*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 66977 *** This version of the text cannot represent certain typographical effects. Italics are delimited with the ‘_’ character as _italic_. The _Tabula Contentorum_ at the end has been added to provide an overview of the work's content. See _Transcriber's Notes_ at the end of the book for more information about this transcription, errors fixed, etc. PAUSANIÆ DESCRIPTIO GRÆCIÆ. RECOGNOVIT ET PRÆFATUS EST =LUDOVICUS DINDORFIUS.= PARISIIS, EDITORE AMBROSIO FIRMIN DIDOT, INSTITUTI REGII FRANCIÆ TYPOGRAPHO, VIA JACOB, 56. M DCCC XLV. ------------------------------------------------------------------------ ● Descriptio Græciæ ○ Liber I. Attica. ○ Liber II. Corinthiaca. ○ Liber III. Laconica. ○ Liber IV. Messeniaca. ○ Liber V. Eliaca Priora. ○ Liber VI. Eliaca Posteriora. ○ Liber VII. Achaica. ○ Liber VIII. Arcadica. ○ Liber IX. Bœotica. ○ Liber X. Phocica. ● Index Nominum et Rerum ● Tabula Contentorum ------------------------------------------------------------------------ PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ ATTICA. CAPUT I. _ De Sunio, Laurio promontoriis — Piræeo, templis ac signis in eo — de Munychio et Phalero portubus — Veneris cultu apud Gnidios — aris Deorum ignotorum, aliisque signis et templis. _ In ea continentis Græciæ parte, quæ Cycladas insulas et Ægæum mare spectat, Sunium prominet Atticæ promontorium: in cujus ora portus, in vertice Suniadis Minervæ templum est. Hinc porro navigantibus Laurium ubi olim argenti metalla Atheniensibus fuere, et parva ac deserta insula; Patrocli dicitur, quod Patroclus præfectus Ægyptiarum triremium, quas Ptolemæus [Ptolemæi] Lagi filius Atheniensibus auxilio misit, muro eam et vallo muniit, quum Antigonus Demetrii filius ipse cum exercitu agrum popularetur et maritimam partem classe obsessam teneret. 2. Piræeus vero, antequam Themistocles ad rempublicam accederet, non navale, sed curia fuit: nam Phalerum (ab ea enim parte ut minimum urbs distat a mari) navale fuerat: unde et Menestheum cum aliquot navibus ad Trojam et ante eum Theseum in Cretam, Minoi ob Androgei mortem pœnas daturum, solvisse, memoriæ proditum est. At Themistocles, posteaquam summæ rerum præfuit, quod multo opportuniore loco nautis Piræea situm putaret, quum pro unico Phaleri triplex ejus portus esset, in eo navale ædificavit: et navium quidem stationes ad meam usque ætatem stetere: et non longe a maximo portu Themistoclis sepulcrum: siquidem Athenienses sui aliquando facti in Themistoclem pœnituisse tradunt, atque ejus ossa ex Magnesia sublata ab ipsius propinquis et in patriam reportata. Themistoclis sane liberos constat reduces in Parthenone tabulam eam dedicasse, in qua etiam ipse inest pictus Themistocles. (3) In Piræeo vero spectatu dignissima sunt Jovis et Minervæ templum. Ænea sunt deorum signa. Jupiter sceptrum et Victoriam, Minerva hastam tenet. Eodem in loco Leosthenem ejusque liberos pinxit Arcesilaus. Hic ille est Leosthenes, qui Atheniensium et ceterorum Græcorum dux Macedonas duobus prœliis vicit, uno in Bœotia, altero ultra Thermophylas, et Lamiam ex adverso Œtæ sitam compulsus oppido inclusit. Longa ibidem quædam porticus est, qua pro foro utuntur, qui proxime ad mare habitant: nam qui longius a portu absunt, forum et ipsi suum habent. Verum pone porticum ad mare Leocharis exstant opera, Juppiter et Populus. Veneris vero ædem, quæ mari proxima est, Lacedæmoniorum triremibus ad Gnidum in Cariæ Chersoneso profligatis, Conon erexit. Gnidii enim Venerem in primis colunt: cujus templa apud eos sunt vetustissimum omnium Doritidis; Acrææ alterum; postremum, quam Gnidiam plerique, at Gnidii Euplœan Venerem, appellant. 4. Sunt et alii Atheniensibus portus. In Munychia unus, cum Munychiæ Dianæ templo: in Phalero, de quo jam diximus, alter, cui adhæret Cereris ædes. Ibidem Sciradis quoque Minervæ templum est, et Jovis paulo longius. Aræ præterea et deorum, qui ignoti vocantur, et heroum, et Thesei filiorum et ipsius Phaleri eodem in loco sunt: hunc autem Phalerum Athenienses Iasoni Colchicæ expeditionis comitem fuisse dicunt. Exstat et Androgei Minois filii ara, sub herois nomine: sed Androgei eam esse norunt qui priscas patriæ res diligentius exquirunt. (5) Hinc viginti ferme stadia Colias promontorium abest: quo, Persarum classe deleta, navium fragmenta æstu delata sunt. Illic et Veneris Coliadis et dearum, quibus Genetyllides nomen, signa sunt. Has ego, quæ in Coliade coluntur, easdem cum illis esse suspicor, quas Phocæenses Ioniæ populus Gennaidas nominant. In via vero, quæ ex Phalero Athenas ducit, Junonis sine foribus et tecto ædes est. Incendisse eam Mardonium Gobryæ filium fama prodidit; si vero deæ signum, quod adhuc in ea exstat, Alcamenis opus est, ut esse aiunt, id quidem a Persis non potest esse violatum. CAPUT II. _ De Antiope Amazone — muris portus Piræei — poetis, qui cum regibus familiariter vixerunt — templis, porticibus et simulacris in urbe — regibus Atticis. _ Urbem ingressis Antiopes Amazonis monumentum in conspectu est. Hanc Antiopen a Theseo e Pirithoo raptam ait Pindarus. Trœzenius vero Hegias hæc de ea scripsit: Herculem Themiscyran ad Thermodontem obsidione capere non potuisse, sed Antiopen Thesei amore captam (nam expeditionis Herculi socium fuisse Theseum) oppidum tradidisse. Hæc Hegias. Athenienses vero, quum ad urbem Amazones adventarent, a Molpadia sagitta confixam Antiopen memorant, Molpadiam a Theseo occisam; estque etiam Molpadiæ apud Athenienses sepulcrum. 2. Sunt in via, quæ ex Piræeo ducit ad urbem, ruinæ murorum, quos Conon post navale ad Gnidum prœlium restituit. Illi enim, quos post repulsos Persas Themistocles exstruxerat, triginta tyrannorum temporibus dejecti fuere. Viæ adjuncta sunt celeberrima sepulcra Menandri Diopithis filii, et Euripidis, hoc quidem cenotaphium: nam Euripides, quum in Macedoniam ad Archelaum profectus esset, illic sepultus est. Mortis vero genus, quale a multis vulgatum est, tale per me fuerit. 3. Ac tum etiam cum regibus poetæ vixerunt. Ante Euripidem cum Polycrate Sami tyranno vixit Anacreon: et ad Hieronem Syracusas Æschylus et Simonides se contulere. Dionysio posteriori Siciliæ tyranno Philoxenus, Antigono Macedonum regi Antagoras Rhodius et Aratus Solensis familiares fuere. Hesiodus vero et Homerus regum familiaritates aut fortunæ invidia nacti non sunt, aut consulto spreverunt: ille, quod agrestem vitam amplexus, ab erroribus abhorruerit: hic, quod in ultimas terras peregrinatione suscepta, potentium hominum opes gloriæ, quam sibi apud plurimos comparavit, posthabuerit: quum alioqui et Demodocum Alcinoo familiarem inducat, et Agamemnonem poetam apud uxorem reliquisse commemoret. Non longe vero a porta sepulcrum videas, cujus insigne miles equo adstans: ipsum quidem equitem, quis sit, non novi: verum tam equitem quam equum fecit Praxiteles. 4. In primo urbis ingressu cella est, pomparum, quas alias statis diebus quotannis, alias vero incertis temporum intervallis transmittunt, apparatibus deserviens. Prope est Cereris templum, in quo signa sunt deæ ipsius, et filiæ, Iacchi etiam facem præferentis. Inscriptum in pariete Atticis literis, opera esse Praxitelis. Non longe ab hoc templo Neptunus est, ex quo Polybotem gigantem, ad quem apud Coos de Chelones (_testudinis_) promontorio fabula pertinet, hasta petens: sed inscriptio, quæ nostra ætate exstat, alium eum esse, quam Neptunum, dicit. A porta ad Ceramicum porticus aliquot sunt: et ante ipsas virorum et feminarum, quorum non obscura gloria est, ænea signa. (5) Habet altera quidem earum sacella quædam, et Mercurii (sic enim appellatur) gymnasium: in eademque est Pulytionis domus, in qua ad Elusiniorum accedentia ritum initia ab hominibus inter ceteros Athenienses minime obscuris agitari solita traditum est. Sed ea, quum ibi adessem, Baccho consecrata erat, ei quidem, quem Canentem eadem sane de causa vocant, qua Musarum ducem Apollinem. Eodem etiam in loco Pæoniæ Minervæ, Jovis, Mnemosynes, Musarumque signa sunt, et Apollinis postremo, quod et dedicavit et fecit Eubulides. Ad hos Acratus genius, unus de Bacchi comitibus, cujus facies sola e pariete exstans ficta est. A Bacchi templo cella est, in qua multæ sunt fictiles statuæ, Atheniensium rex Amphictyon, tum alios deos, tum Bacchum convivio accipiens. Adest et Eleutherensis Pegasus, qui primus Bacchi religiones Atheniensibus tradidit, atque id ex Delphico oraculo, memorante deum Icarii temporibus adventurum. 6. Regnum autem ad hunc modum ad Amphictyonem pervenit: Actæum, quo in loco nunc Attica est, memorant primum regnasse. Ei successit Cecrops, quicum Actæi filia nupta erat. Huic filiæ fuere Herse, Aglauros, et Pandrosos: filius Erysichthon, qui ad Atheniensium regnum non accessit: forte enim ita accidit, ut vivente patre e vita decederet: quo factum est ut Cecrope mortuo Cranaus, qui opibus et potentia Atheniensibus præstabat, regno potiretur. Cranao vero et alias fuisse filias ferunt et Atthidem, a qua regio, quæ prius Actæa dicebatur, Attica nominata est. Sed Cranaum Amphictyon, quamquam ejus filiam in matrimonio habebat, per seditionem regno expulit. Verum et ipse postea ab Erichthonio, facta conjuratione, oppressus est. Patrem certe Erichthonio mortalium neminem fuisse aiunt, sed Vulcano ex Terra genitum putant. CAPUT III. _ De Ceramico ejusque porticibus, statuis, picturis et templis — de Gallis. _ At Ceramicus urbis locus a Ceramo heroe, Bacchi et Ariadnes filio (id enim de eo quoque prædicant), nomen accepit: in quo quæ prima ad dexteram se ostendit porticus, Regis dicitur: nam illic tribunal ejus est, qui annuum magistratum gerit, quod Regnum appellant. Circa ejus porticus tectum fictiles sunt aliquot statuæ, Theseus Scironem in mare abjiciens, Aurora Cephalum rapiens. Est enim in fabulis, egregia specie juvenem Cephalum ab Aurora raptum, quod ejus amore capta esset: Cephali satu Phaethontem natum, quem [_Venus_] templi ædituum fecerit: sic enim et ab aliis, et ab Hesiodo in eo, quod de mulieribus scripsit, carmine traditum est. (2) Prope porticum eam Cononi ejusque filio Timotheo positæ sunt statuæ. Cypriorum etiam regi Evagoræ, cujus suasu Artaxerxes Phœnissas triremes Cononi tradidit: quod sane tanquam civis Atheniensibus officium præstitit, quippe qui originis suæ primordia ad Salamina, Teucrumque et Cinyræ filiam referebat. Ibidem Juppiter stat cognomento Eleutherius, et Imperator Adrianus, vir quum de aliis quibus imperabat gentibus, tum de Atheniensium urbe optime meritus. (3) Porticus altera, quæ a tergo hujus exstructa est, picturas habet: deos qui duodecim appellantur; et in extremo pariete Theseum, cumque eo una Democratiam et Populum. Ea sane pictura argumento est, Theseum æquabilem reipublicæ administrationem Atheniensibus constituisse. Inolevit tamen et alias apud vulgus fama, Theseum summam rerum multitudini tradidisse: ex eo popularem administrationem ad id usque tempus mansisse, quo republica oppressa tyrannidem Pisistratus invaserit. Sunt vero etiam alii minus veri hominum sermones, eorum nempe, qui priscarum rerum (quod eas scilicet ex literarum monumentis non didicerunt) ignari, quæcunque a pueris ex choris ac tragœdiis acceperunt, vera esse existimant. Non defuerunt, qui memoriæ prodiderint, ipsum etiam regnasse Theseum, et post Menesthei mortem regnum ad quartum usque posteritatis gradum in familia ejus permansisse. Quod si mihi de gentilitate esset historia instituta, etiam eos, qui a Melantho ad Clidicum usque Æsimidæ filium, enumerassem. (4) In eadem porticu est pictura navatam ab Atheniensibus in prœlio ad Mantineam Lacedæmoniis, quibus auxilio venerant, operam præferens. Belli autem ejus totius ordinem, Cadmeæ oppressionem, Leuctricam Lacedæmoniorum cladem, Bœotiorum in Peloponnesum irruptionem, quæ Lacedæmoniis Athenienses auxilia miserint, tum alii, tum Xenophon conscripsere. Picturæ argumentum illud habet equestre prœlium, in quo ex Atheniensibus Grylli Xenophontis filii, in Bœotio equitatu Thebani Epaminondæ virtus enitet. Atque hæc omnia pinxit Atheniensibus Euphranor. Idem in proxima æde Apollinem fecit, cognomine Patroum: pro foribus vero Apollinem unum Leochares, alterum Alexicacon (_Averruncum_) cognomento fecisse Calamis dicitur. Deo cognomen narrant inde exstitisse, quod Peloponnesiaci belli temporibus omnia fœdantem pestilentiam, e Delphico oraculo responso edito, is deus sedasset. (5) Deorum etiam Matris, quam Phidias fecit, ibi sacellum est: et in proximo Quingentorum curia: sic enim appellantur, qui apud Athenienses per annum unum summæ rei præsunt: qua quidem in curia et Apollinis sunt, et Jovis Bulæi (_Consiliarii_) simulacra, Pisiæ arte perfecta; et Populus, Lysonis opus. Nam thesmothetas Caunius Protogenes pinxit, Olbiades vero Callippum, qui irruentibus in Græciam Gallis ducem se Atheniensium præsidio ad Thermopylarum ingressum præbuit. 6. Galli vero, de quibus nunc incidit mentio, in extremis Europæ oris ad vastum mare accolunt, cujus fines adiri posse navibus negant. Est enim gurgitis æstu, scopulis et belluarum immanitate, quam mare aliud omne, multo importunius. Horum regionem amnis Eridanus perlabitur, cujus in ripis Phaethontis casum Solis filiæ, illius sorores, collacrimari creduntur. Verum ut Galli appellarentur, non nisi sero usus obtinuit. Celtas enim quum ipsi se antiquitus, tum alii eos nominarunt. CAPUT IV. _ De Gallorum expeditione in Græciam facta — in Asiam trajectu — de Pergamenis. _ Hi contractis undecunque copiis, ad Ionium mare conversi, omnes Illyrici populos et quicquid gentium ad Macedonicum usque nomen patet, quin et ipsos Macedonas oppressere. In Thessaliam denique impetu facto, quum proxime ad Thermopylas accessissent Græcorum sane plerique in invasione illa barbarorum manebant quieti; quippe qui magnis cladibus ab Alexandro et Philippo etiam prius affecti, postremo ab Antipatro et Cassandro pæne deleti, nulli sibi crimini datum iri ducerent, si propter imbecillitatem auxilium quique suum desiderari sinerent. (2) At vero Athenienses, tametsi et Macedonici belli diuturnitate debilitati et adversis aliquot prœliis prope fracti erant, collectis voluntariis aliorum Græcorum copiis, ad Thermopylas contendere. Quo quidem tempore Callippum ejus expeditionis ducem ceperunt. Occupato autem quam angustissimo montis aditu, barbaros accessu prohibebant: at illi tramitem eum nacti, per quem Persas olim Ephialtes Trachinius duxerat, Phocensiumque inde præsidio deturbato, in Œta superanda Græcos impune fefellerunt. (3) Ibi Athenienses, barbarorum multitudine utroque latere circumventi, fortiter pugnando, Græcis se maxime faciendos præbuerunt. At qui ex ipsis in navibus remanserant, graviter laborarunt. Nam quum Lamiacus sinus ad ipsas Thermopylas maxime cœnosus sit, propter aquas, ut opinor, calidas, quæ ea parte in mare influunt, difficile dictu est, quanto labore receptis in foros Græcis, graves viris et armis naves ex ea cœni voragine exemerint. Et ab Atheniensibus quidem ad hunc modum Græci servati sunt. (4) At Galli montis angustiis superatis, nihil sua magnopere existimantes interesse reliqua oppida capere, in Delphos et Apollinis donaria cupiditatis suæ omnem conatum converterunt. Et illis quidem et Delphi, et Phocensium qui Parnassi urbes incolebant, assumtis Ætolorum copiis (quæ gens per ea tempora juventutis robore præstabat), instructa acie occurrerunt. Ut vero ad manus ventum est, et fulmina, et sponte avulsa de Parnasso saxa Gallorum aciem perculisse memorant, armatosque viros terribili specie contra eos stetisse: quorum duos Hyperochum et Amadocum (_Laodocum_) ab Hyperboreis venisse; tertium Pyrrhum fuisse aiunt Achillis filium. Quo factum ut annua parentatione ex eo Delphi gratiam auxilii Pyrrho referant, quum antea vel sepulcrum ejus tanquam hostis nullis honoribus unquam dignum putassent. (5) Sed Gallorum magna pars in Asiam classe transvecti, ad illud usque tempus maritimam ejus partem populationibus infestam reddiderunt, quo Pergameni, qui eam, quæ olim Teuthrania appellata est, regionem tenent, eos a mari fugatos, in Galatiam quæ nunc dicitur compulerunt: ubi illi, Ancyra Phrygum oppido occupata, ultra Sangarium amnem consederunt. Eam urbem Midas Gordii filius condiderat: et ad meam sane usque ætatem permansit ancora ab eo inventa in Jovis æde, et fons ille, quem Midæ nominant, in quem vinum infudisse Midam, ut Silenum captaret, vulgo creditum est. Neque vero Ancyram solum ceperunt, verum et Pessinuntem ad montem * Agdistin, ubi et Atten sepultum ferunt. (6) Sunt adhuc apud Pergamenos Gallorum spolia et pictura eorum testis, quæ in Gallos gessere. Quam vero Pergameni incolunt terram, eam Cabiris sacram olim fuisse perhibent. Se ipsi ex eo Arcadum numero esse volunt, qui cum Telepho in Asiam trajecerint. Bellorum vero, si qua forte alia gesserunt, ad omnes gentes fama fortassis non pervasit. Tria certe præclara rerum gestarum monumenta reliquerunt: quorum illud primum fuit, quod inferioris Asiæ imperium adepti sunt: alterum, quod Gallos ex eo, quem prius occuparant, loco cedere coegerunt: tertium, quod Telepho duce cum Agamemnonis copiis manum conserere ausi sunt, quum Græci ab Ilio aberrantes, e Mysorum agro, Trojanum illum esse rati, prædas agere aggressi essent. Sed ad id redeo, unde est historia ab initio digressa. CAPUT V. _ De Tholo — Heroibus Eponymis — Adriani donariis. _ Quingentorum curiæ proximus locus est, qui Tholus dicitur, ubi Prytanes rem divinam facere consueverunt: quo in loco non sane magna sunt aliquot ex argento signa. Paulo vero superius heroum eorum statuæ positæ sunt, a quibus recentiora nomina Atheniensium tribus acceperunt. Qui certe tribuum numerum auxerit, ut decem pro quattuor essent, novaque nomina pro priscis imposuerit, id sane ab Herodoto traditum est. (2) Ex Eponymis autem (sic enim eos appellant) unus est Hippothoon Neptuni filius ex Alope Cercyonis filia: alter Antiochus Heraclida, Herculi e Medea Phylantis filia genitus: tertius Ajax Telamonis filius: tum ex Atheniensibus Leo, quem filias ex oraculo pro salute publica devovisse ferunt. Habet et inter Eponymos locum suum Erechtheus, qui Eleusinios prœlio vicit eorumque ducem Immaradum Eumolpi filium interfecit. Ad hos Ægeus, et Pandionis nothus filius Œneus, et ex Thesei liberis Acamas. (3) Vidi etiam Cecropis statuas et Pandionis inter eos, a quibus tribuum sunt cognomina: sed quinam sint quibus honorem habeant, non dixerim. Regnavit enim et Cecrops major, quicum Actæi filia nupta fuit: et minor, Erechthei filius, Pandionis nepos, pronepos Erichthonii, a quo est in Eubœam colonia deducta. Regnavit etiam Pandion Erichthonii, et alter minoris Cecropis filius, qui cum filiis a Metionidis regno pulsus, quum ad Pylam Megarensium regem, cujus filiam in matrimonio habebat, confugisset, morbo confectus illic diem suum obiisse dicitur: estque ejus mari vicinum monumentum eo in loco Megarensis agri, qui Minervæ Æthyiæ scopulus est appellatus. (4) At filii, rursus ejectis Metionidis, Megaris Athenas reversi sunt: ubi regnum maximus natu Ægeus obtinuit. Et Pandion quidem non satis æquo fato eduxit filias; neque filii, qui suas persequerentur injurias, ex illis relicti sunt: quamquam Thraciæ regem, quo opes suas firmaret, sibi affinitate devinxerat. Sed fati vim effugere nulla possunt homines ratione. Nam quum Tereus, cui nuptum Progne data fuerat, Philomelæ ejus sorori, contemptis Græcorum legibus, vitium intulisset et puellæ insuper corpus ferro violasset, mulieres ad sceleris pœnam expetendam provocavit. Pandionis vero et altera spectatu digna est in arce statua. (5) Et hi quidem sunt prisci illi, a quibus Athenienses tribubus nomina indiderunt. Natu autem multo inferiores et alii sunt, Attalus scilicet Mysus, et Ptolemæus Ægyptius, et penes quem ætate mea imperium erat, Adrianus, qui et deos unus omnium religiosissime colebat, et populorum ipsi subjectorum felicitati maxime consuluit. Is bellum omnino nullum, nisi invitus, suscepit. Hebræorum duntaxat, qui supra Syros sunt, defectionem ultus est. Quæ vero diis templa vel erexerit, vel donariis et operibus exornarit, quæ item ultro Græcis urbibus, quæque rogatus etiam barbaris dona dederit, Athenis in communi deorum omnium templo conscriptum est. CAPUT VI. _ De Ptolemæo Lagi ejusque rebus gestis. _ Attali vero et Ptolemæi rerum gestarum memoriam quum vetustas magna ex parte abolevit, tum eorum negligentia interiit, qui, ut eam literis mandarent, cum illis vixere. Quamobrem mihi in mentem venit, et quas hi res gesserint, et quemadmodum ad eorum majores Mysorum et Ægyptiorum finitimarumque gentium imperium pervenerit, exponere. (2) Ptolemæum quidem Macedones Philippi esse Amyntæ filii, verbo Lagi filium existimant: ejus enim matrem uterum ferentem a Philippo Lago uxorem datam ferunt. Hunc et alia in Asia præclara facinora gessisse memorant: et Alexandro in Oxydracis periclitanti, præ cunctis regis amicis, auxilio fuisse. Eundem etiam, Alexandro mortuo, iis, qui ad Aridæum Philippi filium regnum universum deferebant, restitisse, regnumque in plura imperia dividendi auctorem in primis exstitisse. (3) Quo tempore ipse in Ægyptum profectus, Cleomenem, quem Ægypto præfecerat Alexander, quod Perdiccæ studeret, sibi suspectum occidit: atque iis Macedonibus, quibus negotium datum erat, ut Alexandri cadaver Ægas reportarent, ut sibi illud traderent, persuasit, acceptumque Macedonico ritu Memphi condidit; nihilque omnino dubitans, bellum sibi Perdiccam illaturum, Ægyptum præsidiis firmavit. Perdiccas vero quo speciosiorem expeditioni causam prætexeret, secum adduxit Aridæum Philippi filium, et Alexandrum puerum, Alexandro ex Rhoxane Oxyartæ filia genitum: quum re tamen Ægypti regnum Ptolemæo eripere conaretur. Verum ex Ægypto pulsus, amissa magna ex parte existimatione, quam in bellicis rebus consecutus fuerat, et jam ante in magnam apud Macedones invidiam adductus, a satellitibus suis interfectus est. (4) Ptolemæum vero Perdiccæ cædes ad res gerendas excitavit: Syriam igitur statim et Phœnicen imperio suo adjecit: mox Seleucum Antiochi filium ab Antigono ejectum, ad se confugientem, in fidem recepit. Ad hæc in Antigonum, armis se insolentiam ejus persecuturum professus, bellum movit. Cassandrum Antipatri filium et Lysimachum Thraciæ imperantem ad societatem induxit, quum et Seleuci fugam commemoraret, et Antigoni opes cunctis formidolosas fore, si quid amplius crevissent, moneret. (5) Interea Antigonus bellum utique apparabat, belli tamen fortunam tentare prius non est ausus, quam audita Cyrenæorum defectione Ptolemæum in Libyam movisse renuntiatum est; tunc enim et Syros et Phœnices primo impetu in potestatem suam redegit. Quibus quum Demetrium filium, illum quidem peradolescentem, verum summa virtute et spe juvenem, præfecisset, ipse in Hellespontum profectus est. Sed antequam eo perveniret, quum audisset a Ptolemæo Demetrium prœlio superatum, retro copias egit. Demetrius non prorsus tota provincia hosti cesserat; quin et Ægyptiorum non magnam utique manum insidiis oppresserat. Appropinquantem Antigonum Ptolemæus non exspectandum ratus, in suum se regnum recepit. (6) Hieme vero acta, Demetrius in Cyprum cum classe profectus, Menelaum primum Ptolemæi præfectum navali prœlio, deinde Ptolemæum ipsum propius accedentem vicit: mox in Ægyptum fugientem persecutus terra Antigonus, mari Demetrius urgebat. Ptolemæus omni ex parte periculo circumventus, præsidio tamen ad Pelusium constituto, et triremibus e flumine in hostem deductis, ita restitit, ut suum sibi regnum facile tutatus sit. Antigonus quidem ex præsentium rerum difficultate occupandi Ægyptum spem omnem abjecerat: Demetrium tamen cum ingenti exercitu et navibus multis contra Rhodios misit, ut qui se redacta in potestatem suam insula opportuno adversus Ægyptios propugnaculo usurum speraret. Sed Rhodii quum ipsi per se bellica virtute et operibus ac machinis acriter obsistebant, tum illos Ptolemæus omni ope copiisque suis juvabat. (7) Antigonus igitur æque Rhodiensi ac prius Ægyptiaca expeditione infeliciter tentata, non ita multo post contra Lysimachum, Cassandrum, et Seleucum acie dimicare ausus, magnam exercitus partem amisit: ac postea belli adversus Eumenem diuturnitate confectus e vita decessit. Ex omnibus autem, qui Antigonum oppugnarunt, regibus summa fuisse impietate Cassandrum judico: qui quum Antigoni opera Macedoniæ regnum conservasset, non dubitavit viro optime de se merito bellum inferre. (8) Antigono vero mortuo, Ptolemæus Syriam et Cyprum iterum subegit, Pyrrhumque in Thesprotidem Epiri reduxit, et per Magam, Berenices, quam tunc in matrimonio habebat, filium, Cyrenen, quæ a se desciverat, quinto post defectionem anno recepit. Quod si Ptolemæus revera Philippo Amyntæ filio genitus est, intemperantem usque ad insaniam in mulieres amorem a patre nimirum ei quasi hæreditarium fuisse, facile credi potest. Quum enim Eurydicen Antipatri filiam uxorem duxisset, ex eaque liberos etiam suscepisset, Berenices nihilominus, quam Eurydicæ comitem in Ægyptum Antipater miserat, amore captus, filios ex ea quoque genuit. Ex iis Ptolemæum, non ex Antipatri filia, sed ex Berenice genitum, jam prope moriens sibi regni successorem declaravit, a quo Atheniensibus tribus una est. CAPUT VII. _ De Ptolemæo Philadelpho et Maga. _ At hic etiam Ptolemæus Arsinoes uterinæ pariter et germanæ sororis amore victus, eam sibi matrimonio adjunxit: atque id non sane ex Macedonum, sed Ægyptiorum, quibus imperabat, lege fecit. Deinde fratrem Argæum insidias sibi comparantem, ut fama est, interfecit. Idem etiam Alexandri cadaver e Memphi deportandum curavit. Alterum quoque fratrem, ex Eurydice natum, quum ab eo Cyprios ad defectionem sollicitari persensisset, de medio sustulit. At Magas, ejus ex eadem quidem matre frater, patre vero Philippo, Macedone illo quidem, sed ignobili et plebeio genitus, quum Cyrenæis, quibus a Berenice matre præfectus fuerat, ut a Ptolemæo deficerent, persuasisset, in Ægyptum cum exercitu movit. (2) Ptolemæus, quum aditus ex omni parte munisset, se ad Cyrenæorum impetum sustinendum comparabat: sed ubi Magæ in itinere de Marmaridarum (ea Libyum nomadum gens est) defectione est allatum, Cyrenas agem retroagere cœpit. Quo quum illum persequi Ptolemæus conaretur, id ei fuit impedimento, quod, quum ad sustinendum Magæ impetum et alios mercenarios milites, et Gallorum quattuor ferme millia conducta haberet, et eam manum comperisset de Ægypto occupanda consilia inire, eos in desertam insulam per Nilum deduxit: quo in loco ad unum omnes quum mutuis confossi vulneribus, tam fame enecti periere. (3) Magas vero quum Apamen uxorem duxisset, Antiochi filiam, socero persuadet, ut violato fœdere, quod ejus patri Seleuco cum Ptolemæo ictum fuerat, in Ægyptum invadat. Quod quum Antiochus comparato exercuit moliretur, Ptolemæus in omnes populos, quibus imperabat Antiochus, copias dimisit, quæ imbecilliores excursionibus prædonum more ac populationibus infestos redderent, validiores acie adorirentur. Quod sane consilium omnem in Ægyptum Antiocho proficiscendi facultatem eripuit. Hic ille Ptolemæus est, qui, ut ante exposui, auxiliarem classem Atheniensibus contra Antigonum et Macedonas misit: qua tamen non magnopere ad salutem Atheniensium profectum est. Huic filii ex Arsinoe, non sorore, sed ea, quæ Lysimachi filia fuit, nati sunt. Nam soror, quam sibi matrimonio junxerat, antequam pareret, diem suum obiit: a qua Arsinoitis præfectura Ægypti cognomen accepit. CAPUT VIII. _ De Attalo — variis signis — Demosthene — templis et signis deorum ac hominum — theatro Odeo dicto. _ Postulat autem locus, ut etiam, quæ ad Attalum pertinent, exponantur, quum et ipse ex eorum numero sit, a quibus Atticis tribubus cognomina indita sunt. Vir fuit Macedo, Docimus nomine, unus de Antigoni ducibus, qui se postea opesque suas omnes Lysimacho tradidit. Hic Philetærum Paphlagonem eunuchum habuit: a quo quæ gesta fuerint, usque dum defecisset a Lysimacho, et quemadmodum Seleucum in partes pertraxerit suas, inter ea inseram, quæ de Lysimacho erunt commemoranda. Hic autem Attalus Attali quidem filius fuit, fratris Philetæri; regno vero, quo Eumenes, (et ipse frater Philetæri) cesserat, sui patruelis potitus est. Is omnium quæ gessit, maximum illud fuit, quod Gallos in eam, quam etiam nunc tenent, terram a mari confugere coegit. 