewogen wordt, b.v. door de vermeerdering van de zorgelooze en niet om de toekomst denkende menschen; maar zelfs aan dezen moet bekwaamheid eenig voordeel opleveren. [249]

Men heeft dikwijls tegen beschouwingen als de voorgaande ingebracht, dat de uitnemendste mannen die ooit hebben geleefd, geen kinderen hebben nagelaten, die hun groot verstand konden erven. De heer Galton zegt13: „Ik betreur het, niet in staat te zijn de eenvoudige vraag op te lossen of, en in hoeverre, mannen en vrouwen die wonderen van genialiteit zijn, onvruchtbaar zijn. Ik heb echter aangetoond, dat uitstekende mannen zulks in geenen deele zijn.” Groote wetgevers, de grondvesters van weldadige godsdiensten, groote wijsgeeren en uitvinders hebben veel meer toegebracht tot den vooruitgang der menschheid door hun werken, dan door het nalaten eener talrijke nakomelingschap. In het geval van lichamelijke eigenschappen is het, gelijk ik in mijn „Ontstaan der Soorten” heb aangetoond, het voor de voortplanting uitgekozen worden van de een weinig beter begaafde, en de eliminatie van de een weinig, minder goed begaafde individu’s, en niet het bewaard blijven van sterksprekende en zeldzame afwijkingen die tot den vooruitgang eener soort leidt. Evenzoo zal het zijn gelegen met de verstandelijke vermogens; de iets meer ontwikkelde menschen zullen gemiddeld in elken stand van de maatschappij wat beter slagen dan de iets minder ontwikkelde, en de eersten zullen derhalve in aantal toenemen, als daartegen geen andere hinderpalen bestaan. Als bij een of ander volk het gehalte van de verstandelijke ontwikkeling en het aantal verstandige menschen is toegenomen, mogen wij, zooals de heer Galton heeft aangetoond, wegens de wet van afwijking van het gemiddelde verwachten, dat groote genieën iets veelvuldiger zullen verschijnen dan vroeger.

Ten opzichte der zedelijke hoedanigheden gaat de eliminatie van de slechtst begaafden zelfs bij de meestbeschaafde volken steeds eenigermate voort. Misdadigers worden ter dood gebracht of gedurende langen tijd gevangen gezet, zoodat zij hun slechte eigenschappen niet vrijelijk kunnen voortplanten. Zwartgallige en krankzinnige menschen worden opgesloten of brengen zich zelven om het leven. Driftige en twistzieke menschen sterven dikwijls een gewelddadigen dood. Ongestadige menschen die volstrekt geen vast beroep willen uitoefenen,—en dit overblijfsel van barbaarschheid is een groote hinderpaal voor de beschaving14,—verhuizen naar nieuw aangelegde volkplantingen, en blijken daar nuttige pioniers te zijn. Onmatigheid werkt zoo verwoestend, dat de vermoedelijke levensduur van een dronkaard op den [250]ouderdom b.v. van 30 jaren, slechts 13​8⁄10 jaar is; terwijl die van Engelsche landbouwers op den zelfden leeftijd 40​59⁄100 jaar is.15 Losbandige vrouwen krijgen weinig kinderen, en losbandige mannen huwen zelden; beiden lijden aan ziekten. Bij de teelt van huisdieren is de eliminatie van die individu’s welke in een of ander opzicht minder goed zijn, hoe gering hun getal ook moge zijn, in geenen deele een onbelangrijk element voor het succes. Vooral is zulks het geval met nadeelige kenmerken die neiging hebben om door atavisme opnieuw te verschijnen, zooals de zwarte kleur bij schapen; en bij den mensch zijn wellicht sommige zeer slechte neigingen die nu en dan, zonder dat men de oorzaak er van kan aangeven, in familiën verschijnen, niet anders dan atavismen, door terugkeer tot het type dier wilde voorouders, van welke wij niet door zeer vele generaties zijn gescheiden. (1) Deze beschouwingswijze schijnt inderdaad te worden teruggevonden in de gewone uitdrukking, dat dergelijke menschen de zwarte schapen van de familie zijn.

Wat de hooge zedelijke ontwikkeling van het algemeen en de vermeerdering van het aantal zedelijk zeer hoog ontwikkelde menschen aangaat, werkt de natuurlijke teeltkeus blijkbaar slechts in geringe mate op beschaafde volken, ofschoon de oorspronkelijke zedelijke instinkten in den beginne op die wijze werden verkregen. Ik heb echter, toen ik over de lagere rassen handelde, reeds genoeg gezegd over de oorzaken die tot den vooruitgang der zedelijkheid leiden, namelijk: de goedkeuring onzer medemenschen,—de versterking van ons medegevoel door de gewoonte,—voorbeeld en navolging,—rede,—ondervinding en zelfs eigenbelang,—onderwijs gedurende de jeugd en godsdienstige gevoelens.

Op een hoogst belangrijken hinderpaal in beschaafde landen tegen een vermeerdering van het aantal zedelijk zeer hoog ontwikkelde menschen is door de heeren Greg en Galton16 met nadruk gewezen, op het feit namelijk, dat de zeer arme en zorgelooze lieden, die dikwijls door ondeugd verlaagd zijn, bijna altijd vroeg huwen, terwijl de voorzichtige [251]en spaarzame lieden, die gewoonlijk ook andere deugden bezitten, eerst op lateren leeftijd huwen, opdat zij in staat zouden zijn op voldoende wijze in het onderhoud van zich zelven en hun kinderen te voorzien. Zij die vroeg huwen, brengen niet slechts in een gegeven tijd een grooter aantal generaties voort, maar Dr. Duncan17 heeft aangetoond, dat zij ook een grooter aantal kinderen voortbrengen. Daarenboven zijn de kinderen die geboren worden uit moeders welke in den bloeitijd van het leven zijn, zwaarder en grooter, en daarom waarschijnlijk ook sterker, dan die welke in een ander tijdperk worden geboren. Derhalve bestaat er bij de zorgelooze, verlaagde en dikwijls slechte leden der maatschappij een streven naar sneller vermeerdering dan bij de voorzichtige, spaarzame en over het algemeen deugdzame leden. Of, zooals de heer Greg het geval stelt: „De zorgelooze, smerige, onverschillige Ier vermenigvuldigt als de konijnen; de spaarzame, om den dag van morgen denkende, zich zelf eerbiedigende, eerzuchtige Schot, met zijn strenge zeden, zijn geestelijk geloof, zijn scherpzinnig en ontwikkeld verstand, brengt zijn beste jaren in inspanning en ongehuwd door, huwt laat en laat weinig nakomelingen achter. Gegeven een land, oorspronkelijk bewoond door een duizendtal Saksers en een duizendtal Kelten,—dan zullen in een dozijn generaties vijf zesde gedeelten van de bevolking Kelten zijn, maar vijf zesde gedeelten van den eigendom, de macht, het verstand zullen toebehooren aan het overblijvend één zesde, uit Saksers bestaande gedeelte der bevolking. In den eeuwigen „strijd om het bestaan”, zal het lagere en minder begaafde ras de bovenhand behouden,—en dat, niet krachtens zijn goede hoedanigheden, maar krachtens zijn gebreken.”

Er zijn echter eenige hinderpalen tegen dit streven naar achteruitgang. Wij hebben gezien, dat onder dronkaards de gemiddelde sterfte zeer groot is, en uiterst losbandige lieden laten weinig kroost na. De armste klassen zijn in de steden opeengehoopt, en Dr. Stark18 heeft uit een in Schotland gedurende tien jaren gehouden statistiek bewezen, dat op alle leeftijden de gemiddelde sterfte grooter is in de steden dan op het land, ja, „gedurende de vijf eerste levensjaren is de gemiddelde sterfte in de steden ongeveer dubbel zoo groot als op het land.” [252]Daar deze berekening zoowel de rijken als de armen omvat, zou ongetwijfeld meer dan het dubbele van het aantal geboorten noodig zijn om het aantal zeer arme bewoners in de steden in de zelfde verhouding te doen toenemen als die op het land.

Voor vrouwen is het huwelijk op al te vroegen leeftijd hoogst schadelijk; want in Frankrijk heeft men bevonden, dat „jaarlijks van de gehuwde vrouwen onder de twintig jaar tweemaal meer sterven dan van het zelfde aantal ongehuwde.” Ook de sterfte van gehuwde mannen onder de twintig jaar is „uiterst groot”19, wat echter de oorzaak hiervan is, schijnt twijfelachtig. Als eindelijk de mannen die voorzichtig hun huwelijk uitstellen tot zij hun huisgezin behoorlijk kunnen onderhouden, vrouwen uitkiezen die in den bloeitijd des levens zijn, en dit doen zij dikwijls, zal de gemiddelde hoegrootheid der vermeerdering van de meer welvarende klasse slechts weinig afnemen.

Uit een ontzaglijk aantal statistische gegevens, in het jaar 1853 verzameld, bleek, dat in Frankrijk de ongehuwde mannen op den leeftijd van 20 tot 30 jaren in veel sterker verhouding sterven dan de gehuwde: van elke 1000 ongehuwde mannen op den leeftijd van 20 tot 30 jaren stierven b.v. jaarlijks 11,3, terwijl van de gehuwde slechts 6,5 stierven.20 Het is bewezen, dat een dergelijke wet gedurende de jaren 1863 en 1864 steek hield bij de geheele bevolking van Schotland die boven de 20 jaar oud was: van elke duizend ongehuwde mannen op den leeftijd van 20–30 jaar stierven b.v. jaarlijks 14,97, en van de gehuwde slechts 7,24, dat is minder dan de helft.21 Dr. Stark bemerkt naar aanleiding hiervan: „De ongehuwde staat werkt verwoestender op het leven dan de ongezondste bedrijven, of dan het verblijf in een ongezond huis of in een ongezonde streek waar men nooit de geringste poging heeft gedaan om den gezondheidstoestand te verbeteren. Hij meent dat de verminderde sterfte een rechtstreeksch gevolg is „van het huwelijk en van de meer geregelde levenswijze welke met [253]dien staat gepaard gaat.” Hij geeft echter toe, dat de onmatige, losbandige en misdadige klassen, wier gemiddelde levensduur kort is, gewoonlijk niet huwen; en men moet eveneens aannemen, dat menschen met een zwak gestel, slechte gezondheid, of eenig groot lichamelijk of geestelijk gebrek, dikwijls niet zullen willen of kunnen huwen. Dr. Stark schijnt tot het besluit te zijn gekomen, dat het huwelijk op zich zelf een hoofdoorzaak van een lang leven is, omdat hij vindt, dat hoogbejaarde gehuwde mannen in dit opzicht nog een aanmerkelijk voordeel hebben boven ongehuwde van den zelfden hoogen leeftijd; maar iedereen zal wel voorbeelden kennen van menschen, die wegens hun zwakke gezondheid in hun jeugd niet huwden en toch hoogbejaard zijn geworden, hoewel zij voortdurend zwak bleven en dus steeds slechts een kleinere kans hadden om te blijven leven. Er is een andere merkwaardige omstandigheid, die Dr. Stark’s besluit schijnt te bevestigen, namelijk, dat weduwnaars en weduwen in Frankrijk in vergelijking van gehuwde lieden aan een zeer groote sterfte onderhevig zijn; maar Dr. Farr schrijft dit toe aan armoede en slechte gewoonten, die het gevolg zijn van het vaneenscheuren van het huisgezin en van droefheid. Over het geheel mogen wij met Dr. Farr besluiten, dat de mindere sterfte van gehuwde dan van ongehuwde lieden, die een algemeene wet schijnt te zijn, „hoofdzakelijk wordt veroorzaakt door de voortdurende eliminatie van onvolmaakte typen, en door de met bekwaamheid geschiedende keuze van de uitnemendste individu’s van elke opeenvolgende generatie”, welke keuze alleen betrekking heeft op den gehuwden staat, en op alle lichamelijke, verstandelijke en zedelijke hoedanigheden acht slaat. Wij mogen daaruit afleiden, dat gezonde en deugdzame lieden die uit voorzichtigheid een tijd lang ongehuwd blijven, aan geen bijzonder hooge sterfte onderhevig zijn.

Indien de verschillende hinderpalen in de beide laatste alinea’s opgenoemd, en wellicht andere die nog onbekend zijn, niet verhinderen, dat de zorgelooze, slechte en op andere wijzen mindere leden van de maatschappij zich sneller vermenigvuldigen dan de betere klasse van menschen, zal het volk achteruitgaan, zooals maar al te dikwijls in de wereldgeschiedenis is gebeurd. Wij moeten ons herinneren, dat de vooruitgang niet onveranderlijk regel is. Het is hoogst moeilijk te zeggen, waarom de eene beschaafde natie tot aanzien klimt, machtiger wordt en zich verder uitbreidt dan de andere; of waarom een zelfde natie op den eenen tijd sterker vooruitgaat dan op den anderen. Wij [254]kunnen alleen zeggen, dat dit afhangt van een vermeerdering van de bevolking in het algemeen, van het aantal mannen, met groote verstandelijke en zedelijke vermogens begaafd, zoowel als van de hoegrootheid dier vermogens. De lichamelijke eigenschappen, behalve in zoover een krachtig lichaam ook kracht aan den geest geeft, schijnen slechts weinig invloed te hebben.

Verschillende schrijvers hebben beweerd, dat, daar groote verstandelijke vermogens voor een volk voordeelig zijn, de oude Grieken, die in verstand eenige graden hooger stonden dan eenig ras dat ooit heeft bestaan22, indien de natuurlijke teeltkeus wezenlijk zulk eene groote macht bezat, nog meer in aanzien gestegen en in getal toegenomen hadden moeten zijn en geheel Europa hebben bevolkt. Hier hebben wij de stilzwijgende onderstelling, zoo dikwijls geschied ten opzichte van lichamelijke eigenschappen, dat er eenige aangeboren neiging bestaat tot voortdurende ontwikkeling van geest en lichaam. Elke soort van ontwikkeling hangt echter van den samenloop van vele gunstige omstandigheden af. De natuurlijke teeltkeus werkt slechts op een beproevende wijze. Individu’s en rassen kunnen zekere onbetwistbare voordeelen hebben verkregen, en toch zijn ondergegaan, omdat zij andere kenmerken misten. De Grieken kunnen zijn achteruitgegaan door gebrek aan samenhang tusschen de vele kleine staten, wegens de geringe grootte van hun geheele land, wegens de gewoonte om slaven te houden, of wegens zeer groote zinnelijkheid; want zij bezweken niet voor zij „tot in den grond waren ontzenuwd en bedorven.”23 De volken van West-Europa, die nu hun vroegere wilde voorouders zoo verbazend overtreffen en aan de spits der beschaving staan, zijn weinig of niets van hun voortreffelijkheid verschuldigd aan rechtstreeksche overerving van de oude Grieken, hoewel zij veel hebben te danken aan de geschrevene werken van dit verwonderlijke volk.

Wie kan met zekerheid zeggen, waarom de Spaansche natie, in een zeker tijdvak zoo machtig, door andere volken is voorbijgestreefd? De ontwaking der volken van Europa uit den slaap der middeleeuwen is nog moeielijker te verklaren. In dien vroegen tijd hadden, zooals de heer Galton heeft opgemerkt24, bijna alle mannen van edelen aard, zij [255]die zich toelegden op nadenken en geestbeschaving, geen ander toevluchtsoord dan in den boezem der kerk, die den ongehuwden staat eischte, en het kon moeielijk missen, of dit moest op elke opeenvolgende generatie een verderfelijken invloed uitoefenen. Gedurende het zelfde tijdvak koos de Heilige Inquisitie met de meeste zorg de meest vrijheidlievende en moedige mannen uit om hen te verbranden en gevangen te zetten. In Spanje alleen werden eenigen van de beste mannen,—zij die twijfelden en onderzochten, en zonder den twijfel kan geen vooruitgang bestaan,—gedurende drie eeuwen geëlimineerd in de verhouding van een duizendtal per jaar. Het kwaad dat de Katholieke kerk op die wijze heeft gesticht, hoewel ongetwijfeld in zekere, ja wellicht in groote mate opgewogen op andere wijze, is onberekenbaar; toch is Europa met ongeëvenaarde snelheid vooruitgegaan.

De merkwaardige voorspoed van de Engelschen als kolonisten boven andere Europeesche natiën, waarvan een vergelijking tusschen de toeneming van het aantal Canadeezen van Engelsche en van Fransche afkomst een goed voorbeeld oplevert, is toegeschreven aan hun „koene en volhardende energie”; maar wie kan zeggen, hoe de Engelschen die energie verkregen.

Er is blijkbaar veel waars in het geloof, dat de verwonderlijke vooruitgang der Vereenigde Staten, zoowel als het karakter van hun bewoners, het gevolg zijn van natuurlijke teeltkeus, daar de energiekste, rustelooste en moedigste mannen van alle deelen van Europa gedurende de tien of twaalf laatste generaties naar dat groote land verhuisd en daar het best geslaagd zijn.25 Met het oog op een verre toekomst, geloof ik, dat de heer Zincke zich niet aan overdrijving schuldig maakt, wanneer hij zegt26: „Alle andere reeksen van gebeurtenissen,—zoowel die welke uitliepen op de geestbeschaving van Griekenland, als die welke het aanzijn gaven aan het Romeinsche Rijk,—schijnen alleen een doel en waarde te hebben als men ze beschouwt in verband met, of liever als ondergeschikt aan .… den grooten stroom der Anglo-Saksische emigratie naar het Westen.” Hoe duister ook het vraagstuk [256]van den vooruitgang der beschaving zij, wij kunnen toch ten minste begrijpen, dat een volk hetwelk gedurende een langdurig tijdperk het grootste aantal verstandelijk hoog ontwikkelde, energieke, dappere, vaderlandslievende en welwillende menschen voortbracht, over het algemeen de bovenhand moest behouden over minder begunstigde natiën.

De natuurlijke teeltkeus is het gevolg van den strijd om het bestaan, en deze van een snelle vermeerdering. Het is onmogelijk de snelheid niet te betreuren, met welke het menschelijk geslacht naar vermeerdering streeft (of het verstandig is zulks te doen, is een andere vraag); want deze leidt bij wilde stammen tot kindermoord en vele andere misdaden, bij beschaafde natiën tot ellende, armoede, een ongehuwd leven en tot late huwelijken van hen die om den dag van morgen denken. Daar de mensch echter onderhevig is aan de zelfde physieke kwalen als de lagere dieren, heeft hij geen recht om te verwachten, dat hij vrij zal zijn van de kwalen die het gevolg zijn van den strijd om het bestaan. Als men nagaat, dat in vele deelen der wereld verbazend uitgestrekte en hoogst vruchtbare streken, die in staat zouden zijn talrijke gelukkige huisgezinnen te voeden, slechts door eenige weinige zwervende wilden worden bewoond, zou men kunnen beweren, dat de strijd om het bestaan niet hevig genoeg is geweest om den mensch tot zijn hoogste ontwikkeling te brengen. Te oordeelen naar al wat wij weten van den mensch en van de lagere dieren, is er altijd genoeg verscheidenheid geweest in de verstandelijke en zedelijke vermogens om ze voortdurend door natuurlijke teeltkeus vooruit te doen gaan. Ongetwijfeld vereischt een dergelijke vooruitgang een samenloop van vele gunstige omstandigheden; maar het mag worden betwijfeld, of zelfs de gunstigste wel voldoende zouden zijn geweest, zoo er geen neiging tot snelle vermeerdering bestaan en derhalve geen uiterst hevige strijd om het bestaan plaats gehad had. Naar hetgeen wij bijvoorbeeld in sommige deelen van Zuid-Amerika zien, schijnt het zelfs, dat een volk dat beschaafd mag worden genoemd, zooals de Spaansche kolonisten, kans loopt om vadsig te worden en achteruit te gaan, als de levensvoorwaarden zeer gemakkelijk zijn. Bij hoogst beschaafde natiën hangt de voortdurende vooruitgang in ondergeschikte mate van natuurlijke teeltkeus af; want dergelijke natiën verdringen elkander niet en roeien elkander niet uit, gelijk wilde stammen. Toch zullen de meer verstandige leden in de zelfde maatschappij op den langen duur beter slagen en talrijker kroost nalaten dan de minder verstandige, [257]en dit is een vorm van natuurlijke teeltkeus. De meer werkdadige oorzaken van vooruitgang schijnen te bestaan in een goede opvoeding gedurende de jeugd, als de hersenen vatbaar voor indrukken zijn, en in een hoogen trap van uitnemendheid, ingeprent door de bekwaamste en beste mannen, verlichamelijkt in de wetten, zeden en overleveringen van de natie, en versterkt door de publieke opinie. Men bedenke echter, dat deze versterking door de openbare meening afhankelijk is van de waarde die wij aan de goed- of afkeuring van anderen hechten, en die waardeering is gegrond op ons medegevoel, hetwelk wij moeilijk kunnen betwijfelen, dat oorspronkelijk is ontwikkeld door natuurlijke teeltkeus als een der meest belangrijke bestanddeelen van de sociale instinkten.27

Bewijzen dat alle beschaafde natiën eens in wilden staat verkeerden. Daar wij de trappen moeten beschouwen, door welke een of ander half-menschelijk schepsel allengs is opgeklommen tot den rang van den mensch in zijn meest volkomen staat, kan dit onderwerp niet geheel onbemerkt worden voorbijgegaan.

Het is echter op zoo volledige en bewonderenswaardige wijze behandeld door Sir J. Lubbock28, de heeren Tylor, M’Lennan en anderen, dat ik hier slechts een zeer kort overzicht behoef te geven van hun resultaten. De onlangs door den Hertog van Argyll29 en vroeger door den Aartsbisschop Whately aangevoerde bewijsgronden ten gunste van het geloof, dat de mensch als een beschaafd wezen in de wereld kwam, en dat alle wilde stammen sinds dien tijd zijn achteruitgegaan, schijnen mij zwak in vergelijking van die, welke van de andere zijde worden aangevoerd. Vele natiën zijn ongetwijfeld in beschaving achteruitgegaan, en sommige wellicht tot de uiterste barbaarschheid vervallen, hoewel ik voor dit laatste geen enkel bewijs heb gevonden. De Vuurlanders werden waarschijnlijk door andere veroverende horden gedwongen om zich in hun ongastvrij land te vestigen, en kunnen ten gevolge daarvan nog een weinig lager zijn gezonken; maar men zou moeielijk kunnen bewijzen, dat zij tot grooter barbaarschheid zijn vervallen dan de Botocudo’s, die de schoonste gedeelten van Brazilië bewonen. [258]

De bewijzen dat alle beschaafde volken de afstammelingen van wilden zijn, berusten eerstens op duidelijke sporen van hun voormaligen onbeschaafden toestand in nog bestaande gewoonten, meeningen, spreekwijzen, enz.; en in de tweede plaats, op bewijzen dat wilden in staat zijn door eigen ontwikkeling eenige weinige schreden voorwaarts te doen op de baan der beschaving en zulks ook werkelijk hebben gedaan. De gronden voor de eerste bewering zijn hoogst merkwaardig, maar kunnen hier niet worden medegedeeld. Ik verwijs naar zulke gevallen als b.v. dat van de telkunst die, zooals de heer Tylor duidelijk aantoont door de woorden die op sommige plaatsen nog worden gebruikt, ontstond door eerst de vingers van de eene hand, daarna die van de andere, en eindelijk de teenen te tellen. Wij hebben daarvan nog sporen in ons eigen tientallig stelsel en in de Romeinsche cijfers, die na het getal V te hebben bereikt, wanneer ongetwijfeld de andere hand werd gebruikt, in VI, enz. overgaan. Evenzoo „gebruiken wij, als wij spreken van drie-score en tien, het twintigtallig stelsel, daar elk aldus in de gedachten gemaakt score staat voor 20—of „één mensch”, zooals een Mexicaan of Caraïbe het zou uitdrukken.”30 (2) Volgens een groote en toenemende school van taalkundigen draagt iedere taal de kenteekenen van haar langzame en trapsgewijze ontwikkeling. Het zelfde is het geval met de schrijfkunst, daar de letters rudimenten zijn van afbeeldingen van voorwerpen. Het is bijna niet mogelijk het werk van den heer M’Lennan te lezen31, en niet toe te geven, dat bijna alle beschaafde volken eenige sporen hebben behouden van zulk een ruwe gewoonte als het met geweld rooven der vrouwen. De zelfde schrijver vraagt, welke natie kan worden genoemd, die oorspronkelijk in monogamie leefde? Het oorspronkelijke denkbeeld van recht was insgelijks hoogst ruw, zooals blijkt uit de wet van den strijd en andere gewoonten, waarvan nog sporen bewaard zijn gebleven. Vele bestaande bijgeloovigheden zijn de overblijfselen van vroegere valsche godsdienstige meeningen. De hoogste vorm van godsdienst,[259]—het groote denkbeeld van een God die de zonde haat en de rechtvaardigheid bemint,—was gedurende de oorspronkelijke tijden onbekend.

Laten wij nu tot de tweede soort van bewijs overgaan: Sir John Lubbock heeft aangetoond, dat sommige wilden in de laatste tijden een weinig zijn vooruitgegaan in sommige van hun meer eenvoudige kunsten. Als men de uiterst merkwaardige mededeelingen nagaat, die hij doet omtrent de wapenen, werktuigen en kunsten, gebruikt of uitgeoefend door wilden in verschillende deelen der wereld, kan men niet betwijfelen, dat dit bijna allen zelfstandige ontdekkingen zijn geweest, behalve wellicht de kunst om vuur te maken.32 De Australische boemerang (3) is een goed voorbeeld van een dergelijke onafhankelijke ontdekking. Toen Otaheite pas was ontdekt, waren deszelfs bewoners in vele opzichten verder gevorderd dan die van de meeste andere eilanden van Polynesië. Er bestaan geen goede gronden om aan te nemen, dat de groote beschaving van de inboorlingen van Peru en Mexico was voortgevloeid uit een vreemde bron33; vele in die landen inheemsche planten werden daar verbouwd en ook enkele inheemsche dieren waren er getemd (4).

Wij moeten bedenken, dat, als de bemanning van een uit een of ander half beschaafd land komend schip naar de stranden van Amerika was gedreven, zij op de inboorlingen zeer weinig invloed zou hebben uitgeoefend, tenzij deze reeds eenigszins in beschaving waren gevorderd, te oordeelen ten minste naar den geringen invloed der meeste zendelingen. Wanneer wij een zeer oud tijdvak van de wereldgeschiedenis beschouwen, vinden wij, om Sir J. Lubbock’s welbekende uitdrukkingen te gebruiken, een palaeolithische en neolithische periode, en niemand zal beweren, dat de kunst om ruwe vuursteenen werktuigen te slijpen, uit vreemde landen was ingevoerd. In alle landen van Europa tot Griekenland toe, in Palaestina, Indië, Japan, Nieuw-Zeeland en Afrika, met insluiting van Egypte, zijn vuursteenen werktuigen in overvloed gevonden; en van het gebruik daarvan bestaat bij de tegenwoordige inwoners geen overlevering. Er bestaan ook indirecte bewijzen van het voormalig gebruik van dergelijke werktuigen bij de Chineezen (5) en oude Joden. Het kan daarom moeielijk worden betwijfeld, dat de inwoners [260]van deze vele landen die bijna de geheele beschaafde wereld omsluiten, eens in wilden staat verkeerden. Om te gelooven, dat de mensch oorspronkelijk beschaafd was en later in zoovele landen tot de uiterste barbaarschheid verviel, moet men een beklagenswaardig laag denkbeeld koesteren van de menschelijke natuur. Het is blijkbaar een meer met de waarheid overeenkomstig en troostvoller denkbeeld, dat vooruitgang veel algemeener is geweest dan achteruitgang, dat de mensch, hoewel langzaam en met afgebroken schreden, is opgeklommen van een laag standpunt tot de hoogste ontwikkeling die hij nog in kennis, zedelijkheid en godsdienst heeft bereikt.

Zelfs al gaf men toe, dat het verschil in lichamelijk maaksel tusschen den mensch en zijn naaste verwanten zoo aanmerkelijk is, als sommige natuuronderzoekers beweren, en hoewel niet valt te ontkennen, dat het verschil in geestvermogens tusschen hen verbazend groot is, bewijzen toch de in de voorgaande hoofdstukken medegedeelde feiten, naar het mij toeschijnt, op de duidelijkste wijze, dat de mensch afstamt van den eenen of anderen lageren vorm, hoewel tot nog toe geen verbindingsleden zijn ontdekt.

De mensch is onderhevig aan talrijke, kleine en zeer uiteenloopende variaties, die het gevolg zijn van de zelfde algemeene oorzaken en worden beheerscht door en overgeërfd volgens de zelfde algemeene wetten, als bij de lagere dieren. De mensch streeft naar een zoo snelle vermenigvuldiging, dat zijn kroost noodzakelijk is blootgesteld aan een strijd om het leven en derhalve aan natuurlijke teeltkeus. Hij heeft het aanzijn gegeven aan vele rassen, waarvan sommige zoozeer van elkander verschillen, dat er natuuronderzoekers zijn, die ze als afzonderlijke soorten beschouwen. Zijn lichaam is gebouwd volgens het zelfde homologe plan als dat van andere zoogdieren. Hij doorloopt als [265]embryo de zelfde ontwikkelingsphasen. Hij heeft vele rudimentaire en nuttelooze deelen behouden, die hem ongetwijfeld eens van dienst waren. Nu en dan verschijnen kenmerken opnieuw, die wij alle reden hebben om te gelooven, dat eens door zijn vroege voorouders werden bezeten. Indien de oorsprong van den mensch verschillend was geweest van dien van alle andere dieren, zouden deze verschillende verschijnselen slechts misleidingen zonder beteekenis zijn, en dit is niet aan te nemen, noch te gelooven. Daarentegen worden deze verschijnselen begrijpelijk, ten minste voor een groot deel, als de mensch met andere zoogdieren de medeafstammeling is van dezen of genen onbekenden en lageren vorm.

Sommige natuuronderzoekers, op welke de verstandelijke en geestelijke vermogens van den mensch een diepen indruk hadden gemaakt, hebben de geheele organische wereld in drie rijken verdeeld, het Menschenrijk, het Dierenrijk en het Plantenrijk, en dus den mensch tot een afzonderlijk Rijk gebracht.1 (1) Geestvermogens kunnen door een natuuronderzoeker niet worden vergeleken noch geklassificeerd; maar hij kan beproeven om aan te toonen, zooals ik heb gedaan, dat de geestvermogens van den mensch niet in hoedanigheid, ofschoon verbazend in hoeveelheid van die der overige dieren verschillen. Een verschil in hoeveelheid, hoe groot het ook zij, geeft ons nog geen recht om den mensch in een afzonderlijk Rijk te plaatsen, zooals wellicht het best zal worden bewezen door de geestvermogens van twee insekten, een schildluis (Coccus) en een mier, die ontegenzeggelijk tot de zelfde klasse behooren, met elkander te vergelijken. Het verschil is hier grooter, hoewel van eenigszins verschillenden aard, dan tusschen den mensch en het hoogste zoogdier. De vrouwelijke schildluis hecht zich, terwijl zij jong is, met haar zuigsnuit aan een plant, zuigt het sap uit, maar verandert nooit meer van plaats, wordt bevrucht en legt eieren, en dit is haar geheele geschiedenis. Daarentegen zou, zooals Pierre Huber heeft aangetoond, de beschrijving der gewoonten en geestvermogens van een vrouwelijke mier een dik boekdeel vullen; ik wil echter eenige punten nader opnoemen. Mieren doen elkander mededeelingen en verscheidene vereenigen zich tot het volbrengen van het zelfde werk of om met elkander te spelen. Zij herkennen hun medemieren na maandenlange afwezigheid. [266]Zij bouwen groote gebouwen, houden die schoon, sluiten ’s avonds de deuren en zetten schildwachten uit. Zij maken wegen en zelfs tunnels onder rivieren. (2) Zij verzamelen voedsel voor het gemeenebest en wanneer een voorwerp, te groot om binnen te komen, naar het nest wordt gebracht, vergrooten zij de deur en herstellen die later weder.2 Zij trekken in geregelde benden ten strijde, en offeren vrijwillig hun leven op voor het algemeen welzijn. Zij verhuizen volgens een vooraf beraamd plan. Zij houden slavenjachten. Zij houden bladluizen als melkkoeien. Zij brengen de eieren van hun bladluizen even goed als hun eigen eieren en poppen naar warme plaatsen in het nest, opdat zij spoedig zouden worden uitgebroed; tallooze dergelijke feiten zou men kunnen opsommen. Over het geheel is het verschil in geestvermogens tusschen een mier en een schildluis verbazend groot; en toch heeft niemand er ooit over gedacht ze tot verschillende Klassen, laat staan tot verschillende Rijken te brengen. Ongetwijfeld wordt deze tusschenruimte overbrugd door de tusschen beide in staande geestvermogens van vele andere insekten; en dit is niet het geval met den mensch en de hoogere apen. Wij hebben echter alle reden om aan te nemen, dat dergelijke gapingen in de reeks eenvoudig het gevolg zijn van het uitsterven van vele vormen.