2. Jam secundum eorum, unde tribus appellatæ sunt, statuas signa deorum spectantur, Amphiaraus, et Pax Plutonem puerum ferens. Ibidem Lycurgus ex ære, Lycophronis filius, positus est; et Callias, qui pacem Græcis, ut Atheniensium plerique memorant, ab Artaxerxe Xerxis filio confecit. Demosthenes etiam, quem in Calauream, ea insula juxta Trœzenem est, Athenienses exilii causa concedere coegerunt: revocatumque paulo post, iterum post Lamiacam cladem in exilium misere: (3) quo tempore in eandem insulam reversus hausto veneno interiit. Hunc ex omnibus Græcis exulibus unum ad Antipatrum et Macedonas non traxit Archias. Thurius erat Archias patria. Negotium is nefarium susceperat: nam omnes, qui ante cladem a Græcis acceptam in Thessalia Macedonibus adversati fuerant, captos ad Antipatrum pœnas daturos trahebat. Huc igitur Demosthenis nimius in patriam amor evasit. Quo mihi illud præclare dictum videtur, hominem nimis reipublicæ administrationi deditum et populari aura fidentem haud unquam feliciter diem extremum claudere. (4) Prope Demosthenis statuam Martis est ædes, in qua duo sunt Veneris signa. Martis Alcamenes, Minervæ signum Parius vir fecit, Locrus nomine. Ibidem est etiam Enyûs (_Bellonæ_) signum, Praxitelis filiorum opus. Ad templum adstant Hercules, et Theseus, et Apollo tænia comam redimitus. Virorum autem statuæ sunt Calades (?), quem legumlatorem (?) Athenienses perhibent, et Pindarus, qui, quod Athenienses carmine laudavit, et statuam et alia meruit præmia. (5) Neque longe sunt Harmodius et Aristogiton Hipparchi interfectores: cujus facinoris causam et modum alii explicarunt. Ex his statuis aliquot Critius, antiquiores fecit Antenor. Ac quum has Xerxes, urbe Athenarum capta, quam cives deseruerant, cum alia præda asportasset, Antiochus postea Atheniensibus remisit. 6. In theatri vero quod Odeum vocant ipso vestibulo Ægyptiorum regum sunt statuæ: quibus est omnibus idem Ptolemæi nomen, inter eos discrimen faciente cognomine. Namque alium Philometora, Philadelphum alium appellarunt: at Lagi filio Soteris (_Servatoris_) cognomentum Rhodii dedere. Quorum unus Philadelphus est, cujus a nobis mentio, quum sermo de iis esset, a quibus tribubus sunt nomina, facta est. Huic Arsinoes sororis apposita est statua. CAPUT IX. _ De Ptolemæo Philometore et matre Cleopatra — Lysimacho et Thracibus — Hieronymo Cardiano. _ At qui Philometor est dictus, octavus est a Ptolemæo Lagi filio. Id autem cognominis per illusionem nactus est. Neque enim regum quisquam fuit unquam ex omnibus, quem majori mater odio prosecuta fuerit: hunc enim, majorem quamvis natu, ad regnum vocari non est passa, et, ut in Cyprum vivente patre ablegaretur, effecit. Cujus in filium acerbitatis quum alias fuisse causas Cleopatræ memorant, tum quod Alexandrum natu minorem sibi obsequentiorem fore sperabat: (2) ob eamque rem primum, ut eum Ægyptii regem crearent, suadebat: deinde, quum repugnante plebe id assequi nequisset, in Cyprum Alexandrum misit, prætoris quidem nomine, re vero, ut per eum Ptolemæo formidolosior esset ipsa. Postremo ex omni eunuchorum numero, quos amantissimos esse sui putabat, saucios in concionem produxit, Ptolemæum insimulans et insidias sibi fecisse, et eunuchos vulneribus fœdasse. Qua re Alexandrini commoti, non multum abfuit, quin Ptolemæum impetu facto opprimerent: sed quum ille navi se e periculo proripuisset, haud ita multo post e Cypro reversum Alexandrum regem appellant. (3) Digna autem facinore pœna Cleopatram consecuta est: eam enim Alexander, quem suis ipsa consiliis ad regnum evexerat, peremit. Quo scelere detecto, quum civium metu aufugisset Alexander, Ptolemæus in Ægyptum rediit: atque iterum regno potitus Thebanis, quod ab ipso defecerant, bellum intulit: ac tertio a defectione anno in potestatem suam redactos tam graviter multavit, ut, qui ante Græciæ ditissimos quosque, templum Delphicum et Orchomenios, opibus superarent, nullum pristinæ fortunæ vestigium retinuerint. Ipsi quidem Ptolemæo, non ita multo post suo fato defuncto, pro multis ejus erga se meritis, quæ nihil necesse est exponere, Athenienses posuerunt æneam statuam tam ipsi quam Berenicæ, quæ liberorum sola illi e legitimo toro suscepta fuerat. (4) Post Ægyptios vero reges Philippo et ejus filio Alexandro statuæ positæ sunt: quorum res gestæ majores fuere, quam ut aliis de rebus susceptæ historiæ inseri debeant. Ægyptiis quidem regibus ad veri honoris monumentum, utpote bene de se meritis, præmia sunt constituta: Philippo vero et Alexandro adulatione potius multitudinis, quandoquidem etiam Lysimacho, non tam ejus ducti studio quam temporibus consulentes, eundem honorem habuerunt. 5. Fuit Lysimachus natione Macedo, Alexandri satelles, quem rex ira incensus in eandem cum leone cavam conjici jusserat: sed quum ab eo bestiam exanimatam intellexisset, viri perpetua admiratione virtutem prosecutus, eodem illum, quo optimum quemque e Macedonibus, loco esse voluit. Mortuo vero Alexandro, ei Thraciæ parti, quæ Macedoniæ finitima est, imperavit, quam Philippus etiam ante et Alexander tenuerant. Est autem ea regio non sane magna: sed reliqua Thracia adeo hominum multitudine abundat, ut, nisi forte Galliam excipias, cuivis nationi hominum frequentia anteponi posse videatur: quod in causa fuit, ut universam ante Romanos nemo imperio suo adjecerit. Nunc autem et Thracia tota, et quicquid Gallici nominis est, Romano imperio paret: sed Galliæ bene cultas tantum partes, quibus imperarent, dignas judicantes, reliquas, quæ nulli usui visæ sunt, quod aut immodicis frigoribus aut soli sterilitate laborarent, consulto missas fecerunt. (6) Tum igitur Lysimachus, e finitimis primos Odrysas bello est aggressus: deinde in Dromichæten et Getas profectus, quum prœlium initum esset cum hominibus et rei bellicæ nequaquam imperitis et numero multo superioribus, fuga se e summo periculo, in quod res suas omnes deduxerat, eripuit. In ea pugna Agathocles ejus filius, paterno ductu militaris disciplinæ rudimentis tunc primum assuescens, a Getis captus est. Quare Lysimachus aliis etiam prœliis nihilo secundioribus belli fortunam expertus, et, quod filius in hostium potestatem venisset, minime levem cladem numerans, cum Dromichæte pace facta, temporum maxime necessitati obtemperans, ei et filiam despondit, et ea Thraciæ parte cessit, quæ trans Istrum est. Sunt qui non Agathoclem, sed ipsum Lysimachum ab hostibus captum fuisse dicant, deinde ab Agathocle iis conditionibus, quas diximus, fœdere cum Getis icto, liberatum. Ut vero rediit, Agathocli Lysandram, Ptolemæi ejus, qui Lagi filius erat, et Eurydices filiam, uxorem duxit. (7) Classe etiam in Asiam trajecit, et cum sociis Antigoni regnum destruxit. Præterea eam, quam nunc quoque Ephesii mari proximam incolunt, urbem condidit: in quam Lebedios et Colophonios, eorum urbibus eversis, deduxit. Eas vero urbium excisiones Phœnix iamborum scriptor deplorat. Nam Hermesianactem, qui elegos scripsit, ad illud usque tempus superstitem fuisse non crediderim: neque enim is in aliqua carminum suorum parte excisam Colophonem non deflesset. At Lysimachus Pyrrhum quoque Æacidæ filium bello est adortus. Ejus namque ab Epiro profectione observata, quum sæpe ille domo abesse consuesset, et reliquam Epirum hostilem in modum populatus est, et ad regum sepulcra pervenit. (8) His addit Hieronymus Cardianus, quod ut credam, adduci non possum: Lysimachum, eductis e terra defunctorum conditoriis, ossa dissipasse. Sed hic ipse Hieronymus et alioquin eo quo in reges flagrabat odio ductus scripsisse creditur, quum unum tamen Antigonum multis idem et haudquaquam debitis laudibus exornet; et hæc illum de regum Epiri monumentis a Macedone viro destructis ad calumniam commentum, omni modo apparet. Nesciebat fortasse Lysimachus, eos non Pyrrhi solum, sed Alexandri etiam majores eosdem fuisse, quum Alexander maternum genus ab Epiro, atque adeo ab Æacidis duceret. Argumento est præterea inter Pyrrhum et Lysimachum non multo post conciliata societas, nulla per bellum injuria fuisse inter ipsos ad reditum in gratiam spem interclusam. Sed Hieronymus et alias forsan habuit cum Lysimacho simultatis causas, et eam procul dubio maximam, quod ille, Cardianorum urbe eversa, pro ea Lysimachiam in Isthmo Thraciæ Chersonesi condiderat. CAPUT X. _ De Lysimachi bellis cum Demetrio et Pyrrho gestis — de Lysimachi infelici matrimonio et morte. _ Et Lysimachus quidem, quantisper Aridæus, et post eum Cassander ejusque liberi regnarunt, a Macedonum amicitia non discessit: ubi vero Demetrius Antigoni filius regnum adeptus est, ne se ille bello provocaret, metuens, prior contra eum arma movit. Noverat enim paternum ei esse, de promovendo imperio semper cogitare. Ut primum igitur illum in Macedoniam profectum, Alexandro Cassandri filio, a quo accersitus fuerat, interempto, ejus regno potitum comperit, probabilem belli causam nactus, (2) ad Amphipolim cum Demetrio congressus, parum abfuit quin Thraciæ quoque regno excideret. Verum Pyrrhi auxiliis confirmatus et regnum retinuit, et Nestiis deinde ac Macedonum parti imperavit. Nam Pyrrhus cum exercitu veniens ex Epiro, dum Lysimachi rebus pro tempore studeret, majorem Macedoniæ sibi partem vindicaret. Ac quum in Asiam Demetrius contra Seleucum trajecisset, quantisper nihilo inferior armis fuit Demetrius, in Lysimachi societate Pyrrhus perstitit: ubi vero Demetrius in Seleuci potestatem venit, dissoluta est inter hos amicitia. Bello itaque utrinque comparato, Lysimachus, Antigono Demetrii filio et Pyrrho ipso multo superior discessit, et Macedonia potitus est, et Pyrrhum in Epirum redire coegit. (3) Multæ vero solent ex amore hominibus exsistere calamitates. Hic enim Lysimachus quum natu jam grandior esset, et quum ipse susceptis liberis fortunatus haberetur, tum vero Agathocli filio ex Lysandra liberi geniti essent, Arsinoen tamen Lysandræ sororem sibi matrimonio adjunxit. Eam, quum timeret, sui ne filii, mortuo Lysimacho, in Agathoclis potestate essent, de Agathoclis cæde consilia inisse ferunt. Sunt qui scriptum reliquerint, Arsinoen Agathoclis amore captam, quumque ad obsequium adolescens pellici non potuisset, ab ea per insidias de medio sublatum. Narrant etiam Lysimachum postea tam audax facinus uxorem ausam cognovisse, sed nihil ei profuisse amicis penitus orbato. (4) Ejus itaque permissu ab Arsinoe interempto Agathocle, Lysandra ad Seleucum profugit, secum ducens et filios et fratres suos, qui * ad Ptolemæum confugerunt. Fugientibus vero se comitem addidit Alexander, Lysimachi ille quidem, sed ex Odrysiade uxore filius. Hi quum Babylonem pervenissent, a Seleuco, ut bellum contra Lysimachum susciperet, supplices contenderunt. Eodem vero tempore et Philetærus, cui omnis Lysimachi pecunia commissa erat, Agathoclem interfectum dolens, et quæ ab Arsinoe exspectari poterant metuens, Pergamum supra Caicum occupat, atque inde per legatum se pecuniamque omnem Seleuco tradit. (5) Quod ubi Lysimacho nunciatum fuit, statim in Asiam trajicit, ac bellum prior Seleuco infert: collatis vero signis cum eo congressus in ipso prœlio, magna clade accepta, occubuit. Ejus cadaver a Lysandra multis cum precibus impetratum Alexander Lysimachi filius ex Odryside (ut ante dixi) sustulit, et in Chersonesum deportatum sepulturæ mandavit, eo in loco, quo nunc etiam inter Cardiam vicum et Pactyam insignis ei tumulus exstat. Et hæc quidem a Lysimacho gesta sunt. CAPUT XI. _ De Pyrrhi genere — Epirotarum regno — Pyrrhi expeditionibus. _ Apud Athenienses autem Pyrrhi etiam conspicitur effigies, cui cum Alexandro Magno sola generis propinquitas intercessit. Nam Pyrrhus Æacida Arybbæ filio, Olympiade vero Neoptolemi filia Alexander genitus est. Neoptolemo et Arybbæ pater fuit Alcetas Tharypi filius. A Tharypo autem retro ad Pyrrhum Achillis quindecim sobolis gradus numerantur. Is enim primus Ilio exciso, omisso in Thessaliam reditu, in Epirum appulit, atque ibi Heleni vatis monitu consedit. Cui quum nulla ex Hermione proles esset, ex Andromache tres suscepti sunt filii, Molossus, Pielus, et natu minimus Pergamus. Ex eadem vero Cestrinum Helenus genuit, quum ei Andromache, Delphis Pyrrho interfecto, nupsisset. (2) Quum autem Helenus moriens Molosso Pyrrhi filio regnum reliquisset, Cestrinus, collecta Epirotarum manu voluntaria, quæ supra Thyamin fluvium est, regionem tenuit. At Pergamus quum in Asiam trajecisset, Arium in Teuthrania dominantem, singulari de imperio certamine dimicans, occidit, et urbi, quod etiam nunc manet, ex suo nomine cognomentum dedit. Ceterum Andromachæ, quæ filium secuta est, ibidem in urbe adhuc exstat heroum. Pielus vero in Epiro mansit, ad quem, minime vero ad Molossum, Pyrrhus Æacidæ et majores ejus originem referunt. (3) Fuit autem etiam Epiri imperium usque ad Alcetam et Tharypum in unius regis potestate. Sed Alcetæ filii inter se dissidentes non prius concorditer regnarunt, quam æqualiter inter se regnum diviserunt. Postea vero Alexandro Neoptolemi filio in Lucania exstincto, Antipatri metu in Epirum reversam Olympiadem Æacides Arybbæ filius quum aliis est officiis prosecutus, tum vero eam suis copiis juvit ad bellum cum Aridæo et Macedonibus gerendum, atque id invitis etiam ac sequi recusantibus Epirotis. (4) Olympias victoriam adepta, multa in morte Aridæo inferenda, pluraque ac magis nefaria, dum Macedonas insectatur, immanitatis exempla edidit: quorum paulo post graves quidem, sed meritas videtur Cassandro pœnas dedisse. Hujus igitur feminæ invidia Æacidæ, quo minus statim ab initio in regnum ab Epirotis reciperetur, maxime obfuit. Nam quum postea æquis jam et placatis uteretur, Cassander illi iterum est adversatus quin in Epirum rediret. Ac pugna quidem inter Philippum Cassandri fratrem et Æaciden ad Œniadas commissa, Æacides ex vulnere non ita multo post de vita decessit. (5) Alcetam deinde Arybbæ quidem filium, et Æacidæ fratrem natu grandiorem, Epirotæ regnare jusserunt, hominem plane impotentis iracundiæ, ob eamque causam a patre ejectum. Hunc, quum regnum inisset, more ingenii sui denuo furentem cives noctu adorti cum filiis opprimunt. Quo de medio sublato, Pyrrho Æacidæ filio regnum restituunt. Ei ad regnum primum accedenti Cassander bellum intulit, homini peradolescenti et qui imperium suum nondum firmiter instruxisset. At Pyrrhus Macedonibus in fines suos jam invadentibus, in Ægyptum ad Ptolemæum Lagi filium se contulit; a quo filiam ex eadem, qua ceteri Ptolemæi liberi, matre susceptam in matrimonium accepit et cum classe Ægyptiorum est in regnum reductus. (6) Regno igitur jam constituto, in Corcyræos primum arma movit: quorum quum insulam finibus suis ex adverso sitam videret, ne aliquando hostibus pro statione esset, metuebat. Quas autem post captam Corcyram a Lysimacho clades acceperit et quemadmodum pulso Demetrio Maconedoniæ ad illud usque tempus imperarit, quo rursus a Lysimacho pulsus est, quæ rerum a Pyrrho usque ad illud tempus gestarum fuerint maximæ, quum de rebus Lysimachi ageremus, exposuimus. (7) Græcorum vero neminem ante Pyrrhum bellum Romano imperio intulisse satis constat. Nam a Diomede quidem et Argivis, qui Diomedem secuti sunt, Æneas nulla narratur esse pugna lacessitus. Atheniensibus certe et alias orbis terræ partes et universam Italiam armis opprimere cogitantibus, Syracusana clades, quo minus cum Romanis belli fortunam experirentur, impedimento fuit. Denique Alexander Neoptolemi filius, Pyrrhi gentilis, natu eo grandior, in Lucanis ante e vita excessit, quam poteruit cum Romanis signa conferre. CAPUT XII. _ De Pyrrhi bello contra Romanos — de elephantis et ebore — de Pyrrhi bello contra Carthaginienses. _ Pyrrhus itaque primus omnium e Græcia adversus Romanos ultra Ionium mare copias transportavit, a Tarentinis ille quoque accersitus. Ii enim quum bellum diuturnum cum Romanis gessissent, jamque se illis impares intelligerent, devincta sibi prius beneficiis Pyrrhi voluntate, quod eum Corcyræos oppugnantem navalibus copiis juverant, per legatos regi, ut socia arma secum jungeret, persuaserunt, maxime eo quod docebant Italiam toti Græciæ felicitate præstare, nec esse satis æquum, se amicos et supplicum more auxilia rogantes, iniquissimis temporibus suis deseri. Hæc exponentibus legatis, Trojani belli eventus Pyrrho in mentem veniebat, ex animi sententia omnia eventura, quando ipse ab Achille originem ducens adversus Trojanorum coloniam arma sumturus esset. (2) Ut vero primum in Italiam trajicere statuit, quæ hominis erat in rebus gerendis alacritas, naves statim longas instruxit, navigiaque opportuna ad equos et milites transvehendos, ut præsto essent, curavit. Libri exstant non sane illustrium auctorum, qui RERUM GESTARUM COMMENTARII inscripti sunt: quos dum lego, Pyrrhi quum alacritatem, quam in prœliis præ se tulit, tum providentiam, qua se ad futuras dimicationes comparavit, non possum non magnopere admirari. Nam priusquam Romani rescierint, in Italiam classe transmisit: et quum jam appulisset, non prius adesse eum Romani animadvertere, quam, commissa cum Tarentinis pugna, se ille cum exercitu inopinato ostendit, factoque repente impetu, hostium, ut par fuit, agmen turbavit. (3) Ac tunc quidem, quum se Romanis haudquaquam acie parem esse intelligeret, elephantos compararat, quos inter prœliandum in illos immitteret. Belluas autem has primus ex Europæ principibus Alexander, Poro et Indis devictis, in potestate habuit. Quo mortuo, et alii reges, et plurimas Antigonus sibi comparavit. Pyrrhus vero in pugna, quam cum Demetrio commisit, elephantos aliquot cepit. Ii quum ad Tarentum in mediam irrupissent aciem, non parum Romanos exterruere, plerisque aliud quam belluas esse existimantibus. (4) Ebur enim hominum opere et arte priscis temporibus expoliri solitum norant haud dubie multi: bestias autem ipsas, priusquam Macedones in Asiam trajicerent, præter Indos et Libyas finitimosque illis populos, nulli viderant. Quod ipsum ex Homero quoque apparet, qui quum regum lectos et opulentiorum inter hosce domos ebore ornatas dixerit, belluæ tamen nusquam mentionem facit. Quod si autem elephantem vidisset aut de eo quicquam audisset, antiquius opinor duxisset hoc, quam Pygmæorum et gruum pugnam commemorare. (5) Pyrrhum post hæc in Siciliam Syracusanorum avocavit legatio. Nam quum Carthaginienses classe in Siciliam invasissent jamque omnes Græci nominis urbes ad vastitatem redegissent, ac postremo ipsas Syracusas, quæ sola civitas adhuc incolumis erat, circumsederent, Pyrrhus, de Syracusanorum legatis re cognita, Tarentum Italicamque omnem oram missam fecit. In Siciliam vero quum transisset, barbaris repulsis Syracusas obsidione liberavit. Deinde quamvis Carthaginienses navali disciplina, quippe qui essent e Tyro Phœnices oriundi, barbaris plane ceteris præstare intelligeret, cum illis tamen, solis Epirotarum copiis fretus, confligere navibus non dubitavit. Epiri certe ne post captum quidem Ilium maxima pars aut mare norat, aut salsis escis vescebatur: cujus mihi rei Homerus in Odyssea testis est: Nec norunt cærula ponti, nec dapibus vescum salis admiscere saporem. CAPUT XIII. _ De Pyrrhi expeditione contra Antigonum, et duce Cleonymo contra Spartanos — de Pyrrhi morte — de simili vitæ Æacidarum exitu. _ At enim victus navali prœlio, cum iis, quæ a clade superfuerant, navibus Tarentum se recepit: ubi rebus suis vehementer attritis, de fuga, quum sibi per Romanos sine pugna discedere minime liciturum speraret, tale cepit consilium. Quum e Sicilia reversus cladem accepisset, legatos cum literis ad Asiæ reges, et ad ipsum Antigonum dimisit, ab aliis pecuniam, ab aliis auxilia, ab Antigono veru utrumque exposcens. Quum legati revesi literas ei reddidissent, Epirotarum et Tarentinorum principes in concionem vocat: ibi quas acceperat literas non recitavit, sed propediem affutura auxilia affirmavit. Quum percrebuisset igitur fama in Romanorum etiam exercitu, et e Macedonia et ex Asia magna Pyrrho auxilia adventare, nihil illi novi moliri ausi sunt. Pyrrhus vero ea, quæ consuta est, nocte ad montes, quæ Ceraunia vocant, classe transvectus est. (2) Mox ab Italica clade quum paululum conquiesset, milite confirmato, Antigono statim bellum indixit, quum et alia ei crimini daret, et illud maxime, quod suam, dum in Italia cum exercitu esset, nullis missis auxiliis, spem frustratus esset: atque Antigoni quidem quum proprias copias, tum Gallorum mercenarias, fudit fugavitque, et ad maritimas usque urbes persecutus est. Ex ea victoria superiorem Macedoniam et Thessaliam in ditionem suam redegit. Prœlii certe magnitudinem et Pyrrhi victoriam, quanta fuerit, declarant Gallorum scuta in Itoniæ Palladis templo, quod inter Pheras et Larisam est, dicata, cum epigrammate hujusmodi: (3) Hos tibi Gallorum clypeos rex donat, Itoni, Pyrrhus ab audaci rapta tropæa acie, viribus Antigoni fractis. Haud res ea mira: pugnaces et nunc et prius Æacidæ. Hæc quidem illic. In Dodonæi autem Jovis templo ipsorum Macedonum scuta suspendit, cum inscriptione tali: Ditibus hæc Asiæ terris opibusque potita, jam premere audebant Hellada servitio; sacra Jovi templo pendent quæ affixa columnis, erepta Emathiis scuta cruenta viris. (4) At enim quum parum abesset quin totam Pyrrhus Macedoniam subigeret, etsi unus erat omnium ad præsentes occasiones arripiendas paratissimus, Cleonymus tamen eum a Macedonia in Peloponnesum avocavit. Patria quidem Spartanus fuit Cleonymus; cum exercitu tamen in Lacedæmoniorum fines hostiliter invasit. Ejus rei causam, quum Cleonymi genus percensuero, exponam. Pausanias, qui Græcis ad Platæam dux fuit, Plistoanactem filium reliquit. Hic alterum Pausaniam genuit: cujus Cleombrotus filius fuit, is qui in Leuctrica pugna dimicans adversus Thebanorum ducem Epaminondam occubuit. Huic duo fuere filii, Agesipolis et Cleomenes. Mortuo autem sine liberis fratre, Cleomenes regnum obtinuit: (5) qui Acrotatum majorem, et Cleonymum natu minorem genuit. Quum autem Acrotatus prius, nec multo post Cleomenes diem suum obissent, inter Areum Acrotati filium et Cleonymum de regno orta est contentio. * quocumque demum modo sibi Cleonymus vindicaturus, Pyrrhum in patrios fines induxit. Lacedæmonii quidem ante Leuctricam cladem nullum unquam belli adversum casum experti fuerant, eoque se nunquam pedestri pugna victos gloriabantur. Nam Leonidæ, parta fere victoria, quo minus Persas ad internecionem deleret, fatigati longa pugna militis robur defuisse asserebant: et quæ Athenienses Demosthene duce ad Sphacteriam insulam gessissent, belli potius furtum quoddam, quam victoriam fuisse. (6) Prima illis illata est in Bœotiis clades: alteram, qua majorem in modum opes eorum afflictæ sunt, ab Antipatro et Macedonibus acceperunt. Jam tertiam eorum finibus calamitatem intulit insperantibus a Demetrio concitatum bellum. Quum vero jam quarto Pyrrhum cum infesto exercitu fines ingressum viderent, obviam illi, assumtis in societatem Argivis et Messeniis, venere. Quos quum Pyrrhus prœlio vicisset, parum omnino abfuit quin eodem impetu urbem caperet: sed quum agrum populationibus infestum reddidisset, prædamque inde magnam egisset, paululum temporis requieti dedit. Interea Lacedæmonii ad sustinendam oppugnationem se confirmabant, quum Sparta jam ante, Demetrio oppugnante, præaltis fossis et validissimis quibusque operibus munita esset: quaque facilior aditu erat, propugnacula etiam excitata erant. (7) Dum hæc aguntur, Pyrrho Spartano bello occupato, Antigonus, quum Macedonum urbes præsidiis et munitionibus firmasset, in Peloponnesum copias duxit, quippe qui sciret, Pyrrhum Lacedæmone et Peloponnesi parte subacta in Epirum non statim rediturum, sed in Macedoniam ad persequendum ibi bellum esse reversurum. Quum autem ex Argis in Laconicum agrum Antigonus exercitum esset immissurus, ipse Pyrrhus ad Argos jam accesserat. Ibi inito prœlio victor Pyrrhus fugientes in urbem persecutus est. Ubi, quum ejus exercitus, ut fere fieri solet, in diversa abisset, (8) repugnantibusque acriter hostibus pro templis, ædibus, angiportis, aliisque urbis locis, Pyrrhus a suis relictus est et in capite vulnus accepit. Ferunt eum tegulæ ictu, a muliere dejectæ, interiisse. Argivi vero non mulierem illam, sed Cererem assumta mulieris forma fuisse, affirmant. Et hæc quidem illi de Pyrrhi morte: quod et Lyceas prodidit, qui carminibus epicis indigenarum res conscripsit. Est præterea Argis, quo loco Pyrrhus cecidit, ex oraculo Cereri erectum fanum: et in eo Pyrrhus ipse sepultus est. (9) Illud vero maxime mihi mirandum videri solet, (_tres?