Professor Owen heeft, zich voornamelijk grondende op het maaksel der hersenen, de reeks der zoogdieren in vier Onderklassen verdeeld. (3) Een daarvan wijdt hij aan den mensch, in een ander plaatst hij zoowel de Buideldieren als de Snaveldieren (Monotremata) (4); zoodat hij evenveel onderscheid maakt tusschen den mensch en alle andere zoogdieren, als tusschen deze en de beide laatstgenoemde groepen. Deze beschouwingswijze wordt, zoover mij bekend is, door geen enkel natuuronderzoeker die in staat is een zelfstandig oordeel te vellen, gedeeld, en behoeft daarom hier niet verder te worden beschouwd.

Wij kunnen begrijpen, waarom het bijna zeker is, dat een klassificatie, gegrond op één enkel kenmerk of orgaan,—zelfs al is dat orgaan zoo verwonderlijk samengesteld en belangrijk als de hersenen,—of op de hooge ontwikkeling der geestvermogens, steeds zal blijken onvoldoende te zijn. Men heeft inderdaad beproefd dit beginsel bij de Vliesvleugelige Insekten (Hymenoptera) toe te passen, maar toen zij op die wijze werden gerangschikt volgens hun gewoonten of instinkten, bleek dit een geheel [267]en al kunstmatige klassificatie te zijn.3 Klassificaties mogen natuurlijk gegrond zijn op elk kenmerk, welk het ook zij, zooals op grootte, kleur, het element, waarin de dieren wonen; maar de natuuronderzoekers hebben reeds lang een diepe overtuiging gevoeld, dat er een natuurlijk stelsel bestaat. Dit stelsel moet, naar men tegenwoordig algemeen aanneemt, genealogisch zijn,—dat is, al de gezamenlijke afstammelingen van één en den zelfden vorm moeten in ééne groep te zamen gehouden, en van de gezamenlijke afstammelingen van elken anderen vorm worden afgescheiden; als er echter tusschen die stamvormen bloedverwantschap bestaat, zal dit ook het geval zijn met hun afstammelingen, en zullen de beide groepen gezamenlijk een grootere groep uitmaken. De hoegrootheid van het verschil tusschen de verschillende groepen,—dat is de hoegrootheid van het verschil dat elk daarvan heeft ondergaan—zal worden uitgedrukt door woorden, als Geslacht (Genus), Familie (Familia), Orde (Ordo) en Klasse (Classis). Daar wij geen registers hebben, waarin de lijnen van afstamming zijn opgeteekend, kunnen deze lijnen slechts worden ontdekt door de mate van gelijkenis tusschen de wezens die moeten worden gerangschikt. Voor dit doel zijn talrijke punten van gelijkenis veel belangrijker dan de hoegrootheid van de gelijkheid of ongelijkheid in eenige weinige punten. Wanneer men bevond, dat twee talen een menigte woorden en regelen van zinbouw gemeen hadden, zou algemeen worden erkend, dat zij een gemeenschappelijken oorsprong hadden, niettegenstaande zij in eenige weinige woorden of regelen van zinbouw sterk van elkander afweken. Bij organische wezens moeten echter de punten van gelijkenis niet bestaan in het geschikt zijn voor gelijksoortige levensgewoonten (adaptatie): het geheele geraamte van twee dieren kan bij voorbeeld zijn gewijzigd voor het leven in het water, en toch zullen zij daardoor in het natuurlijke stelsel volstrekt niet nader tot elkander zijn gebracht. Wij kunnen daaruit zien, hoe het komt, dat gelijkenissen in onbelangrijke deelen, in nuttelooze en rudimentaire organen, en in deelen die nog niet volkomen zijn ontwikkeld of nog tot geen bepaalde functie dienen, voor de klassificatie verreweg de nuttigste zijn; want zij kunnen moeilijk het gevolg zijn van geschiktwording (adaptatie) in een laat tijdperk; en zoo openbaren zij de oude lijnen van afstamming of van ware verwantschap.

Wij kunnen verder begrijpen, waarom een belangrijke wijziging in een [268]of ander afzonderlijk kenmerk ons niet behoort te bewegen om twee organismen ver van elkander te scheiden. Een deel dat reeds veel verschilt van het zelfde deel bij een andere verwante soort, heeft volgens de ontwikkelingstheorie reeds een groote wijziging ondergaan; bij gevolg moet het (zoolang het organisme aan de zelfde daarop inwerkende oorzaken blootgesteld blijft) vatbaar zijn voor verdere veranderingen van deze soort, en deze zouden, zoo zij voordeelig waren, behouden blijven en dus voortdurend worden vermeerderd. In vele gevallen zou de voortdurende ontwikkeling van een deel, bij voorbeeld van den snavel van een vogel of van de tanden van een zoogdier, voor de soort niet voordeelig zijn om zijn voedsel te verkrijgen of voor eenig ander doel; maar bij den mensch kunnen wij geen bepaalde grens zien, wat het voordeel aangaat, voor de voortdurende ontwikkeling van de hersenen en de geestvermogens. Bij de bepaling van ’s menschen plaats in het natuurlijke of genealogische stelsel, behoort de verbazende ontwikkeling zijner hersenen niet zwaarder te wegen dan een menigte overeenkomsten in andere minder belangrijke of volstrekt onbelangrijke punten.

De meeste natuuronderzoekers die het geheele maaksel van den mensch met inbegrip zijner geestvermogens in aanmerking hebben genomen, hebben Blumenbach en Cuvier gevolgd, en den mensch in een afzonderlijke Orde geplaatst onder den titel van Tweehandigen (Bimana), en hem dus gelijkgesteld met de Orden der Vierhandigen (Quadrumana), der Verscheurende Dieren (Carnivora), enz. Voor korten tijd zijn velen onzer beste natuuronderzoekers teruggekeerd tot de beschouwingswijze die het eerst door Linnaeus, die zulk een opmerkelijke scherpzinnigheid bezat, is voorgestaan, en hebben den mensch met de apen in ééne Orde geplaatst onder den naam van Primaten. De juistheid van dit besluit zal worden toegegeven, als wij ons in de eerste plaats de zoo even gemaakte opmerkingen herinneren omtrent de vergelijkenderwijze geringe belangrijkheid voor de klassificatie van de groote ontwikkeling der hersenen bij den mensch, en ook bedenken, dat de sterk uitgesproken verschillen tusschen de schedels van den mensch en de apen (waaraan nog onlangs Bischoff, Aeby en anderen zooveel gewicht hechtten) blijkbaar slechts een gevolg is van de verschillende ontwikkeling hunner hersenen. In de eerste plaats moeten wij niet vergeten, dat de andere en belangrijker verschillen tusschen den mensch en de apen blijkbaar adaptief van aard zijn en hoofdzakelijk een gevolg van de rechtopgaande houding van den mensch; dit is bij voorbeeld het geval [269]met het maaksel van de hand, den voet en het bekken, de kromming van zijn ruggegraat en de stelling van zijn hoofd. De familie der zeehonden levert een goed voorbeeld van de geringe belangrijkheid der adaptieve kenmerken voor de klassificatie. Deze dieren verschillen van alle andere Verscheurende Dieren (Carnivora) in den vorm van hun lichaam en het maaksel hunner ledematen: en toch worden in alle stelsels, van dat van Cuvier af tot het nieuwste, dat van den heer Flower, toe4, de zeehonden als een eenvoudige Familie tot de Orde der Carnivora gebracht. Als de mensch niet zijn eigen klassificator was, zou het hem nooit zijn ingevallen een afzonderlijke Orde, om hem zelf op te nemen, te gronden.

Het zou de grenzen van dit werk te buiten en geheel en al mijn kennis te boven gaan, om de tallooze punten waardoor de mensch in zijn maaksel met de andere Primaten overeenkomt, zelfs maar alleen op te noemen. Onze groote ontleedkundige en wijsgeer, Prof. Huxley, heeft dit onderwerp uitvoerig behandeld5, en is tot het besluit gekomen, dat de mensch in alle punten van zijn maaksel minder van de hoogere apen verschilt dan deze laatste van de lagere leden der zelfde groep. Derhalve „heeft men geen recht om den mensch in een afzonderlijke Orde te plaatsen.”

In een vroegere afdeeling van dit werk heb ik verschillende feiten aangevoerd om te toonen hoe nauw de mensch in gestel met de hoogere zoogdieren overeenkomt; en deze overeenkomst is ongetwijfeld een gevolg van de groote gelijkheid in fijneren bouw en scheikundige samenstelling. Ik gaf als voorbeelden, dat wij aan de zelfde ziekten en aan de aanvallen van verwante parasieten bloot stonden, dat wij den zelfden smaak hadden voor de zelfde opwekkende middelen, dat deze middelen, en ook verschillende geneesmiddelen gelijksoortige uitwerkselen voortbrachten, en meer dergelijke feiten.

Daar kleine onbelangrijke punten van overeenkomst tusschen den mensch en de hoogere apen in systematische werken gewoonlijk niet worden opgeteekend, en daar zij, als zij talrijk zijn, duidelijk onze bloedverwantschap openbaren, zal ik eenige weinige dergelijke punten opgeven. De betrekkelijke plaats der gelaatstrekken is blijkbaar de zelfde bij den mensch en de apen, en de verschillende gemoedsaandoeningen worden uitgedrukt door bijna gelijksoortige bewegingen van [270]de spieren en de huid, vooral boven de wenkbrauwen en rondom den mond. Eenige weinige uitdrukkingen zijn inderdaad bijna geheel de zelfde, zooals bij het weenen van sommige soorten van apen en bij het lachend geluid dat andere voortbrengen, gedurende hetwelk de hoeken van den mond teruggetrokken en de onderste oogleden gerimpeld worden. Bij den mensch steekt de neus veel meer vooruit dan bij de meeste apen; maar wij kunnen het begin van een arendsneusachtige bocht waarnemen bij den Hoelock Gibbon, en bij den neusaap (Semnopithecus nasicus) wordt deze tot een belachelijk uiterste gedreven.

Het gelaat van vele apen is versierd met een baard, met bakkebaarden of knevels. Het hoofdhaar wordt bij sommige soorten van slankapen (Semnopithecus) zeer lang6, en bij den muts-aap (Macacus radiatus) loopt het straalsgewijze van een punt op de kruin van het hoofd uit, met een scheiding in het midden, evenals bij den mensch. Men zegt gewoonlijk, dat het voorhoofd den mensch zijn edel en verstandig uiterlijk geeft, maar het dikke haar op den kop van den muts-aap eindigt aan de benedenzijde plotseling, en wordt door zulk kort en fijn haar of dons opgevolgd, dat op geringen afstand gezien, het voorhoofd, met uitzondering der wenkbrauwen, geheel naakt schijnt. Men heeft ten onrechte wel eens beweerd, dat geen enkele aap wenkbrauwen bezit. Bij de zooeven genoemde soort verschilt de graad van naaktheid bij verschillende individu’s, en Eschricht7 verzekert, dat bij onze kinderen de afscheiding tusschen de behaarde schedelhuid en het naakte voorhoofd soms niet scherp begrensd is; zoodat wij hier een klein voorbeeld hebben van terugkeer tot het type van een voorvader (atavisme) bij wien het voorhoofd nog niet, zooals thans, geheel naakt was geworden.

Het is zeer bekend, dat het haar op onze armen van boven en beneden eenigszins convergeert naar een punt van den elleboog. Deze merkwaardige rangschikking, zoo ongelijk aan die bij de meeste lagere zoogdieren, vindt men terug bij den gorilla, chimpanzee, orang, sommige soorten van gibbons (Hylobates) en zelfs bij sommige Amerikaansche apen. Bij Hylobates agilis is echter het haar op de gewone wijze naar beneden of naar den pols toe gericht; en bij H. lar staat het bijna recht overeind, met een slechts geringe helling naar voren; zoodat [271]deze laatste in een overgangstoestand verkeert. Het kan moeielijk worden betwijfeld, dat bij de meeste zoogdieren de dichtheid van het haar en de richting daarvan op den rug dient om den regen te doen afdruipen; zelfs de dwarse haren aan de voorpooten van een hond kunnen daartoe dienen, als hij bij het slapen ineengerold is. De heer Wallace merkt op, dat het convergeeren van het haar naar den elleboog op de armen van den orang (wiens levenswijze hij zoo nauwkeurig heeft bestudeerd) dient om den regen te doen afdruipen, als de armen, zooals de gewoonte van dit dier is, gebogen en de handen om een tak of om zijn eigen kop zijn geklemd. Volgens Livingstone zit ook de gorilla „als het sterk regent, met zijn handen over zijn kop.”8 Wij moeten echter bedenken, dat de houding van dit dier wellicht gedeeltelijk wordt bepaald door de richting van het haar, en niet de richting van het haar door de houding. Indien de bovenvermelde uitlegging in het geval van den orang juist is, dan herinnert ons het haar op onze voorarmen op merkwaardige wijze aan onzen vroegeren toestand; want niemand zal onderstellen, dat het nu eenig nut doet voor het afdruipen van den regen, en in onze tegenwoordige rechtopgaande houding is de richting er van daartoe ook niet geschikt. (5)

Het zou echter overijld zijn te veel gewicht te hechten aan het beginsel van adaptatie ten opzichte van de richting van het haar bij den mensch en zijn vroege voorouders; want het is onmogelijk de afbeeldingen die Eschricht geeft van de rangschikking van het haar bij den menschelijken foetus (welke de zelfde is als bij den volwassene) te bestudeeren, zonder dien uitnemenden waarnemer toe te geven, dat andere en meer ingewikkelde oorzaken in het spel zijn geweest. De punten, naar welke de haren convergeeren, schijnen eenigermate in betrekking te staan tot die punten van het embryo die zich gedurende de ontwikkeling het laatst hebben gesloten. Er schijnt ook eenige betrekking te bestaan tusschen de rangschikking der haren op de ledematen en den loop der mergslagaderen.9

Men moet niet onderstellen, dat de punten van overeenkomst tusschen den mensch en sommige apen in de bovengenoemde en vele andere [272]opzichten—zooals in het bezit van een naakt voorhoofd, lange haarlokken op het hoofd, enz.—allen het gevolg zijn van onafgebroken overerving van een gemeenschappelijken voorvader welke die kenmerken bezat, of van een later atavisme. Het is waarschijnlijker, dat de oorzaak van vele dezer punten van overeenkomst moet worden gezocht in analoge variatie, die, zooals ik elders heb trachten aan te toonen10, het gevolg is van de inwerking van gelijksoortige, tot wijzigingen aanleiding gevende oorzaken, op organismen die van een zelfden stamvorm afstammen en een gelijksoortige lichaamsgesteldheid bezitten. Wat de overeenstemmende richting van het haar op de voorarmen van den mensch en van zekere apen aangaat, zoo moet dit kenmerk, daar het aan bijna al de anthropomorphen gemeen is, waarschijnlijk aan overerving worden toegeschreven; schoon zulks niet zeker is, want ook eenige zeer van hen verschillende Amerikaansche apen bezitten het eveneens. De zelfde opmerking is toepasselijk op den staarteloozen toestand van den mensch; want de staart ontbreekt bij al de anthropomorphen. Toch kan dit kenmerk niet met zekerheid aan overerving worden toegeschreven, daar de staart, hoewel niet ontbrekende, echter rudimentair is bij verscheidene andere apen uit de Oude Wereld en bij sommige uit de Nieuwe Wereld, en geheel ontbreekt bij verscheidene soorten van de verwante groep der Lemuriden.