_) ex Æacidarum gente et nomine divinitus oblata nece occubuisse: Achillem siquidem Homerus memoriæ prodidit ab Alexandro Priami filio et Apolline interfectum; Pyrrhus vero, ejus filius, Pythiæ jussu Delphis occisus est; huic denique Æacidæ filio, quale et Argivi dicunt et Lyceas cecinit, mortis genus obtigit. De ejus tamen cæde non satis congruunt quæ scripsit Hieronymus Cardianus: quem scilicet cum rege viventem in ejus gratiam scribere maxime fuit necesse. Nam si Philistus venia dignus habetur, qui quum Syracusas se restitutum iri speraret, multa Dionysii flagitia dissimulavit, Hieronymo certe multa ad Antigoni gratiam scribenti venia danda. Et huc quidem Epirotarum potentia evasit. CAPUT XIV. _ De memorandis artis operibus in Odeo — Triptolemo — Epimenide et Thalete — Æschyli epitaphio — Minerva — cultu Veneris Cœlestis. _ Quum vero Athenis Odeum introieris, et alia spectatu digna et Bacchum conspicies. Juxta quod fons est, quem Enneacrunon (_novem scaturiginum_) vocant, ita a Pisistrato exornatum. Putei quidem passim in urbe multi, hic autem unicus est fons. Templa vero supra fontem duo sunt: unum Cereris et Proserpinæ: in altero Triptolemi signum est; de quo quæcunque dicuntur, omissis quidem, qui de Deiope jactantur sermonibus, exponam. (2) Inter Græciæ populos maxime de antiquitate et deorum muneribus sibi concessis cum Atheniensibus certant Argivi, non aliter atque inter barbaros cum Phrygibus Ægyptii. Memoriæ itaque proditum est, Cererem Argos venientem a Pelasgo hospitio acceptam: ibi ex Chrysanthide de filiæ raptu cognovisse. Post hæc Trochilum sacrorum antistitem ab Agenore sibi infesto Argis pulsum in Atticam venisse: quumque Eleusine uxorem duxisset, Eubuleum et Triptolemum genuisse. Hæc Argivi. Athenienses vero et qui apud eos norunt ** Triptolemum Celei filium fuisse, qui primus sationem et frugum cultum tradiderit, dicunt. (3) At Musæus carminibus, si modo ea Musæi sunt, Triptolemum Oceani et Terræ filium prodidit: et Orpheus (quanquam et ea Orphei esse ut credam, adduci non possum), Eubuleo et Triptolemo Dysaulen patrem fuisse; eos a Cerere frumenta serendi rationem accepisse, quod ex illis primum Ceres filiæ raptum cognovisset. Chœrilus autem Atheniensis in ea fabula, cui Alope nomen est, Cercyonem et Triptolemum fratres fuisse, ex Amphictyonis filia natos, scripsit: et Triptolemo quidem Rarum, Cercyoni Neptunum patrem fuisse. Longiore vero oratione conantem singula persequi et omnia, quæ de templo, cui Eleusinio nomen est, commemorari possent, planius explicare, quædam me visa per somnum species deterruit. Ad ea igitur redeo, quæ palam narrare nulla religione prohibeor. (4) Pro ejus templi foribus, quo loco etiam Triptolemi signum est, bos ænea spectatur, ita ornata ut victimæ quæ ad aram trahuntur. Ibidem sedentem videas Epimenidem Gnosium: quem, quum in agrum exisset, in spelunca somno oppressum memorant, neque prius experrectum, quam annos quadraginta obdormivisset: postea vero et heroicos versus fecisse, et quum alias urbes, tum Athenas lustrasse. Quod ipsum apud Lacedæmonios sedata pestilentia fecit Thales, Epimenidis tamen neque propinquus, neque civis, quum illum Gnosium, hunc Gortynium fuisse dicat Polymnastus Colophonius in eo carmine, quod de Thalete Lacedæmoniis fecit. (5) Paulo hinc longius Eucleæ delubrum, de Persarum, qui Marathonem occuparant, manubiis dicatum. Nullam autem fuisse victoriam, qua sint magis Athenienses gloriati, quam ea, quam ex Marathonia pugna sunt adepti, hinc præcipue ut credam adducor, quod Æschylus, quum prope jam esset ut e vita decederet, vir tanta in poesi nominis celebritate, cujus virtus navalibus prœliis ad Artemisium et Salaminem enituerat, de ceteris quidem nihil memoravit, sed suum et paternum patriæque nomen inscripsit, et Marathonium saltum Persasque, qui illuc descenderint, suæ testes virtutis citat. 6. Supra Ceramicum et porticum, quæ regia dicitur, Vulcani est fanum: in quo quod Minervæ positum sit signum, nihil sane mirabar, quum ad ea, quæ de Erichthonio vulgo traduntur, animum referrem. Deæ vero signum quod glaucos habeat oculos, Libycam de ea re fabulam comperio: Minervam Neptuni et Tritonidis Paludis filiam esse, atque ideo glaucos illi itidem, ut Neptuno, oculos esse. (7) Non longe abest Cœlestis Veneris templum; quam primi omnium hominum Assyrii coluere: deinde Paphii in Cypro, et Phœnicum qui in Palæstina Ascalonem urbem incolunt; Phœnices cum Cytheriis communicarunt. Athenis vero eam religionem induxit Ægeus, quum Veneris ira et sibi problem non obtigisse et sororibus calamitatem immissam putaret: nam illo tempore prolem nondum habebat. Quod ætate nostra exstat deæ signum ex Pario lapide, Phidiæ opus est. Sed Athmonensium apud Athenienses curia est: cujus curiales multo ante Actæum Porphyrionem regnasse ferunt, ab eoque, quod apud ipsos est, Cœlestis Veneris templum dedicatum. Sed et alia longe diversa ab iis, quæ communi urbis opinione recepta sunt, per curias jactantur. CAPUT XV. _ De porticu Pœcile dicta et de picturis in ea. _ Pergentibus vero ad eam porticum, quæ a picturæ varietate Pœcile dicitur, Mercurius æneus in conspectu est, quem Forensem vocant. Prope porta est, ad quam tropæum ab Atheniensibus erectum, iis nempe, qui Plistarchum Cassandri fratrem, cui ille equitatum suum et conductitium militem commiserat, equestri certamine fuderunt. In ipsa autem porticu Atheniensium primum acies in Œnoe, Argivi agri vico, adversus Lacedæmonios instructa. Expressa vero res est non ad pugnæ jam effervescentis effigiem, quum quisque pro se virtutis documenta dare contendit, sed accedere adversæ acies videntur et jam cominus congredi. (2) In medio autem pariete Athenienses sunt Theseo duce cum Amazonibus dimicantes. Hæ vero solæ ex omnibus feminis nulla unquam clade deterreri potuerunt, quin belli novam semper aleam subirent: siquidem Themiscyra expugnata ab Hercule, et copiis, quas contra Athenienses miserant, deletis, nihilominus ad Trojam cum Atheniensibus ipsis et universis Græcis pugnaturæ venerunt. Post Amazones Græcos cernas Ilium exscindentes, et reges ob Ajacis in Cassandram nefarium facinus in unum congregatos: quo in loco tum ipse Ajax, tum captivarum agmen mulierum, et inter ceteras Cassandra ipsa picta est. (3) In extremo picturæ loco sunt, qui in Marathone pugnarunt: ex Bœotis Platæenses, et item Attici nominis omnes cum barbaris congrediuntur. Spectatur autem hic quidem in pugnando par in utraque acie alacritas: ubi vero in pugnæ veluti penetralia intratum est, fugientes videas barbaros et se in paludem trudentes. In ipso operis fine Phœnissæ naves sunt, et barbarorum, qui in eas se conjecerant, a Græcis facta cædes. Ibidem et Marathon heros est pictus, a quo campus nomen habet. Theseus quoque tanquam ex terra prodiens; Minerva item et Hercules: a Marathoniis enim Herculi primis, ut ipsi memorant, honores habiti sunt. Inter pugnantium imagines maxime illustres sunt, Callimachus, qui ab Atheniensibus Polemarchus electus fuerat; inter duces, Miltiades; et Echetlus heros, cujus posterius mentionem faciam. (4) Eodem in loco ænei clypei infixi sunt cum inscriptione, Scionæorum eos et auxiliariorum esse. Qui vero pice obliti contra temporis et rubiginis injurias sunt, eos clypeos de Spartanis esse dicunt in Sphacteria insula captis. CAPUT XVI. _ De signis ante porticum Pœcilen dictam — Seleuci signo, rebus gestis ac morte. _ Ante porticum statuæ sunt æneæ, Solon qui Atheniensibus leges dedit, nec procul ab eo Seleuci statua, cui haud obscura prodigia futuram felicitatem significarunt. Quum enim ex Macedonia cum Alexandro profecturus Pellæ Jovi sacrificaret, ligna aris imposita ultro ad dei simulacrum accesserunt, nullisque subjectis ignibus accensa sunt. Mortuo vero Alexandro, hic ipse Seleucus Antigonum Babylona advenientem timens, ad Ptolemæum Lagi filium confugit. Mox Babylona reversus, Antigoni exercitum fudit, ipsumque Antigonum occidit: ac deinde victum prœlio Demetrium Antigoni filium cepit. (2) Quæ quum illi omnia prospere evenisset, ac non ita multo post Lysimachi opes corruissent, omne Asiæ imperium Antiocho filio tradidit, ipse magnis itineribus in Macedoniam rediit. Et exercitus Seleuci tam Græcorum quam barbarorum copiis constabat. At Ptolemæus Lysandræ frater, qui a Lysimacho ad Seleucum confugerat, vir tanta in rebus gerendis alacritate, ut Ceraunus (_Fulmen_) sit cognomento appellatus, quum Seleuci exercitus Lysimachiam attigisset, eum dolo occidit. Omnem vero ejus pecuniam quum regibus (_militibus?_) diripiendam tradidisset, Macedoniæ regno ipse potitus est: deinde primus ex omnibus, quos novimus, regibus acie cum Gallis congredi ausus, a barbaris illis interfectus est: Macedoniæ vero regnum Antigonus Demetrii filius recuperavit. (3) Seleucum quidem justitia et pietate erga deos reges omnes antecelluisse facile credo: quippe qui Apollinem æneum Milesiis a Xerxe ademptum et Ecbatana in Medis asportatum, in Branchidas reportandum curavit. Et quum condita Seleucea ad Tigrin fluvium, in eam Babylonios inquilinos deduceret, neque muros Babylonis demolitus est, neque Beli templum evertit, et Chaldæis, ut proxima templo loca inhabitarent, permisit. CAPUT XVII. _ De Misericordiæ ara in foro — aliis hujusmodi virtutum aris — gymnasio Ptolemæi et signis in eo — Thesei templo et picturis in eo — Minoe et Theseo — varia de Thesei morte narratione. _ In foro et alia sunt opera non omnibus nota et Misericordiæ ara: cujus numini, quod magna habeat in hominum vita et casuum varietate momenta, soli Græcorum honorem habent Athenienses. Neque vero illi majorem quam ceteri in homines humanitatem, ac non in deos etiam religionem præ se ferunt. Est enim sua apud illos Pudori, et Famæ, et Alacritati ara. Id ex eo luculenter potest perspici, quod qui ceteros homines pietatis studio superant, eos par fortunæ benignitas comitari solet. (2) In gymnasio, quod Ptolemæi a conditore nuncupatum a foro non longe abest, lapidei sunt (Hermæ, qui spectentur, sane digni: Ptolemæi quoque ex ære statua: Jubæ etiam Libys, et Solensis Chrysippi ibi sunt statuæ. Prope ad gymnasium Thesei templum, in quo hæc picta sunt: Atheniensium contra Amazones pugna, quæ et in Minervæ clypeo et in Olympii Jovis basi incisa est. Picta in eodem Thesei templo est etiam Centaurorum et Lapitharum rixa, ubi Theseus Centaurum jam occidit, quum inter alios æquo Marte pugna committi videatur. Quæ in tertio inest pariete pictura, non satis iis, qui, uti res gesta sit, non didicerint, cognita esse potest, quum et vetustas aliqua aboleverit, et Micon non fuerit pingendo totam rem persecutus. (3) Minos quum Theseum ceteramque puerorum manum in Cretam abduceret, amore Peribœæ captus est: cujus quum Theseus maxime libidini adversaretur, et alia ille in eum ira incensus maledicta contulit, et Neptuni filium esse negavit, quod, quam habebat ipse cælatam gemmam, in mare si abjecisset, non esset eam ad se reportaturus. Vix ea locutus, gemmam dicitur abjecisse. Theseum vero memorant cum ea et corona, quam ab Amphitrite dono acceperat, e mari emersisse. (4) De Thesei autem morte multa plane inter se discrepantia traduntur. Aiunt enim eum _a Plutone_ vinctum, non prius dimissum, quam ab Hercule solveretur. Illa veri simillima eorum quæ audivi: Theseum in Thesprotidem, ut regis uxorem raperet, venisse cum Pirithoo (is enim quærendæ sibi uxoris cupiditate nimia impulsus arma ceperat), exercitus vero magna parte amissa, a Thesprotorum rege in vincula ad Cichyrum conjectos esse. (5) In Thesprotide quidem et alia valde, quæ spectentur, digna sunt, et Jovis in Dodona templum sacraque ei deo fagus. Ad Cichyrum Acherusia est palus et Acheron amnis. Fluit ibidem Cocytus quoque, aqua insuavissima. Quæ loca quum vidisset, ut opinor, Homerus, tum alia de rerum apud inferos statu in suo poemate configere est ausus, tum nomina infernalibus fluviis a Thesprotiæ fluviis desumta imposuit. Quum vero in vinculis adhuc Theseus detineretur, Aphidnam cum exercitu Tyndari filii adorti, capta urbe Menestheum in regnum restituerunt. (6) Et Menestheus quidem Thesei liberorum, qui se ad Elephenorem in Eubœam receperant, nullam habuit rationem: sed quum se Theseo, si unquam e Thesprotide redisset, viribus multo inferiorem fore intelligeret, multis obsequiis populo sibi conciliato, obtinuit, ne rediens ille reciperetur. Missus itaque Theseus ad Deucalionem in Cretam, quum adversa tempestate in Scyron insulam delatus esset, a Scyriis, tum ob generis claritatem, tum ob rerum præclare gestarum magnitudinem, benigne acceptus est. Quæ res effecit ut eum Lycomedes per insidias de medio tollendum curaret. Theseo vero templum Athenis dicatum est posterius quam Marathone Persæ appulerant: eo quidem tempore quo Cimon Miltiadis filius, Thesei mortem ultus, Scyron incolis orbavit, ejusque ossa Athenas reportavit. CAPUT XVIII. _ De templo Castoris et Pollucis — Aglauro ejusque sororibus — Prytaneo — templo Serapidis, Lucinæ (Εἰλειθυίας) — Adriani imperatoris aliorumque signis ante templum Jovis Olympii — Isocrate — templo Jovis Olympii — Adriani operibus Athenis exstructis. _ Castorum templum perantiquum est, in quo ipsi stantes ac filii equis insidentes spectantur. Hic eorum res gestas Polygnotus pinxit et Leucippi filiarum nuptias: Micon vero eos qui Colchos cum Iasone navigarunt; omnium autem accuratissime Acastum ejusque equos fecit. (2) Supra Castorum Aglauri templum est, cui, et Hersæ ac Pandroso sororibus, Minervam aiunt Erichthonium in cistam abditum commisisse, admonitis, ne, quid intus esset, curiose inspicerent. Pandroson quidem paruisse ferunt, sorores vero cistam resignasse, visoque Erichthonio, furiis agitatas, se de arcis maxime prærupto loco præcipites misisse: ea quidem parte, qua Persæ irruptione facta ex Atheniensibus eos, qui se quam Themistoclem oraculum acutius intellexisse arbitrati, arcem ligneis operibus munierant, occiderunt. (3) Proxime abest Prytaneum, in quo Solonis leges perscriptæ adservantur. Signa verum deorum ibi posita, Pacis et Vestæ. Virorum imagines, quum aliorum, tum Autolyci pancratiastæ. Nam Miltiadis et Themistoclis statuas, priori abolita inscriptione, Romano et Thraci homini attribuerunt. (4) Hinc ad inferiores urbis partes descendentibus Sarapidis fanum se ostendit, cujus religionem a Ptolemæo Athenienses acceperunt. Apud Ægyptios autem ejus dei templum omnium clarissimum habent Alexandrini, antiquissimum Memphitici, quo neque exteris hominibus, neque sacerdotibus ipsis aditus patet, nisi Apim humantibus. A Sarapidis fano non longe abest locus, ubi Pirithoum et Theseum, societate inita, memoriæ traditum est Lacedæmonem, et deinde in Thesprotidem profectos. (5) Proximo loco erectum fuit Ilithyiæ sive Lucinæ templum, quam ex Hyperboreis Delum venisse memorant, ut parturienti Latonæ opem ferret: e Delo vero ad alias gentes Lucinæ nomen pervasisse. Ac Delii quidem Lucinæ divinam rem faciunt, et hymnum Olenis cantant. Cretenses vero incolæ Gnosiæ regionis ad Amnisum eam genitam putant et Junonis filiam esse. Soli autem Athenienses deæ signa usque ad imos pedes velant. Eorum duo e Creta advecta Phædram dedicasse, tertium, omnium antiquissimum, ab Erysichthone e Delo deportatum feminæ aiebant. 6. Priusquam vero ad Jovis Olympii templum venias (Adrianus Imperator Romanus et templum dedicavit et signum spectatu dignum, cui præter Rhodiorum et Romanorum colossos reliqua omnia simulacra magnitudine cedunt, ex auro et ebore elaboratum et elegante artificio, si magnitudinem spectes;) duæ sunt Adriani statuæ ex Thasio, totidem ex Ægyptio lapide: ad templi vero columnas urbium, quas colonias Athenienses appellant, ex ære erecta sunt simulacra. Est autem totius templi ambitus stadiorum fere quattuor, neque ejus ulla pars statuis vacat: singulæ enim urbes in eo Adriano statuam posuerunt: quas omnes Athenienses longo intervallo superarunt, erecto eidem mirandi operis colosso in postica templi parte. (7) In eodem ambitu vetera sunt, Juppiter æneus, Saturni et Rheæ delubrum, et templum quod Terræ Olympiæ nuncupant. Ibi in cubiti fere latitudinem solum subsidit, qua post Deucalionis eluvionem aquam defluxisse memorant. In eum hiatum quotannis e melle et triticea farina polentam projiciunt. (8) In columna est Isocratis statua. Is tria reliquit præclara actæ vitæ monumenta: primum perseverantiæ, quod, quum octo et nonaginta annos vixisset, nunquam discipulos habere desiit: alterum modestiæ, quod semper fuit a publicis negotiis et curis sejunctus: tertium, quo sibi libertatem carissimam rerum omnium fuisse declaravit: post acceptum enim de pugna ad Chæroneam nuncium præ animi ægritudine voluntariam mortem oppetiit. Ibi etiam positi sunt e marmore Phrygio Persæ, æneum tripodem sustinentes, tam ipsi, quam tripus, qui spectentur, digni. Olympii quidem Jovis vetustissimum templum Deucalionem ædificasse narrant: nam Athenis habitasse Deucalionem, pro valde perspicuo signo habent sepulcrum ejus, quod ab hoc ipso templo non longe abest. (9) Adrianus vero et alia Atheniensibus opera exædificavit, et Junonis ac Jovis Panhellenii templum, communemque omnibus diis ædem. Spectantur inter cetera opera, ut quæ maxime, columnæ centum et viginti ex Phrygio marmore, et ex eadem materia parietes in porticibus exstructi: et in iis cellæ, quæ inaurato lacunari et alabastro præfulgent, signis ipsæ et picturis undique exornatæ. Bibliotheca est in eodem templo, et gymnasium Adriani cognomento, in quo columnæ centum ex Libycis lapicidinis. CAPUT XIX. _ De templo Apollinis Delphinii — Venere in Hortis — Cynosarge — Lyceo — de Niso rege — de Ilisso et Eridano fluviis — de Diana Agrotera — de stadio Herodis. _ Post Olympii Jovis templum Apollinis signum est: et alia item Apollinis, quem Delphinium appellant, ædes. Ea quum ad fastigium perducta jam esset, aiunt incognitum adhuc Theseum urbem introiisse talari palla, et coma eleganter plexa: atque ubi ad Delphinii templum accessit, rogatum per illusionem ab iis, qui fastigium erigebant, quid ita nubilis virgo sola erraret: eumque nihil alius illis significasse, sed disjunctis a plaustro, quod in proximo erat, bobus, illud supra culmen templi projecisse. (2) De ea vero urbis regione, quam Hortos vocant, et Veneris in ea templo signoque, quod templo adsistit, figura, ut Hermæ, quadrata, nihil fide dignum est ab Atheniensibus traditum. Epigramma autem indicat, Cœlestem Venerem esse, earum, quæ Parcæ appellantur, natu maximam. Sed quod in Hortis signum Veneris est, Alcamenis opus est, et inter ea, quæ Athenis cum admiratione spectantur, suum obtinet locum. (3) Est etiam Herculis templum, quod Cynosarges dicitur: ac quæ de alba cane dicuntur, scire licet iis, qui oraculum legerint. Ibi aræ sunt Herculis, et Hebes, quam Jovis filiam et cum Hercule nuptam fama vulgavit. Alcmenes etiam ara est et Iolai, qui multorum Herculis laborum comes fuit. Lyceum a Lyco quidem Pandionis filio nomen habet. Apollinis autem illud templum fuisse, et olim, et his etiam temporibus creditum est, Lyciumque inde primum Apollinem dictum. Termilas quoque, ad quos Ægeum fugiens Lycus se recepit, ab eo Lycios appellatos memorant. (4) Est pone Lyceum Nisi Megarensium regis monumentum: quem quum Minos interemisset, sublatum Athenienses eo in loco sepelierunt. De hoc quidem Niso fabula vulgata est, capillum purpureum habuisse; quo salvo, mori se non posse ex oraculo cognorat. Ita vero accidit, ut, quum Cretenses ejus fines hostilem in modum adorti, et alia in Megaride oppida subitis incursionibus cepissent, et ipsum intra Nisææ mœnia compulsum obsiderant, Nisi filia Minois amore capta, crinem patri detonderit. Et hæc quidem in hunc modum narrantur. (5) Amnes in Attica nobiles sunt, Ilissus, et in eum cadens Eridanus, eodem cum Gallico Eridano nomine. Ilissus vero ille est, ad quem ludentem Orithyiam Boream ventum rapuisse, sibique matrimonio adjunxisse memorant, ob eamque cum Atheniensibus affinitatem barbarorum multas triremes demersisse. Ilissum Athenienses et aliis diis sacrum putant, et Musarum in ejus ripis ara est, Ilissiadum Musarum dicta. Ibi etiam locus ostenditur, ubi Peloponnesii Codrum Melanthi filium, Atheniensium regem, interfecerunt. (6) Ubi Ilissum trajeceris, locum offendas, qui Agræ dicitur, et Agroteræ Dianæ ædem: ibi enim primum, quum ex Delo venisset, venationibus operam dedisse Dianam ferunt, ob eamque causam ejus simulacro arcus additur. Quod jam dicam, non facile, qui audierint, ut credant, adduci poterunt; mirantur, qui viderint: stadium est e candido marmore, ea magnitudine, quam facile hinc conjicias: supra Ilissum mons est; is lunata forma ad amnis ripam recta duplici muro pertendit. Hoc stadium vir Atheniensis Herodes erexit, atque plurimum ex Pentelicis lapicidinis in eo consumsit. CAPUT XX. _ De via quæ Tripodes dicta est — Praxitele et Phryne — Bacchi templo ejusque in altera æde picturis — excidio Athenarum et Sulla. _ E Prytaneo in viam descendas, quam Tripodas appellant: in qua surgunt deorum delubra, hoc quidem respectu magna, et in his tripodes dicati, unde nomen viæ est. Ænei ii sunt, in quibus insunt memoratu digna illustrium artificium opera. Inter ea Satyrus, quo Praxitelem magnopere gloriatum ferunt. Nam quum Phryne, cujus erat amator, ab eo sibi depoposcisset, quod esset ejus operum pulcherrimum, non sane renuit: verum quod ipse de suis operibus judicium facere pertinaciter recusarat, hoc astu mulier expressit. Ejus servus accurrens nunciat, Praxitelis officinam igni correptam flagrare, bonamque ejus operum partem jam periisse, non tamen adhuc omnia exusta. (2) Praxiteles foras exsiluit, et, Actum est, inquit, de laboribus meis, si Satyro et Cupidini flammæ non pepercerunt. Tum Phryne eum manere ac bono esse animo jubet: nihil enim triste accidisse, sed illum dolo cogere voluisse, ut, quod pulcherrimum operum suorum esse judicaret, confiteretur: atque ita sibi illa Cupidinem delegit. Baccho vero in proximo templo dicatus est Satyrus puer, poculum porrigens. Amorem Baccho assistentem, et Bacchum ipsum Thymilus fecit. (3) Est etiam Bacchi juxta theatrum antiquissimum templum: intra cujus ambitum duo sunt delubra, et totidem Bacchi signa: alterum ejus qui Eleuthereus dicitur, alterum Alcamenes ex ebore et auro fecit. Picturæ eodem in loco hæ sunt: Bacchus Vulcanum in cœlum reducens; qua de re hæc Græcorum fabulis vulgata: Vulcanum recens natum ab Junone abjectum, nihil vero illum injuriæ oblitum, dono matri auream sellam misisse cum occultis quibusdam vinculis: deam, quum assedisset, statim vinculis implicitam: quum vero præterquam Baccho fidem deorum nemini haberet Vulcanus, vino delinitum Bacchus in cœlum eum reduxit. Picti sunt præterea Pentheus et Lycurgus, suæ in Bacchum temeritatis pœnas dantes. Ad hæc Ariadna dormiens, Theseus in patriam solvens, et Bacchus ad rapiendam Ariadnam descendens. (4) Non procul a Bacchi templo theatroque ei proximo ædificium est, quod exstructum ferunt ad similitudinem Xerxis tabernaculi. Instauratum id quidem est: vetustius enim illud Sulla captis Athenis cremavit. Sullanæ illius Athenarum expugnationis causa hæc fuit. Mithridates barbaris Ponti Euxini accolis imperavit: quo vero nomine Romanis bellum intulerit, quoque modo, quum Asiam invasisset, alias ejus urbes vi in suam potestatem redegerit, alias societate sibi devinxerit, qui cupiunt res a Mithridate gestas cognoscere, exquirant accuratius: ego ea tantum, quæ ad Athenarum calamitatem pertinent, exponam. (5) Aristion quidam erat Atheniensis, quem consueverat Mithridates ad Græcas civitates legatum mittere. Hic cum Atheniensibus egit, ut in amicitia Romanis Mithridatem præferrent: nemini tamen id præterquam de plebe seditiosissimo cuique persuasit. Nam qui aliqua ferunt existimatione, se ad Romanos ultro contulerunt. Commissa vero pugna multo superiores Romani fuere: nam in fugam versos, Aristionem et Athenienses ad urbem, Archelaum vero et barbaros in Piræeum persecuti sunt. Erat hic Archelaus unus ex Mithridatis ducibus, quem non multo ante Magnetes Sipyli incolæ incursionibus fines suos vastantem, plurimis ex barbarorum agmine cæsis, vulneraverant. (6) Obsidione Athenienses quum urgerentur, Taxilus Mithridatis dux, qui tunc forte Elateam in Phocide circumsedebat, excitus rerum earum nuncio, in Atticam copias suas traduxit. Id quum audisset dux Romanus, copiarum partem ad urbem obsidendam reliquit, ipse cum multo majore Taxilo in Bœotis occurrit. Triduo post in Romana castra ultro citroque missi nuncii venere. Sullæ quidem, Athenarum muros captos; obsidentibus vero, Taxilum prœlio ad Chæroneam victum. Sulla igitur ubi Athenas rediit, omnes, quos sibi adversatos noverat, in Ceramicum conclusos, sorte decimum quemque ad supplicium duci imperavit. (7) Quumque nihil omnino de sua in Athenienses iracundia remitteret, clam fugientes nonnulli Delphos venere: quibus consulentibus, num quid fato deleri Athenas decretum esset, respondit Pythia illa de utre. Post hæc in illud morbi genus Sulla incidit, quo Pherecydem quoque Syrium consumtum accepimus. Ejus multa sane immania et Romano homine indigna in Athenienses facinora memorantur: ex quibus tamen illi non existimo calamitatis causam exstitisse, sed violati supplicis vindicem deum fuisse, quod Aristionem, qui in Minervæ templum confugerat, vi extractum interfici jussisset. Athenæ in hunc modum Romanorum bello affectæ imperante Adriano denuo floruerunt. CAPUT XXI. _ De comicorum et tragicorum poetarum imaginibus in Theatro — Niobe saxo — Calo et Dædalo — Æsculapii templo — Sarmatarum armis — Gryneo Apollinis templo. _ In theatro Athenis sunt tragicorum poetarum et comicorum, eorum tamen minime illustrium, statuæ multæ: neque enim præter Menandrum quisquam ibi, cujus celebre fuerit nomen, aspicitur. Ex tragicis vero nobiles positi sunt Euripides et Sophocles. (2) Fama est, sub idem tempus, quo supremum diem clauserit Sophocles, in Atticam irrupisse Lacedæmonios: eorumque ducem sibi visum Bacchum videre, mandantem, ut novam Sirenem omnibus, qui mortuis haberi consueverunt, honoribus prosequeretur. Id vero in quiete visum ad Sophoclem et ejus spectabat poesin. Obtinuit certe consuetudo, ut nunc etiam poemata et orationum quodvis genus, in quo insit adducendi et persuadendi vis, cum Sirene conferatur. Æschyli imaginem multo post ejus mortem et picturam eam, qua ejus ad Marathonem virtus expressa est, factam puto. Hoc autem ipse Æschylus dixit: puero sibi olim, dum uvas custodiret, in agro dormienti Bacchum visum imperasse, ut tragœdiam scriberet: seque, quum primum illuxisset, dicto audientem, periclitatum, quid in ea re posset, omniaque se minimo negotio consecutum. (3) In muro, quem australem vocant, qui ab arce ad theatrum excurrit, Gorgonis Medusæ inauratum caput dedicatum est: ægis circa id facta. In theatri vertice specus e saxis arcem subit. In eo est tripus, in quo Apollo et Diana cernuntur Niobes filios de medio tollentes. Hanc Nioben ego conspexi, postquam in Sipylum montem ascendi. Silex et prærupta crepido imminet: quæ prope assistenti neque mulieris, neque lugentis formam ostentant: qui vero procul aspexerit, mulierem lacrimantem et mœrentem videre sibi videatur. 