Hoewel de mensch, zooals wij nu hebben gezien, geen recht heeft om een afzonderlijke Orde voor zich zelf te vormen, mag hij wellicht aanspraak maken op den rang van een afzonderlijke Onder-orde of Familie. Prof. Huxley verdeelt in zijn laatste werk11 de Primaten in drie Onder-orden; namelijk, de Anthropidae alleen uit den mensch bestaande, de Simiadae die alle soorten van ware apen bevat, en de Lemuridae, waarin de verschillende geslachten van half apen worden opgenomen. Voor zooverre het verschillen in zekere belangrijke punten van maaksel betreft, mag de mensch ongetwijfeld met recht aanspraak maken op den rang van een Onder-orde, en deze rang is te laag, als wij hoofdzakelijk op zijn geestvermogens letten. Uit een genealogisch oogpunt schijnt het echter, dat deze rang te hoog is, en dat de mensch eenvoudig een Familie of mogelijk zelfs slechts een Onder-familie behoort te vormen. Indien wij ons drie lijnen van afstamming [273]voorstellen die van een gemeenschappelijke bron uitgaan, dan is het zeer goed te begrijpen, dat twee daarvan in den loop der eeuwen zoo weinig kunnen zijn veranderd, dat zij nog soorten van een zelfde geslacht blijven, hoewel de derde zoo sterk is gewijzigd, dat zij als een afzonderlijke Onder-familie, Familie of zelfs Orde moet worden beschouwd. In dit geval is het echter bijna zeker, dat de derde lijn door overerving nog talrijke kleine punten van overeenkomst met de beide andere lijnen zal behouden. Hier zou men dan stuiten op de tegenwoordig nog onoplosbare moeilijkheid, of wij in onze klassificaties meer gewicht behooren te hechten aan sterk sprekende verschillen in eenige weinige punten,—dat is aan de hoegrootheid der ondergane wijziging,—dan wel aan groote overeenkomst in talrijke onbelangrijke punten, die de lijnen van afstamming of den stamboom aanwijzen. Het eerste is het duidelijkste en wellicht het veiligste, hoewel het laatste het meest juiste schijnt te zijn, daar het een werkelijk natuurlijke klassificatie geeft.

Om hierover een oordeel te kunnen vellen, moeten wij een kort overzicht geven van de klassificatie der Simiadae of Ware Apen. Deze familie wordt door bijna alle natuuronderzoekers verdeeld in de groep der Simiae Catarrhinae of Apen der Oude Wereld, die, zooals hun Latijnsche naam uitdrukt, allen zijn gekenmerkt door het bijzondere maaksel hunner neusgaten en door het bezit van vier valsche maaltanden in elke kaak, en in de groep der Simiae Platyrrhinae of Apen der Nieuwe Wereld (die uit twee zeer verschillende ondergroepen bestaat) die zich allen kenmerken door anders gevormde neusgaten en het bezit van zes valsche maaltanden in elke kaak. (6) Nog enkele andere kleine verschillen zouden hier kunnen worden vermeld. Nu behoort de mensch, wat zijn tandstelsel, het maaksel zijner neusgaten en eenige andere kenmerken aangaat, ongetwijfeld tot de Catarrhinae of Apen der Oude Wereld; en in geen enkel opzicht gelijkt hij meer op de Platyrrhinae, dan op de Catarrhinae, behalve in eenige weinige kenmerken van niet veel belang en van adaptieven aard. Het zou daarenboven tegen alle waarschijnlijkheid strijden, om te onderstellen, dat de eene of andere voormalige soort, tot de Apen der Nieuwe Wereld behoorende, zich gewijzigd en zoo een op den mensch gelijkend wezen met al de onderscheidende kenmerken van de Apen der Oude Wereld zou hebben voortgebracht, terwijl het tegelijkertijd al zijn eigen onderscheidende kenmerken had verloren. Het kan bijgevolg moeielijk worden betwijfeld, dat [274]de mensch is gesproten uit den stam van de Apen der Oude Wereld, en dat hij uit een genealogisch oogpunt tot de groep der Catarrhinae moet worden gebracht.12

De anthropomorphe apen, namelijk de gorilla, de chimpanzee, de orang en de gibbons worden door de meeste natuuronderzoekers als een afzonderlijke onder-groep van de overige apen der Oude Wereld afgescheiden. Ik weet, dat Gratiolet, zich grondende op het maaksel der hersenen, het bestaan van deze onder-groep niet aanneemt; en ongetwijfeld vormt zij geen goed geheel; zoo is de orang, gelijk de heer St. George Mivart opmerkt13, „een der meest bijzondere en afwijkende vormen, die in de geheele Orde worden gevonden.” De overige, niet-anthropomorphe Apen der Oude Wereld worden door sommige natuuronderzoekers weder verdeeld in twee of drie kleinere onder-groepen, waarbij dan de Slankapen (Semnopithecus) met hun eigenaardige in zakken verdeelde maag (7) het type van één dier onder-groepen zijn. Het schijnt echter, volgens Gaudry’s wondervolle ontdekkingen in Attika, dat er gedurende de Miocene periode een vorm leefde die de Slankapen (Semnopithecus) met het geslacht Macacus verbond (8), en dit is waarschijnlijk een voorbeeld van de wijze, waarop de andere en hoogere groepen eens ineensmolten.

Indien men aanneemt, dat de anthropomorphe apen een natuurlijke onder-groep vormen, dan mogen wij, daar de mensch met hen overeenkomt, niet alleen in die kenmerken welke hij met de geheele groep der Catarrhinae gemeen heeft, maar ook in andere bijzondere kenmerken, zooals in het gemis van een staart en van eeltplekken aan de billen en in algemeen uiterlijk, daaruit afleiden, dat een of ander voormalig lid van de onder-groep der anthropomorphen de stamvader was van het menschelijk geslacht. Het is niet waarschijnlijk, dat een lid van een der andere lagere onder-groepen door de wet der analoge variatie een op den mensch gelijkend schepsel zou hebben voortgebracht, dat in zoovele opzichten op de hoogere anthropomorphe apen geleek. Ongetwijfeld heeft de mensch, in vergelijking [275]met zijn meeste verwanten buitengewoon groote wijzigingen ondergaan, hoofdzakelijk ten gevolge van de sterke ontwikkeling zijner hersenen en rechtopgaande houding; wij moeten echter nimmer vergeten, dat hij „slechts een der verschillende afwijkende vormen van de Primaten is.”14

Ieder natuuronderzoeker die gelooft in het beginsel van ontwikkeling, zal toestemmen, dat de twee hoofdgroepen der Simiadae, namelijk de Catarrhinen en Platyrrhinen, met hun ondergroepen, alle uit een enkelen zeer ouden stamvader zijn voortgesproten. De vroege afstammelingen van dien stamvader moeten, vóór zij op eenigszins belangrijke wijze van elkander waren afgeweken, nog een enkele natuurlijke groep hebben gevormd; maar sommige van de soorten of beginnende geslachten moeten door hun uiteenloopende kenmerken reeds eenigszins de toekomstige onderscheidingsteekenen van de groepen der Catarrhinen en Platyrrhinen hebben vertoond. De leden van deze onderstelde oude groep moeten dus niet zoo gelijkvormig zijn geweest in hun tandstelsel en in het maaksel hunner neusgaten, als het de tegenwoordige Catarrhinen eenerzijds en de Platyrrhinen anderzijds zijn, maar zij moeten in dit opzicht hebben geleken op de verwante Lemuriden, die zeer van elkander afwijken in den vorm van hun snoet15, en op buitengewone wijze in hun tandstelsel.

De Catarrhinen en Platyrrhinen komen in een menigte van kenmerken overeen, zooals daaruit blijkt, dat zij onbetwistbaar tot ééne en de zelfde Orde behooren. De vele gemeenschappelijke kenmerken die zij bezitten, kunnen moeielijk door zoovele verschillende soorten onafhankelijk van elkander zijn verkregen, zoodat deze kenmerken moeten zijn overgeërfd. Een voormalige vorm, die vele kenmerken met de Catarrhinen en Platyrrhinen gemeen had, andere in een tusschen hen in liggenden toestand, en wellicht ook eenige weinige bezat, welke van die welke thans aan die beide groepen eigen zijn, verschilden, zou, als hij door een natuuronderzoeker werd gezien, door dezen zonder den minsten twijfel tot de apen worden gebracht. Daar nu de mensch uit een genealogisch oogpunt tot den stam der Catarrhinen of Apen der Oude Wereld behoort, moeten wij tot het besluit komen, hoezeer deze gevolgtrekking ook onzen trots moge kwetsen, dat onze vroege voorouders met recht aldus [276]zouden zijn genoemd.16 Wij moeten echter niet in de dwaling vervallen van te onderstellen, dat de voormalige voorvader van den geheelen stam der apen, met insluiting van den mensch, identisch was met, of zelfs zeer sterk geleek op eenige bekende aapsoort. (9)

Over het oorspronkelijk Vaderland en de Oudheid van den Mensch.—Wij worden er nu van zelf toe gebracht te onderzoeken, waar het oorspronkelijk vaderland van den mensch was op dat tijdperk van de afstamming, toen onze voorouders uit den stam der Catarrhinen ontsproten. Het feit dat zij tot dien stam behoorden, bewijst klaarblijkelijk, dat zij de Oude Wereld bewoonden, maar niet Australië, noch eenig Oceanisch eiland, zooals wij mogen afleiden uit de wetten van de geographische verspreiding der dieren. In elke groote streek van de wereld zijn de daar levende zoogdieren nauw verwant met de uitgestorven soorten van die zelfde streek. Het is daarom waarschijnlijk, dat Afrika vroeger werd bewoond door uitgestorven aapsoorten, die nauw verwant waren met den gorilla en den chimpanzee; en daar deze beide soorten nu de naaste verwanten van den mensch zijn, is het een weinig waarschijnlijker, dat onze vroegere voorouders het vasteland van Afrika bewoonden, dan eenige andere streek. (10) Het is echter nutteloos hierover bespiegelingen te maken, want een aap bijna zoo groot als de mensch, namelijk de Dryopithecus van Lartet, die nauw verwant was met de anthropomorphe Gibbons, leefde in Europa gedurende de Opper-Miocene periode; en sinds een zoo lang geleden tijdvak heeft de aarde zekerlijk vele groote omwentelingen ondergaan, en is er ruimschoots tijd geweest voor verhuizingen op de grootste schaal.

In het tijdperk en op de plaats; wanneer en waar zulks ook moge zijn geweest, toen de mensch zijn haarkleed verloor, bewoonde hij waarschijnlijk een warm land, en dit zou het hem gemakkelijk hebben gemaakt zich met vruchten te voeden, waarvan hij, naar de analogie te oordeelen, leefde. Wij weten volstrekt niet, hoe lang het geleden is, dat de mensch het eerst uit den stam der Catarrhinen ontsproot; maar dit is wellicht geschied in een zoo lang vervlogen tijd als de Eocene periode (11); want de hoogere apen hadden zich reeds in de Opper-Miocene [277]periode van de lagere gescheiden, zooals blijkt uit het bestaan van den Dryopithecus. Wij kunnen dus ook volstrekt niet zeggen, hoe snel organismen, hetzij zij hoog of laag op de ladder staan, zich onder gunstige omstandigheden kunnen wijzigen; wij weten echter, dat sommige gedurende een langen tijd den zelfden vorm hebben behouden. Uit hetgeen wij bij getemde dieren zien gebeuren, leeren wij, dat sommige afstammelingen van een zelfde soort volstrekt niet kunnen zijn veranderd, terwijl andere een weinig, en wederom andere in groote mate zijn veranderd. Zoo kan het ook met den mensch zijn gegaan, die in zekere kenmerken zeer groote wijzigingen heeft ondergaan in vergelijking van de hoogere apen.

De groote gaping in de organische reeks tusschen den mensch en zijn naaste verwanten, die door geen uitgestorven of levende soort kan worden aangevuld, is dikwerf aangemerkt als een ernstig bezwaar tegen het geloof dat de mensch van den eenen of anderen lageren vorm afstamt, maar dit bezwaar zal niet zeer gewichtig toeschijnen aan hen die, door algemeene redenen overtuigd, in het algemeene beginsel van ontwikkeling gelooven. Men ontmoet elk oogenblik gapingen in alle deelen van de reeks, sommige wijd en scherp begrensd, andere in verschillende mate minder sterk uitgesproken; zooals tusschen den orang en zijn naaste verwanten; tusschen Tarsius en de overige Lemuriden; tusschen den olifant, en in nog sterkere mate tusschen de Snaveldieren (Ornithorhynchus of Echidna) en de overige Zoogdieren. Al deze gapingen hangen echter alleen af van het aantal verwante vormen dat is uitgestorven. In een toekomstig tijdperk, niet zoo verwijderd, als men het bij eeuwen meet, zullen de beschaafde menschen bijna zeker de wilde rassen over de geheele wereld uitgeroeid en hun plaats ingenomen hebben. In het zelfde tijdperk zullen de anthropomorphe apen, zooals Professor Schaaffhausen heeft opgemerkt17, ongetwijfeld ook zijn uitgeroeid. De gaping zal dan nog wijder zijn geworden; want zij zal bestaan tusschen den mensch in een beschaafder staat, naar wij mogen hopen, dan de Kaukasiër, en den eenen of anderen aap, zoo laag ontwikkeld als de baviaan, in plaats van, zooals tegenwoordig, tusschen den neger of Nieuw-Hollander en den gorilla.

Wat de afwezigheid van fossiele overblijfselen aangaat, die als verbindingsleden tusschen den mensch en zijn op apen gelijkende voorouders [278]zouden kunnen dienen, zal niemand veel gewicht daaraan hechten, die de verhandeling van Sir C. Lyell18 heeft gelezen, waarin deze aantoont, dat bij al de klassen van Gewervelde Dieren de ontdekking van fossiele overblijfselen uiterst langzaam en toevallig heeft plaats gehad. Ook moeten wij niet vergeten, dat die streken, waar men de meeste kans heeft fossiele verbindingsleden tusschen den mensch en een of ander uitgestorven aapachtig schepsel te vinden, tot nog toe niet door geologen zijn doorzocht.

Lagere ontwikkelingstrappen in de geschiedenis van den mensch. Wij hebben gezien, dat de mensch zich uit de Catarrhinen of de afdeeling der Simiadae die de Oude Wereld bewoont, schijnt te hebben ontwikkeld, nadat deze laatste zich van de afdeeling der Apen der Nieuwe Wereld had gescheiden. Wij zullen nu de meer verwijderde sporen van zijn stamboom trachten te volgen, en daarbij in de eerste plaats afgaan op de wederzijdsche verwantschappen tusschen de verschillende klassen en orden, waarbij wij eenige geringe hulp zullen ontvangen van de perioden, zoover die met zekerheid bekend zijn, waarin zij achtereenvolgens op aarde verschenen. De halfapen (Lemuriden) staan beneden de ware apen (Simiadae), doch zij zijn nauw met hen verwant; zij vormen een zeer onderscheiden familie der Primaten, of, volgens Haeckel, een afzonderlijke orde. Deze groep omvat zeer verschillende, ja, soms sterk van elkander afwijkende vormen, tusschen welke gapingen bestaan. Het is daarom waarschijnlijk, dat vele daartoe behoorende soorten zijn uitgestorven. De overblijvende leven meest op eilanden, namelijk op Madagascar en in Insulinde, waar zij niet blootgesteld waren aan een zoo sterke mededinging in den levensstrijd, als zij zulks op goed aaneenhangende vastelanden zouden zijn geweest. Deze groep omvat vormen die op zeer verschillende trappen van ontwikkeling staan, en leidt ons dus, zooals Huxley opmerkt19, „ongevoelig van de kroon en het toppunt der dierlijke schepping naar beneden tot wezens welke, naar het schijnt, nog slechts ééne schrede zijn verwijderd van de laagste, kleinste en verstandelijk het minst ontwikkelde der Placentale Zoogdieren.” Deze verschillende redenen maken het waarschijnlijk, dat de Simiadae zich oorspronkelijk hebben ontwikkeld [279]uit de voorouders der thans levende Lemuriden (12); en deze op hun beurt uit vormen die zeer laag stonden in de reeks der zoogdieren.