4. In ea via, quæ a theatro in arcem ducit, Calos sepultus est: quem sororis filium et discipulum quum Dædalus interfecisset, in Cretam aufugit, atque inde postea ad Cocalum in Siciliam. Æsculapii vero ædes, quum ob plurima ejus et liberorum simulacra, tum ob picturas, quæ spectetur, dignissima. In ea fons est, ad quem Halirrhothium Neptuni filium a Marte, cujus filiæ Alcippæ vitium obtulerat, interfectum tradunt: deque ea cæde primum capitis judicium factum. (5) Ibidem et alia complura, et Sarmatica dicata est lorica: quam qui intueatur, nihilo quam Græcos ad artes excolendas barbaros minus sollertes putabit. Nam Sarmatis nulla sunt ferri metalla, neque ad eos aliunde ferrum importatur. Sunt enim hi præ cunctis earum regionum barbaris ab hominum commerciis alienissimi. Ob eam igitur ferri penuriam osseis hastarum cuspidibus uti pro ferreis excogitarunt. Arcus et sagittas ex corno habent, et earum item osseas cuspides. Catenas vero in quemcunque assecuti fuerint hostium injicientes, aversis ita equis, laqueis implicatos subvertunt. (6) Loricas autem hoc modo faciunt. Magna equarum armenta singuli habent. Neque enim in partes terra descripta privatorum usibus servit, aut quicquam præter agrestem silvam fert. Quare incolæ nomades sunt. Equabus non ad belli munia solum utuntur, sed iisdem et hostias diis suis cædunt, et sibi cibum comparant. Ungulas ubi collegerunt, perpurgatas ac dissectas ad similitudinem squamarum draconis expoliunt. Quod si quis draconem non viderit, pineæ certe fructum adhuc viridem vidit: haud errarit igitur, si opus illud ungulis consertum incisuris in illo conspicuis simile esse putarit. Has itaque squamulas perforant, et equinis vel bubulis nervulis consuunt. Inde sibi loricas concinnant, quæ neque elegantia neque firmitate loricis Græcorum inferiores sunt. Eæ namque tum cominus, tum eminus percussæ, ictus sustinent. (7) Nam linteæ loricæ haudquaquam pugnantibus utiles, quod ferro vehementius immisso perviæ sunt: sed venatoribus certo præsidio sunt: in illis namque leonum et pardorum dentes retunduntur. Et linteas quidem loricas quum in aliis, tum Grynei in Apollinis templo dicatas videas; ubi pulcherrimus lucus tam ex sativis arboribus est, quam ex iis, quæ sine frugibus odore aut specie delectant. CAPUT XXII. _ De Hippolyto et Phædra — Telluris et Cereris Chloes templis — memorandis in vestibulo arcis — Ægei morte — æde variis picturis exornata — Musæo poeta — Mercurio et Gratiis a Socrate factis. _ Post Æsculapii fanum, qua ad arcem iter est, Themidis delubrum surgit, et ante ipsum Hippolyti monumentum, quem diris confixum e vita excessisse memorant. Norunt autem vel barbari, qui Græcæ linguæ expertes non sunt, quæ de Phædræ amore et nutricis audaci obsequio vulgata sunt. Est vero etiam apud Trœzenios Hippolyti tumulus: de quo hæc ipsi tradunt: (2) Theseum, quum Phædram ducturus esset, veritum ne qui gignerentur liberi, aut ipsi Hippolyto, aut illis Hippolytus imperaret, ob eam rem Hippolytum Trœzenem ad Pittheum amandasse, tum ut apud illum educaretur, tum vero ut in ejus regnum succederet. Post hæc Theseum, quum Pallantem et ejus filios res novas molientes occidisset, Trœzenem, ut de cæde purgaretur, venisse. Ibi tunc primum Phædræ visum Hippolytum: adolescentisque amore insanientem de morte sibi consciscenda consilium cepisse. Myrtus adhuc apud Trœzenios ostenditur, perterebratis undique foliis. Eam sane talem ab initio crevisse negant, sed ex amoris ægrimonia Phædram crinali acu folia transfixisse. (3) Veneris Popularis et Suadelæ cultum induxit Theseus, quum in unam civitatem ex agris Atheniensem populum coegisset. Eorum numinum vetera simulacra, mea quidem ætate, nulla exstabant: quæ nunc exstant, artificium haudquaquam ignobilium opera sunt. Est et Telluris puerorum nutricis, et Cereris Chloes templum. Cognominum vero causas a sacerdotibus qui sciscitati fuerint, discent. 4. Ad arcem unicus est aditus: nam ex aliis partibus aut præruptis rupibus aut valido muro cincta non admittit. Vestibula, quæ Propylæa appellant, e candido marmore fastigia habent. Quo sane opere hac ipsa ætate nihil aut ornatu aut lapidum magnitudine præstantius. Equestres statuæ quorumnam sint, non habeo dicere, Xenophontisne filiorum sint, an vero ad decorem duntaxat positæ. Ad vestibuli dexteram involucris Victoriæ sacellum est. (5) Qua ad mare prospectus patet, inde se Ægeum abjecisse ferunt. Nam liberos vehens in Cretam navis solvit pullis velis intensis: Theseus autem, quum ad Minotaurum proficisceretur, virtuti suæ fidens, patri affirmavit, candidis velis usurum se, interemto si Minotauro rediisset. Quod quum ob raptum Ariadnæ esset oblitus, Ægeum, nigris velis conspectis, quum filium periisse existimasset, in mare se præcipitem dedisse. Et Ægei quidem apud Athenienses heroum est, quod Ægei heroum dicunt. (6) Ad lævam vestibuli cella quædam est ornata picturis: e quibus quæ temporis injuria non sunt obscuratæ, Diomedes erat e Lemno Philoctetæ sagittas reportans, et Ulysses ex Ilii arce Palladium surripiens. Ibidem picti sunt Orestes Ægisthum, et Pylades Nauplii filios obtruncans, qui Ægistho in auxilium venerant. Ad Achillis etiam tumulum prope stat mactanda Polyxena: quod consulto, tanquam immane facinus, prætermisisse videtur Homerus. Nam et idem, quum eversam ab Achille Scyron memoriæ prodidisset, vixisse tamen in ea insula cum virginibus non dixit, quod alii poetæ plerique omnes scriptum reliquerunt, et Polygnotus picta tabella expressit. Pinxit etiam Ulyssem Nausicaæ et lavantibus cum ea vestes puellis ad flumen assistentem, secutus nempe illa ipsa quæ de ea re finxit Homerus. (7) Sunt et picturæ aliæ, et Alcibiades cum equestris ad Nemeam victoriæ monumentis. Perseus etiam in Seriphon ad Polydecten Medusæ caput portans. Quæ vero de Medusa fabulis prodita sunt, ea mihi de Atticis rebus scribenti commemorare non libet. Inter eas picturas, ut puerum omittam hydrias portantem et palæstriten, quem Timænetus fecit, Musæus est: quem ex carminibus cognovi Boreæ dono (_a Borea sublatum?_) volitasse: quæ Onomacritum fecisse arbitror: nam Musæi nihil exstat certi, præter hymnum in Cererem, quem Lycomidis fecit. (8) In ipso vero arcis aditu Mercurii statua, quam Propylæam appellant, et Gratias fecisse dicunt Socratem Sophronisci: cui inter homines sapientiæ primas Delphici Apollinis oraculum detulit, quum id Anacharsi quidem non tribuerit, qui tamen ejus laudis cupiditate ductus Delphos venit. CAPUT XXIII. _ De septem sapientibus Græciæ — Hippia et Leæna — Diitrephe — Silenis et Satyrorum insulis — memorandis in arce Athenarum et inter ea equo ligneo — Thucydide — Phormione. _ Græci de se quum alia jactant, tum vero septem fuisse sapientes: inter quos Lesbium tyrannum, et Periandrum Cypseli filium connumerant: sed profecto Periandro Pisistratus, et filius ejus Hippias, humaniores et sapientiores, omni etiam bellica et civili laude superiores fuere; præsertim vero priusquam Hippias, Hipparcho interempto, et in alios cædis conscios et in Leænam meretricem tam acerbe iracundiam exerceret suam. (2) Eam etenim (dicam, quæ ante literis mandata non fuerunt, ab Atheniensibus tamen vulgo credita), mortuo Hipparcho, Hippias tamdiu fœdis cruciatibus laceravit, dum animam efflaret; quod scilicet, Aristogitonis quum amica fuisset, conjurationis ejus ignaram non fuisse suspicabatur. Verum Athenienses Pisistrati filiorum tyrannide liberati, tanquam de se bene meritæ mulieri, æneam leænam posuere: cui adjunctum est Veneris simulacrum, quod Calliæ quidem donum, Calamidis opus esse dicunt. (3) Proxime est Diitrephis ænea statua sagittis confixa. Hic Diitrephes et alia, quæ fama celebrant Athenienses, gessit, et conductitios Thracas, qui, Demosthene Syracusas jam cum classe profecto, serius, quam oportuerat, venerant, reduxit: quumque ad Chalcidicum Euripum venisset, Mycalessum (ea Bœotiorum mediterranea urbs est) navibus expugnavit: oppido vero capto, non tantum militaris ætatis viros, sed feminas etiam ac pueros Thraces trucidarunt. Argumento mihi est, quod ætate nostra, quæ Bœotorum oppida olim Thebani everterant, ab iis jam restituta sunt, qui ex clade profugerant: ut dubitandum non sit Mycalessios etiam redituros fuisse, nisi cuncta plane civitas fuisset a barbaris deleta. (4) Illud certe non possum plurimum mirari, Diitrephis statuam sagittis confixam: quum satis constet, eo tempore solis ex omnibus Græcis Cretensibus gentilitium telum sagittas fuisse. Locros quidem Opuntios novimus Persico bello gravi armatura usos, quos ad Trojam cum arcu et funda venisse scribit Homerus. Sed neque Malienses sagittarum usum retinuerunt, quem ipsum ante Philocteten ignorasse eos crediderim, et non multo post eum intermisisse. Proxime ad statuam Diitrephis posita sunt (neque enim libet minus clara persequi) deorum signa, Hygieæ, quam filiam Æsculapii fuisse dicunt, et Minervæ, cui itidem Hygieæ cognomentum. (5) Ibidem est lapis non major, quam ut parvi hominis sedile esse possit. Super eo, quum primum Bacchus in Atticam venit, quievisse Silenum memorant: maximos enim natu Satyrorum Silenos nuncupant. De Satyris autem, quinam sint, ut aliquid certius, quam ab aliis traditum sit, cognoscerem, singula ex multis sum percunctatus. Narravit autem mihi Euphemus Car, se, quum in Italiam navigaret, ventorum impetu in Oceani extremas oras delatum. Ibi desertas esse insulas multas, quas agrestes homines incolant: (6) et ad alias quidem noluisse nautas appellere, quum et ante appulissent, et a quibus incolis tenerentur, non ignorarent: tunc vero tempestate appulsos. Insulas a nautis appellari Satyridas; incolas lascivos esse, et caudas haud multo equinis minores infra clunes habere. Eos, ubi primum hospites senserunt prope adesse, ad navim concursu facto, nulla emissa voce, in mulieres, quæ in navi erant, manus injecisse: nautas vero ad extremum pavefactos, barbaram feminam exposuisse: in eam Satyros irruentes, non eam tantum, quæ a natura viris exposita est, partem, sed aliam quamlibet petulantissime appetivisse. 7. In Atheniensium arce et alia memoratu digna spectavi, et Lycium Myronis æneum puerum, aquiminale tenentem: Myronis præterea Perseum, suum in Medusam facinus exsecutum. Ibidem est Brauroniæ Dianæ sacellum. Deæ simulacrum Praxitelis opus est: Brauronia vero ipsa a Braurone curia dicta, ubi ejus prisci operis signum est, quam Tauricam Dianam esse dictitant. (8) Equus etiam Durius ex ære ibi positus: quem machinam fuisse bellicam ab Epeo factam ad muros dejiciendos, fateatur necesse est, qui Trojanos nolit stuporis ac stultitiæ condemnare. Verum quoniam traditum est, Græcorum fortissimum quemque in equum illum se abdidisse, convenit equi ænei forma cum iis, quæ de Trojano memoriæ prodita sunt. Menestheus enim, Teucer, Thesei etiam filii, ex equo prospectant. (9) Inter ceteras vero statuas, quæ positæ secundum equum sunt, Epicharini, qui se in armatorum cursu exercuit, imaginem videas a Critio factam. Œnobii quoque egregiæ actioni suus honos est. Hic enim scitum fecit, ut in patriam Thucydides Olori filius restitueretur: cujus, quum post reditum dolo fuisset peremtus, ad Melitidem portam sepulcrum est. (10) De Hermolyco vero pancratiaste, et Phormione Asopichi filio, quæ ab aliis scripta sunt, omitto. Hoc unum de Phormione habeo addendum. Is quum et vitæ integritate et majorum splendore Atheniensium cuivis par esset, accidit ut ære alieno obrutus, in Pæaniensem curiam secederet: ubi quum a republica sejunctus degeret, est ei tamen ab Atheniensibus classis imperium decretum. At enim Phormio se illud non suscepturum, quod apud milites, nondum ære alieno dissoluto, nihil esset auctoritatis habiturus: sed quum eum classi imperare Athenienses omnino vellent, omnem quam debuit pecuniam dissolverunt. CAPUT XXIV. _ De Minerva Silenum Marsyam cædente, aliisque signis deorum et hominum in Acropoli — cultu Jovis Poliei — templo Parthenone — Grypibus et Arimaspis — Minervæ simulacro in Parthenone — Apolline Parnopio. _ Eodem in loco Minerva est Marsyam Silenum cædens, quod tibias, quas ipsa perpetuo ejectas volebat, sustulisset. Ultra ea, quæ hactenus recensui, Thesei pugna est contra eum, qui est Minois taurus appellatus, sive is homo, seu monstrum (quod jam fama obtinuit) fuerit. Multo certe mirabiliora ætate nostra mulieres monstra pepererunt. (2) Ibidem Phrixus est Athamantis filius, arietem, a quo est in Colchos delatus, immolans, incertum, cui deo: verum conjicere possis, eundem esse, quem Laphystium nuncupant Orchomenii. Succisa Phrixus Græcorum ritu femora dum torrentur, intuetur. Sunt et alia signa, et Hercules angues, ut fabulis vulgatum est, strangulans, Minerva etiam de Jovis vertice prodiens: et taurus, Areopagitarum donum. Quæ vero dedicationis causa fuerit, multa quivis suspicari possit. (3) Diximus autem superius, Athenienses deorum cultu studioque religionis ceteras omnes civitates anteire. Primi enim Minervam Erganen cognomento appellarunt: primi mutilos Mercurios (coluerunt): iidemque primi Spudæon (_Judæorum?_) numini templum dedicarunt. Qui vero artificiose elaborata vetustis anteponit, ei hæc quoque spectare licet. Vir quidam est, cui imposita galea, Cleœtæ opus, cui artifex idem ungues argenteos fecit. Est etiam Terræ, a Jove imbres implorantis, simulacrum, vel quod Athenienses aliquando pluvias desiderarint, vel quod tota Græcia soli siccitate laborarit. Ibi et Timotheus Cononis filius, et ipse Conon positus est. Procnen filium tollere meditantem, et Ityn ipsum dicavit Alcamenes. Primam etiam oleæ plantam Minerva, et Neptunus undam proferens ibi spectantur. (4) Est et Jovis simulacrum, tum id quod a Leochare factum est, tum is Juppiter qui Polieus nominatur: cujus sacrorum ritus quum exposuero, causam tamen quæ de iis affertur non scribam. In Poliei Jovis ara hordeum tritico permistum apponunt, neque custodes adhibent. Bos ad sacrum comparata, dum ad aram accedit, fruges eas attingit. Ex sacerdotibus is, quem buphonum (_bovis occisorem_) nominant, securim in illum jaculatus (hic enim sacri ritus est) fugiens abit: qui adstiterunt, tanquam eum, qui bovem percusserit, non viderint, securim in judicium ream citant. Et hæc quidem, quo diximus modo, peraguntur. 5. In eo vero templo, quem Parthenonem appellant, ac fastigii ea parte, qui aquilæ dicuntur, signa posita sunt ad Minervæ omnia natales pertinentia. In postico Minervæ et Neptuni de Attica certamen: deæ signum ex ebore et auro factum in galeæ cono Sphinx eminet: de ea, quæ memoriæ prodita sunt, tunc exponam, quum ad Bœotorum res ventum fuerit. Utramque galeæ partem Grypes tenent. (6) Hos cum Arimaspis, qui supra Issedones sunt, auri causa bellare, Aristeas Proconnesius carminibus testatus est: et aurum quidem, quod custodiunt Grypes, e terra nasci: Arimaspos ipsos unico singulos oculo nasci, et Grypes, belluas leonibus similes, rostrum et pennas habere aquilinas. Hæc de Grypibus. (7) Minervæ signum recto statu est, cum tunica talari. In ejus pectore Medusæ caput ex ebore factum: et Victoria cubitorum fere quattuor: manu hastam tenet: jacet ad pedes scutum, ad imam hastam draco, quem Erichthonium esse existimare possis: in basi statuæ, quæ de Pandoræ ortu traduntur, elaborata sunt. Hesiodus quidem et alii poetæ prodiderunt, Pandoram primam feminam fuisse, neque, priusquam illa gigneretur, exstitisse muliebrem sexum. Eo in loco videre memini statuam Adriano imperatori positam, unicam: unam item in templi aditu, Iphicrati, qui multa et sane admirabilia virtutis documenta edidit. (8) Extra templum est æneus Apollo, quem a Phidia factum dicunt: Parnopium appellant, quod se deus bruchos, qui totum agrum magna afficiebant calamitate, extra fines pulsurum dixisset: et pulsos quidem sciunt, quo autem modo non tradunt. Scio equidem, ter in Sipylo monte deletos bruchos, non uno tamen modo. Nam vehemens aliquando procella ingruens eos ejecit: iterum acri æstus vapore, qui statim est imbres consecutus, enecti sunt: jam tertio repentino frigore oppressi perierunt. Atque hæc quidem, quæ de abolitis bruchis memoravi, ætate mea acciderunt. CAPUT XXV. _ De aliis signis in Acropoli, inter ea Anacreontis — Olympiodoro — Græcorum clade ad Chæroneam — bello post Alexandri mortem cum Antipatro, Cassandro et Demetrio gesto, Athenisque expugnatis. _ In Atheniensium arce Periclis Xanthippi filii statua est, ipsius etiam Xanthippi, qui ad Mycalen cum Persis navali prœlio conflixit. Sed Periclis sejuncta est a ceteris: Xanthippo vero adstat Anacreon Teius, qui primus post Lesbiam Sappho magnam carminum suorum partem in exprimendis amoribus consumsit. Habitus ejus est veluti hominis per ebrietatem cantantis. Feminas eas, quæ prope sunt, Io Inachi, et Callisto Lycaonis filias, fecit Dinomenes. Eadem fere omni ex parte de utraque narrantur, amor scilicet Jovis, Junonis ira, et mutatio utriusque, Ius in bovem, Callistus in ursam. (2) In eo arcis muro, qui ad austrum conversus est, Gigantum, qui Thraciam olim et Pallenes angustias incoluere, vulgo celebratum bellum, Atheniensium contra Amazones pugnam, ad Marathonem in Persas magnum facinus, Gallorum in Mysia internecionem Attalus dedicavit, singula duûm fuere cubitûm spatio contenta. Inter ceteras statuas locum suum obtinet Olympiodorus: quem honorem consecutus est, quum ob rerum, quas gessit, magnitudinem, tum quod iniquissimis temporibus, inter homines continuis cladibus afflictos ac jam spem omnem posteri temporis abjicientes fidentem animum servarit. 3. Illa enim ad Chæroneam plaga Græcis universis malorum exstitit initium. Nam et qui communem causam neglexerant, et qui cum Macedonibus in acie steterant, in servitutem simul omnes redacti sunt. Urbes quidem tum Philippus quamplurimas cepit: Athenienses vero per simulationem pacis quam gravissimis affecit detrimentis, quum et insulas illis et maris imperium ademisset. Ac quantisper deinde regnavit Philippus, ac post eum Alexander, nihil omnino novi moliri Athenienses ausi sunt: quum vero Macedones mortuo Alexandro Aridæo regnum detulissent, commissa tamen Antipatro imperii administratione, non ferendum esse amplius visum est, Græcorum res tamdiu a Macedonibus oppressas teneri. Quare et ipsi statim arma ceperunt, et ad bellum alios etiam excitarunt. (4) Quæ vero urbes cum Atheniensibus societatem coierunt, hæ propemodum fuere: ex Peloponneso Argi, Epidaurus, Sicyon, Trœzen, Elei, Phliasii, Messene: ex iis, qui extra Corinthiorum Isthmum sunt, Locri, Phocenses, Thessali, Carystus, Acarnanes, qui cum Ætolis censentur: at Bœotii, qui Thebis deletis Thebanum agrum tenebant, quum veriti essent ne Athenienses Thebas, eo colonia deducta, adversus se restituerent, non modo in eam societatem nomen suum non ediderunt, sed etiam opes suas omnes in Macedonum studia contulerunt. (5) Quum vero civitates, quæ tunc belli gerendi causa conspirarant, singulos duces dedissent, ab universis imperator declaratus est Leosthenes Atheniensis, quum propter patriæ dignitatem et militaris rei scientiam, tum quod præclara ejus viri in omnes Græcos merita exstabant. Nam quum Alexander Græcos, qui Dario stipendia fecerant, in Persidis urbes dividere statuisset, hic eos, antequam id fieret, classe in Europam reportavit: et plane quum hominum de se spem virtute vinceret, fuit ejus mors non magis luctuosa cunctis, quam calamitosa. Tunc enim demum Macedonum præsidia, impetu in Athenienses facto, Munychiam primum, Piræeum deinde, et longos muros occuparunt. (6) Verum Antipatro mortuo, Olympias ex Epiro profecta, sublato Aridæo, non diu regnum tenuit. Neque enim multo post a Cassandro per obsidionem capta, multitudini tradita est. Regno vero inito Cassander (ut cetera, quæ ad Athenienses non pertinent, missa faciam) Panactum Atticæ castellum et Salaminem cepit, tyrannumque Atheniensibus imposuit Demetrium Phanostrati filium, hominem ex patre sapientiæ laude præstantem. Hunc Demetrius Antigoni filius adolescens, e singulari quodam in Græcos studio gloriam captans, non ita multo post dejecit: (7) sed rursus Cassander, pro acerbissimo quo in Athenienses laborabat odio, Lachari, qui ad illud usque tempus principem in republica locum tenuerat, in fidem suam recepto, ut tyrannidem invaderet, persuasit: et is quidem omnes, de quibus aliquid literis mandatum sit, acerbitate in homines, in deos impietate superavit. At Demetrius Antigoni filius, etsi nonnihil ab Atheniensibus dissidebat, evertit tamen et Lacharis tyrannidem. Is ubi captos vidit muros, ad Bœotios confugit. Quo quum aurea scuta ex arce direpta, et Minervæ ipsius, quæ demi poterant, ornamenta omnia asportasset, valde dives opum esse credebatur: (8) propter quam de ipsius divitiis opinionem a Coronæis est interemptus. Liberatis vero Atheniensibus tyrannorum dominatu, non statim Demetrius post Lacharis cædem Piræeum reddidit: quin postea, quum bellica vi urbem in potestatem redegisset, præsidio et munitionibus eum ejus locum firmavit, quod Museum appellant. Est autem hic intra vetus pomœrium, e regione arcis, collis, in quo Musæum vatem canere solitum, atque ibidem senectute consumtum humatum ferunt. Eodem postea in loco Syro homini monumentum est erectum. Eum igitur collem Demetrius tum occupatum munivit. CAPUT XXVI. _ De Olympiodori felici contra Macedones expeditione — honore Leocrito et Olympiodoro habito — Diana Leucophryene — æde Erechthei ejusque memorandis — Minervæ simulacro e cœlo delapso in Acropoli — Callimacho χαχιζοτέχνῳ. _ Aliquot post annis excitavit non multos Atheniensium rerum a majoribus suis gestarum memoria. Quare quum viderent, quorsum evasisset reipublicæ decus, confestim Olympiodorum ducem deligunt. Is habito delectu, in quo neque senibus neque pueris vacatio fuit, exercitum contra Macedones eduxit, non robore magis quam militum alacritate confisus, pristinam se belli gloriam patriæ vindicaturum. Prœlio itaque Macedones fudit; ac fugientes in Museum persecutus, loco capto, Athenienses Macedonum dominatu liberavit. (2) Quo tempore quum omnes reipublicæ egregiam operam navassent, Leocriti tamen Protarchi filii virtus excelluit. Is enim primus muros adscendit, primusque intra Museum irrupit: atque ei quidem in pugna cæso et alii ab Atheniensibus honores habiti sunt, et ejus clypeum Jovi Eleutherio (_Liberatori_) dedicarunt, cum inscriptione, nominis et præclari facinoris indice. (3) At Olympiodorus non unum hoc virtutis suæ, quod paulo superius commemoravimus, specimen dedit: sed, præterquam quod Piræeum et Munychiam recepit, idem Macedones Eleusinem invadentes, collecta Eleusiniorum manu, vicit: et ante, quum in Atticam Cassander esset hostiliter ingressus, navibus in Ætoliam profectus, ab Ætolis, ut auxilia mitterent, impetravit. Quæ maxime res, bello illo impendente, saluti Atheniensibus fuit. Sunt igitur illi apud Athenienses sua, quum in arce, tum in Prytaneo monumenta: et Eleusine picturæ res ejus gestæ sunt mandatæ. Quin et e Phocensibus qui Elateam incolunt, ex ære statuam Olympiodoro Delphis posuerunt, quod illis, quum a Cassandro defecissent, opem tulerat. (4) Prope Olympiodori statuam Dianæ ex ære simulacrum stat, Leucophryenes cognomento: Themistoclis filii dedicarunt. Magnetes enim, quibus ex regis liberalitate imperavit Themistocles, Leucophryenen Dianam colunt. Sed enim mihi non est, universæ Græciæ historiam contexenti, in hac parte diutius immorandum. Endœus patria fuit Atheniensis, Dædali discipulus, qui fugientem Dædalum ob cædem Cali est in Cretam secutus: hic sedentem fecit Minervam, cujus est inscriptio, dedicasse Calliam, Endœum fecisse. (5) Est ibidem ædes, quod Erechtheum appellant. In vestibulo Jovis Supremi ara est: ad quam victimas non cædunt, sed liba duntaxat apponunt: ac vino quo minus utantur, religione prohibentur. In ipso aditu aræ sunt, Neptuni una, ad quam ex oraculo etiam Erechtheo rem divinam faciunt: Butæ herois altera: tertia Vulcani. In parietibus picta sunt quæ ad Butadarum gentem pertinent. Ædes ipsa duplex est. In ea marinæ aquæ puteus: quod certe miraculo non adscripserim. Nam et ex iis, qui mediterranea incolunt, alii, et in primis in Caria Aphrodisienses, talem puteum habent. Sed quod literis mandandum sit, id nempe est, quod flante austro undarum sonitum reddit: quodque in saxo tridentis forma incisa est. Quæ esse monumenta dicunt ejus, quod Neptuno fuit de Attica, certaminis. 6. Et sacra quidem Minervæ quum urbs, tum regio est universa. Curiæ enim et suos quæque deos privatim colunt, et Minervæ communiter divinam rem faciunt. Omnium vero sanctissimum Minervæ signum illud est, quod multis ante annis de communi omnium oppidulorum consilio, quum in unam omnes urbem coirent, dedicatum est eo in loco, qui nunc Acropolis (_arx_), tum vero Polis (_urbs_) nominabatur. Delapsum quidem de cœlo fama vulgavit: sed mihi id neque affirmare, neque refellere in præsentia in animo est. Lucernam ex auro deæ Callimachus fecit: (7) in quam oleum infusum (id quod semel quotannis faciunt) non consumitur, nisi exacto demum anno, quum tamen lucerna dies noctesque ardeat. Id ideo evenit, quod lucernæ inest e lino Carpasio funiculus, quod linum unum ex omnibus igni non conficitur. Eminet supra lucernam palma ænea: quæ quum ad lacunar consurgat, exceptum vaporem facile dissipat. Callimachus vero ipse, qui lucernam fecit, etsi multo est infra summos artifices, sollertia tamen ceteris longe præstitit: primus enim lapides terebravit: nomen vero Cacizotechnos (_quasi dicas_, sui in arte calumniator) aut sibi ipse imposuit, aut ab aliis impositum usurpavit. CAPUT XXVII. _ De donariis in templo Poliadis Minervæ — de ejus olea — virginibus Canephoris in sacris Minervæ — Tolmidis signo ejusque rebus gestis — aliis signis — de quibusdam ad Herculem et Theseum pertinentibus — de Minoe et Minotauro. _ Erectus est autem in Poliadis delubro Mercurius ligneus (fuisse aiunt Cecropis donarium), per myrti ramos non conspicuus. Inter vetustissima donaria, quorum mentio fiat digna sunt lecticaria sella compactilis, Dædali opus, et de Persarum spoliis Masistii, qui ad Platæas equitum dux fuit, lorica, et acinaces, qui Mardonii fuisse dicitur. Masistium quidem ab Atheniensium equitatu interemptum scimus: Mardonius vero in acie contra Lacedæmonios dimicans, a Spartano milite est interfectus; ejus igitur acinacen aut omnino non sustulissent Lacedæmonii, aut certe sublatum Athiensibus non concessissent. (2) De olea vero aliud nihil memorant, nisi esse eam Minervæ de Attica certaminis monumentum. Addunt, incensa a Persis urbe conflagrasse oleam, sed eodem die in duûm cubitûm proceritatem germinasse. Cum Minervæ templo Pandrosi ædes conjuncta est, quæ sola ex sororibus fidem in deposito servavit. (3) Jam vero, quæ magnæ mihi sunt admirationi neque apud omnes vulgata, ea, uti se habent, exponam. Virgines duæ non longe a Poliados templo habitant: eas Athenienses _arrhephoros_ (Cistiferas) appellant. Hæ certum tempus apud deam commorantur: deinde ubi festus ejus dies advenit, per noctem capite tollunt, quæ illas Minervæ sacerdos ferre jusserit, quum neque ipsa, quid ferendum det, neque virgines, quid ferant, sciant. Est in urbe septum quoddam, non longe a Veneris, quæ in Hortis dicitur, et per idem in nativam specum quandam descensus: ibi descendentes virgines illæ onus deponunt, et pro eo aliud item velatum et occultum tollunt: et has quidem in posterum ex eo tempore missas faciunt: sed pro illis totidem alias, quas in arcem adducant, capiunt. (4) Ad Minervæ templum anus est Eueris, cubitali fere altitudine: quam inscriptio Lysimachæ ministram esse dicit. Sunt etiam ex ære signa duo grandia, virorum ad pugnam distantium: eorum alterum Erechtheum appellant, alterum Eumolpum: neque tamen ignorant Atheniensium qui res priscas norunt, Immaradum esse hunc Eumolpi filium, quem Erechtheus occiderit. (5) In basi etiam statuæ sunt, Entus (_?