De Buideldieren (Marsupialia) staan door vele belangrijke kenmerken beneden de Placentale Zoogdieren. Zij verschenen in een vroegere geologische periode en hun verbreiding was eertijds veel grooter dan tegenwoordig. Daarom onderstelt men algemeen, dat de Placentale Zoogdieren zijn ontsproten uit de Implacentale of Buideldieren; echter niet uit vormen die zeer veel geleken op de thans levende Buideldieren, maar uit de vroege voorouders van deze. De Snaveldieren (13) (Monotremata) zijn nauw verwant met de Buideldieren en vormen een derde en nog lagere afdeeling in de groote reeks der Zoogdieren. Zij worden in onzen tijd alleen vertegenwoordigd door het vogelbekdier (Ornithorhynchus) en het Stekeldier (Echidna), en deze beide vormen mag men veilig beschouwen als overblijfselen van een veel grootere groep, die in Australië door een gelukkigen samenloop van omstandigheden zijn bewaard gebleven. De Snaveldieren zijn hoogst belangwekkend, daar zij ons door vele belangrijke punten van hun maaksel tot de klasse der Reptielen voeren.

Bij onze pogingen om den stamboom der zoogdieren, en derhalve ook dien van den mensch, nog lager in de reeks te vervolgen, worden wij door hoe langer hoe grooter wordende duisternis omgeven. Hij die wenscht te zien wat scherpzinnigheid en kennis tot stand kunnen brengen, raadplege Prof. Haeckel’s werken.20 Ik zal mij tevreden stellen met eenige weinige algemeene opmerkingen. Ieder aanhanger der ontwikkelingstheorie zal aannemen, dat de vijf groote klassen van Gewervelde Dieren, namelijk de Zoogdieren, Vogels, Reptielen, Amphibieën en Visschen, allen gezamenlijk van een enkelen grondvorm afstammen want zij hebben vele gemeenschappelijke kenmerken, vooral gedurende den embryonalen staat. Daar de klasse der Visschen de laagst georganiseerde is en vroeger dan de andere op aarde verscheen, mogen wij besluiten, dat al de leden van het onder-rijk der Gewervelde [280]Dieren afstammen van een of ander op een visch gelijkend dier, minder hoog georganiseerd dan eenige visch die tot dusverre in de laagste formaties die bekend zijn, is gevonden. Het geloof dat dieren, zoo verschillend als een aap of olifant en een kolibri, een slang, een kikvorsch en een visch, enz., allen kunnen zijn voortgekomen uit de zelfde stamouders, zal monsterachtig schijnen aan hen, die geen acht hebben geslagen op de vorderingen, die de natuurlijke geschiedenis in de laatste jaren heeft gemaakt. Want dit geloof sluit in zich het voormalig bestaan van tusschenvormen, welke al die thans zoo uiterst ongelijke vormen nauw met elkander verbonden.

Het is echter zeker, dat er groepen van dieren hebben bestaan of nog bestaan, welke dienen om verscheidene groote klassen van Gewervelde Dieren meer of minder nauw met elkander te verbinden. Wij hebben gezien, dat het vogelbekdier (Ornithorhynchus) een overgang vormt tot de Reptielen; en Prof. Huxley heeft de merkwaardige, door den heer Cope en anderen bevestigde ontdekking gedaan, dat de voormalige Dinosauriërs in vele belangrijke punten tusschen zekere Reptielen en zekere Vogels in staan—welke laatste bestaan uit de struisvogelachtige vogels (zelven blijkbaar een wijdverspreid overblijfsel van een grootere groep) en uit de Archaeopteryx, dien vreemdsoortigen vogel uit het secundaire tijdvak, die een langen staart bezat, op dien van een hagedis gelijkende. (14) Verder vertoonen volgens Prof. Owen21 de Ichthyosauriërs—roeipooten bezittende, groote zeehagedissen—vele punten van verwantschap met de Visschen, of liever, volgens Huxley, met de Amphibieën. Deze laatste klasse (tot de hoogste afdeeling waarvan de kikvorschen en padden behooren) is blijkbaar verwant met de Ganoïde Visschen. Van deze laatste visschen wemelde het gedurende de oudere geologische vormingen, en zij waren gebouwd volgens hetgeen men een sterk gegeneraliseerd type noemt, dat is, zij vertoonden verschillende punten van verwantschap met verscheidene andere groepen van organismen. De Amphibieën en Visschen worden ook door de Lepidosiren zoo nauw verbonden, dat de natuuronderzoekers het gedurende langen tijd niet eens waren, tot welke dezer beide klassen dit dier moet worden gebracht. De Lepidosiren en eenige Ganoïde Visschen zijn voor volkomen uitsterving bewaard gebleven, doordat zij onze rivieren bewoonden, die vluchthavens zijn en tot [281]de groote wateren van den oceaan in de zelfde betrekking staan, als eilanden tot de vastelanden.

Eindelijk wijkt één enkel lid van de uitgebreide en zeer verschillend gevormde klasse der visschen, de Slakprik of Amphioxus, in maaksel zoozeer van alle andere visschen af, dat Haeckel volhoudt, dat het een afzonderlijke klasse van het onder-rijk der Gewervelde Dieren behoorde te vormen. Deze visch is merkwaardig wegens zijn negatieve kenmerken; men kan moeielijk zeggen, dat hij hersenen, of hart enz. bezit, zoodat hij door de oudere natuuronderzoekers onder de wormen werd gerangschikt. Vele jaren geleden merkte Prof. Goodsir op, dat de slakprik eenige punten van verwantschap vertoonde met de Zakpijpen (Ascidiae), ongewervelde, tweeslachtige (hermaphroditische) zeedieren, die voortdurend aan een steunsel zijn bevestigd. Zij gelijken nauwelijks op dieren en bestaan uit een eenvoudigen, harden, lederachtigen zak, met twee vooruitstekende openingen. Zij behooren tot de Molluscoïda van Huxley,—een lagere afdeeling van het groote onder-rijk der Weekdieren (Mollusca);—maar zij zijn sedert korten tijd door sommige natuuronderzoekers onder de Wormen (Vermes) geplaatst. Haar larven gelijken in vorm eenigszins op de maskers van kikvorschen22, en bezitten het vermogen om vrij rond te kunnen zwemmen. De heer Kowalewski23 heeft onlangs ontdekt, dat de larven der Zakpijpen (Ascidiae) verwant zijn met de Gewervelde Dieren in hun wijze van ontwikkeling, in de betrekkelijke ligging van het zenuwstelsel, en door het bezit van een deel, dat zeer veel gelijkt op de chorda dorsalis der Gewervelde Dieren. Het schijnt dus, als wij mogen afgaan op de embryologie, die altijd gebleken is de veilige gids te zijn voor de klassificatie, dat wij eindelijk een leiddraad hebben naar de bron waaruit de Gewervelde Dieren zijn gesproten.24 Wij zouden dus [282]recht hebben om aan te nemen, dat er in een uiterst lang geleden tijdperk een groep van dieren bestond, die in vele opzichten op de larven der tegenwoordige Zakpijpen (Ascidiae) geleek, en zich in twee groote takken splitste,—waarvan de eene in ontwikkeling achteruitging en de tegenwoordige klasse der Zakpijpen (Ascidiae) voortbracht, terwijl de andere opsteeg tot de kroon en het toppunt van het Dierenrijk, door het aanzijn te geven aan de Gewervelde Dieren. (15)

Wij hebben tot dusverre beproefd den stamboom der Gewervelde Dieren met behulp hunner wederkeerige punten van verwantschap op te maken. Wij zullen nu den mensch beschouwen, zooals hij bestaat, en, dunkt mij, in staat zijn het maaksel onzer vroege voorouders gedeeltelijk te beschrijven, zooals het in opvolgende tijdperken was, ofschoon niet in nauwkeurige tijdsorde. Dit kan geschieden door middel der rudimentaire deelen die de mensch nog heeft behouden, door de kenmerken die zich nu en dan door atavisme bij hem vertoonen, en door behulp van de beginselen der morphologie en embryologie. De verschillende feiten waarop ik hier zinspeel, zijn in de vorige hoofdstukken medegedeeld. De vroege voorouders van den mensch waren ongetwijfeld eens geheel met haar bedekt, terwijl beide seksen baarden bezaten; hun ooren waren puntig en konden worden bewogen, en hun lichamen waren voorzien van een staart, die de daartoe behoorende spieren bezat. Hun ledematen en lichamen werden ook in beweging gebracht door vele spieren, die tegenwoordig slechts nu en dan opnieuw verschijnen, maar bij de apen normaal voorkomen. De groote slagader en zenuw van het opperarmbeen liep door een foramen supra condyloïdeum. In dit of in een vroeger tijdperk bezat het darmkanaal een veel grooter diverticulum of coecum (blinden darm), dan tegenwoordig. Te oordeelen naar de plaatsing van den grooten teen bij den foetus, was de voet toen een grijporgaan; en onze voorouders hadden ongetwijfeld de gewoonte van in de boomen te leven en bewoonden een of ander [283]warm boschrijk land. De mannetjes bezaten groote hoektanden, en gebruikten die als geduchte wapenen.

In een veel vroeger tijdperk was de baarmoeder dubbel, werden de uitwerpselen door een cloaca ontlast, en werd het oog beschermd door een derde ooglid (membrana nictitans). In een nog vroeger tijdperk waren de voorouders van den mensch waterbewoners; want de morphologie leert ons op duidelijke wijze, dat onze longen uit een gewijzigde zwemblaas bestaan, die eens diende om zich drijvende te houden. De spleten in den hals van den menschelijken embryo toonen de plaats waar zich eens de kieuwen bevonden. Ongeveer in dit zelfde tijdvak vervulden de oernieren (corpora Wolffiana) de plaats der ware nieren. Het hart bestond slechts uit een eenvoudig kloppend vat en de wervelkolom werd vervangen door een ruggestreng (chorda dorsalis). Deze vroege voorgangers van den mensch, aldus beschouwd in de duistere schuilhoeken van het verleden, moeten even laag, of zelfs nog lager georganiseerd zijn geweest, dan de Slakprik of Amphioxus.

Er is een ander punt dat een nadere vermelding verdient. Het is lang bekend geweest, dat in het onder-rijk der Gewervelde Dieren de eene sekse rudimenten bezit van verschillende bijkomende deelen, behoorende tot het voortplantingsstelsel, die eigenlijk aan de andere sekse toekomen; en het is tegenwoordig uitgemaakt, dat op een zeer vroeg tijdstip van de embryonale ontwikkeling, beide seksen ware mannelijke en vrouwelijke geslachtsklieren hebben. Een uiterst ver verwijderde stamvorm van het geheele onder-rijk der Gewervelde Dieren schijnt dus tweeslachtig (hermaphroditisch) te zijn geweest.25 Hier stuiten wij echter op een eigenaardige moeielijkheid. In de klasse der Zoogdieren bezitten de mannetjes in hun vesiculae prostaticae rudimenten van een baarmoeder met den daaraan verbonden doorgang; zij hebben ook rudimentaire tepels en sommige mannelijke buideldieren [284]vertoonen rudimenten van een buidel.26 Andere dergelijke feiten zouden hierbij gevoegd kunnen worden. Moeten wij derhalve onderstellen, dat eenig uiterst oud zoogdier de organen bezat aan beide seksen eigen, dat nog hermaphrodiet bleef, nadat het de voornaamste kenmerken van zijn eigen klasse had verkregen, en dus nadat het zich had afgescheiden van de lagere klassen van het onder-rijk der Gewervelde Dieren? Dit is in de hoogste mate onwaarschijnlijk; want wij moeten afdalen tot de Visschen, de laagste van alle klassen der Gewervelde Dieren, eer wij eenige nog bestaande hermaphroditische vormen vinden.27 Waarom mannelijke zoogdieren rudimenten van de bijkomende vrouwelijke organen, en vrouwelijke zoogdieren rudimenten van de mannelijke organen bezitten, kan wellicht worden verklaard door aan te nemen, dat toen de eene sekse trapsgewijze de aan haar eigen bijkomende organen verkreeg, sommige der achtereenvolgende trappen of wijzigingen op de andere sekse werden overgebracht. Wanneer wij de seksueele teeltkeus behandelen, zullen wij tallooze voorbeelden van dezen vorm van overbrenging ontmoeten,—zooals in het geval van de sporen, vederen en schitterende kleuren, door mannelijke vogels verkregen voor den strijd of tot versiering, maar op de wijfjes overgebracht in een rudimentairen of onvolmaakten toestand.

Het feit, dat mannelijke zoogdieren borsten bezitten die, wat hun functie aangaat, onvolkomen zijn, is in sommige opzichten bijzonder merkwaardig. De Snaveldieren (Monotremata) bezitten wel melkafscheidende klieren met openingen, maar geen tepels; en daar deze dieren geheel onder aan de reeks der Zoogdieren staan, is het waarschijnlijk, dat de stamvormen dier klasse eveneens wel melkafscheidende klieren, doch geen tepels bezaten. Deze gevolgtrekking wordt [285]gesteund door hetgeen van de ontwikkelingswijze bekend is; want Professor Turner verzekert mij, op autoriteit van Kölliker en Langer, dat bij den embryo de melkafscheidende klieren duidelijk zijn afgeteekend, vóór er nog een spoor van tepels zichtbaar is; en wij moeten ons steeds herinneren, dat de opeenvolgende ontwikkeling der deelen bij het individu over het algemeen schijnt te vertegenwoordigen en in overeenstemming te zijn met de opeenvolgende ontwikkeling der wezens in de zelfde lijn van afstamming. (18) De Buideldieren (Marsupialia) verschillen van de Snaveldieren (Monotremata) door het bezit van tepels; zoodat deze organen waarschijnlijk het eerst werden verkregen door de Buideldieren, nadat zij zich van de Snaveldieren hadden gescheiden en deze in ontwikkeling waren voorbijgestreefd, en daarna op de Placentale Zoogdieren werden overgebracht.28 Niemand zal onderstellen, dat, nadat de Buideldieren ongeveer hun tegenwoordig maaksel hadden verkregen en daarom in een vrij laat tijdperk van de ontwikkeling van de reeks der Zoogdieren, eenige daartoe behoorende soort nog hermaphroditisch was gebleven. Wij schijnen dus genoodzaakt te zijn tot de voorgaande beschouwingswijze terug te keeren en te besluiten, dat de tepels zich het eerst hebben ontwikkeld bij de wijfjes van den eenen of anderen zeer ouden vorm van Buideldieren, en later overeenkomstig een gewone wet van erfelijkheid op de mannetjes werden overgebracht in een, wat hun functie aangaat, on volmaakten toestand.

Toch is het vermoeden wel eens bij mij opgekomen, dat, lang nadat de stamouders van de geheele klasse der Zoogdieren hadden opgehouden hermaphroditen te zijn, beide seksen wellicht melk voortgebracht en de jongen daarmede gevoed hadden; en in het geval van de Buideldieren, dat beide seksen de jongen in haar buidels hadden gedragen. Dit zal niet volstrekt ongelooflijk schijnen, als wij bedenken, dat de mannetjes der Naaldvisschen of Zeenaalden (Syngnatus) de eieren der wijfjes in een door zijdelingsche uitbreiding der huid gevormden broedzak opnemen, ze uitbroeden en later, naar sommigen gelooven, de jongen voeden29;—dat sommige andere mannelijke [286]visschen de eieren in hun bekken of kieuwholten uitbroeden;—dat de mannetjes van sommige soorten van padden de eiersnoeren aan de wijfjes ontnemen en om hun eigen dijen winden en ze daar houden tot de maskers geboren zijn;—dat de mannetjes van sommige vogels den geheelen plicht der uitbroeding op zich nemen en dat mannelijke duiven, even goed als de wijfjes, hun jongen met een in hun krop afgescheiden stof voeden. Het bovenvermelde vermoeden kwam echter het eerst bij mij op, omdat de melkklieren bij de mannelijke zoogdieren zooveel volkomener zijn ontwikkeld dan de rudimenten van die andere bijkomende voortplantingsorganen, welke men bij de eene sekse vindt, hoewel zij eigenlijk aan de andere toebehooren. De melkklieren en tepels, zooals zij bij de mannelijke zoogdieren bestaan, kunnen inderdaad nauwelijks rudimentair worden genoemd; zij zijn eenvoudig niet ontwikkeld en wat hun functie aangaat, niet werkzaam. Zij worden sympathetisch (19) aangedaan onder den invloed van sommige ziekten, evenals de zelfde organen bij het wijfje. Bij de geboorte scheiden zij dikwijls eenige weinige droppels melk af, en er bestaan voorbeelden dat zij nu en dan bij den mensch en andere zoogdieren goed ontwikkeld waren en een behoorlijke hoeveelheid melk afscheidden. Dit laatste was ook het geval bij dien jongen man, waarvan ik vroeger melding heb gemaakt, die twee paar tepels bezat. Indien wij nu onderstellen dat gedurende een vroegere langdurige periode de mannelijke zoogdieren de wijfjes behulpzaam waren in het voeden van hun jongen en dat naderhand door de eene of andere oorzaak, b.v. omdat er minder jongen werden voortgebracht, de mannetjes ophielden deze hulp te verleenen, zou onbruik dezer organen gedurende den volwassen leeftijd maken, dat zij ophielden werkzaam te zijn, en volgens twee welbekende beginselen van de erfelijkheid zou deze werkeloosheid waarschijnlijk overgaan op de mannetjes op den overeenkomstigen volwassen leeftijd. In vroegere leeftijden zouden zij daardoor echter niet zijn aangedaan, zoodat zij even goed ontwikkeld zouden zijn bij de jongen van beide seksen.