_), qui vates Tolmidæ fuit, Tolmides etiam ipse, qui Atheniensium classis dux et alios magnis affecit incommodis, et in primis Peloponnesiorum maritimum agrum excursionibus infestum reddidit. Idemque Lacedæmoniorum ad Gytheum navalia incendit; finitimos dein adortus, Bœas et Cytheriorum insulam cepit. Quum in Sicyoniorum deinde finibus escensionem fecisset eos, qui armis, quominus agrum popularetur, impedire conati sunt, ad urbem repulit. Inde Athenas reversus, in Eubœam et Naxum cleruchos (_colonos_) Athenienses deduxit. Idem, cum exercitu in Bœotos impetu facto, agros late depopulatus est. Capta mox per obsidionem Chæronea, in Haliartiorum fines excurrit: ubi et ipse dimicans cecidit, et copiæ ejus omnes fusæ fugatæque sunt. Atque hæc quidem de Tolmide comperta habeo. (6) Exstant prisca Minervæ signa, quæ sane integra manserunt, decolorata tamen fumo, et quæ ictum omnino nullum valeant sustinere. Ad ea enim flamma pervasit, quo tempore, quum naves conscenderent Athenienses, urbem, quam militaris ætas deseruerat, Xerxes occupavit. Spectatur et apri venatio: parum vero mihi liquet, an is Calydonius aper sit. Cycni etiam cum Hercule pugna. Ab hoc quidem Cycno et alios interemptos ferunt, et Lycum Thracem, propositis de singulari certamine præmiis: ad Peneum autem amnem ab Hercule est ipse interfectus. 7. Atque eorum quidem, quæ de Theseo Trœzenii commemorant, hoc est: Herculem Trœzenem ad Pittheum venisse: quumque accumbere vellet, leonis pellem deposuisse: accessisse et alios Trœzeniorum pueros, et Theseum annum agentem ferme septimum: ceteros, ut leonis pellem viderunt, perterritos aufugisse: Theseum, nihil magnopere metuentem, paulisper egressum esse, abreptaque de servorum manibus bipenni, quod viventem leonem esse putaret, invadere illum voluisse. (8) Et hæc quidem de Theseo prima apud Trœzenios historia vulgata est. Alteram adjiciunt: crepidas Ægeum sub saxo et ensem deposuisse, quibus signis filium postea agniturus esset; ac deinde Athenas reversum: Theseum, quum jam sextum decimum ætatis annum attigisset, amoto saxo depositum sublatum Ægeo attulisse. Res tota ex ære, præter saxum, in arce expressa est. (9) Etiam aliud Thesei facinus memoriæ commendarunt, de quo hujusmodi narratur historia. Cretensium agrum quum alium, tum eum, qui Tethrini (_?_) amni adjacet, taurum infestum reddidisse. Fuerunt autem priscis temporibus belluæ hominibus formidolosiores. Cui rei testimonio sunt Nemeæus et Parnassius leo: dracones in pluribus Græciæ locis: apri etiam, Calydonius atque Erymanthius, et in Corinthiorum finibus Crommyonius. Eadem de causa feras illas dicebant partim terram protulisse, partim diis fuisse sacras; nonnullas etiam ad homines plectendos exstitisse. Taurum igitur hunc Cretenses Neptuni ira immissum in suos agros memorant, quod Minos late mari toti, quod Græciam alluit, imperans nihilo quam ceteris diis Neptuno majorem honorem habuisset: (10) e Creta vero eundem taurum in Peloponnesum transportatum esse, unumque fuisse hunc de duodecim Herculis laboribus. In Argivorum vero campos dimissum, per Corinthiacum Isthmum in Marathoniam Atticæ regionem fugisse: ibi inter alios multos quos casus obtulerat, Minois etiam filium Androgeum interemisse; Minoem vero, quum id Atheniensium fraude accidisse sibi persuaderet, comparata classe Athenas oppugnatum venisse, ac non prius Athenienses vexare desiisse, quam se pacti essent pueros septem ac totidem virgines in Cretam missuros, qui Minotauro, quem Minos in Labyrinthio Gnosi incluserat, traderentur. Marathonium vero taurum postea Theseum fama est in arcem egisse, atque ipsi deæ mactasse: cujus rei imaginem Marathoniorum populus dedicavit. CAPUT XXVIII. _ De Cylone — Minervæ signo ex bellica præda — muris Acropolis — Panis cultu — Areopago et memorandis in eo — aliis dicasteriis Atheniensium eorumque originibus. _ At Cylonem cur dignum putarint cui æneam statuam ponerent, comperti nihil habeo, quum de tyrannide eum consilia inisse constet. Habitum tamen hunc illi honorem conjicio, quod et formæ dignitate præstiterit, et gloria fuerit minime vulgari: nam in Olympia victor de iterato stadio renunciatus est, et Theagenis Megarensium tyranni filiam in matrimonio habuit. (2) Præter ea vero, quæ adhuc recensui, duo sunt ex bellicæ prædæ decimis insignia apud Athenienses opera: de Persarum, qui in Marathoniorum fines invaserant, manubiis Minervæ ex ære signum, quod Phidias fecit: in cujus clypeo Lapitharum et Centaurorum pugnam Mys cælavit, quum eam Myi, et quæ in clypeo spectantur reliqua, Parrhasius Euenoris filius pinxisset. Hastæ cuspis et in summa galea crista hujus Minervæ a Sunio usque adnavigantibus conspicua est. De Bœotiorum vero et Chalcidensium, qui in Eubœa sunt, decimis æneus currus positus est. Duo præterea dona dedicarunt, Periclem Xanthippi filium, et, quæ omnium Phidiæ operum spectatu dignissimum, Minervam: quam, quod a Lemniis dedicata est, Lemniam appellant. (3) Arcem ipsam, præter eam partem, quam Cimon Miltiadis filius exstruxit, muris cinxisse Pelasgos homines tradunt, qui sub arce quondam habitarunt: Agrolam enim et Hyperbium ** de quibus quum sciscitarer, aliud nihil comperi quam e Sicilia eos in Acarnaniam (_?_) migrasse. 4. Quum jam descenderis, non tamen ad inferiores urbis partes, sed paulo infra propylæa, fontem videas, et illi propinquum Apollinis et Panos fanum in specu, in quo cum Creusa Erechtei filia Apollinem concubuisse fama vulgavit. De Pane vero hæc memoriæ prodita sunt: nuncium ad Lacedæmonios de Persarum in Atticam irruptione Phidippidem missum: hunc, quum rediisset, retulisse, Lacedæmonios minus mature copias educere, quod religione impedirentur cum exercitu exire, antequam luna orbem complesset: sibi vero ad Parthenium saltum Panem obvium factum, qui se Atheniensibus pro sua erga eos benevolentia in pugna ad Marathonem præsto futurum pollicitus fuerit. Ex eo nuncio deo honores haberi cœptos. (5) In qua parte est etiam Areopagus (_Martis collis_): inde autem nomen accepit, quod Mars in eo loco primus capitis causam dixerit. Nam et Halirrhothium ab eo occisum, et qua de causa, ante exposuimus. Sed et postea Oresti de matris cæde judicium constitutum ferunt, exstatque adhuc Minervæ Areæ ara, quam absolutus dicitur dedicasse. Lapides ibidem duo sunt rudes, quibus accusatores et rei insident; alterum Contumeliæ, Impudentiæ alterum vocant. (6) Proxime dearum est ædes, quas Athenienses Semnas (_severas_), Hesiodus in Theogonia Erinyes nominat. Earum serpentibus esse crinem implicitum, primus omnium finxit Æschylus. Nihil tamen vel harum, vel ceterorum, quæ illic posita sunt, inferorum numinum simulacra quicquam horribile præ se ferunt. Sunt vero Plutonis, Mercurii et Telluris signa: ad quæ rem divinam faciunt quicunque in Areopagi judicio capitis periculo fuerint liberati: sed alii etiam, quum hospites, tum cives. (7) Intra septum Areopagi Œdipi quoque monumentum est, de quo quum sedulo quærerem, ejus ossa Thebis eo deportata comperi. Quæ enim de Œdipi morte Sophocles finxit, Homerus facit quo minus vera fuisse credam: ab eo enim traditum scimus, Mecisteum Thebas profectum, iis ludis, qui ad Œdipi tumulum facti sunt, decertasse. 8. Sunt apud Athenienses etiam alia judicia, sed minus illustria: eorum unum Parabystum (_absconsum_), alterum Trigonum (_triquetrum_) nominant. Illud ab obscuro urbis loco, in quo levissimæ prorsus causæ cognoscuntur: hoc a loci forma nomen assumsit. Batrachii vero et Punicei a coloribus in hunc usque diem nomina permansere. Maximum vero omnium, et quo frequentissimi conveniunt, Heliæam vocant. Eorum quæ de cæde sunt unum «ad Palladium» appellant, ubi involuntariæ quoque cædis causæ agitantur. Atque in eo quidem primum Demophontem causam dixisse nemo ambigit: cujus vero is criminis reus fuerit, non satis inter omnes convenit. (9) Diomedem quidem tradunt, Ilio capto, quum in patriam reveheretur, per noctem ad Phalerum appulisse. Ubi quum Argivi, qui cum eo erant, in agrum tanquam hostilem excurrerent, ut qui aliam quam Atticam terram inter tenebras crederent, Demophontem aiunt, et ipsum nescientem Argivorum eam classem esse, ad propulsandas populationes accurrisse. Quumque, aliquot interfectis, Palladio erepto, domum abiret, ab ejus equo Atheniensem hominem, quum parum is prospiceret, subversum elisumque interiisse. Demophontem itaque alii ab ejus, qui interfectus fuerat, propinquis, alii vero ab Argivorum republica reum factum memorant. (10) In Delphinio causam dicunt qui se jure occidisse defendunt: quo judicio et Theseus, quum Pallantem ejusque filios res novas molientes interemisset, absolutus est. Ante Theseum autem interfectorem necesse erat exilii causa solum vertere, aut talionis pœnam suscipere. In Prytaneo denique de ferro aliisque inanimis judicium fit: cujus rei hoc initium fuisse arbitror. Erechtheo Athenis regnante, primum bovem sacerdos is, qui Buphonus (_bovis occisor_) est appellatus, ad Poliei Jovis aram occidit, statimque relicta bipenne e finibus excessit: bipennis judicio absoluta est. Et eum quidem ritum quotannis servant. (11) Dicuntur autem alia quoque inanima sua sponte hominibus justam inflixisse ultionem: et Cambysis acinaces pulcherrimum ac nobilissimum perpetravit facinus. In Piræei maritima parte Phreattys est, ubi rei, si semel elapsi alio implicentur crimine, e navi judicibus in littore consistentibus causam dicunt: ac Teucrum aiunt primum omnium eo se modo Telamoni purgasse, quum de Ajacis cæde culpa vacaret. Et hæc quidem de judiciis commemoravimus eorum causa, quibus ut illa cognoscant curæ est. CAPUT XXIX. _ De nave ad Panathenæorum pompam ducendam constructa — Deliæ navis magnitudine — templis et sepulcris extra urbem in pagis et viis — Academia et Dianæ templo prope illam — sepulchris fortium et illustrium virorum in via ad Academiam. _ Non longe ab Areopago navis ostenditur ad Panathenæorum pompam fabricata, qua fortasse major alia facile inveniatur: ea vero, quæ Deli est, omnes, quas ego norim, magnitudine superat; e foris enim ejus novenis eminent remigibus transtra. 2. Athenienses etiam extra urbem in demis sive pagis et in viis passim deorum templa, heroumque et hominum habent sepulcra. Proxime ad urbem Academia est, privati olim hominis ager, nunc gymnasium: in illam descendentibus septum quoddam est Dianæ, et simulacra Optimæ ac Pulcherrimæ: esse vero ea Dianæ cognomina, et ipse conjicio, et Sapphus carmina testantur; sed traditur de iisdem alia quoque fabula, quam sciens præteribo. Est etiam ædes non magna, in quam Bacchi Eleutherensis simulacrum quotannis statis diebus portant. Et tot quidem ipsis ea parte sunt ædes sacræ. (3) Jam vero inter sepulcra primum obtinet locum Thrasybuli Lyci filii, viri Atheniensium omnium, qui ante ipsum fuere quique post ejus ætatem laudabiles, omni laudum genere præstantissimi: de quo, quum nihil nunc necesse sit omnia commemorare, unum tamen, ex quo sit ejus virtus testata, non prætermittam. Is triginta tyrannorum dominatum initio cum sexaginta non amplius sociis, Thebis profectus, evertit, et Atheniensibus diuturnis seditionibus pæne afflictis, compositionis et concordiæ auctor fuit. Hujus primum sepulcrum: alia deinceps sunt Periclis, Chabriæ, et Phormionis. (4) Est etiam suum omnibus Atheniensibus, qui aut navalibus aut terrestribus prœliis mortem oppetiere, monumentum, iis exceptis, qui ad Marathonem ceciderunt. Illis enim eodem, quo occubuerunt, loco sepulcra ad virtutis memoriam erecta. Ceteri in via sunt, quæ ad Academiam ducit, sepulti ac pilæ tumulis impositæ cum elogiis nomen cujusque et pagum testantibus. Primi eo loco sepulti sunt quos, quum Thraciam jam omnem ad Drabescum usque occupassent, Edoni de improviso adorti interemerunt: quos etiam fulminibus ictos periisse dicunt. (5) Duces et alii fuerunt, et Leagrus, cui copiæ omnes fuerant commissæ: et Decelensis Sophanes, qui Eurybaten Argivum de quinque in Nemea certaminibus victorem Æginetis opem ferentem occidit. Et hunc quidem extra Græciam tertium exercitum Athenienses misisse constat. Nam Priamo et Trojanis Græci omnes communi consensu bellum intulerunt: Athenienses vero privatim cum Iolao in Sardiniam primum, deinde in Ioniam quæ nunc dicitur, tertio in Thraciam arma promovere. (6) A fronte monumenti columna est, in qua pugnantes equites duo cernuntur, quorum uni Melanopo, alteri Macartato nomen: qui adversus Lacedæmonios et Bœotios dimicantes, in ipsis Eleoniorum et Tanagræorum finibus cecidere. Exstant et Thessalorum equitum tumuli, qui pro vetere amicitia Atheniensibus auxilio venerunt, quum in Atticam Peloponnesii, duce Archidamo, invasissent: ac secundum eos Cretensium sagittariorum: Atheniensium rursus, Clisthenis primum, qui eam tribuum rationem instituit, quæ etiamnum observatur. Equitum deinde eorum, qui occubuerunt in eo prœlio, in quo Thessali cum Atheniensibus periculum adiere. (7) Eodem etiam in loco Cleonæi jacent, qui cum Argivis in Atticam venerant: qua autem de causa venerint, tunc exponam, quum ad Argivorum res descenderit historia. Sunt et eorum Atheniensium ibi tumuli, qui ante Persicum bellum cum Æginetis pugnarunt. Æquitatis autem plenissimum illud populi decretum fuit, quo Athenienses publicæ sepulturæ honorem cum servis communicarunt: eorumque nomina columnis incisa sunt, quo fideliter et strenue dominis eos in prœlio operam suam navasse apparet. Sunt et aĺiorum virorum monumenta, qui diversis in locis pugnantes ceciderunt: probatissimorum quidem ex iis, qui ad Olynthum pugnarunt, et Melesandri, qui navibus adverso Mæandro in superiorem Cariam contendit. (8) Ibidem conditi sunt qui Cassandri bello occubuerunt, et qui ex Argivis tum belli fuerunt socii. Hujus vero societatis cum Argivis hanc fuisse causam tradunt. Sparta terræ motu concussa, Helotes in Ithomen secesserunt. Fecit ea defectio, ut Lacedæmonii et ab aliis et ab Atheniensibus auxilia poscerent. Missi sunt itaque lectissimi viri cum Cimone Miltiadis filio: sed eos Lacedæmonii, quod suspectos haberent, remiserunt. (9) Ubi igitur illi domum rediere, Athenienses ea contumelia graviter commoti, cum Argivis, Lacedæmoniorum hostibus perpetuis, fœdus fecerunt. Postea quum ad Tanagram cum Bœotiis et Lacedæmoniis essent Athenienses prœlium commissuri, auxilia illis quidem Argivi miserunt: neque multum abfuit quin ex acie superiores discederent: verum nox, quo minus, utri vicissent, cerni posset, obstitit. Postero deinde die Thessalorum proditione a Lacedæmoniis Athenienses victi sunt. (10) Sed hi quoque mihi recensendi sunt: Apollodorus mercenariorum dux, qui quum Atheniensis esset, ab Arsita ejus Phrygiæ, quæ ad Hellespontum est, satrapa missus, Perinthiorum civitatem, ejus fines Philippo cum exercitu ingresso, servavit. Hic igitur illic sepultus est: item Eubulus Spinthari filius: alii etiam viri, quorum virtuti fortuna fuit iniquior. Eorum enim alii, quum in Lacharem tyrannum conjurassent, alii vero, quum de ejiciendo ex Piræeo Macedonum præsidio consilia iniissent, priusquam negotium conficerent, consciorum indicio oppressi sunt. (11) Siti etiam ibi sunt qui ad Corinthum ceciderunt: ubi maxime declaravit deus, quemadmodum in Leuctrica pugna iterum, eos, qui a Græcis viri fortes appellantur, sine fortuna nihil esse: nam Lacedæmonii, qui Corinthios ante, Athenienses, Argivos, et Bœotios armis domuerant, ad Leuctra tam ingenti clade a solis Bœotiis afflicti sunt. Post eorum tumulos, qui ad Corinthum periere, columnam unam multis erectam esse, inscripti elegi testantur: hos enim in Eubœa, et in Chio, illos in extremis continentis Asiæ finibus, alios in Sicilia cecidisse indicant. (12) Duces etiam adscripti sunt præter Niciam; et Platæenses milites una cum oppidanis. Niciam quidem præteritum non aliam ob causam, quam quæ a Philisto proditur, crediderim. Scribit enim ille, Demosthenem in deditione facienda se unum excepisse; ac quum in hostium potestatem veniret, sibi ipsi manus consciscere conatum: Niciam vero ultro deditionem fecisse; eamque ob rem nomen ejus in columna inscriptum non est, quod, se quum hostibus ultro dedisset, quod imperatore ac forti viro dignum esset, non fecerat. (13) Sunt in alia columna inscripti qui in Thracia et ad Megara pugnarunt; quique cum Alcibiade fuerunt, quum ejus auctoritatem secuti Arcades, qui Mantineam tenent, et Elei a Lacedæmoniis defecissent; et qui ante Demosthenis in Siciliam adventum Syracusanos vicerunt. Sepulcra etiam eorum visuntur, qui ad Hellespontum navali prœlio conflixerunt, et qui steterunt contra Macedonas in Chæronea, quique sub Cleone ad Amphipolim meruerunt. Ad hos, qui ad Delium in Tanagræorum finibus ceciderunt, et quos in Thessaliam Leosthenes duxit, et qui cum Cimone in Cyprum navigarunt: illi etiam, qui Olympiodorum secuti, tredecim non amplius viri, præsidium ejecerunt. (14) Ferunt Athenienses, Romanis aliquando se finitimum quoddam bellum gerentibus auxilia non sane magna misisse: triremes etiam quinque Atticas posterius navali prœlio contra Carthaginienses interfuisse. Sua igitur iis etiam militibus sunt monumenta. Tolmidæ vero, et militum ejus res gestas, quoque modo interierint, superius exposuimus: eorum etiam, si quis forte id nosse aveat, in eadem via sepulcra sunt. Siti præterea illic sunt, quorum magnum exstiti Cimone duce facinus, eodem die hostes ad Eurymedontem terrestri prœlio navalique superantium. (15) Conon exinde, et Timotheus ibidem sepulti: qui post Miltiadem et Cimonem primi, pater et filius, res magnas et præclaras gesserunt. Conditi ibi etiam sunt Zeno Mnaseæ filius, Chrysippus Solensis, Nicias Nicomedis filius, in pingendis animalibus ætatis suæ longe præstantissimus: Harmodius et Aristogiton, qui Pisistrati filium Hipparchum occiderunt. Oratores vero Ephialtes, qui Areopagi instituta, ut qui maxime, pervertit; et Lycurgus Lycophronis filius, (16) qui in cogenda in publicum ærarium pecunia Periclem Xanthippi filium superavit talentis sexies mille et quingentis (?): idemque ad Minervæ pompas ornamenta multa, et aureas Victorias comparavit, ac virginibus centum mundum, ad belli autem usus scuta et jacula, et quadringentas ad navales pugnas triremes. Inter opera vero, quæ exædificavit, theatrum est, quod quum alii inchoatum reliquissent, ipse absolvit: ac dum reipublicæ præesset, navale in Piræeo, et ad Lyceum quod dicitur gymnasium erexit. Atque opera quidem ex auro et argento confecta Lachares tyrannus sustulit: ædificia ad nostram ætatem permanent. CAPUT XXX. _ De dæmonis ᾿Aντέρως dicti ara in urbe — cursu cum facibus ad aram Promethei — aliis aris in Academia — Platonis monumento — Cycno — turri Timonis — aliis memorandis in hac urbis regione. _ In primo Academiæ aditu Amoris est ara cum inscriptione: Charmum Atheniensium primum Amori dedicasse. Eam vero aram, quæ intra urbem est, quam appellant Anterotis, inquilinorum donum fuisse dicunt, ac dedicationis hujusmodi causam exstitisse: Meles Atheniensis amatorem suum Timagoram inquilinum hominem fastidiens, ut de summo saxo se præcipitem abjiceret, jussit. Timagoras, qui semper omnia, quæ puer imperaret, facienda putasset, animam etiam ipsam facile profudit: unde enim jussus erat, se præcipitem dedit. Meletem vero re cognita adeo pœnituit, ut ex eodem se ipsum etiam de saxo dejiceret atque ita periret. Ex eo ab inquilinis, ut Anteros genius, Timagoræ Amoris vindex, coleretur, institutum. (2) In Academia Promethei ara est; a qua homines in urbem accensas lampades præferentes currunt. In eo autem certamen est, ut in cursu accensæ conserventur. Cujus enim fax exstincta fuerit, is victoria successori cedit: eademque ratione ille tertio. Quod si nulli ardentem perferre licitum fuerit, palma in medio relinquitur. Est etiam Musarum ara, Mercurii alia; interius Minervæ; etiam Herculis aram fecerunt. Olea inter hæc spectatur, quæ secunda fertur prodiisse. (3) Non longe ab Academia Platonis est monumentum, cui futuram in philosophiæ studio præstantiam divinitus significatam tradunt, hoc modo: Socratem enim ea nocte, quam dies ille est consecutus, quo se Plato in ejus disciplinam tradidit, vidisse per quietem, cygnum sibi in sinum advolasse. Cygnum autem canoram maxime avem esse, vulgo creditur. Cygnum enim Ligurum, qui in Gallia Transpadana sunt, regem musicæ laude clarum fuisse memorant, eumque, quum decessisset, ab Apolline in sui nominis avem mutatum. Ego vero, apud Ligures regnasse in musicis sollertem hominem, ut credam, facile adduci possum: sed hominem in avem mutatum, minime fide dignum videri potest. (4) In hac agri parte Timonis eminet turris, illius nempe, qui solus dixit, felicitatis compotem esse non posse qui hominum aliorum consuetudinem non defugiat. Ostenditur etiam locus, quem Colonum Equestrem appellant: in quam Atticæ partem Œdipum primum venisse ferunt, qui de eo diversa ab Homeri carminibus memoriæ prodiderunt: sed produnt ita. Ibi et Equestris Neptuni et Equestris Minervæ aras, ac Pirithoi, Thesei Œdipi, Adrasti, videas sacella. Lucum autem Neptuni ac templum Antigonus, quum incursionem faceret, incendit, alias quoque Atticam exercitu depopulatus. CAPUT XXXI. _ De memorandis in parvis Atticæ pagis — Hyperboreorum primitiis — Diana, unde Colænis et Amarysia dicta. _ Parvi Atticæ demi sive pagi, uti fors tulit, incolis frequentati, singuli, hæc nobis, quæ literis mandemus, præbent. Apud Alimusios Cereris Legiferæ et Proserpinæ fanum est. In Zostere prope mare Minervæ, Apollinis, Dianæ et Latonæ templa sunt: ac Latonam quidem hic peperisse negant: sed quum non longe pariundi tempus abesset, zonam ibi solvisse dicunt: inde loco nomen inditum. Prospaltii et ipsi Cereris et Proserpinæ ædem habent: Anagyrasii Matris Deûm delubrum. Apud Cephalenses Castores præcipua quadam coluntur religione: magni enim dii ab iis appellantur. (2) In Prasiensibus Apollinis est templum, quo Hyperboreorum primitias mitti tradunt. Eas enim Hyperborei Arimaspis committere feruntur, Arimaspi Issedonibus: ab iis acceptas Scythæ Sinopen, inde ad Prasienses Græci deportare: eas denique Delon Athenienses mittere. Absconditæ illæ quidem in triticea stipula esse dicuntur, neque a quoquam cognosci. Apud eosdem Prasienses Erysichthonis monumentum est, qui quum e Delo, quo cum sacris iverat, domum reveheretur, in ipso navigationis cursu e vita decessit. (3) Cranaum vero Atheniensium regem ab Amphictyone genero regno pulsum, ante diximus. Confugientem illum quidem cum suis partibus ad Lamptrenses diem suum obiisse, et eodem in loco sepultum tradunt. Cranai certe monumentum in Lamptrensibus etiamnum exstat. Ionis quoque Xuthi filii (in Attica enim is habitavit, et in bello adversus Eleusinios Atheniensium dux fuit) in eo Atticæ pago cui Potami nomen, tumulus est. Et hæc quidem vulgata. (4) Phlyenses vero Apollinis Dionysodoti et Dianæ Selasphori (_Luciferæ_) aras ostendunt, Bacchi Anthii (_Floridi_), Ismenidum Nympharum, et Telluris, quam magnam deam appellant. In altero vero templo, Cereris Anesidoræ (_dona summittentis_), Jovis Ctesii (_Penatis_), Minervæ Tithrones, et Proserpinæ Primigeniæ, et dearum quas nuncupant Semnas (_Severas, Eumenidum_). Myrrhinunte Colænidis est signum antiquum. Athmonenses Amarysiam Dianam colunt: (5) de qua percunctatus, neminem ex interpretibus monumentorum nancisci potui, qui liquidam ejus nominis causam explicaret. Quantum vero ipse conjectura assequor, Amarynthus Eubœæ oppidum est; ibi Amarysia Diana colitur: et ipsi etiam Athenienses Amarysiæ Dianæ festum diem agitant nihilo quam Eubœenses minore celebritate. Inde igitur ad Athmonenses nomen manasse crediderim. Colænidem vero, quæ Myrrhinunte est, a Colæno dictam existimo. Diximus autem et alibi, in Atticæ pagis multos esse, qui Athenis ante Cecropem regnatum affirment. Colænus itaque, ut Myrrhinusii dicunt, nomen est viri qui ante Cecropem in Attica rex fuit. (6) Est et Acharnæ Atticæ pagus. Hi Agyieum (_Viarium_) Apollinem, et Herculem venerantur, et iidem Minervæ Hygieæ (_Sospitæ_) aram habent. Equestrem quoque Minervam, et Melpomenum (_Canentem_) cognomine Bacchum vocant, eundemque deum Cissum (_Cissea? Hedereum_) eo enim primum in loco hederæ plantam visam tradunt. CAPUT XXXII. _ De montibus Atticæ ac signis arisque deorum in iis — Marathone pago et memorandis in eo — fonte ibi Macaria. _ Montes in Attica sunt, Pentelicus, ubi lapicidinæ: Parnes, qui aprorum et ursorum venatoribus copiam præbet: Hymettus pastiones habet apibus omnium aptissimas, quæque solis cedunt Alazonum pascuis. Apud Alazones certe adeo mansuetæ sunt apes, ut cum aliis una pabulatum exeant, ac libere vagentur, quippe quæ alvearibus nullis contineantur: passim vero opus faciunt, illudque ita concretum, ut mel a cera nequeas sejungere. Hæc quidem ita se habent. (2) Deorum quoque signa in Atticæ montibus sunt. In Pentelico Minervæ: in Hymetto Hymetti Jovis statua est, Ombrii (_Pluvii_) etiam Jovis, et Apollinis Proopsii (_Præsagi_) aræ: in Parnethe Parnethius Juppiter ex ære, et Semalei Jovis ara. Est item ara ibidem alia, ad quam Jovi, quem modo Pluvium modo Apemium (_Innoxium_) appellant, rem divinam faciunt. Anchesmus etiam mons est non sane magnus, et Jovis Anchesmii signum. 