[287]

Besluit.—De beste definitie van vooruitgang of hoogere ontwikkeling in de organische reeks, welke ooit is gegeven, is die van von Baer; en deze berust op de hoegrootheid der differentiatie en specialisatie van de verschillende deelen van het zelfde wezen, als het, zooals ik geneigd zou zijn er bij te voegen, op volwassen leeftijd is gekomen. Daar nu de organismen door middel der natuurlijke teeltkeus op langzame wijze geschikt zijn gemaakt voor verschillende levenswijzen, zullen hun organen, wegens het voordeel, verkregen door de verdeeling van den physiologischen arbeid, meer en meer voor verschillende functies gedifferentieerd en gespecialiseerd zijn geworden. Het zelfde deel schijnt soms eerst voor het eene doel, en dan lang naderhand voor eenig ander en geheel verschillend doel te zijn gewijzigd; en zoo zijn alle deelen hoe langer hoe samengestelder geworden. Elk organisme zal echter in zijn maaksel nog het algemeene type hebben behouden van den stamvorm waaruit het zich oorspronkelijk ontwikkelde. In overeenstemming met deze beschouwingswijze schijnt het, als wij ons tot de geologische bewijzen wenden, dat de organisatie over de geheele wereld met langzame en afgebroken stappen is vooruitgegaan. In het groote onder-rijk der Gewervelde Dieren bereikte zij haar toppunt in den Mensch. Men moet echter niet onderstellen, dat groepen van organische wezens altijd worden verdrongen en verdwijnen, zoodra zij andere en meer volmaakte groepen hebben doen geboren worden. Deze laatste, hoewel overwinnaars van haar voorgangers, zijn niet altijd beter geschikt voor alle plaatsen in de huishouding der natuur. Sommige oude vormen schijnen te zijn blijven leven, omdat zij beschermde streken bewoonden, waar zij niet aan strenge mededinging waren blootgesteld; en deze helpen ons dikwijls bij het opmaken van onze stamboomen door ons een goed denkbeeld te geven van voormalige verloren gegane bevolkingen. Wij moeten ons echter hoeden voor het dwaalbegrip om de bestaande leden van de eene of andere laag georganiseerde groep aan te zien voor volmaakte vertegenwoordigers van hun oude voorgangers.

De oudste stamvormen van het Onder-rijk der Gewervelde Dieren, waarvan wij in staat zijn een duister denkbeeld te verkrijgen, bestonden, naar het schijnt, in een groep van zeedieren30, op de larven der tegenwoordige [288]Zakpijpen (Ascidiae) gelijkende. Deze dieren gaven waarschijnlijk het aanzijn aan een groep Visschen, even laag georganiseerd als de Slakprik; en uit deze moeten zich de Ganoïden en andere op Lepidosiren gelijkende Visschen hebben ontwikkeld. Van zulk een visch zou een zeer kleine vooruitgang ons tot de Amphibieën leiden. Wij hebben gezien, dat er eens een innig verband heeft bestaan tusschen Vogels en Reptielen, en de Snaveldieren (Monotremata) verbinden nog heden in geringe mate de Zoogdieren met de Reptielen. Niemand kan echter op dit oogenblik zeggen, door welke afstammingslijn de drie hoogere verwante klassen, namelijk de Zoogdieren, Vogels en Reptielen, zijn ontstaan uit een der beide lagere klassen van Gewervelde Dieren, namelijk de Amphibieën en de Visschen. In de klasse der Zoogdieren zijn de stappen niet moeielijk te begrijpen, die van de oude Snaveldieren (Monotremata) tot de oude Buideldieren (Marsupialia) en van deze tot de voormalige stamouders der Placentale Zoogdieren leiden. Wij kunnen op die wijze opklimmen tot de Lemuriden, en deze worden door geen wijde tusschenruimte van de Ware Apen (Simiadae) gescheiden. De Ware Apen (Simiadae) vertakten zich toen in twee groote stammen, de Apen der Nieuwe Wereld en de Apen der Oude Wereld; en uit den laatsten kwam, in een lang geleden tijdperk, de Mensch, het wonder en de roem van het Heelal, voort. (21)

Wij hebben op deze wijze den mensch een stamboom gegeven van verbazende lengte, maar, het moet worden bekend, niet van den edelsten aard. Men heeft dikwijls opgemerkt dat de wereld juist zoo is ingericht, alsof zij gereed was gemaakt voor de ontvangst van den mensch; en dit is in zekeren zin de zuivere waarheid; want hij is het [289]aanzijn verschuldigd aan een lange reeks van voorouders. Tenzij wij willens de oogen sluiten, kunnen wij met onze tegenwoordige kennis bij benadering onze voorouders en bloedverwanten leeren kennen; en wij behoeven ons geenszins over hen te schamen. (22) Het nederigste organisme staat een weinig hooger dan het onbezielde stof onder onze voeten; en niemand kan met een onbevooroordeelden geest eenig levend wezen bestudeeren, zonder in verrukking te geraken over deszelfs wondervol maaksel en eigenschappen.

[Inhoud]

AANTEEKENINGEN.

(1) Vergelijk aanteekening 6, blz. 217.

(2) „De geestelijke Hamlet Clark zegt, dat de Saüba van Rio de Janeiro, een soort zeer nauw verwant aan die waarvan wij spreken31, een tunnel heeft uitgegraven onder het bed der rivier Parahyba, op een plaats, waar zij zoo breed is als de Theems bij London-Bridge” (Snellen van Vollenhoven, „Gedaantewisseling en Levenswijze der Insekten”, Haarlem, 1870, blz. 435).

In Texas leeft een soort van mieren, die de zaden van een bepaalde grassoort op daartoe toebereiden grond zouden uitzaaien, oogsten en bewaren, en een deel van den oogst weêr tot uitzaaiing gebruiken, dus landbouw beoefenen. Volgens andere berichten zouden zij die „mierenrijst”, echter niet zaaien, maar eenvoudig alle andere planten op de plekken waar die groeit, vernielen, met andere woorden: wieden. Hierdoor kan de „mierenrijst” natuurlijk weliger groeien.

Men vergelijke over de mieren ook „Ontstaan der Soorten”, 3e Ned. Uitgaaf, blz. 304, 315, 353, 362, 366, 408; Büchner, Dr. L., „Uit het Leven der Dieren”, Nijmegen, 1877, en vooral Sir John Lubbock, „Ants, Bees and Wasps. A Record of Observations on the Habits of the Social Hymenoptera”, 9de Uitgaaf, deel uitmakende van de bekende „International Scientific Series.”

(3) Deze vier Onder-klassen dragen den naam van Archencephala, Gyrencephala, Lissencephala en Lyencephala. De Archencephala, waartoe alleen de Mensch (Orde der Bimana) behoort, zouden zich van alle andere zoogdieren onderscheiden, doordat bij hen alleen de halfronden der groote hersenen zich van boven tot achter de kleine hersenen zouden uitstrekken, en zij alleen ook een lobus posterior en hippocampus minor zouden bezitten. Wij hebben er reeds in aanteekening 10, blz. 39, op gewezen, dat Owen hierin dwaalde en de hersenen der hoogere apen de zelfde kenmerken aanbieden. Tot de Onder-klasse der Gyrencephala, bij welke de groote hersenen bijna altijd windingen bezitten en de groote hersenen de kleine nog steeds grootendeels bedekken, brengt Owen de Orden der Quadrumana, Carnivora, [290]Artiodactyla32, Perissodactyla33, Proboscidea34, Toxodontia35, Sirenia en Cetacea. Tot de Lissencephala, bij welke de groote hersenen gewoonlijk glad zijn of slechts weinig windingen vertoonen, en de lobi olfactorii van voren en de geheele massa der kleine hersenen van achteren onbedekt laten, brengt Owen de Orden der Bruta36, Insectivora en Rodentia. De Onder-klasse der Lyencephala die zich door het gemis van het corpus callosum onderscheidt, bevat de Orden der Marsupialia en Monotremata (R. Owen, „On the Characters, Principles of Division and Primary Groups of the Class Mammalia.” Read at the Linnean Society, Febr. 17th and 21st, 1857).

(4) Ik ben bewust, dat velen het woord Snaveldieren voor een Germanisme verklaren. Het is echter goed gevormd volgens de regels der Nederlandsche taal en m.i. fraaier dan vogelbekdier (dat vooral in samenstellingen als Eendvogelbekdier en Egelvogelbekdier afschuwelijk is). Den naam Vogelbekdier wensch ik alleen gegeven te zien aan Ornithorhynchus (waarvan het de letterlijke vertaling is) en die van Snaveldieren aan alle Monotremata. Voor Echidna sla ik den naam Stekeldier voor. Gestekelde miereneter, zooals Lubock hem noemt, kan aanleiding geven tot verwarring met de eigenlijke miereneters (Myrmecophaga) die tot een geheel andere Orde en zelfs Onder-klasse der Zoogdieren behooren.

(5) Bij eenige buitengewoon behaarde individu’s van de Japansche Aino’s (gelijk bekend is, een buitengewoon harig volk) vond B. H. Chamberlain („Memoirs of the Literature College of the University of Japan”, 1886, afl. 1) dat de haren op het borstbeen, tusschen de schouders en billen juist zoodanig gericht waren als het nuttigst zou zijn om den regen af te doen druppelen. De daar groeiende haarbossen waren verscheidene Eng. duimen lang.

(6) De beide ondergroepen, waaruit de groep der Platyrrhinae is samengesteld en die de namen van Hesperopitheci of Cebidae en van Hemipitheci of Hapalidae dragen, verschillen evenveel van elkander als de Platyrrhinae van de Catarrhinae.37

Wij meenen daarom, dat het beter is de ware apen in drie hoofdgroepen van gelijke waarde te verdeelen: 1^o. de Catarrhinae of Heopitheci (Apen [291]der Oude Wereld); 2^o. de Cebidae of Hesperopitheci (voor welke groep men ook den naam Platyrrhinae (in beperkten zin) zou kunnen behouden); 3^o. de Hemipitheci of Hapalidae (Eekhoornapen). Deze laatste vertegenwoordigen o.i. de Nieuwe Wereld de Lemuriden der Oude Wereld. Deze indeeling komt met die van Mivart (blz. 274, noot) overeen maar wijkt o.i. belangrijk van de door Darwin (blz. 273) gegeven rangschikking af. De verschillen blijken uit de volgende tabel:

Catarrhinae of Heopitheci	Platyrrhinae.
	Hesperopitheci	Hemipitheci
32 tanden.	36 tanden.	32 tanden.
4 valsche en 6 ware maaltanden in elke kaak.	6 valsche en 6 ware maaltanden in elke kaak.	6 valsche en 4 ware maaltanden in elke kaak.
Platte nagels.	Platte nagels.	Klauwvormige nagels met uitzondering van die van den duim der achterhanden.
Duim der voorhanden ontbreekt slechts zeer zelden en is van de vingers verwijderd.	Duim der voorhanden ontbreekt bij velen en is, waar hij aanwezig is, van de vingers verwijderd.	Duim der voorhanden ontbreekt nimmer en is niet van de vingers verwijderd.
Neusschot smal, neusgaten voor- en benedenwaarts gekeerd.	Neusschot breed, neusgaten zijdelings gekeerd.	Neusschot breed, neusgaten zijdelings gekeerd.
		Het voorhoofdsbeen zet zich bij vele tusschen de oogkassen boven de neusbeenderen voort en is aldaar bol verheven.
Sommige staartloos, nimmer een grijpstaart.	Alle gestaart, bij vele een grijpstaart.	Alle gestaart, nimmer een grijpstaart.
Bij de meesten eeltplekken aan de billen, bij velen wangzakken.	Nimmer eeltplekken aan de billen, noch wangzakken.	Nimmer eeltplekken aan de billen, noch wangzakken.

Zoo wij in deze tabel van „voor-” en „achterhanden” spreken, hoewel wij in aanteekening 14, blz. 41, hebben opgemerkt, dat de zoogenaamde achterhanden der apen eigenlijk ware voeten zijn, was zulks slechts om ons aan het eenmaal aangenomen spraakgebruik te houden.

Wat de in de volgende alinea door Darwin aangestipte vraag aangaat, of de anthropomorphen als een afzonderlijke groep der Catarrhinae moeten worden beschouwd, willen wij nog het volgende opmerken:

Haeckel verdeelt de Apen der Oude Wereld in twee ondergroepen: 1^o. Catarrhinae met een staart (Menocerca) en 2^o. Catarrhinae zonder staart (Lipocerca). De groep der Lipocerca omvat de Anthropomorphen en den Mensch, die der Menocerca de overige Apen der Oude Wereld. Deze laatste worden, al naar zij wangzakken bezitten of niet, in de beide families der Ascoparea en Anasca onderscheiden („Natürliche Schöpfungsgeschichte”, 1ste uitgaaf, [292]blz. 570). R. Hartman, hoogleeraar aan de Universiteit te Berlijn, geeft in zijn werk: „Die Menschenähnl. Affen”, Leipzig, Brockhaus, 1883, blz. 268, de volgende indeeling van de Orden der Primaten en Lemuriden (hij scheidt deze laatste als afzonderlijke Orde af van die, welke den mensch en de ware apen omvat), met welke ik mij in hoofdzaak goed kan vereenigen, schoon ik Hapale als een derde zelfstandige Onder-familie van de eigenlijke apen (Simiina) beschouw.

1. Zoogdieren (MAMMALIA).

A. Monodelphia Blainv. (Placentalia Owen).

• 1. Orde: PRIMATES L.
  • 1. Familie: Primarii.
    • 1. Onder-familie: Erecti (de Mensch, Homo sapiens).
    • 2. Onder-familie: Anthropomorpha L.
      • a) Dasypoga (d.i. zonder eeltplekken aan de billen).
        • 1. Geslacht: Troglodytes.
          • Soorten: T. Gorilla en T. niger (Chimpanzee) enz.
        • 2. Geslacht: Pithecus.
          • Soort: P. Satyrus (Orang Oetan).
      • b) Tylopoga (d.i. met eeltplekken aan de billen).
        • 3. Geslacht: Hylobates.
          • Soorten: de Gibbons.
  • 2. Familie: Eigenlijke Apen (Simiina).
    • 1. Onder-familie: Catarrhina.
      • Geslachten: Semnopithecus, enz.
    • 2. Onder-familie: Platyrrhina.
      • Geslachten: Mycetes, Cebus, Hapale enz.
• 2. Orde: PROSIMII (Halfapen of Lemuridae).

De Lemuriden kunnen o.a. ook daarom niet met den mensch en de apen in de zelfde orde worden vereenigd, omdat zij van hen afwijken in den vorm der eivliezen en van de placenta, welke laatste bij hen, gelijk Milne Edwards („Compt. rend.”, T. LXXIII, blz. 422) heeft aangetoond, klokvormig is en veel meer nadert tot die der Carnivora, dan tot die van den mensch, de apen, vledermuizen, insectivoren en knaagdieren, wier gemeenschappelijke voorouders waarschijnlijk tot de Lemuriden behoorden. Ook de anatomische verschillen zijn daartoe te groot.

(7) De maag der Slankapen bestaat uit drie deelen: het cardiale gedeelte, waarin de slokdarm uitmondt, bezit inwendig een gladde oppervlakte; het tweede gedeelte bestaat uit een dubbele rij zakjes; het derde of pylorusgedeelte is langwerpig van vorm, bezit nog eenige insnoeringen, evenals een karteldarm, doch wordt aan het einde van eenvoudiger maaksel.

(8) Mesopithecus penthelicus Gaudry. In het maaksel van den kop geleek hij op Semnopithecus, in dat der ledematen op Macacus.

(9) Onder al de verdraaide voorstellingen die de tegenstanders der ontwikkelingstheorie van de denkbeelden der Darwinisten gelieven te geven, is er wellicht geen belachelijker, dan dat de Darwinisten zouden beweren, dat de mensch uit een der thans levende aapsoorten zou zijn ontstaan. Tot hun verontschuldiging kan men bijbrengen, dat juist de hevigste tegenstanders meestal personen zijn, die de eerste beginselen missen van de kundigheden, noodig om de stellingen der Darwinisten te beoordeelen, en wier uitspraken daaromtrent slechts even zoo vele bewijzen zijn hunner onwetendheid. Daar de ontwikkelingstheorie berust op het denkbeeld, dat de thans levende hoogere diersoorten slechts gewijzigde afstammelingen zijn der uitgestorvene, [293]ligt het voor de hand, dat twee thans levende hoogere diersoorten nimmer in rechte lijn met elkander verwant kunnen zijn, maar dat hun verwantschap beter zou kunnen worden uitgedrukt door het woord „neef.” Niemand zal dus zoo dwaas zijn te beweren, dat de mensch van den gorilla, chimpanzee of orang afstamt, schoon deze dieren zeker tot onze naaste familie behooren. Het is dus zeer duidelijk, hoe onze vaderlandsche geleerden Schroeder van der Kolk en Vrolik hebben kunnen zeggen: „Wij kennen geen soort van apen die een directen overgang tot den mensch vormt. Wilde men met geweld den mensch van de apen afleiden, dan zou men zijn hoofd moeten zoeken bij die kleine apen, die zich om de Ouistiti’s en Rolapen groepeeren, zijn hand bij den Chimpanzee, zijn skelet bij den Siamang, zijn hersenen bij den Orang” („zijn voet bij den Gorilla”, voegt Vogt er bij). Zij hebben daardoor voldingend bewezen, dat de mensch niet in rechte lijn van die apen afstamt, iets dat eigenlijk niet behoefde te worden bewezen, daar niemand zulks beweert. Zij hebben daardoor echter ook voldingend bewezen, dat de mensch met al die apen nauw verwant is. Evenzoo nadert het Fransch in sommige opzichten tot het Italiaansch, in andere tot het Spaansch, wederom in andere tot het Roemenisch, terwijl het Spaansch wederom met het Portugeesch overeenkomt in punten, waarin het van het Fransch en Italiaansch afwijkt, enz. Dit bewijst, dat het Fransch geen dochtertaal is van een der genoemde talen, maar tevens, dat zij allen afstammelingen zijn van een zelfde oude, doode taal, het Latijn. De kinderen der verschillende menschenrassen gelijken meer op elkander, dan de volwassen individu’s, evenzoo gelijken de jongen der apen meer op onze kinderen en op elkander, dan de volwassen apen op ons en op elkander. Wij hebben hier dus een aantal convergeerende lijnen die elkander in een achter ons gelegen punt moeten snijden. De ontwikkelingsgeschiedenis van het individu toch geeft de ontwikkelingsphasen die het type heeft doorloopen, terug. Als dus de jonge apen meer op onze kinderen gelijken, dan de volwassen apen op ons, dan is er een tijd geweest dat de voorouders der tegenwoordige apen meer op onze voorouders geleken, dan de tegenwoordige apen op ons. Als er een tijdstip in de embryonale ontwikkeling is, waarop de embryo van een aap niet van een menschelijk embryo is te onderscheiden, dan is er ook een tijdstip geweest, waarop de voorouders der tegenwoordige apen de zelfde kenmerken hadden, tot de zelfde soort behoorden, als de onze. Iedere ontwikkelingsphase van het menschelijk type is op die wijze om zoo te zeggen pro memoria aangeteekend in de ontwikkelingsgeschiedenis van het individu.

(10) Haeckel ontwikkelde in de eerste uitgaven zijner „Natürliche Schöpfungsgeschichte” (1ste uitgaaf, blz. 619), het denkbeeld, dat de oorspronkelijke bakermat van het menschelijk geslacht een thans onder den spiegel van den Indischen Oceaan verzonken vasteland zou zijn geweest, dat zich ten zuiden van het tegenwoordige Azië (en waarschijnlijk daarmede verbonden) eenerzijds tot Achter-Indië en Insulinde, anderzijds westelijk tot Madagascar en Zuid-oostelijk Afrika uitstrekte. Dit hypothetische vasteland is wegens de Lemuriden die sommige nog overgebleven deelen er van bewonen, door den Engelschman Sclater Lemuria genoemd. Deze hypothese moet als onjuist worden beschouwd. Er leven ook op het vasteland van Afrika Lemuriden en in Noord-Amerika zijn fossiele Lemuriden gevonden. Daarenboven is de Indische Oceaan grootendeels zeer diep, en het is in hooge mate onwaarschijnlijk, dat daarin ooit een vasteland zou hebben gelegen. In zijn „Darwinism”, 2de uitgaaf, Londen 1889 geeft A. R. Wallace een wereldkaart, [294]waarop de lijn van 1000 vademen diepte is aangegeven, die, gelijk hij in het breede aantoont, bijna overal de uiterste grens aangeeft tot welke zich ooit het vasteland kan hebben uitgestrekt. Men vergelijke het nevensgaande kaartje, dat echter in tegenoverstelling van dat van Wallace ook de omstreken der polen bevat, en waarvan de projectie mij voor het beoogde doel beter en duidelijker schijnt dan de door Wallace gebruikte projectie. Op dit kaartje zijn al de gedeelten der zee, die minder dan duizend vademen diep zijn, wit geteekend. Het onderstelde Lemuria valt bijna overal buiten de lijn van 1000 vademen diepte en heeft derhalve nooit bestaan. In de eerste uitgaaf van de Nederlandsche vertaling maakte ik omtrent het oorspronkelijk vaderland van den mensch de volgende opmerking: „Het is even waarschijnlijk, dat het Aziatisch gewest van Insulinde, waar thans nog de Orang en de Gibbons leven, de oorspronkelijke bakermat van den mensch is, als West-Afrika, het vaderland van den Chimpanzee en den Gorilla. Bedenken wij echter, dat alle volken van Afrika dolichocephaal zijn, en ook de Chimpanzee en Gorilla dit kenmerk vertoonen, terwijl het Maleische ras en vele andere Aziatische stammen brachycephaal zijn evenals de Orang en de Gibbons, bedenken wij verder, dat evenals ten Oosten van het vaderland van Chimpanzee en Gorilla een door Lemuriden bewoond eiland (Madagascar) ligt, ook het oostelijk deel van het Aziatisch gewest van Insulinde door een door Lemuriden bewoond eiland (Celebes) wordt ingenomen, ja, dat ook op Borneo, Sumatra en Java Lemuriden wonen, en dat de Lemuriden volgens Darwin en Haeckel de stam zijn, waaruit zich de ware apen en de mensch hebben ontwikkeld, dan rijst de vraag op, of de oorspronkelijke mensch niet op minstens twee afzonderlijke plaatsen is ontstaan: 1o. In Zuid-west-Afrika uit met den Chimpanzee en Gorilla verwante vormen; dit menschenras zou de oorspronkelijke stamvorm der Negers, Kaffers en Hottentotten zijn, en 2o. In het Aziatische gewest van Insulinde uit met den Orang en de Gibbons verwante vormen; dit menschenras zou de oorspronkelijke stam der Aziatische volken zijn geweest.” Hierbij komt nog, dat de Chimpanzee en Gorilla zwart zijn als de Negers, de Orang bruin als de Maleiers.

Sedert is echter door den Markies de Saporta een geheel nieuwe hypothese omtrent het oorspronkelijke vaderland van den mensch geopperd, die mij uiterst waarschijnlijk en ook uit een algemeen geologisch en palaeontologisch oogpunt hoogst belangrijk voorkomt. Ik heb haar daarom nader uiteengezet en uitgebreid in een artikel over „Het oorspronkelijk vaderland van den mensch en de oudste volksverhuizingen in het palaeolithische tijdperk”, dat ik achter het eerste gedeelte van Darwin’s werk (tusschen Hoofdstuk VII en VIII) inlasch en waarnaar ik verder verwijs. Ik zal daar het kaartje ook verder bespreken.

(11) De meening, dat de mensch niet reeds gedurende het zoogenaamde Diluvium (de Pleistocene vorming) bestond (dit laatste is een volkomen bewezen, niet meer te betwijfelen feit), maar dat zijn geslacht zelfs opklimt tot de oude tertaire tijden, wordt zeer gesteund door verscheidene overblijfselen van menschelijke nijverheid, of ten minste van stukken vuursteen die sporen van bewerking schijnen te vertoonen, welke men in verschillende tertaire lagen heeft gevonden.

Zoo vond de Abt Bourgeois in het Calcaire de la Beauce in de gemeente Thénay, dicht bij Pont-Leroy, alwaar dit 4,80 meter dik is en uit afwisselende lagen mergel, leem en zoetwater-kalksteen bestaat, in de alleronderste, uit mergel bestaande laag eenige, en in de onmiddellijk daarop rustende gele of groenachtige leem talrijke bewerkte vuursteenen. Op het Calcaire de la [295]Beauce rusten in die gemeente de zoogenaamde Sables de l’Orléanais; ook in deze vond hij zeer grof en onvolmaakt bewerkte vuursteenen en een bal („galet”), uit een kunstmatig, kool bevattend deeg vervaardigd, te zamen met beenderen van groote Olifantachtige Dieren en van Dinotherium. Deze Sables de l’Orléanais behooren evenals de daarboven gelegen Faluns de la Tourraine, die uit grijs, met zeeschelpen en zoogdierbeenderen vermengd zand bestaan, tot de Miocene vorming. Ook in de Faluns de la Tourraine vond de Abt Bourgeois bewerkte vuursteenen met de schelpen vermengd; zij vertoonen sporen van lang door het water te zijn heên en weêr gerold en zijn waarschijnlijk tijdens de vorming der Faluns door de zee uit de onderliggende lagen losgespoeld.

Ook in de Miocene lagen van Lelles sur Cher (Loir-et-Cher) vonden de Abt Bourgeois en de heer Vibraye, en in die van Pouancé (Maine-et-Loire) de abt Delaunay sporen van den tertiairen mensch.

In de Sablonières de St. Prest (Eure-et-Loir), die tot de Pliocene vorming behooren, zijn in 1863 beenderen van Rhinoceros leptorhinus, Elephas meridionalis en Hippopotamus gevonden, waarop de heer Desnoyers strepen of sporen van insnijdingen ontdekte, door ’s menschen hand gemaakt, zeer duidelijk en regelmatig, volkomen overeenkomende met die welke zijn waargenomen op de fossiele beenderen van nieuwere zoogdiersoorten. De heer Issel vond dergelijke overblijfselen in de Pliocene vorming van Colle del Vento in Savoye. Omtrent menschelijke overblijfselen uit de oudere Pliocene-periode, in Italië in het Tiberdal gevonden, vergelijke men de mededeelingen van G. Marinoni, G. R. Gualterio en A. Issel in „Atti della società Italiana die scienze naturali”, 1868 (en beknopt in „Neues Jahrb. f. Miner.”, 1871, blz. 196). In Portugal werden bewerkte vuursteenen in tertiaire lagen van het dal van den Taag bij Lissabon door den geoloog Carlos Ribeira gevonden, en tijdens het internationale voorhistorische congres te Lissabon in 1880 en 1881 door verschillende Fransche, Engelsche en Duitsche geleerden van grooten naam die ook de vindplaatsen bezochten, als echt erkend.

In zijn in den winter van 1868 te Rotterdam gehouden lezingen deelde Carl Vogt mede, dat men in het dal van den Manzanares in zekere laag een volledig skelet van Elephas meridionalis en in een daaronder gelegene en dus oudere laag overblijfselen van menschelijke kunstvlijt en zelfs menschenbeenderen had gevonden. Elephas meridionalis nu sterft reeds in de Pliocene vorming uit.

Ook de in 1844 het eerst beschreven, in den vulkanischen tuf van den uitgebranden vulkaan van Denise nabij le Puy en Velay gevonden fossiele menschenbeenderen behooren wellicht tot het tertiaire tijdvak.

Omtrent tertiaire menschenbeenderen en steenen voorwerpen uit Californië zie men de aanteekeningen op het volgende hoofdstuk.

Het is mij wel eens ingevallen, of de in de Miocene vorming gevonden, uiterst ruw bewerkte vuursteenen en de door den heer Desnoyers ontdekte insnijdingen wellicht afkomstig konden zijn, niet van menschen, maar van nog half-aapachtige voorouders van den mensch die reeds wat verder ontwikkeld waren dan de tegenwoordige apen, welke laatste, zooals men weet, steenen als werktuigen bezigen, zonder ze echter te bewerken. Er moeten tusschentrappen zijn geweest waarop de voorouders van den mensch verstandelijk vrij wat hooger ontwikkeld waren dan de Apen, doch nog steeds veel lager stonden, dan de ruwsten der tegenwoordige wilden. Het zelfde denkbeeld is, lang nadat deze opmerking in de eerste uitgaaf van dit werk verscheen, ook gemaakt door G. de Mortillet, die de tertiaire vuursteenwerktuigen [296]toeschrijft aan „le précurseur de l’homme”, wellicht Dryopithecus Fontani. Men vergelijke o.a. „Isis”, 1878, blz. 317.38 Dryopithecus Fontani is echter later gebleken geenszins nader met den mensch verwant te wezen dan de thans nog levende anthropomorphen, zoodat „le précurseur de l’homme” blijkbaar een hooger ontwikkeld wezen dan Dryopithecus moet zijn geweest. Daar de tertiaire vuursteenen die men voor bewerkt houdt, sporen van de inwerking van het vuur vertoonen, zou deze voorganger van den mensch met het gebruik van het vuur bekend moeten zijn geweest, waarop ook de in de Sables de l’Orléans gevonden, kool bevattende bal wijst. De tegenwoordige apen, zelfs de anthropomorphen, warmen zich wel bij het door den mensch ontstoken vuur, maar verstaan de kunst niet om het aan te houden door de toevoeging van nieuwe brandstof, of om het te maken. Het verhaal door Emin Pacha aan Stanley gedaan (zie „In Afrika’s donkere wildernissen”, Dl. I, blz. 494), dat de chimpanzees uit het woud van Msongwa ’s nachts fakkels gebruiken om hun weg te verlichten, als zij vruchten uit de aanplantingen komen stelen, houden wij voor een sprookje. Het verhaal komt wel in het Engelsche origineele werk („In Darkest Africa”, vol. I, blz. 423) voor, maar ontbreekt, zonderling genoeg, in de Duitsche vertaling.

(12) Prof. Cope beschreef in „The Amer. Naturalist” van Jan. 1882, blz. 73, onder den naam van Anaptomorphus Homunculus een lemuride, waarvan de schedel in de Eocene lagen van westelijk Noord-Amerika is gevonden, en die volgens hem meer nadert tot den hypothetischen lemuroïden voorvader van den mensch dan eenige tot dusver ontdekte soort. In zijn tandstelsel nadert dit dier eensdeels tot de Indri’s van Madagascar, van den anderen kant tot de echte apen en vooral tot den mensch. De hoektanden zijn zeer klein, de tanden vormen een onafgebroken reeks en staan verticaal. De groote hersenen hadden voor een Eoceen zoogdier een aanzienlijk volumen. De groote oogholten pleiten voor een nachtelijke levenswijze.

(13) Een vijftal jaren geleden is het gebleken, dat de Snaveldieren eierleggende dieren zijn, en dus ook in dit opzicht van de overige zoogdieren afwijken en tot de reptielen en andere lagere klassen der gewervelde dieren naderen.