3. Sed antequam ad insulas stilum convertam, quæ ad Atticæ pagos pertinent, rursus persequar. Marathon pagus pari spatio ab Athenis abest et Carysto Eubœæ oppido. Ad hanc Atticæ partem Persæ primum appulerunt: ac prœlio fusi, non paucas in ipsa fuga naves amiserunt. In prato tumulus est Atheniensium, qui in pugna ceciderunt: et ex eo pilæ eminent, in quibus cæsorum nomina et tribus inscriptæ sunt. Alter erectus est Platæensibus Bœotis et servis: tunc enim primum servi stipendia fecerunt. (4) Seorsum vero monumentum est Miltiadis Cimonis filii: cujus virtuti quum non satis secunda fortuna, dum Paron obsideret, respondisset, non ita multo post, quam ab Atheniensibus damnatus est, e vita decessit. In his campis audiuntur singulis noctibus equorum hinnitus, et pugnantium etiam virorum species cernuntur. Atque hæc quidem qui de industria distincte auditum spectatumve venerunt, male multati omnes abierunt; is vero, qui fortuito id animadverterint, ex ira numinum nihil omnino triste accidit. Honorem Marathonii et illis habent, qui in pugna occubuerunt, heroasque eos appellant, et Marathoni, a quo est pago nomen, et Herculi, cujus sacra se primos Græcorum instituisse dictitant. (5) Accidit autem ut in ea pugna (ut illi memorant) vir quidam specie atque habitu agresti opem tulerit: qui quum ex barbaris quamplurimos aratro interemisset, repente evanuit: neque vero quærentibus, quisnam ille fuisset, Atheniensibus aliud respondit oraculum, quam ut Echetlæum (_Stivarium_) heroem colerent. E candido vero lapide eo in loco tropæum erexerunt. Ac Persæ quidem ut humarentur, se curasse dicunt Athenienses: quod semper pium esse existimarint mortuos terræ mandare. Verum ego neque aggerem ullum, nec aliud sepulturæ vestigium offendi. Eos itaque suspicari possum in foveam quampiam, ut fors tulit, abjectos. (6) In Marathone Macaria fons est, de quo hæc memoriæ prodita sunt: Herculem, quum e Tirynthe Eurystheum fugeret, ad Ceycem Trachiniorum regem, amicum sibi hominem, venisse: quumque ex hominum consortio excessisset Hercules, Eurystheum ejus sibi liberos tradi postulasse: Trachinium vero Athenas eos misisse, memorantem et suam imbecillitatem, et quod Theseus non impar esset ulciscendis. Quum igitur liberi illi supplicum habitu venissent, Peloponnesiis in causa erant ut Atheniensibus tunc primum bellum inferrent, quod Theseus petenti Eurystheo pueros dedere recusasset. Dicunt autem Athenienses oraculum monuisse, victoriam in spe fore, si se unus ex Herculis liberis ultro devovisset. Ibi Macariam, Herculis ex Deianira filiam, quum sibi mortem conscivisset, et victoriæ compotes Athenienses fecisse, et fonti nomen dedisse. (7) Est etiam in Marathone lacus, magna ex parte cœnosus: in quem per viarum errorem fugientes Persas irruisse, et quamplurimos in ipsa fugæ trepidatione cæsos dicunt. Supra eum lacum lapidea præsepia Artaphernis equorum sunt, et in saxo tabernaculi vestigia. E lacu amnis effluit: ad cujus caput aquæ pecori aptissimæ sunt; non longe vero a mari salsæ et marinis piscibus refertissimæ. Modico a campis intervallo mons est Panis: in quo hæc sunt, quæ spectentur, dignissima: specus, cujus est ingressus perangustus: ubi vero penetraris, et cellas videas et lavacra, caprarum etiam stabulum, quod Panos appellant: sunt saxa, caprarum propemodum forma. CAPUT XXXIII. _ De pago Braurone et Dianæ Tauricæ signo — pago Rhamnunte et Nemesi Rhamnusia — Æthiopum variis gentibus et Atlante monte — Nemesis signo non alato et reliquis in ejus basi signis. _ A Marathone non multum abest Brauron: quo Iphigeniam Agamemnonis filiam cum Taurica Diana primum appulisse, eaque ibi relicta, Athenas, et deinde Argos venisse perhibent. Eo quidem in loco vetus est Dianæ signum. Qui vero e barbaris populis Tauricæ Dianæ signum habeant, sententiam ea de re meam in alia historiæ parte exponam. (2) A Marathone stadia ferme sexaginta Oropum versus per litus progressis Rhamnus occurrit: hominibus ibi domicilia sunt ad mare; paululum vero a mari adscendentibus occurrit fanum Nemesis. Hæc se deorum una maxime insolentioribus hominibus implacabilem præbet: et ejusdem iram etiam barbaros, qui ad Marathonem escensionem fecerant, afflictos putant. Quum enim Athenas facile se capturos opinarentur, Parium marmor, ac si hostem jam vicissent, tropæi erigendi causa secum ferebant. (3) Ex eo Phidias Nemesis signum fecit: in cujus capite corona cervos habet, et Victoriæ sigilla: ipsa læva fraxini ramum, dextera phialam tenet. In phiala Æthiopes cælati sunt: de quibus Æthiopibus neque, quid ipse conjiciam, habeo, neque eorum tamen, qui se rem intelligere profitentur, opinioni assentior: eos in phiala factos ad Oceanum amnem significandum: ad ipsum enim Æthiopas accolere, et eundem Nemesis patrem esse. (4) Nam ad Oceanum, non sane flumen, sed extremum mare, quo navibus scilicet pervadi possit, accolunt Hispani et Galli: et in eo Britannia insula est. At Æthiopum supra Syenen ad mare Rubrum extremi habitant Ichthyophagi (_populi piscibus vescentes_): a quibus sinus is, quem circumquaque tenent, Ichthyophagus appellatur. Hominum vero justissimi Meroen et campos, qui Æthiopici vocantur, incolunt. Mensam hi Solis ostentant: sed neque mare, neque flumen omnino aliud quam Nilum habent. (5) Sunt et alii Mauris finitimi Æthiopes, ad Nasamonas usque pertinentes. Nasamones enim, quos Atlantas Herodotus nominat, illi autem, qui orbis terræ spatia nosse profitentur, Lixitas appellant, Libyum extremi Atlantem accolunt: serunt autem omnino nihil, sed agrestium tantum vitium fructu aluntur. Verum neque hi Æthiopes, neque Nasamones, ullos habent amnes: quæ enim Atlanti vicina est aqua, etsi in alveos tres discedit, nullus tamen ex hisce in modum justi fluminis crescit, sed quicquid aquæ exstitit, statim arena absorbet. Ita Æthiopes fluvii nullius aut Oceani accolæ sunt. (6) Et aqua quidem, quæ ex Atlante descendit, turbulenta est, circaque ejus fontes crocodili gignuntur nihilo bicubitalibus minores: qui ubi propius homines accedere senserint, in fontem se demergunt. Quæ res effecit ut non pauci suspicarentur, ab hac ipsa aqua e mediis arenis emergente Nilum Ægyptiis oriri. Atlas autem mons adeo celsus est, ut vertice cœlum tangere dicatur: inaccessus ille quidem, viam undique aquis et arborum crebritate intercludente. Ab eo itaque duntaxat parte, quæ Nasamonas spectat, cognoscitur: ad martimam enim ejus oram neminem adhuc navibus accessisse comperimus. (7) Sed ut, unde digressa est, redeat oratio, Nemesis neque hoc, neque aliud vetus signum alas habet. Apud Smyrnæos vero, quæ maxima cum religione coluntur signa, alas habere postea animadverti. Cujus rei eam esse causam suspicor, quod ejus numen ad amatores maxime pertineat: idcirco ei, ut Cupidini, alas addunt. Nunc jam, ea quæ in signi basi sunt, exponam, si unum prius, quo res tota clarior fiat, explicavero. Helenæ matrem fuisse Nemesin, Græci dicunt, Ledam vero nutricem; patrem autem Helenæ similiter omnes Jovem, non Tyndarum perhibent. (8) Quæ quum Phidias nosset, Ledam ea specie fecit, ut Helenam ad Nemesin adducere videatur. Addidit Tyndarum et filios, hominem præterea cum equo assistentem, quem Equitem appellant. Adsunt Agamemnon, Menelaus et Pyrrhus Achillis filius, qui primus Hermionen Helenæ filiam in matrimonium duxit. Orestes vero ob impium in matrem facinus præteritus est: quem tamen Hermione nunquam deseruit, quum filium etiam ei peperisset. In basi deinceps est, quem Epochum dicunt, et alter item adolescens: de quibus aliud accepi nihil, nisi eos Œnoes fratres fuisse, a qua est pago illi nomen. CAPUT XXXIV. _ De Oropo urbe — Amphiarai templo, cultu et aliis ad eum pertinentibus. _ Oropium autem agrum, qui medius est inter Atticam et Tanagræos, olim tenebant Bœoti: ætate nostra in Atheniensium potestate est. Nam quum omni tempore Athenienses de eo dimicassent, non ante potiti sunt, quam eum a Philippo, quum Thebas ille expugnasset, acceperunt. Urbs quidem ipsa, cui Oropus nomen, ad mare sita est, nihil vero historia dignum præ se fert. Ab ea circiter duodecim stadia Amphiarai templum abest. (2) Amphiaraum Thebis fugientem cum curru absorptum terræ hiatu ferunt. Sunt tamen qui id accidisse dicant in via, qua Thebis Chalcidem iter est, qui locus Harma (_currus_) dicitur. In deorum vero numerum Amphiaraum primi omnium Oropii retulerunt, quos deinde reliqui Græci secuti sunt. Possum etiam alios recensere, quibus, quum homines ante fuissent, Græci divinos honores habuerunt, aliis etiam urbes dedicatæ sunt, ut Elæûs in Chersoneso Protesilao, in Bœotia Lebadea Trophonio: apud Oropios templum Amphiarao et eidem e candido lapide signum est. (3) Ara quidem ejus in partes distributa est: quarum una Herculi, Jovi et Apollini Pæoni: altera heroibus, eorumque uxoribus: sacrata tertia Vestæ, Mercurio, Amphiarao et Amphilochi filiis (nam Alcmæon propter Eriphyles cædem in nullam aut Amphiarai aut Amphilochi honorum partem receptus est): at quarta aræ pars Veneri, Panaceæ, Iasoi, Hygieæ, Minervæ Pæoniæ: quinta Nymphis, Pani, Acheloo et Cephiso amnibus sacra est. Amphilocho in ipsa urbe apud Athenienses ara sua est; in Ciliciæ vero urbe Mallo ejusdem oraculum, quod omnium est, quæ ætate mea exstant, minime fallax. (4) Est etiam apud Oropios fons templo propinquus, quem Amphiarai nuncupant, in quem neque divinam rem faciunt, neque aut ad lustrandum, aut ad manus lavandas, aqua ea uti fas putant: sed qui morbo oraculi monitu levati fuerint, signatum aurum argentumve more majorum in fontem abjiciunt. Hinc enim jam deum Amphiaraum ascendisse tradunt. Iophon autem Gnosius, vatum oracula heroicis versibus exposuit dixitque Amphiaraum consulentibus Argivis, quum Thebas profecturi essent, responsum dedisse. Isti versus habebant quod multitudinem mirifice alliceret. Præter eos vero, quos Apollinis afflatu futura prædixisse antiquitas testata est, nemo omnino fatidicus fuit: nam reliqui aut somniorum interpretes fuere, aut avium volatus et exta inspiciendi peritiam profitebantur. (5) Amphiaraum igitur conjectandis somniis in primis sollertem fuisse suspicor. Constat enim, illum, somniorum divinatione tradita, tum demum in deorum numerum relatum. Consulendi quidem causa qui accedunt, lustrantur omnes. Pro piaculo res divina est: quam quum Amphiarao ipsi faciunt, tum ceteris, quibus * nomina. His ante peractis arietem immolant; cujus substrata pelle, dormientes nocturna visa exspectant. CAPUT XXXV. _ De insulis Atticæ, Patrocli, Helena, Salamine — memorandis in Salamine — Ajace ejusque corporis magnitudine — aliis grandium corporum ossibus — Geryone et Hyllo. _ Insulæ terræ Atticæ non longe ab ipso litore distant. Earum una Patrocli dicitur: de qua jam exposui. Altera supra Sunium est, ad lævam in Atticam navigantibus: ad quam post Ilii eversionem Helenam appulisse ferunt, et idcirco Helenen appellatam. (2) Salamis e regione Eleusinis sita, ad Megarici etiam agri fines pertinet. Primum autem * _nomen_ insulæ imposuisse hunc (_Cychreum_) a matre Salamine Asopi filia: Æginetas postea in eam a Telamone deductos: traditam postea Atheniensibus a Philæo, Eurysacis filio, Ajacis nepote, quum ab ipsis fuisset civitate donatus. Salaminios vero multis post annis Athenienses eo nomine damnatos, quod dissimulanter male rem geri concupissent, dum bellum cum Cassandro gereretur, et in Macedonas propenso animo fuissent, urbe deleta, e suis sedibus ejecerunt. Ascetaden etiam, qui prætor insulam obtinuerat, capitis damnarunt, ac jurejurando ejus proditionis memoriam Salaminiis apud se fore sempiternam sanxerunt. (3) Spectantur hac etiamnum ætate fori ruinæ, et Ajacis templum cum statua ex ebeno. Decreti quidem Ajaci et Eurysaci ejus filio ab Atheniensibus honores adhuc manent: et Eurysacis etiam Athenis ara est. Ostenditur Salamine non longe a portu saxum, super quo Telamonem consedisse aiunt, quum navem, qua Aulidem filii ad Græcorum classem vecti sunt, oculis prosequeretur. (4) Tradunt incolæ, post Ajacis interitum apud se primum florem enatum, candidum, rubentem modice, lilio quum ceteris partibus tum foliis minorem, inscriptum vero iisdem, quibus hyacinthum, literis. Audivi quidem, quæ Æoles, qui Ilium post tenuerunt, de armorum judicio produnt, post Ulyssis naufragium arma ad Ajacis sepulcrum delata. (5) De Ajacis vero magnitudine narravit mihi Mysus quidam, sepulcrum ejus, qua parte ad litus conversum est, maris alluvione multo aditu facilius effectum. Inde vero, aiebat, de Ajacis magnitudine me conjecturam capere posse, quod genuum vertebræ, quas molas medici appellant, disci instar essent ejus, quo athletæ ii, qui sunt quinquertiones appellati, utuntur. Equidem Gallorum, qui in extremis partibus habitant, finitimi desertis præ nimio frigore regionibus, quos Cabares nominant, nihil sum magnitudinem admiratus: neque enim apud eos cadavera videas major iis, quæ ostendunt Ægyptii. Quæ vero admiratione digna mihi visa sunt, ea commemorare non gravabor. (6) Apud Magnesios, qui ad Lethæum sunt, quidam fuit Protophanes, qui de pancratio et lucta eadem die in Olympia victor est renunciatus. In hujus sepulcrum aliquando latrones prædæ spe ducti penetrarunt: post illos alii, ut cadaver duntaxat spectarent. Ejus costæ non discretæ fuerunt: sed pro illis continens os habuit ab humeris ad eas costas, quas medici nothas nuncupant. Apud Milesios vero ante ipsam urbem est Lade insula. Ea rursus in parvas scinditur insulas, quarum alteram Asterii dicunt, quod fuerit in ea sepultus Asterius Anactis filius: Anactem autem Terræ filium fuisse tradunt: cadaver ejus nihilo est decem cubitis brevius. (7) Quod vero mihi magnæ fuit admirationi, in superiori Lydia non magna urbs est Temeni porta. Ibi, ambeso tempestatibus sepulcro, ossa detecta sunt, quæ nisi humanorum ossium figuram retinuissent, propter magnitudinem nemo ea hominis fuisse, ut crederet, adduci facile potuisset. In vulgus repente sermo manavit, Geryonæ illud cadaver esse Chrysaoris filii: soliumque ejus fuisse, quod in montis fragmento excisum cernebatur, torrentemque Oceanum appellari aiebant: addebant etiam, agricolas boum cornua sæpe inter arandum eruisse, quod scilicet Geryonem eximia specie boves aluisse fama vulgasset. (8) Quorum opinioni quum ego neutiquam assentirer, Gadibus habitasse Geryonem demonstrabam, neque ullum ejus monumentum exstare, arborem tantum ostendi, cujus admodum esset varia species. Ibi e Lydis antiquitatis periti homines, quæ vere narrentur, disseruerunt: Hylli cadaver illud esse: fuisse vero Hyllum Terræ filium, a quo regionis fluvius nomen acceperit: et Herculem propter Omphales olim consuetudinem filium de fluminis nomine appellasse. CAPUT XXXVI. _ De aliis in Salamine memorandis — insula Psyttalia — monumentis in via sacra versus Eleusinem — Anthemocrito — Sciro vate — Cephisodoro — bello Atheniensium contra Philippum Demetrii filium. _ Salamine (ut, unde fueram digressus, redeam) Dianæ templum est, et tropæum in memoriam ejus victoriæ, cujus Themistocles Neoclis filius Græcis omnibus auctor fuit. Erectum Cychreo etiam templum. Commisso enim cum Persis prœlio, draconem inter naves conspectum memorant: de quo Atheniensibus Cychreum fuisse heroem Apollo respondit. (2) Ante Salaminem insula est, cui Psyttalia nomen: in eam ex Persarum exercitu quadringentos descendisse proditum est; deleta vero Xerxis classe, quum eodem Græci transmisissent, etiam hos ad internecionem cæsos. Signum in insula nullum quidem exstat arte expolitum: Panos tantum quædam statuæ sunt ut fors ferebat confectæ. 3. Qua Eleusinem Athenis iter est, per eam viam, quam sacram appellant, Anthemocriti monumentum conspicitur: quem per summum nefas Megarenses occidere, quum caduceator edictum missus fuisset, ne porro terram colerent. Sed in hunc usque diem læsi numinis pœnas dederunt. Solos enim ex omnibus Græcis ne Adrianus quidem Imperator sublevavit. (4) Post Anthemocriti cippum Molossi tumulus est: cui imperium Athenienses decrevere, quum in Eubœam Plutarcho auxilia mittenda censuerunt. Vicus prope est, cui Scirum nomen. Appellationis hujusmodi causa prodita est. Dum Eleusinii bellum cum Erechtheo gererent, vate usi sunt Dodonæo, cui Sciro nomen. Is Sciradis Minervæ vetustum templum in Phalero dedicavit, quumque in pugna cecidisset, sepultus est non longe a torrenti amne. Locus itaque et amnis ab heroe nomen habent. (5) Prope Cephisodori monumentum structum est: qui quum populo præesset, Philippo Demetrii filio Macedonum regi vehementer restitit: et cum Atheniensibus Mysorum regem Attalum, et Ægyptiorum Ptolemæum, ex liberis vero gentibus Ætolos ac insularum incolas Rhodios et Cretenses amicitia et societate conjunxit. (6) Verum quum e Mysia, Ægypto et Creta plerumque serius auxilia mitterentur, ac Rhodii, qui alias quam navales copias non haberent, contra gravem Macedonum armaturam parvo omnino essent præsidio futuri, tunc Cephisodorus cum aliis Atheniensium in Italiam nave vectus, a Romanis auxilia impetravit. Ii vero exercitu et imperatore misso Philippi et Macedonum vires adeo fregerunt, ut non multo post Perseum Philippi filium non regno tantum ejecerint, sed captivum etiam Romam pertraxerint. Fuit Philippus Demetrii filius: qui Demetrius primus ex hac familia, quemadmodum ante exposui, Alexandro Cassandri filio interfecto, Macedoniæ regnum obtinuit. CAPUT XXXVII. _ De aliis monumentis clarorum virorum ad Viam sacram — Acestio — Phytalo — de memorandis trans Cephisum — templo Cyamitæ — Harpalo — Apollinis templo — Cephalo ejusque posteris. _ Secundum Cephisodori Heliodori Haliensis (?) sepulcrum est: cujus pictam imaginem et in magno Minervæ templo videas. Sepultus ibidem est Themistocles Poliarchi filius, Themistoclis ejus pronepos, qui navale prœlium cum Xerxe commisit. Hujus quidem posteros, præter Acestium, reliquos commemorare omittam. Hæc Acestium Xenoclis, Sophoclis filii, Leontis nepotis, filia fuit, ac vivens suos omnes a Leonte proavo daduchos vidit: etiam eodem sacerdotio honestatos, Sophoclem fratrem, Themistoclem deinde maritum, et eo mortuo Theophrastum filium. Atque illa quidem ejusmodi fortuna usa est. (2) Longius progressis Lacii herois lucus in conspectu est, et Laciadarum ab eo nominatus pagus. Nicoclis etiam Tarentini monumentum est, cujus supra omnes citharœdos celebre nomen fuit. Est eodem in loco ara Zephyro erecta, Cereri et Proserpinæ templa: quibus cum Minerva et Neptuno communes honores habentur. In hac ipsa regione a Phytalo aiunt Cererem hospitio acceptam, eique fici stirpe donata gratiam relatam. Id versus testantur in Phytali sepulcro incisi: Hic Cererem tectis Phytalus susceperat heros, cui primum sacri largita est semina pomi, quam mortale genus ficum vocat. Illius ergo muneris æterno hic Phytali gens floret honore. (3) Priusquam Cephisum amnem transeas, Theodori monumentum est, cui in tragœdia agenda primas ætas sua detulit. Juxta fluvium simulacra sunt alterum Mnesimaches, alterum filii, Cephiso crinem suum detondentis. Fuisse vero patrium Græcis omnibus, crinem fluminibus tondere, ex iis Homeri versibus conjicias, in quibus est, Peleum Sperchio pro felici Achillis a Troja reditu crinem suum vovisse. 4. Trans Cephisum Milichii Jovis vetus ara est: ad quam Theseus a Phytali posteris de cæde purgatus dicitur, quum et alios latrones, et Sinin a Pittheo sibi propinquum occidisset. Sepulcra ibidem sunt: Theodectis Phaselitæ, et Mnesithei, quem medendi arte claruisse accepimus, ac signa multa dedicasse, atque ex iis Iaccho unum. In ipsa via ædes non magna visitur: Cyamitæ (_Fabarii_) templum appellant. Compertum autem non habeo, fabarumne hic sationem primus docuerit, an vero heroum alicui sit id nominis tributum neque enim fabarum inventum Cereri adscribere possunt. Qui vel initiis illis, quæ Eleusine fiunt, interfuerint, vel ea, quæ Orphica appellantur, legerint, facile id, quod dico, intelligent. (5) Monumenta et magnitudine et operis magnificentia præstantia sunt, alterum Rhodii cujusdam viri qui se Athenas contulit: alterum Harpalus Macedo excitavit, is qui Alexandrum fugiens ex Asia in Europam classe trajecit; quumque Athenas venisset, ab Atheniensibus captus, corruptis quum aliis, tum ipsius Alexandri amicis, periculum effugit. Sed is ante Pythonicen uxorem duxerat, cujus neque genus neque patriam novi: tantum scio, Athenis eam et Corinthi corpus vulgasse. Eam vero tam perdite amavit Harpalus, ut mortuæ monumentum posuerit, omnium, quæ in Græcia sunt, veterum operum, quod spectetur, dignissimum. (6) Templum etiam ibi spectes, in quo Cereris, Proserpinæ, Minervæ et Apollinis signa sunt. Ab initio fuit ædes uni Apollini dicata. Cephalum enim aiunt Deionis filium cum Amphitryone primum ad Teleboas, in eam insulam, quæ nunc de ipsius nomine Cephallenia dicitur, profectum: nam Thebas ante, Athenis ob Procridis uxoris cædem exul, migrarat. Ejus Cephali posteros, decem jam exactis ætatibus, Chalcinum et Dætum, quum Delphos navigassent, ac deum de reditu in antiquam patriam consuluissent, (7) responsum accepisse, ut in Atticam reversi, quo in loco humi currentem triremem vidissent, ibi Apollini rem divinam facerent. Quum itaque ad montem, quem Pœcilum appellant, appropinquassent, draconem offendisse celeri se lapsu in latebras demittentem: ibi eos rem divinam Apollini fecisse, ac mox ab Atheniensibus in civitatem receptos. Post hoc templum Veneris ædes est: cujus in fronte paries exstructus est e rudi lapide, opere tamen insigni. CAPUT XXXVIII. _ De Rhitis alveis — Crocone — Eumolpo — Celeo ejusque filiabus — Ceryce — Zarece — memorandis apud Eleusinios — Rario campo — Eleusine heroe — Platæensi agro et Eleutherensibus — Antiope ejusque liberis. _ Jam alvei, qui Rhiti appellantur, solo cursu fluminibus similes sunt: nam eorum aqua maris saporem refert. Quæ res alicui fortasse persuaserit, e Chalcidico eos Euripo manantes e terra in depressius mare delabi. Rhetos quidem Cereri ac Prosperinæ sacros esse tradunt: neque eos, qui in illis nascuntur, pisces cuiquam licet præterquam sacerdotibus capere. Atque hi quidem veteres Eleusinii sunt et Attici agri fines, uti accepi. (2) Agrum vero, qui trans Rhetos est, primus tenuisse dicitur Crocon; et locus ille Croconis nunc etiam Regia appellatur. Cum hoc Crocone Celei filiam Sæsaram nuptam fuisse, Athenienses memorant, neque tamen hæc omnes, sed ii tantummodo, qui e Scambonidarum sunt pago. Croconis tamen sepulcrum invenire nunquam potui. Eumolpi vero tumulum et Eleusinii et Athenienses agnoscunt. Venisse Eumolpum istum e Thracia, filiumque Neptuni et Chiones fuisse, traditum est: Chionem vero Boreæ vento ex Orithyia genitam. De illius quidem parentibus nihil omnino Homerus prodidit: in quadam tantum carminum suorum parte animi præstantem appellat Eumolpum. (3) Enimvero commissa inter Eleusinios et Athenienses pugna, hinc Erechtheus rex Atheniensium, illinc Eumolpi filius Immaradus ceciderunt. Arma inde his conditionibus posita ut Eleusinii se suaque cetera omnia in Atheniensium potestatem traderent, initia tamen ipsi tanquam propria retinerent. Sic Cereri et Proserpinæ Eumolpus et Celei filiæ sacra faciunt. Eas iisdem nominibus Pamphos et Homerus appellant, Diogeneam, Pammeropen, tertiam Sæsaram. Ex Eumolpi vero filiis natu minimus Ceryx patri superstes fuit: quem tamen Ceryces ipsi ex Aglauro Cecropis filia et Mercurio, non Eumolpo, procreatum dicunt. (4) Est sacellum Hippothoontis, a quo tribus nomen habet: atque illi proximum Zarecis, quem tradunt musicam apud Apollinem didicisse: ego vero Atticæ inquilinum fuisse, patria Lacedæmonium, et ab eo maritimam Laconiæ urbem Zaraca appellatam existimo. Quod si quis fuit Atticæ indigens heros Zarex, de eo quod dicam, plane nihil habeo. (5) Cephisus vero amnis ad Eleusinem cursu multo, quam quovis alio in loco, concitatiore defertur. Prope locus est, cui Erineo (_caprifico_) nomen: unde Plutonem rapta Proserpina descendisse, fama vulgavit. Ad hunc Cephissi alveum Theseus latronem Polypemonem, Procrusten cognomine, occidit. (6) Apud Eleusinios Triptolemi ædes est, Propylææ Dianæ, et Neptuni Patris: puteus, quem Callichorum appellant, ubi primum chorum Eleusiniorum feminæ instituerunt et deam cantu veneratæ sunt. In campo vero, quem Rarium vocant, frugum primum jacta semina adolevisse ferunt: in cujus rei memoriam hordeum ex eo ipso solo demessum in sacris ad molas et liba adhibent. Ostenditur ibidem area, quæ Triptolemi dicitur, et ei dedicata ara. (7) At quæ intra sacrum parietem servantur, scribere somnio prohibemur. Iis enim, qui initiati non fuerint, non tantum eorum adspectu interdictum est, verum etiam ne percontari quidem aut audire fas quicquam est. Eleusinem vero heroem, unde oppidum nomen habet, nonnulli Mercurio et Daira Oceani filia genitum putant; alii Ogygum Eleusinis patrem fuisse fabulati sunt. Nam priscæ traditiones, quum genealogiis carerent, et alia fingendi locum dederunt et maxime circa heroum genera. 8. Qua ab Eleusine in Bœotiam iter est, Atheniensibus Platæensis ager finitimus est. Nam Atticam olim et Bœotiam Eleutherenses dirimebant: sed posteaquam Eleutherenses in Atheniensium potestatem venerunt, Cithæron mons finis utriusque regionis haberi cœptus est. Attico vero nomini non illi quidem bello subacti se adjunxerunt, sed quod eam in primis reipublicæ formam, qua Athenienses utebantur, expetiverunt, quodque capitali in Thebanos odio semper laborarunt. In iisdem campis Bacchi templum est: atque inde est Athenas olim signum ejus deportatum. Nam quod Eleutheris hac etiam ætate exstat, ad illius est similitudinem factum. (9) Non procul specus abest, modica quidem magnitudine: fons proximus frigidæ aquæ. In eo specu Antiopen narrant, quos pepererat geminos, exposuisse, pastoremque sublatos pueros fasciis exemtos illis aquis primum lavisse. Eleutherarum quum muri, tum ædium etiam vestigia remanent. Ea res planum facit, oppidum ipsum non multum supra campos Cithæronem versus fuisse. CAPUT XXXIX. _ De memorandis in via ex urbe Eleusine Megara versus — puteo Anthino — Metaniræ templo — sepulcris ad Thebas occisorum — Alope et Cercyone — Theseo luctandi artis inventore — de Megarici agri et urbis originibus ac fatis narratio. _ Altera ab Eleusine via Megara ducit: per eam qui ingrediuntur, puteum offendunt, cui nomen Anthio. Super eo Pamphos versibus mandavit Cererem post raptum Proserpinæ, anus facie sumta, consedisse: atque inde illam Celei filias, quod nempe esse anum putassent, ad matrem deduxisse: Metaniram vero ei filium educandum tradidisse. (2) Non longe a puteo Metaniræ sacellum est, et eorum, qui ad Thebas ceciderunt, tumuli. Quum enim Creon, qui Laodamantis Eteoclis filii tutela suscepta Thebis imperabat, non sineret cæsorum cadavera tolli a propinquis et humari, Thesei opem Adrastus imploravit. Commissa itaque inter Athenienses et Thebanos pugna, victor Theseus in Eleusinium agrum deportanda cadavera atque ibi sepelienda curavit. Thebani tamen neque se, quin humarentur, prohibuisse, neque ullum sibi cum Atheniensibus certamen fuisse dicunt. (3) Post Argivorum sepulcra Alopes monumentum est: quam, quum Neptuno Hippothoontem peperisset, eo ipso in loco a Cercyone patre interfectam ferunt. Cercyonem ipsum traditum est in omnes hospites immanem fuisse, præcipue tamen in eos, qui in luctæ certamen descendere recusassent. Et ætate quidem mea locus ille, qui ab Alopes tumulo non longe abest, Cercyonis palæstra appellatur. Dicitur autem Cercyon omnes, qui lucta secum certassent, occidisse, præter Theseum tamen, a quo arte inprimis luctandi est superatus. Palæstricen enim Theseus primus invenit: et ab eo profecta palæstritarum disciplina, posterius magistris celebrari cœpta, quum ante sola corporis magnitudine et robore in lucta certaretur. Hæc sunt quæ apud Athenienses, uti ego sentio, aut prædicantur, aut cum admiratione spectantur, quum ea ab initio missa fecerim, quæ leviora sunt quam ut ullam institutæ historiæ possint dignitatem afferre. 