In September 1884 werd dit, wat Ornithorhynchus aangaat, ontdekt door Caldwell te Sydney. Hij ontdekte tevens, dat het ei meroblastisch is, d.w.z. een dojerblaas bezit, en dus in zijn ontwikkeling groote overeenkomst heeft met dat der Reptielen, vooral der slangen en hagedissen, en niet met dat der Amphibieën. Het ei is uitwendig met een fijn net van dunne kalkvezeltjes bedekt en gelijkt het meest op dat van sommige slangen.

Reeds in Augustus 1884 had een andere in Nieuw-Holland verblijfhoudende natuuronderzoeker, Dr. Wilhelm Haacke, bij Echidna in een zich tijdelijk bij het wijfje vormenden zak het met een perkamentachtige schaal bedekte ei van dit dier ontdekt. Hij maakte die ontdekking echter eerst in December, dus na Caldwell, publiek.

Men vergelijke ook het stuk van Dr. D. Lubach, „Eierleggende Zoogdieren” in Alb. d. Natuur 1886.

In 1886 werd door Miklucho-Macklay aangetoond, dat de lichaamstemperatuur van Ornithorhynchus 25,2 °C. en die van Echidna 28 °C. is. Bij de hoogere zoogdieren is die temperatuur veel hooger en gelijk of nagenoeg [297]gelijk aan die van den mensch. Ook in dit opzicht vormen dus de Snaveldieren een overgang tusschen de hoogere zoogdieren en de koudbloedige Reptielen en Amphibieën.

Ofschoon de Snaveldieren geen eigenlijke tepels bezitten, bezitten zij echter wel zogklieren. Deze scheiden echter geen eigenlijk gezegde melk af. Het zijn gewijzigde zweetklieren, terwijl de zogklieren der overige zoogdieren vervormde talkklieren zijn. De gemeenschappelijke voorouders der zoogdieren brachten waarschijnlijk het vocht waarmede zij hun jongen voedden, voort uit een orgaan, dat zoowel uit veranderde zweetklieren als vervormde talkklieren bestond. Bij de typische zoogdieren kwamen de laatste tot bijna uitsluitende ontwikkeling, bij de snaveldieren de eerste. De typische zoogdieren stammen dus niet in rechte lijn van snaveldieren af, maar deze laatste vormen een zelfstandig ontwikkelden zijtak, die echter in organisatie veel dichter bij den oorspronkelijken stam staat dan de typische zoogdieren (Humboldt, Juni 1887, blz. 271).

(14) Als overgangsvormen tusschen de reptielen en de tegenwoordige vogels zijn verder merkwaardig de vogels met tanden (Odontornithes), door Prof. O. C. Marsh in 1870–72 in de krijtformatie van Westelijk Kansas ontdekt. Men vergelijke Dr. T. C. Winkler, Vogels met Tanden, in „Alb. d. Nat.”, 1882, blz. 51, 67. Ook Archaeopteryx is later, nadat men er een tweede, beter bewaard skelet van had gevonden, gebleken tanden te hebben bezeten. Ofschoon het een gevederd en vliegend dier was, bleek Archaeopteryx echter in de meeste opzichten dichter bij de Reptielen dan bij de echte vogels te staan, wat met de Odontornithes geenszins het geval is.

(15) Treffend zijn Tab. XII en XIII van de achtste uitgaaf van Haeckel’s „Natürliche Schöpfungsgeschichte”, die een vergelijking tusschen de ontwikkelingsgeschiedenis van Ascidia en Amphioxus bevatten. Bij de larven van Ascidia vindt men den aanleg eener chorda dorsalis met een centraal zenuwstelsel daarboven, het darmkanaal daaronder gelegen. Het centraal zenuwstelsel bestaat uit een langen draad, die zich aan het kopeinde tot een rond ganglion uitzet; in dien draad bevindt zich een holte, die zich tot in het ganglion voortzet. Met het ganglion hangen zintuigen te zamen, die gehoor- en gezichtswerktuigen schijnen te zijn, en de zelfde betrekkelijke ligging hebben als bij de embryo’s der Gewervelde Dieren (Kupffer, „Die Stammverwandtschaft zwischen Ascidiën und Wirbelthieren”, Bonn, 1870). Bij de verdere ontwikkeling der Ascidiën verliezen de larven haar staart en daarmede tevens de chorda dorsalis en draadvormige zenuwstreng, zoodat dan de gelijkenis met Gewervelde Dieren geheel verloren gaat.

Nu maakte echter Baehr, de beroemde embryoloog van St. Petersburg, er opmerkzaam op, dat daar volgens Haeckel’s biogenetische hoofdwet datgeen, wat het vroegst in de ontwikkeling optreedt, het erfdeel der vroegste voorouders is, zoo die hoofdwet juist was, niet de Gewervelde Dieren van Manteldieren (waartoe de Zakpijpen of Ascidiën behooren) moesten afstammen, maar omgekeerd de Manteldieren van Gewervelde Dieren, daar zij in hun vroegste jeugd de organisatie van Gewervelde Dieren bezaten.39 [298]

Over deze quaestie is in den jaargang 1873 van Isis een wetenschappelijke discussie gevoerd tusschen Dr. P. J. F. Vermeulen (destijds leeraar aan de Roomsch-Katholieke Hoogere Burgerschool te Rolduc) en schrijver dezes. Destijds heb ik er reeds op gewezen, dat wanneer met de Ascidiën verwante wezens als stamvorm der Gewervelde Dieren moesten worden opgegeven, vele gronden waren aan te voeren voor de meening, dat de Gewervelde Dieren afstamden van Gelede Dieren (waartoe ik ook de eigenlijke Ringwormen reken). Dit gevoelen werd spoedig daarop ook door anderen, die er echter geheel onbekend mede waren, dat ik het reeds vroeger had uitgesproken, verdedigd, en niet slechts theoretisch verder uitgewerkt, maar ook door waarnemingen gesteund.

Dr. Dohrn te Napels, stichter en directeur van het Zoölogisch Station aldaar, wees er namelijk in een in 1875 verschenen geschrift („Ueber den Princip des Functionswechsels”, Leipzig, Engelmann) op, dat bij zeer laag staande visschen reeds punten van overeenkomst in anatomischen bouw met de Manteldieren worden gevonden, en stelde de vraag, in welk opzicht de levenswijze der Manteldieren met die van bedoelde visschen overeenkomt? Hij antwoordde daarop, dat zoowel de Manteldieren als die visschen een half of geheel parasitisch leven leiden of toch ten minste op den zeebodem vastgegroeide wezens zijn geworden. In deze levenswijze zocht nu Dohrn de oorzaak van de lage organisatie. Alle woekerdieren gaan, gelijk Dohrn aantoonde en ook algemeen bekend is (men vergelijke Vogt’s stuk over „Woekerdieren en aanverwant gespuis” in Isis 1875, blz. 197), ten gevolge hunner levenswijze in organisatie achteruit. Dikwijls zien wij, zegt Vogt (ib. blz. 203), „hoe het woekerdier in het binnenste van het lichaam van zijn gastheer aangekomen, langzamerhand een menigte van organen afwerpt, die het niet meer kan gebruiken en die door het niet meer gebruiken allengs verdwijnen; zintuigen en bewegingsorganen, organen van bloedsomloop en ademhaling, ja zelfs ten laatste de verteringsorganen, waarvan de nevenklieren afnemen, tot zelfs het darmkanaal verarmt, zich aan het achterste einde als een blinde zak sluit, en eindelijk zelfs geheel en al verdwijnt, om evenals de andere organen, voor het eenige stelsel plaats te maken, dat zich op kosten der andere ontwikkelt, namelijk het voortplantingsstelsel.” Woekerdieren onttrekken zich door hun levenswijze aan den voor de ontwikkeling der organen zoo noodzakelijken strijd om het bestaan, het gevolg daarvan is achteruitgang der organen. Dohrn voegde daarom bij Darwin’s beide beginselen, de aanpassing en de erfelijkheid, nog een derde, dat even krachtig op de organisatie terugwerkt, namelijk het parasitisme of woekerleven.

Volgens deze beschouwing van Dohrn zouden derhalve de Manteldieren werkelijke, doch door parasitisme achteruitgaand ontwikkelde Gewervelde Dieren zijn, die zich tot de overige Gewervelde Dieren ongeveer even zoo verhouden als de (eens tot de wormen gerekende) Linguatulinen (vergelijk Harting’s „Leerboek” III, 1, blz. 359) tot de overige Spinachtige Dieren.

Dohrn onderscheidde echter nog een vierde beginsel, door hem „Princip des Functionswechsels” genoemd. Elk orgaan, zegt hij, bezit meer dan ééne functie, ééne daarvan is hoofdfunctie, de andere zijn nevenfuncties. Nu kan echter een nevenfunctie zoo op den voorgrond treden, dat zij de andere [299]verdringt, en daardoor verkrijgt het orgaan een andere beteekenis in de huishouding van het lichaam en ondergaat tevens secundaire wijzigingen in zijn bouw. Zoodoende kan b.v. uit een oorspronkelijk eenvoudige maag een kliermaag en een spiermaag ontstaan.

Deze beschouwingen verder uitwerkende, kwam Dohrn tot de hypothese: „dat de mond der tegenwoordige Gewervelde Dieren vroeger op een geheel andere plaats, namelijk in de streek van de tegenwoordige vierde hersenholte (ventriculus quartus) heeft gelegen, en dat onze tegenwoordige mond bij de stamouders der Gewervelde Dieren slechts een kieuwspleet is geweest.” Het spijsverteringskanaal zou destijds het tegenwoordige ruggemerg hebben doorboord, onze tegenwoordige buikzijde rugzijde zijn geweest en omgekeerd, het ruggemerg zou buikmerg zijn geweest, evenals bij de tegenwoordige Gelede Dieren, het verlengde merg en de hersenen zouden een slokdarmring hebben gevormd. Op deze wijze ontstaat een volkomen homologie tusschen het zenuwstelsel der Gewervelde Dieren en dat der Ringwormen. De plaatsverandering van den mond is geen grooter wonder dan die van het eene oog bij de tegenwoordige platvisschen, bij welker jongen de oogen symmetrisch liggen, evenals bij de andere Gewervelde Dieren, terwijl zij bij de ouden asymmetrisch, beide aan ééne zijde van het lichaam liggen. De uitwendig zichtbare geleding der Gelede Dieren wordt bij de tegenwoordige Gewervelde Dieren inwendig nog aangeduid in de wervelkolom, en is bij hun embryo nog duidelijker in de zoogenaamde voorwervels, die geenszins uitsluitend de beginsels van wervels, maar bovendien die van de rugzenuwknoopen en van het geheele zijdespierstelsel zijn.

Dohrn kwam tot het resultaat, dat de Gewervelde Dieren afstammen van Gelede Wormen, op de tegenwoordige Ringwormen of Anneliden gelijkende.40

Dit resultaat werd zeer gesteund, toen twee andere deskundigen, Professor Semper te Würzburg41 en Balfour te Edinburg42 die beiden de ontwikkeling der geslachtswerktuigen bij jonge haaien bestudeerden, ongeveer gelijktijdig ontdekten, dat de eerste aanleg van de eierstokken en testikels van deze dieren uit afzonderlijke stukken bestaat, waarvan elk met een der onderste wervelsegmenten overeenkomt. De algemeene vorm dezer organen herinnerde beide onderzoekers dadelijk aan dergelijke organen, die men sinds lang aan de geslachtsorganen der Ringwormen had opgemerkt en waaraan men den naam van segmentaalorganen of segmentaaltrechters had gegeven.

Ook Leydig, Hatschek, Kleinenberg, Eisig en anderen hebben vervolgens de hypothese uitgesproken en met groot talent verdedigd, dat van alle ongewervelden de Ringwormen de meeste overeenkomst met de Gewervelde Dieren vertoonen, en dat zij en de Arthropoda (Schaaldieren, Spinnen, Insekten, Duizendpooten) afstammen van een oorspronkelijken diervorm, die in maaksel min of meer overeenkwam met Polygordius.

Gegenbaur en Haeckel hebben zich echter nooit met dit denkbeeld kunnen vereenigen. Eerstgenoemde wijst op het centraalzenuwstelsel der Nemertinen (de hoogst bewerktuigde der zoogenaamde Platwormen), dat bestaat uit een boven den slokdarm gelegen zenuwknoop, waarvan twee zijdelingsche zenuwstammen [300]uitgaan, als een zeer oorspronkelijken toestand, waaruit, doordat die zenuwstammen bij sommige soorten hooger, bij andere lager gelegen zijn, door samensmelting aan de buikzijde de buikstreng en slokdarmring der Ringwormen en Arthropoda zou kunnen worden afgeleid. Harting („Leerboek der Dierkunde”, 1874) wees van den anderen kant op de mogelijkheid van een dergelijke rugwaartsche vereeniging, waaruit dan een ruggemerg kon ontstaan. Balfour en Hubrecht (destijds conservator aan ’s Rijks Museum te Leiden, thans Hoogleeraar in de Dierkunde te Utrecht) kozen aan die zijde partij, de eerste door in zijn „Development of Elasmerobranch Fishes”, blz. 171, zulk een ontwikkelingsgang nog eenmaal te schetsen, de laatste door de feiten te rangschikken, welke zich in het maaksel van sommige Nemertinen aan hem hadden doen kennen, en welke inderdaad ten duidelijkste aantoonden, dat de zijdelingsche zenuwstammen onmiskenbaar een neiging tot rugwaartsche verplaatsing vertoonen („Verhandelingen v. d. Kon. Akad.”, Amsterdam, 1880).

In een verhandeling „Over de voorouderlijke stamvormen der Vertebraten”, in 1883 door de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam uitgegeven, ging Hubrecht echter verder, en voerde vele feiten aan tot staving der hypothese, „dat de slurp der Nemertinen, die ontstaat als een voor instulping vatbaar orgaan, dit geheel afkomstig is zoowel phylo- als ontogenetisch (d.i. zoowel in de ontwikkeling der soort als van het individu) uit het epiblast, en die zijn weg neemt door het hersenganglion, homoloog is aan het rudimentaire orgaan, dat men in de geheele reeks der Vertebrata aantreft: de hypophysis cerebri” (hersenslijmklier). „De slurpscheede der Nemertinen is vergelijkbaar in ligging (en in ontwikkeling?) met de chorda dorsalis” (ruggestreng) „der Gewervelde Dieren.” Verder toonde hij zich zeer geneigd van de darmuitstulpingen der Nemertinen als de voorloopers te beschouwen der coelomzakken, die dan weder met die van de Amphioxus-(slakprik-)larve vergelijkbaar zouden zijn.

Hij wees er echter uitdrukkelijk op (hetgeen evenwel voor iemand die goed met Darwin’s theorie bekend is geen betoog behoefde), dat hij geenerlei directe verwantschap (in rechte lijn namelijk) tusschen hedendaagsche Nemertinen en Vertebrata beoogde, maar slechts trachtte aan te toonen, dat het algemeen bouwplan eener Nemertine meer beantwoordt aan dat van een gewerveld dier dan b.v. dat van de Oer-ringwormen (Archi-Anneliden), en dat de schakel die Coelenteraten-voorouders met gewervelde afstammelingen verbindt, waarschijnlijk vormen heeft omvat, die in het bezit waren van twee zijdelingsche zenuwstammen, welke zich rugwaarts hebben vereenigd, en die een ektodermale slurp bezaten met functies welke later verdwenen of gewijzigd zijn, toen deze dieren langzamerhand uit het Plathelminthen- in het Chordaten-Type overgingen.

Gelijktijdig met dezen overgang van het type der Coelenteraten (Maagzak- of Neteldieren, waartoe de Kwallen, de Polypen of Veelvoeten en de Sponzen behooren) naar dat der Chordata (Ruggestrengdieren) moeten ook volgens Hubrecht de hoogst belangrijke processen zijn ingetreden, die tot de vorming leidden van een lichaamsholte, afgescheiden van het oer-ingewand (archenteron). De ontwikkelingsgeschiedenis leert ons, dat zekere uitstulpingen van dit laatste, die aanvankelijk daarmede in open verbinding staan, later worden afgesnoerd en de zoogenaamde splanchnische en somatische lagen vormen, tusschen welke de lichaamsholte besloten is.

De schitterende onderzoekingen van Lang over Gunda segmentata (een Platworm) en van Hatschek over de ontwikkeling van den slakprik [301