4. Eleusini finitima est Megarica terra: cujus imperium Pylæ regi a Pandione relictum Athenienses olim habebant. Ejus rei testimonia mihi sunt, quod in ipsis Megarensium finibus exstat Pandionis sepulcrum, quodque, quum Ægeo, qui in ea familia natu maximus erat, Atheniensium regno Nisus concessisset, Niso Megara obtigerunt et quicquid agri ad fines usque Corinthiorum pertinet: manet autem apud Megarenses adhuc navale, quæ Nisæa ab ipso appellatur. Regnante vero Codro, quum Peloponnesii bellum Atheniensibus intulissent ac nihil omnino insigne ad gloriam in eo aliud gessissent, dum se domum reciperent, Megara Atheniensibus ademerunt, Corinthiosque ac ceteros auxiliarios, qui nomina dedissent, illic habitare siverunt. (5) Quæ res effecit ut Megarenses, lingua cum moribus mutata, Dores fierent. Urbem vero eo nomine appellatam putant Care Phoronei filio regnante. Tunc enim primum Cereris templa apud se erecta, eaque Megara appellata, Megarenses ipsi commemorant in iis, quos de rebus suis habent, sermonibus. At Bœotii Megareum dicunt Neptuni filium Onchesti sedem habentem cum Bœotiorum manu Niso contra Minoem auxilio venisse: quumque in prœlio cecidisset, eo ipso, in quo ceciderat, loco sepultum urbi, quæ ante Nisa appellabatur, nomen dedisse. (6) Ad hæc addunt Megarenses, Lelegem, duodecim post Carem Phoronei filium ætatibus, ex Ægypto venisse: eoque regnante indigenas Lelegas appellatos. Clesone vero Lelegis filio Pylan ortum, Pyla Scironem, cum quo nupta Pandionis filia fuerit. Hunc Scironem et Nisum Pandionis filium postea de regno disceptantes judicem Æacum habuisse: adjudicasse illum Niso regnum, ejusque posteris; Scironi vero totius rei bellicæ imperium. Megareum deinde Neptuni filium, cui Nisus Iphinoen filiam nuptum dederat, socero in regnum successisse. Nam de Cretico bello et urbe regnante Niso capta omnia Megarenses dissimulant. CAPUT XL. _ De memorandis in urbe Megaris — Sithnidibus Nymphis — signis Imperatorum Romanorum et Dianæ Sospitæ — signis duodecim deorum — Olympieo et templo Jovis — Megarensium certamine cum Atheniensibus de Salamine — memorandis in via ad Megarensium arcem Cariam dictam. _ In oppido aquæductus est ab Theagene exstructus, quem jam ante memoravi filiam Cyloni Atheniensi nuptum dedisse. Hic itaque Theagenes in tyrannide aquæductum illum erexit, opus quum magnitudine, tum ornatu et columnarum numero valde præclarum. Aquam influentem Sithnidum Nympharum appellant: et eas quidem Nymphas indigenas esse dicunt suas, atque ex earum una [filia] Jovi Megarum natum: ac Megarum quidem Deucalionis diluvium in Geraniæ verticem effugisse, quum nondum mons ille id nominis haberet. Nam quod Megarus gruum prætervolantium vocem secutus illuc natando evasisset, inde monti inditum nomen tradunt. (2) Non longe ab aquæductu vetus est quædam ædes: in qua exstant ætate etiam nostra Imperatorum Romanorum imagines, et signum ex ære, quod Dianæ Sospitæ appellant. Hanc esse cognominis causam dicunt: quum Persæ, vexato excursionibus Megarico agro, se Thebas ad Mardonium ducem suum reciperent, obortis Dianæ numine tenebris, per errorem viarum ad montanam eos regionis partem deflexisse; ibi ut tentarent, an hostilis exercitus prope esset, sagittas misisse, ad quarum ictus proxima saxa tanquam gemitus imaginem redderent; eos vero iterum majori studio sagittas misisse, ita ut in hostes se jaculari opinantes omnia tela profunderent. (3) Quum vero illuxisset, Megarenses armatos, contra inermes et ne jacula quidem habentes impetu facto, magnam ejus agminis partem trucidasse, atque ex eo Dianæ Sospitæ signum dedicasse. In eodem templo duodecim deorum signa sunt, Praxitelis, ut ferunt, opus. Dianam autem Strongylion fecit. (4) Jam vero Jovis lucum ingressus, quem Olympieum dicunt, templum videas plane insigne, etsi Jovis signum expolitum non est. Opus enim Peloponnesiacum bellum interpellavit: per quæ sane tempora Athenienses terrestribus maritimisque copiis quotannis fere Megarensium publicas et privatas opes vehementer attriverunt et in extremam miseriam adduxerunt. Ipsius quidem Jovis os auro et ebore constat: reliquum vero corpus e gypso et fictili est materia. Opus hoc fecisse dicunt Theocosmum civem suum, adjuvante Phidia. In Jovis capite Horæ et Parcæ insistunt. Fata enim Jovi parere, et ejus nutu temporum vicissitudines describi, nemo est qui nesciat. In templi postica parte ligna quædam sunt duntaxat informata: quæ Theocosmus auro et ebore fuisset ornaturus ad signum Jovis absolvendum. (5) In ipso vero templo triremis æneum rostrum positum est. Eam vero se triremem cepisse Megarenses dicunt in prœlio navali, quod cum Atheniensibus de Salamine certantes fecerunt. Neque Athenienses infitiantur, defecisse aliquando a se ad Megarenses Salaminem: Solonis vero elegis excitatos de insula prius disceptasse, deinde eam se bello recepisse. At Megarenses dicunt viros quosdam profugos, quos Dorycleos nominant, a se ad colonos, qui sorte ducta in Salaminem ante missi fuerant, abiisse, ac Salaminem Atheniensibus prodidisse. (6) A Jovis luco quum in arcem adscenderis, quam a Care Phoronei filio ætate etiam nostra Cariam nominant, Bacchi Nyctelii (_Nocturni_) ædem videas, et Veneris Epistrophiæ (_Verticordiæ_) sacellum. Noctis præterea oraculum, et Jovis Conii (_Pulverei_) delubrum sine tecto. Æsculapii vero et Hygieæ signa Bryaxis fecit. Eodem in loco est Cereris quod dicitur Megaron: quod ædificasse Carem, dum regnaret, memorant. CAPUT XLI. _ De Alcmenæ sepulcro — loco Rhun dicto — aliis sepulcris et templis — Alcathoo et leone Cithæronio — Pandionis heroo — Hippolyte Amazone — Tereo, Procne et Philomela. _ Ab ea arcis parte, quæ ad septentriones est, descendentibus Alcmenes se ostendit monumentum, proxime ad Olympii Jovis ædem. Proficiscentem enim eam Argis Thebas in Megarensium finibus in ipsa via mortuam ferunt: inter Herculis vero filios disceptatum, partim ejus cadaver Argos reportare, partim Thebis sepelire volentibus, quum Herculis ex Megara filiorum et Amphitryonis Thebis essent sepulcra. Sed respondit Delphicus Apollo de ea re consulentibus, eam in Megarico agro sepeliri satius esse. (2) Hinc me rerum patriæ suæ peritus interpres in vicum deduxit, quem Rhun (_Fluxum_) appellari dixit, ob eam videlicet causam, quod ex imminentibus oppido montibus quondam in eum aqua defluebat: eam vero aquam alio Theagenes tyrannus derivavit, et in eo ipso, unde aquam deduxerat, loco Acheloo aram dedicavit. Prope est Hylli Herculis filii monumentum, qui cum Echemo Arcade Aeropi filio singulari certamine depugnavit. Quis vero hic Echemus fuerit, qui Hyllum occidit, in alia historiæ parte exponam. Hyllus ipse Megaris sepultus est: ut recte quidem hæc Heraclidarum expeditio appellari possit, in Peloponnesum suscepta, Oreste regnante. (3) Non longe ab Hylli monumento est Isidis ædes, et secundum eam Apollinis ac Dianæ. Hanc dedicasse Alcathoum, leone, quem Cithæronium appellarunt, confecto; et ab eo leone quum alios, tum Megarei regis sui filium Euippum laniatum fuisse tradunt. Quum enim natu major filiorum, cui Timalco nomen, cum Castore et Polluce Aphidnam oppugnatum venisset, fuissetque a Theseo interfectus, Megareum aiunt, orbatum filiis, et filiæ nuptias et regnum ei spopondisse, qui Cithæronium leonem confecisset. Alcathoum igitur Pelopis filium, ausum cum bellua congredi, ex eo certamine victorem discessisse. Regno itaque potitum, Agroteræ Dianæ et Agræi Apollinis templum dedicasse. (4) Et hæc quidem ad hunc modum facta dicunt. Ego vero velim quidem ea scribere, quæ Megarensium sermonibus congruant, id tamen qui fieri possit ut in omnibus faciam, non reperio. Nam leonem Cithæronium ab Alcathoo confectum ut credam, facile adducor: Timalcum vero Megarei filium quis unquam literis prodidit cum Castore et Polluce Aphidnam venisse? Sed ut maxime venerit, quî potuit a Theseo interfici, quum Alcman carmine, quod in Castoras fecit, scriptum reliquerit, eo tempore, quo illi expugnatis Athenis Thesei matrem captivam abduxerunt, Theseum ipsum domi non fuisse? (5) Neque etiam, quæ Pindarus scripsit, ab illis diversa sunt: qui addit, Theseum affinitatem Castorum sibi expetisse: quare domo profectum, ut Pirithoum prius, celebres illas fama nuptias affectantem, adjuvaret. Sed quicunque ille fuerit, qui gentilitates persecutus est, eadem nimirum fuit, qua Megarenses, inscitia, si utique Theseus a Pelope genus duxit. Sed nimirum Megarenses de industria veritatem non tam ignorant, quam ambagibus involvunt. Quod enim fateri prorsus nolunt, Niso regnante urbem captam, successisse ei Megareum generum, Megareo Alcathoum comminiscuntur. (6) Verum Niso jam mortuo, et eversis Megarensium rebus, constat ab Elide Alcathoum venisse. Testimonio mihi fuerit, quod muros ipse de integro erexit, quorum fuerant veterem ambitum Cretenses demoliti. Sed de Alcathoo ac leone, sive is eum in Cithærone, sive quo alio in loco occiderit, deque Dianæ Agroteræ et Apollinis Agræi dedicatione hæc hactenus. Jam vero ex hoc templo descendentibus in conspectu est Pandionis sacellum. Sepultum quidem Pandionem eo loco, qui scopulus Æthyiæ Minervæ appellatur, ante diximus. Sed eidem parentant intra urbem etiam Megarenses. (7) Propinquum est Pandionis sacello Hippolytæ monumentum, de qua quæ Megarenses dicunt, non prætermittam. Quum Amazones ob captam Antiopen bello Athenienses lacessissent, a Theseo superatæ sunt. Quumque earum multæ in prœlio cecidissent, Hippolyten tradunt, Antiopes sororem, cui feminarum ille parebat exercitus, Megara cum paucis aufugisse: ibi quum re male gesta animum despondisset, præsertim quod se Themiscyram in patriam suam redire posse desperasset, præ animi angore e vita excessisse: sepultam vero eo, quo diximus, loco, et ejus sane monumentum Amazonici clypei formam præ se fert. (8) Ab eo non longe abest Terei sepulcrum, ejus qui Prognen Pandionis filiam uxorem duxit. Regnavit, autem Tereus, ut Megarenses dicunt, circa Pagas (_Fontes_) quæ Megaridis appellantur: uti vero ego existimo, atque indicant quæ adhuc exstant vestigia, Daulide supra Chæroneam. Ejus enim Græciæ, quæ nunc Hellas appellatur, multas olim partes barbari tenuerunt, quas post allatam Philomelæ vim, et interemptum a mulieribus Ityn, Tereus in potestatem redigere non potuit. (9) Atque ille quidem sibi ipse Megaris manum intulit, quo in loco ei statim tumulum struxerunt, ad quem annuum faciunt sacrum, et in eo calculis pro farre utuntur: atque eo quidem primum in loco upupam avem visam memorant. Mulieres quum Athenas confugissent, præ luctu et mœrore ob ea, quæ et passæ fuerant, et fecerant, contabuerunt. Vulgatam certe de eis fabulam, earum alteram in lusciniam, in hirundinem alteram mutatam, ex eo existimo ortam, quod avis utraque miserabiles et luctuosos cantus edunt. CAPUT XLII. _ De altera Megarensium arce et de memorandis prope illam — Apolline in muris exstruendis Alcathoo operam præstante — lapide citharæ instar sonante — simili in Ægypto Memnonis simulacro sonante — templis Minervæ in vertice arcis, inprimis Minervæ Æantidis — Apollinis templo et signis — ebeni ligni natura — Alcathoi filiorum occasu — heroo Inus, et quæ de ea referunt Megarenses. _ Habent Megarenses et arcem, alteram cui ab Alcathoo nomen est: ad quam qui ascenderint, ad dexteram Megarei monumentum videant, qui Cretico bello ab Onchesto Megarensibus auxilio venit. Ostenditur etiam deorum focus, quos Prodomeos vocant, quibus rem divinam fecisse tradunt Alcathoum, quum esset murorum fundamenta jacturus. (2) Juxta eum focum lapis exstat, super quo citharam deposuisse Apollinem tradunt, quum muros facienti Alcathoo operam esset suam navaturus. Ac censu olim Atheniensium comprehensos fuisse Megarenses, id mihi argumento est, quod satis constat, ab Alcathoo filiam Peribœam una cum Theseo in Cretam tributi nomine missam. Tum igitur in fabricandis muris ab Apolline adjutum Megarenses affirmant, atque in eo, quem dixi, lapide citharam deposuisse: reddit is, calculo si quis eum percusserit, eundem, quem pulsæ fides, sonum. (3) Quæ mihi res plane admirabilis visa est: magis etiam Ægyptiorum colossus, qui Thebis Ægyptiis est. Nam Nilum transgressis, non longe ab eo loco, quæ Syringes appellantur, statua est sonans sedentis hominis, Memnonem vulgo nominant, quem ex Æthiopia in Ægyptum venisse ac Susa etiam usque penetrasse tradunt. At ipsi Thebani Memnonem esse negant, nam Phamenophem esse indigenam hominem dicunt. Audivi etiam, qui Sesostris illam statuam esse dicerent. Eam Cambyses diffidit: et nunc etiam superior pars a vertice ad medium truncum humi neglecta jacet: reliquum adhuc sedere videtur ac quotidie sub ipsum solis ortum sonum edit, qualem vel citharæ vel lyræ nervi, si forte rumpantur. (4) Apud Megarenses curia est, olim Timalci sepulcrum, quem paulo ante dixi non videri mihi a Theseo interfectum fuisse. In ipso arcis jugo Minervæ templum est, et in eo deæ signum inauratum, præter manus tamen et imos pedes; quæ, uti ipsum os, ex ebore sunt. Alterum ibidem est delubrum Minervæ, cui Victoriæ cognomentum: aliud etiam Æantidis, de quo quum nihil ab interpretibus monumentorum Megaricorum prolatum sit, ego ex opinione mea pauca adscribam. Telamon Æaci filius Alcathoi filiam Peribœam uxorem duxit. Ejus igitur filium Ajacem, quum Alcathoo in regnum successisset, signum Minervæ dedicasse existimo. (5) Apollinis vero ædes prisca fuit laterculis exstructa: quam Adrianus princeps e candido lapide restituit. Apollinis vero Pythii et Decumani simulacra nihil fere ab Ægyptiorum ligneis signis differunt: sed ejus, quem Archegeten nuncupant, Ægineticis operibus persimile est, totumque ebeno constat. Audivi autem Cyprium hominem oppido quam peritum in herbarum generibus ad medendi usum notandis, quum diceret, ebenum nulla folia, nullumque omnino fructum ferre; nec stirpem esse soli expositum: radices terra occultari, quas eruant Æthiopes, atque in his esse homines qui, quo maxime loco ebenus reperiatur, norint. (6) Est ibi etiam Legiferæ Cereris fanum; unde qui descenderunt, Callipolidis Alcathoi filii monumentum vident. Sed et alterum habuit natu majorem filium Alcathous, Echepolin: quem in auxilium Meleagro misit in Ætoliam contra aprum. Quum vero a fera fuisset adolescens interemtus, atque id primus rescisset Callipolis, ad patrem, qui sacrum Apollini tunc forte faciebat, in arcem accurrit ac ligna e sacris focis disturbavit. Quem quum piaculum commisisse Alcathous, qui filium periisse ignoraret, judicasset, ira incitatus, stipite ex iis ipsis, quæ ille disjecerat, lignis capiti impacto, filium interfecit. (7) In via vero, quæ ad Prytaneum ducit, Inus sacellum est. Id lapidum maceria incingitur, et sponte natis oleis convestitur. Soli enim ex omnibus Græcis Megarenses Inûs cadaver in maritimam agri sui oram ejectum ferunt; atque illud Cleso et Tauropolin, Clesonis filias, Lelegis neptes, sublatum sepulturæ mandasse: ipsamque Ino apud se primos Leucotheam appellatam eique se quotannis rem divinam facere. CAPUT XLIII. _ De Iphigenia — Adrasto — sepulcris in prytaneo Megarensium et petra prope illud Anaclethra dicta — sepulcris in urbe — Æsymnio — Iphinoes cultu — sepulcris ad Bacchi templum — Bacchi templo et signis — Veneris templo et signis in eo — Fortunæ templo et aliis signis — Corœbo ejusque sepulcro in foro Megarensium. _ Sed iidem Iphigeniæ quoque sacellum monstrant, atque eam Megaris mortuam aiunt. Ego vero etiam, quæ longe secus de Iphigenia Arcades narrant, audivi. Neque ignoro, Hesiodum eo poemate, quo illustres feminas recenset, scripsisse, non esse cæsam Iphigeniam, sed Dianæ numine Hecaten factam. A quibus nihil discrepant quæ scripsit Herodotus, Tauros in Scythia habitantes naufragos virgini immolare: virginem vero eam esse Iphigeniam Agamemnonis filiam. Habent Adrasto etiam Megarenses honorem: quem, dum exercitum a Thebarum expugnatione domum reduceret, mortuum apud se tradunt. Mortis vero ei causam fuisse senectutem, et animi angorem ob Ægialei filii interitum. Exstat et Dianæ templum, quod Agamemnon erexit quum ad Calchantem, qui Megaris habitabat, venit, ei, ut se ad bellum Trojanum sequeretur, persuasurus. (2) In Prytaneo Euippum Megarei filium, et Alcathoi Echepolin sepultos dicunt. Est ad Prytaneum saxum: Anaclethra appellant, quod ibi Ceres post longos errores (id si fide hominum cuiquam dignum videri potest) filiam evocarit. Nostra quidem etiamnum ætate Megarensium feminæ similia ei fabulæ faciunt. (3) Sunt intra oppidum Megarensibus sepulcra: et unum quidem eorum, qui cum Persis pugnantes mortem oppetierunt. Æsymnium vero quod appellant, heroum et ipsum est monumentum. Nam quum Hyperion Agamemnonis filius, qui postremus Megaris regnavit, propter avaritiam et insolentiam a Sandione occisus esset, non esse amplius uni parendum censuerunt, sed magistratus, qui per vices summæ rerum præessent, creandos. Quo tempore quum Æsymnus, auctoritate nemini inter Megarenses secundus, Delphos veniens oraculum dei consuluisset, quî fieri posset ut patria secundis rebus uteretur: et alia accepit responsa, et illud in primis, bene eventurum, si plurium consilio civitas usa fuisset. Quod quum ad mortuos oracalum pertinere interpretati essent, curiam ibi ædificandam, intraque ejus parietes heroum sepulcrum includendum curarunt. (4) Hinc ad Alcathoi sacellum progredientibus, quo Megarenses meo tempore ad publicas tabulas asservandas utebantur, occurrunt duo monumenta: alterum dicebant esse Pyrgûs, quæ uxor Alcathoi fuerat, antequam Euæchmen Megarei filiam duxisset, alterum Iphinoes, quam Alcathoi filiam dicebant fuisse ac mortuam, quum esset adhuc virgo. Ad ejus tumulum patrio ritu puellæ ante nuptias inferias mittunt, crinisque primitias detondent, non aliter quam Hecaergæ et Opidi olim crines ponebant Deliorum filiæ. (5) Juxta introitum in templum Bacchi sepulcrum est Astycrateæ et Mantûs filiarum Polyidi, Cœrani filii, Abantis nepotis, Melampodis pronepotis. Polyidus quidem ipse venit Megara, ut Alcathoum de cæde Callipolidis filii lustraret: et Bacchi templum ædificavit simulacrumque dedicavit, quod ætate nostra præter os occultatur. Id enim unum est in conspectu. Adsistit Satyrus e Pario lapide, Praxitelis opus. Atque hunc quidem Patrium Bacchum appellant: alterum vero, Dasyllium cognomento, Euchenorem Cœrani filium, Polyidi nepotem, dedicasse ferunt. (6) Secundum Bacchi templum Veneris delubrum est, cujus signum ex ebore: deæ cognomen Praxis: atque hoc signum in eo delubro vetustissimum. Pithus (_Suadelæ_) et ejus deæ, quam Paregoron (_Consolatricem_, an _Persuadentem_) nuncupant simulacra Praxitelis opera sunt. Visuntur ibidem et Scopæ Amor, Himerus (_Appetitus_) et Pothus (_Cupido_), si quidem, ut nomina, ita opera horum numinum sunt diversa. Juxta Veneris Fortunæ ædes est: hæc quoque dea a Praxitele elaborata. In proximo delubro Musas et æneum Jovem fecit Lysippus. (7) Est apud Megarenses etiam Corœbi sepulcrum: de quo quæ versibus mandata sunt, hic loci exponam, etsi eadem ab Argivis celebrantur. Regnante Argis Crotopo, ejus filiam Psamathen tradunt puerum, quem ex Apolline pepererat, ut patrem, a quo sibi plurimum metuebat, celaret, exposuisse: quumque ita accidisset, ut a canibus regii pecoris custodibus dilaceraretur, Apollo Argivis in urbem immisit Pœnam, quæ e matrum gremiis infantes rapiebat, donec Corœbus Argivorum gratia eam perimeret. Perpetrata vero cæde, quum non cessaret pestilentia, quæ post hæc Argivos invaserat, Corœbus ultro Delphos adiit, ut de Pœnæ cæde Apollini satisfaceret. (8) Quem Argos quidem redire Pythia vetuit, sed ut e templo tripodem tolleret, imperavit, quoque loco excidisset, ibi templo Apollini ædificato consideret et ipse. Quum itaque tripos illo imprudente lapsus ad Geraniam montem excidisset, eum ibi vicum, cui Tripodisco nomen est, condidisse. Corœbi vero sepulcrum Megaris est in foro, in quo inscripti elegi rem totam de Psamathe et Corœbo testantur. Tumuli insigne est Corœbus Pœnam conficiens. Hæc signa omnium, quæcunque in Graecia e lapide facta viderim, antiquissima esse scio. CAPUT XLIV. _ De Orsippo — Apollinis Prostaterii templo et signis in eo — memorandis in gymnasio Megarensium — memorandis in navali Megarensium dicto Nisæa — arce Nisæa — urbe Pagis et memorandis in ea — Ægialei sepulcro — Melampodis cultu — Antonoes sepulcro in vico Erinea — sepulcro Telephanis tibicinis — lapide conchite — via Scirone et petra Moluride — Ino et Melicerte — Scirone latrone a Theseo in mare dejecto — templo Jovis Aphesii et aliis signis — Eurysthei sepulcro — templo Apollinis Latoi. _ Non longe a Corœbi monumento sepultus est Orsippus, is qui, quum veteri athletarum more cum subligaculo ludos obire consuesset, in Olympico tamen curriculo nudus vicit: idemque postea, quum exercitus imperator esset, finitimis agri partem ademisse dicitur. Non invito crediderim Olympiæ subligaculum delapsum, nempe qui nosset, sine eo multo quemvis esse ad cursum expeditiorem. (2) E foro quum redeas in viam, quæ Recta dicitur, si paululum diverteris a via ad dextram, ad Apollinis Prostaterii (_Præstitis_) templum accedas. Ibi est Apollinis nobile signum, Dianæ et Latonæ et alia signa, quorum Praxiteles fecit Latonam cum liberis. Ad portam, quam Nymphadem appellant, in veteri Gymnasio lapis est, qui non magnæ pyramidis formam præ se fert. Eum Apollinem Carinum (_?_) nominant. Est ibidem Ilithyiarum (_Lucinarum_) ædes. Atque hæc quidem, quæ ostentare possint, Megara habent. (3) Ad navale vero, quam ætate etiam mea Nisæam vocant, si descendas, Cereris Malophori (_Oviferæ_) templum videas. Cognomen vero deæ, præter alia, quæ de eo prodita sunt, ab iis inditum deæ censent, qui primi oves in ea regione aluerunt. Fastigium quidem templi vetustate collapsum quivis conjiciat. Eadem fere in parte arx consurgit, quæ et ipsa Nisæa dicitur. In imo arcis clivo ad maritimam partem Lelegis monumentum est. Hunc ex Ægypto appulsum regnasse aiunt: filium vero fuisse Neptuni et Libyes Epaphi filiæ. Finitima est Nisææ insula non magna, Minoa: quo Creticam classem appulisse ferunt in bello contra Nisum. (4) Montana Megarici agri pars Bœotis finitima est. In ea habitantur oppida Pagæ et Ægosthena. A via militari, quæ Pagas ducit, si paulum divertas, saxum est sagittis confixum. Eas per noctem Persas ejaculatos quondam tradunt. Pagis Dianæ cognomento Sospitæ signum restat æneum, magnitudine ei par, quod Megaris est, neque ipsa figura dissimile. Est etiam Ægialei Adrasti filii sacellum: qui quum eo prœlio, quod commissum est, quum Argivi iterum ad Thebas venissent, in primo conflictu ad Glisantem occidisset, propinqui eum sublatum Pagas in Megaricum agrum deportarunt: ac monumentum ejus etiam nunc Ægialeum appellatur. (5) Ægosthenis Melampodis Amythaonis filii templum est, et in eo non magni utique viri signum columnæ insistit. Melampodi sacrum faciunt et festum diem quotannis celebrant. Futura vero prædicendi neque e somniis, neque ex alia ulla ratione, ei scientiam tribuunt. Audivi etiam in Erenea (_?_) Megarici agri vico Autonoen Cadmi filiam ex Actæonis casu, qui acciderit quemadmodum narrant, et reliquis paternæ domus calamitatibus, mœrore et luctu confectam, huc Thebis transmigrasse. Autonoes quidem in eo vico monumentum ostenditur. (6) In via quæ Megaris Corinthum ducit, et alii tumuli sunt, et Telephanis Samii tibicinis: quem faciundum curasse dicitur Cleopatra, Philippi ejus, quem Amyntas genuit, filia. Visitur et Caris Phoronei filii monumentum. Id quum initio terræ tantum agger esset, post ex oraculo conchite lapide exornatum est. Et is quidem lapis apud solos e Græcis omnibus Megarenses cæditur, quibus ex eo multa sunt in ipsa etiam urbe opera. Est ile quidem insigni candore, et alio quovis lapide mollior. Marinæ in eo conchæ undique cernuntur. Talis quidem hic lapis est. Viam vero, quæ nunc quoque a Scirone nomen habet, primus, quum Megarensium copiis præesset, munisse dicitur Sciron, ita ut expeditis hominibus æqua esset. Adrianus vero Imperator eandem eo usque dilatavit, ut per eam agi possent duo obvii currus. (7) De saxis vero, quæ in viæ angustiis eminent, fabula prodita est hujusmodi: Ino se cum Melicerte, natu minore filio, de saxo, quam Moluridem petram appellant, in mare præcipitem dedisse, quum natu majorem Learchum pater occidisset. Et Athamantem quidem in uxorem et liberos furore impulsum sunt qui dicant ita sævisse: alii vero ira vehementissima incensum, quod uxoris nefario facinore immissam rescisset Orchomeniis famem, ac simul ab illa de medio sublatum Phrixum putaret: atque omnino hæc accidisse omnia non divinitus, sed Inûs novercæ dolo, interpretaretur. (8) Illam igitur tunc aiunt arrepta fuga se cum filio in mare de Moluride petra abjecisse: puerum quidem a delphine exceptum, quum in Corinthiorum Isthmum fuisset expositus, mutato nomine, ex Melicerte Palæmonem appellatum: eique quum alios habitos honores, tum vero Isthmicos ludos decretos. Moluridem certe petram Leucotheæ et Palæmoni sacrarunt: sed alia saxa, quæ Moluridi adjacent, infamia et conscelerata putant, quod, quum ea accoleret Sciron, inde, quoscunque nactus esset hospites, in mare detruderet. Eos vero adnatans saxis marina testudo conficere dicebatur. Sunt autem marinæ testudines magnitudine tantum et pedibus terrestribus dissimiles: pedes enim habent quales vituli marini. Sed eodem postea Sciron mortis genere scelus luit, a Theseo in idem abjectus mare. (9) In montis jugo Jovis Aphesii cognomento fanum est. Esse vero ita appellatum tradunt, quod, quum ad deprecandam squalidam agri siccitatem Æacus in Ægina divinam rem, ex quodam oraculo, Panhellenio Jovi faceret, ** portantem vero dimisisse et ob hoc Aphesium (_Dimittentem_) Jovem dictum. Ibidem Veneris quoque, Apollinis et Panis signa sunt. (10) Qui longius processerint, Eurysthei monumentum offendent: quem ab Herculis liberis prœlio superatum, quum ex Attica fugeret, quo loco sepultus est, ibi fuisse ab Iolao occisum dicunt. Jam vero ab hac via descendentibus in conspectu est Latoi Apollinis ædes, et cum ea fere conjuncti Megarensium et Corinthiorum fines, ad quos Hyllum Herculis filium singulari certamine cum Arcade Echemo congressum, hominum sermone percrebuit. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ CORINTHIACA SEU LIB. II. CAPUT I. _ De terræ Corinthiacæ appellatione et originibus — incolis Corinthi — Achæorum bello contra Romanos — Corintho a Mummio eversa et a Cæsare restituta — Cromyone vico et memorandis in eo — Isthmo — Sini, Pityocampte — Isthmi perfodiendi conaminibus factis — certamine Neptuni cum Sole de Corintho — memorandis in Isthmo — templo Neptuni et signis in eo. _ Corinthiaca quidem regio ad Argivorum fines pertinet; a Corintho vero nomen accepit, quem Jovis fuisse filium, nondum inveni qui serio tradiderit, præter Corinthiorum multitudinem. Nam Eumelus Amphilyti filius e gente Bacchiadarum, qui carmina dicitur fecisse, in Corinthiaca scriptione testatum reliquit (si modo Eumeli illud opus est), Ephyram Oceani filiam primam in iis finibus consedisse: Marathonem deinde Epopei filium, Aloei Solis filii nepotem, patris iniquitatem et contumeliam fugientem, in maritimam Atticæ partem coloniam deduxisse: audita vero Epopei patris morte, in Peloponnesum reversum, ac mox inter filios regno distributo, in Atticam redisse, atque ab Sicyone quidem Asopiam, a Corintho vero Ephyræam nomen accepisse. (2) Corinthum vero habitant veterum quidem nemo amplius Corinthiorum, sed coloni ab Romanis missi. Hujus rei causa fuit Achæorum concilium: in quo quum Corinthii censerentur, et ipsi una cum ceteris bellum Romanis intulerunt, Critolai auctoritatem secuti. Is enim, quum belli dux ab Achæis esset designatus, et Achæos et ex iis, qui sunt extra Peloponnesum, plerosque ad defectionem sollicitavit. Romani vero rerum potiti, et ceteræ Græciæ arma eripuerunt, et munitarum omnium urbium muros demoliti sunt: Corinthum vero a Mummio, Romanorum in illa expeditione duce, deletam, posterius a Cæsare (a quo Romana respublica eam, quam nunc etiam retinet, formam accepit) restitutam ferunt. Carthaginem etiam idem, dum reipublicæ præerat, restituisse dicitur. (3) In Corinthiaco agro est qui Cromyon dicitur, a Cromo Neptuni filio. In eo altam fabulantur Phæam suem et eum quem Pityocampten nominant, cui suus est inter Thesei ærumnas locus. Operis index est pinus, quæ ad meam usque ætatem in litore se progredientibus ostendit, et Melicertæ ara. Eo enim a delphine evectum puerum memorant: quem quum offendisset expositum Sisyphus, et humarit in Isthmo, et Isthmicos in ejus honorem ludos instituerit. (4) In prima Isthmi fronte locus est, ubi Sinis latro, curvatis ad terram diversarum pinorum ramis, ad eos, quos pugnando vicisset, arctis utrinque vinculis alligabat, ut, quum in suam naturam arbores redirent, illi distraherentur, vinculis in neutram partem cedentibus, sed pariter utrinque adstringentibus. Tali etiam ipse postea supplicii genere Sinis a Theseo affectus est. Theseus enim eam viam, quæ Athenas a Trœzene duxit, a latrociniis perpurgavit, et lis, quos ante nominavi, interemptis, et in Epidauro sacra (_?_) Periphete, quem Vulcano natum putabant, quique in pugna ænea clava utebatur. (5) Isthmus autem ipse Corinthiacus mari utrinque alluitur. Duobus ejus latera promontoriis terminantur, Cenchreis et Lechæo. Ea res interiorem regionem continentem facit. Nam quicunque Peloponnesum insulam facere conatus est, morte oppressus, opus imperfectum reliquit. Qua sane Isthmus fodi cœptus fuerit, operis exstant vestigia: sed saxosa ejus pars omnino tentata non fuit. Quare situs adhuc sui naturam servat. Alexandro quidem Philippi filio id unum ex animi sententia non cessit, quod Mimantem fodere non potuit. Gnidios vero ad Isthmum fodiendum aggressos oraculum Pythii Apollinis deterruit. Tam scilicet difficile est, divinitus attributam certis rebus naturam humana arte superare. (6) Quod vero Corinthii de terra sua prædicant, non ipsi, opinor, primi commenti sunt. Nam ante eos Athenienses ad Atticam ornandam deorum contentionem memoriæ prodiderunt. Ipsi quidem Corinthii Neptunum narrant in certamen cum Sole de regione descendisse: disceptatorem inter eos Briareum fuisse: qui quum Isthmum Neptuno, Solis vero promontorium, quod urbi imminet, adjudicasset, ex eo Isthmum Neptuni fuisse. (7) Insignia vero illic opera sunt theatrum et stadium e candido lapide. Qua ad ipsum dei templum aditus est, una in parte athletarum positæ sunt statuæ, qui victores in Isthmiis renunciati fuere: in altera pinus consitæ, et earum multæ quasi ad rectam lineam. In templo, quod modica sane magnitudine est, ænei stant Tritones: et in antica ejus parte Neptuni signa duo, tertium Amphitrites, et Thalassæ (_Maris_) ipsum quoque æneum. Quæ intus sunt, dedicavit ætate nostra Herodes Atheniensis, equos quattuor inauratos, præter ungulas tamen, quæ ex ebore sunt: (8) et juxta equos Tritones duos aureos ad pubem usque: nam reliqua eburna sunt. In curru stant Amphitrite et Neptunus: et rectus delphini insistit Palæmon puer: ebore et auro hæc etiam expolita. In media basi, quæ currum sustinet, expressa Thalassa, quæ filiam tenet Venerem. Adsistunt utrinque quæ Nereides appellantur: quibus et in aliis Græciæ locis aras dedicatas novi, quum lucos illis Pœmænisi (_?_) consecrarint; ubi et Achilli honores habentur. Dotûs in Gabalis sanctissimum est templum. Exstat in eo peplus, quem ob filium Alcmæonem accepisse Eriphylen Græci dicunt. (9) In eadem basi Neptuni insculpti sunt etiam Tyndari filii, quod ipsi quoque salutaria creduntur navibus et vectoribus numina. Galenes (_Malaciæ_) præterea et Thalassæ assunt simulacra; et equus, cujus, quæ sunt infra pectus partes, ceti figuram præferunt. Ino ad hæc, Bellerophontes, et equus Pegasus. CAPUT II. _ De templo Palæmonis — ara Cyclopum — sepulcris Sisyphi et Nelei — Isthmicis ludis — Cenchreis et Lechæo, navibus Corinthiorum — Helenæ balneo — sepulcris prope viam — Craneo et memorandis in eo — Laide — memorandis in urbe Corintho — Pentheo. _ Intra templi septum ad sinistram est Palæmonis ædes: in qua signa sunt Neptunus, Leucothea, et ipse Palæmon. Est et cella, quod Adytum (_penetrale_) appellant: aditus est ad eam subterraneus. Ibi vero Palæmonem latere aiunt: ac si quis vel civis vel hospes eo in loco pejerarit, quin perjurii pœnas det, effugere nulla ratione queat. (2) Est etiam vetus sacellum, quam Cyclopum appellant aram, ad quam Cyclopibus rem divinam faciunt. Sepulcra vero Sisyphi et Nelei (nam etiam Neleum tradunt, quum Corinthum venisset, morbo obiisse et circa Isthmum sepultum), ne quæsierit quidem qui Eumeli carmina legerit: Nelei enim monumentum ne Nestori quidem a Sisypho monstratum ait: ac plane ignotum esse omnibus expedire. Sisyphum vero sepultum quidem in Isthmo, sed ejus sepulcrum paucis vel æqualium ei Corinthiorum notum fuisse. Isthmici ludi ne excisa quidem a Mummio Corintho intermissi sunt: sed quamdiu urbs deserta erat, Sicyoniis ut eos faciundos curarent, datum negotium fuit: restituta vero Corintho, ad eos, qui nunc sunt, inquilinos honos rediit. (3) Corinthiorum navalibus Leches et Cenchrias nomina dedere: quos Neptuno ex Pirene Acheloi filia genitos credunt: quamquam iis carminibus, quæ Magnæ Eœæ sunt appellatæ, Œbali fuisse filiam Pirenen proditum est. In Lechæo Neptuni templum est cum signo æneo. In via, quæ ab Isthmo Cenchreas ducit, Dianæ templum est, signum pervetus ligneum. In ipsis Cenchreis Veneris delubrum, et marmoreum signum. Post hoc in maris fere alluvie Neptuni ex ære. In altero vero portus cornu Æsculapii et Isidis fana. Cenchreis e regione est Helenæ balneum. Aqua e saxo in mare defluit, multa illa quidem et salsa, calida ut quæ igni primum intepescit. (4) Qua vero adverso clivo ad Corinthum acceditur, et alii sunt in via tumuli, et ad ipsam portam Diogenis Sinopensis, quem cognomento Græci Canem appellarunt. Maxime suburbanus est cupressorum lucus, cui Craneo nomen. In eo Bellerophontis fanum est, et Veneris Melænidis delubrum: Laidis etiam sepulcrum, cui leæna insculpta est, prioribus pedibus arietem tenens. (5) Ostenditur etiam in Thessalia Laidis monumentum. Venisse enim et in Thessaliam dicitur, Hippostratum amatorem suum secuta. Primum quidem Hycaris (Siciliæ id oppidum est) a Niciæ militibus captam, quum adhuc puella esset; Corinthum deinde ab eo, cui vendita est, adductam, meretrices aiunt ætatis suæ omnes corporis forma longe anteisse. Tantæ vero fuit Corinthiis admirationi, ut nunc etiam de Laide certent. 6. Multa in urbe præclara opera, quæ partim reliquiæ sunt antiquitatis, major vero eorum pars florente posterioribus ætatibus Corinthiorum civitate facta est. In foro, ubi plurima sunt templa, Diana est Ephesia cognomento, et Bacchi signa duo lignea, inaurata, præter ora tamen, que minio oblita sunt: Lysium alterum, alterum Baccheum nominant. (7) Quæ de iis signis pervagata sunt vulgi sermonibus, et ipse scribam. Pentheum aiunt, quum Bacchum multis contumeliis vexaret, et alia insolenter facere ausum, et postremo, ut feminarum sacra specularetur, ad Cithæronem profectum, in arborem ascendisse, atque inde quæ agerentur conspicatum. Quod quum Bacchæ animadvertissent, impetu facto viventem eum lacerasse ac membratim discerpsisse. Corinthii redditum sibi postea oraculum narrant, ut eam arborem quærerent, et inventæ divinos honores haberent. Illius igitur oraculi monitu se imagines illas faciundas curasse. (8) Est præterea Fortunæ ædes, cujus signum recto statu, e Pario lapide. Templum adjunctum est diis omnibus dicatum. Proxime erectus est aquæductus, cui insistit Neptunus ex ære, sub cujus pedibus delphinus aquam profundit. Est etiam ex ære Apollo cognomento Clarius: et Venus, Hermogenis Cytherii opus. Sunt et Mercurii signa duo, et ipse ex ære, et recto statu: et eorum alterum cellam suam habet. Jovis vero sub divo posita signa tria: quorum unum cognomen non habet, alterum Chthonium (_terrestrem_ s. _inferorum_), tertium Celsissimum nuncupant. CAPUT III. _ De memorandis in urbe Corintho continuatio — Octaviæ templo — Pirene fonte — ære Corinthio — balneis Corinthiorum et fontibus — Medeæ liberorum sepulcro — Medea et Iasone, et primis Corinthi regibus. _ In medio foro est Minerva ex ære: in cujus basi Musæ insculptæ sunt. Ultra forum Octaviæ ædes est Augusti sororis, qui Cæsari in imperium Romanum successit, ei quidem a quo est Corinthus restituta. (2) Quum e foro exieris Lechæum versus, propylæa videas, ac super ipsis inauratos currus duos: quorum altero Phaethon Solis filius, altero Sol ipse vehi videtur. Ultra propylæa ingressis, ad dexteram est Hercules æneus. Ab eo aditus est ad Pirenen fontem: de quo fabulis vulgatum, Pirenen nympham, quum filium Cenchriam lugeret, quem Diana per imprudentiam occiderat, tantam profudisse lacrimarum vim, ut in fontem ex humana forma conversa fuerit. (3) Ornatus fons est candido marmore: in eo cellulæ ad speluncarum similitudinem factæ, e quibus aqua in subdialem fontem profluit gustatu suavis, et qua æs Corinthium candens immergi autumant, quum alioqui nullum habeant æs Corinthii. Est autem et Apollinis ad Pirenen signum, et septum, in quo pictum Ulyssis in procos facinus. (4) Rursus in via, qua ad Lechæum recta iter est, Mercurius ex ære sedens visitur: cui adsistit aries, quod præ ceteris diis Mercurius greges tueri et augere existimatur, ut Homerus in Iliade significat: Hic tibi natus erat, pecoris ditissime Phorba, quem sibi præ cunctis carum Cyllenia proles ditarat Teucris. Quæ cognita in Magnæ Matris initiis mihi sunt de Mercurio et ariete, consulto reticeo. Post Mercurii signum Neptunus est, et Leucothea, et delphino insistens Palæmon. (5) Balneæ vero passim Corinthiis, et aliæ e publica pecunia exstructæ, et quas de suo Adrianus Imperator ædificavit. Quæ vero omnium sunt nobilissimæ prope Neptuni, eas Eurycles Spartanus condidit, et quum aliis lapidibus, tum vero eo, qui in Croceis Laconici agri vico exciditur, exornavit. Ad lævam aditus Neptunus; secundum eum venatricis habitu Diana stat. Fontes multi per omnem sunt urbem, quum luculenta Corinthiis aquarum copia sit, etiam e Stymphelo eductarum ab Imperatore Adriano, maxime vero spectatu dignus qui est ad signum Dianæ, habetque impositum Bellerophontem et aquam ex ipsa Pegasi equi ungula manantem. (6) Aliam a foro Sicyoniam versus euntibus hæc videre licet a dextra Apollinis ædes cum æneo signo, et modico hinc intervallo fons qui Glauces dicitur, quod in illum se Glauce abjecit, salutarem sibi aquam fore sperans contra Medeæ veneficia. Supra fontem hunc constructum est quod Odeum appellant. Proximum ei Medeæ filiorum sepulcrum, quorum nomina Mermerus et Pheres. Lapidibus vero a Corinthiis obrutos memorant, propter ea quæ Glaucæ munera attulisse dicuntur. (7) Sed enim quod per vim oppressi innocentes fuere, nece sua illis Corinthiorum liberi infantes pœnas dederunt usquedum ex oraculo et annua illis sacra fieri cœpta, et Pavoris imago dedicata. Exstat illa hac etiam ætate, muliebri habitu ad terrorem quammaxime efficta. Deleta vero a Romanis Corintho et priscis incolis exstinctis, illum sacrificandi morem coloni non retinuerunt: neque amplius illis pueri aut crinem tondent, aut atram vestem induunt. (8) Medeam quidem ipsam, quum Athenas venisset, Ægeus in matrimonio habuit: sed insidiis, quas Theseo fecerat, detectis, in Asiæ eam partem, quæ tunc Aria vocabatur, profugit; ubi de se Medis nomen dedit. Jam filium, quem secum in Arios abduxit, Ægeo genitum tradunt, Medoque ei nomen fuisse: Hellanicus tamen Polyxenum nuncupat, et patrem ei Iasonem fuisse scribit. (9) Carmina Græci habent, quæ Naupactia nominant. In his scriptum exstat, Iasonem post Peliæ mortem Corcyram migrasse: ibique Mermerum ejus filium natu majorem, in continenti ea quæ e regione est venantem, a leæna interfectum: de Pherete autem nihil in eis est memoriæ proditum. Cinæthon vero Lacedæmonius (nam et is genera versibus recensuit) Medum et Eriopin filiam suscepisse Iasonem ex Medea scriptum reliquit, neque hic amplius quicquam, quod ad pueros pertineat. (10) At Eumelus Solem dicit Aloeo Asopiam terram, Ephyræam Æetæ tradidisse: Æeten deinde Colchos profectum Buno regnum suum commendasse: Bunum ipsum Mercurio ex Alcidamea genitum: qui quum e vita decessisset, Epopeum Aloei filium Ephyræorum imperium obtinuisse: deinde vero quum Corinthus Marathonis filius nullos reliquisset liberos, Corinthios ex Iolco Medeam in regnum vocasse: (11) eam vero Iasonem regni compotem fecisse, ac filios quidem peperisse, sed in lucem quicquid edidisset, in Junonis fano occultare solitam, quod nempe eo immortales futuros sibi persuaserat. Verum quum neque id ex voto evenisset, et, re comperta, Iason non modo deprecanti veniam non dedisset, sed ea relicta Iolcon revertisset, et ipsam Corintho profectam Sisypho imperium tradidisse. Hæc perinde, ut mihi comperta sunt, exposui. CAPUT IV. _ De templo Minervæ Chalinitidis — Bellerophonte — Sisyphi posteris Corinthi regibus — Bacchidis Corinthi regnum obtinentibus et a Cypselo expulsis — Cypseli stirpe — Dædali artis operibus — templo Jovis Capitolini seu Coryphæi — fonte Lerna ac templis et signis prope illum — templis et signis in via ad Corinthi arcem. _ A sepulcro non multum distat Chalinitidis (_quasi dicas_ Frenatricis) Minervæ fanum. Minervam etenim aiunt præ ceteris diis Bellerophonti quum aliis in rebus opitulatam, tum vero a se domitum, freno jam imposito, Pegasum dedisse. Ligneum est deæ signum: os tamen, manus et imi pedes e candido lapide sunt. (2) Neque vero Bellerophontem regnum Corinthiorum unquam possedisse, sed in Prœti Argivorum regis potestate fuisse, et ipse, ut credam, facile adduci possum, ac nihilo minus, qui Homeri carmina non indiligenter legerit. Satis etiam constat, tenente jam Lyciam Bellerophonte, Corinthios perpetuo iis, qui aut Argis aut Mycenis rerum summæ præessent, paruisse: quando privatim ipsi nullum ad Trojam ducem miserunt, sed Agamemnonis signa et auspicia secuti, ejus expeditionis participes fuere. (3) Sisyphus quidem non Glaucum duntaxat Bellerophontis patrem genuit, sed præter eum Ornytionem etiam, et post hunc Thersandrum, et Almum suscepit. Ornytione Phocus natus, Neptuni tamen creditus. Is Tithoream in ea regione, quæ nunc Phocis dicitur, coloniam deduxit: Thoas ejus frater natu minor Corinthi mansit: eo Demophon, Demophonte Propodas, Propoda Doridas et Hyanthidas geniti sunt. His regnantibus Dores exercitum duce Alete Hippotæ filio, Phylantis nepote, Antiochi pronepote, et Herculis abnepote, contra Corinthum duxerunt. Ibi Doridas et Hyanthidas, regno Aletæ tradito, ipsi Corinthi manserunt: at populus Corinthiorum prœlio victus a Doribus ex sedibus suis pulsus est. (4) Aletes ipse et ejus posteritas ætates quinque usque ad Bacchin Prumnidis filium regnum tenuit: ætates totidem Bacchidæ, usque ad Telesten Aristodemi filium: quo ab Arieo et Peranta de medio sublato, regno finis impositus. Prytanes enim deinceps ex Bacchidarum gente annuum imperium tenuerunt. Hos, tyrannide occupata, Cypselus Eetionis filius expulit. Nepos Cypselus fuit Melanis, Antasi filii. Melana quondam ex Gonussa, quæ supra Sicyonem est, Dores ad oppugnandam Corinthum secutum, Aletes primum ex quodam oraculo in aliam Græciæ partem dimisit: deinde vero, oraculo neglecto, eum sibi contubernalem adscivit. Atque hac casuum varietate Corinthiorum reges jactatos comperi. (5) Templum vero Minervæ Chalinitidis juxta theatrum est: et ei proximum Herculis nudo corpore ligneum signum, quod a Dædalo factum tradunt. Ac Dædali quidem opera rudia et abnormia fere sunt aspectu, attamen divinum quiddam præ se ferunt. Supra theatrum templum est Jovis, quem Capitolinum Romanorum voce, Græca lingua Coryphæum recte appellaris. Ab hoc theatro non multum distat priscum gymnasium, et fons, quam Lernam vocant. Incingitur is columnis atque sedilibus ad eos excipiendos, qui æstate frigus captatum veniant. Conjuncta sunt cum ipso fere gymnasio deorum delubra duo, Jovis alterum, alterum Æsculapii. Æsculapius ipse et Hygiea e candido lapide sunt: at Juppiter æneus est. 6. Jam qui in Acrocorinthum ascendant (montis id jugum est urbi imminens, quod Soli in disceptatione Briareum dedit, Solem vero Veneri concessisse narrant Corinthii), templa duo Isidis videant, alterum Pelagiæ (_marinæ_), alterum vero Ægyptiæ cognomento: totidem Sarapidis, quorum alterum «in Canobo» appellant. Sunt deinceps Solis aræ, Necessitatis et Violentiæ ædes, in quam ingredi fas esse negant. (7) Supra eam Matris Deûm est delubrum: columna item et solium, utrumque lapideum. In Parcarum vero, Cereris et Proserpinæ æde signa aperta non sunt. Eadem in parte est etiam Bunææ Junonis templum, a Buno, Mercurii filio dedicatum, a quo et dea cognomen accepit. Jam in ipso ad Acrocorinthum aditu delubrum est Veneris: signa in eo ipsa dea armata, Sol et Amor arcum tenens. CAPUT V. _ De Sisyphi indicio de Ægina a Jove rapta et illius pœna apud inferos — Asopo fluvio ejusque progenie — Mæandro, Inopo, Nilo fluviis — Tenea urbe — templo Apollinis incenso — Sicyonia terra — Ægialeo ejusque posteris, Ægialeæ imperium obtinentibus. _ Fontem vero eum, qui a tergo delubri est, aiunt ab Asopo concessum Sisypho, quod, quum raptam a Jove sciret Æginam Asopi filiam, tum demum indicaturum dixerit, quum in ipsa Acrocorintho perennem aquam haberet. Quare quum Asopus fontem dedisset, indicavit ille: et ejus indicii, si satis id credi potest, pœnas aiunt apud inferos dare. Audivi etiam qui dicerent, eum fontem Pirenen esse, et aquam ex eo in oppidum defluere. (2) Asopus hic suos habet in Phliasiorum finibus ortus; atque inde per Sicyonium agrum lapsus, in mare juxta Corinthum exit. Filias vero Asopo Phliasii fuisse dicunt, Corcyram, Æginam, Theben: et a prioribus duabus insulas eas, quarum altera ante Scheria, Œnone altera sit appellata, novum nomen accepisse: a tertia Thebas, quæ sub Cadmea sunt, nominatam. Thebani tamen id minime confitentur: eam enim Theben Bœotii fuisse, non Phliasii Asopi, contendunt. (3) De flumine vero Asopo eadem a Phliasiis et Sicyoniis traduntur, esse non indigenam, sed advenam amnem: Mæandrum etenim a Celænis per Phrygiam et Cariam delapsum, in mare ad Miletum erumpere, inde in Peloponnesum subterfluere, atque illic Asopum fieri. Neque vero ab hac opinione dissident quæ a Deliis me audisse memoria teneo: Inopum amnem quem dicunt e Nilo ad se pervenire. (4) Quin et ipsum Nilum fama est Euphraten esse, qui, ubi paludi immersus latuerit, supra Æthiopas Nilus evadat. Ηæc de Asopo mihi audita sunt. Ab Acrocorintho, qua in montanam partem divertitur, est porta Teneatica, et Ilithyiæ (_Lucinæ_) fanum. Tenea quæ dicitur oppidum stadia ferme sexaginta distat. Oppidani se Trojanos fuisse affirmant, qui captivi e Tenedo a Græcis abducti, eum locum ab Agamemnone acceptum teneant: et ob hoc quidem Apollinem maxime deorum omnium venerantur. 5. A Corintho vero qui non in mediterraneam partem, sed Sicyonem versus contendant, non longe ab urbe templum ad viæ lævam incensum videant. Fuerunt Corinthiorum fines multis aliis bellis infesti, per quæ veri potest videri simile, quum sacra, tum profana ædificia in suburbanis igni fuisse consumta: hoc vero templum Apollinis esse, et a Pyrrho Achillis filio exustum ferunt. Audivi autem et aliud de eo quiddam hujusmodi: ædem hanc Jovi Olympio Corinthios erexisse, eamque subito incendio, incertum unde igni immisso, conflagrasse. 6. Sicyonii (sunt enim in hac parte Corinthiis finitimi) hæc de originibus suis commemorant: exstitisse primum in ea regione Ægialeum indigenam: atque eo regnante, eam Peloponnesi partem, quæ Ægialus hoc etiam tempore nuncupatur, nomen sumsisse: ac illum quidem plano loco oppidum, cui Ægialea nomen, condidisse: fuisse vero ibi arcem, quo loco eis nunc Minervæ templum est: Ægialeo patre Europem natum, Europe Telchinem: huic filium Apin fuisse: (7) cujus ante Pelopis in Olympiam adventum eo usque opes creverint, ut ea tota regio, quæ intra Isthmum est, ab eo fuerit Apia nuncupata. Jam vero Apis Thelxionem suscepit: Thelxione ortus Ægyrus, Ægyro Thurimachus, Thurimacho Leucippus: Leucippo virilis proles non fuit, filia unica Calchinia: eam e Neptuno puerum peperisse, quem Leucippus sublatum eductumque regni successorem moriens reliquerit: nomen huic Perato fuisse: (8) de cujus filio Plemnæo quæ memoriæ prodita sunt, plane miraculo mihi adscribenda videntur. Nam quum omnes, qui ei nascebantur, filii in primo vagitu animam agerent, postremo Plemnæi vicem miseratam Cererem peregrinæ ornatu Ægialeam venisse memorant, Plemnæoque Orthopolin recens natum educasse. Orthopolidi filia fuit Chrysorthe: quam ex Apolline peperisse filium Coronum nomine pro certo habent. Corono ortus Corax, et eo natu minor Lamedon. CAPUT VI. _ De Epopei adventu e Thessalia — Antiopes raptu et Epopei bello cum Nycteo gesto — Lamedonte — Sicyone ejusque natalibus et posteris — reliquis Sicyoniorum regibus et rebus. _ Corace vero sine liberis mortuo, Epopeus, qui id temporis e Thessalia venerat, imperium sibi vindicavit. Hoc primum regnante hostilem exercitum tradunt in fines suos invasisse, quum ante perpetua pace usi fuissent. Ejus vero belli hujuscemodi causa perhibetur. Antiopes Nyctei filiæ celebre fuit ob formæ excellentiam apud Græcos nomen: quam fama proditum etiam est non Nycteo, sed Asopo amne, qui Thebani et Platæensis agri fines intersecat, genitam. (2) Eam Epopeus, sive uxorem sibi ante petiverit, sive audacia consultrice impulsus initio fuerit (incertum enim est), rapit. Hanc injuriam quum armis Thebani persequerentur, commisso prœlio, Nycteus vulnus accepit. Ipse etiam Epopeus saucius ex acie, victoria tamen potitus, discessit. Nycteus, quum sui eum Thebas ægrum reportassent, non ita multo post moriens regni administrationem Lyco fratri ad tempus reliquit, Labdaco Polydori filio, Cadmi nepote, cujus ipse ante tutor fuerat, in ejus tutelam tradito: a quo multis precibus contendit, ut majore exercitu in Ægialeam ducto Epopeum ulcisceretur, atque ipsam etiam Antiopen, si capere posset, male mulctaret. (3) Epopeus interea pro victoria ludis sacrisque peractis, Minervæ templum erexit: ac opere jam absoluto deam est precatus, sibi signum aliquod ut daret, num ei accepta fuisset fani dedicatio. Statim itaque oleum tradunt ante templum fluxisse. Verum et ipse Epopeus paulo post ex vulnere negligentius curato diem suum obiit. Quo factum est ut belli causa remota fuerit: siquidem Lamedon, qui in regnum ei successit, Antiopen Lyco dedidit. Quæ quum Thebas reduceretur, in ipsa, quæ Eleutheras ducit, via partu levata est. (4) Qua de re versus hosce fecit Asius Amphiptolemi filius: Antiope peperit Zethum atque Amphiona dium, Asopo celeri currenti vortice nata: Juppiter hos genuitque simul regnator Epopeus. Sed hos ad augustiores natales retulit Homerus, et Thebas ab illis primum conditas dicit, quippe qui, uti mihi videtur, inferiorem urbem a Cadmea distinguat. (5) Porro Lamedon regno inito uxorem Atheniensem duxit Pheno Clytii filiam. Bello mox contra Achæi filios Archandrum et Architelem suscepto, ex Attica belli gerendi sibi socium Sicyonem adscivit, data ei in matrimonium Zeuxippe filia: a quo postea jam regnum adepto et regio tota Sicyonia, et urbs, quæ ante Ægialea fuit, Sicyon nuncupata est. Ac Sicyonem quidem ipsum non Marathone Epopei filio, sed Metione Erechthei genitum ferunt: quibus Asius assentitur. Nam Hesiodus Erechtheo Sicyonem, Ibycus Pelopi filium attribuit. (6) E Sicyone vero Chthonophyle gignitur: quæ Mercurio Polybum peperisse narratur: ex eademque et Phliante Bacchi filio, qui habuit eam in matrimonio, Androdamas nascitur. At Polybus Lysianassam filiam Talao Biantis filio Argivorum regi locavit. Ad Polybum Adrastus Argis ejectus Sicyonem confugit: mortuoque Polybo, regnum ipse adiit. Post Adrasti deinde in patriam reditum Ianiscus Clytii ejus nepos, cujus filia cum Lamedonte nupta fuerat, ex Attica veniens regnum iniit: a cujus obitu Phæstus e filiis Herculis, ut vulgo ferebatur, unus regnat. (7) Sed quum is ex oraculi responso in Cretam migrasset, Zeuxippus Apollinis e Syllide (_Hyllide?_) nympha filius regnum dicitur obtinuisse. Qui quum decessisset, Agamemnon Sicyoniis et regi Hippolyto Rhopali filio, Phæsti nepoti, bellum intulit. Is opibus diffisus suis, Agamemnonis et Mycenæorum se imperata facturum spopondit. Hippolyto huic Lacestades filius fuit. Phalces autem Temeni filius cum Doribus Sicyonem nocturno impetu occupavit: in eum tamen, quod ex Herculis nepotibus esset, nihil acerbe aut crudeliter commisit, quin imo imperium cum eo communicavit. Ex eo Sicyonii Dores facti, et inter Argivos censeri cœpti. CAPUT VII. _ De Demetrio Sicyonis arci urbem adstruente — terræ motu Sicyonem vastante — Sicyoniorum sepulcris et mortuos humandi more — Eupolidis, comici poetæ, et aliorum sepulcris — memorandis in arce Sicyoniorum — theatro sub arce — templo Bacchi ejusque signis Baccheo et Lysio — templo Dianæ Limnæ — templo Suadæ ejusque cultus origine — templo Apollinis et Marsyæ tibiis ibi conditis. _ Ægialei vero urbem in campis sitam quum Demetrius Antigoni filius evertisset, vetustæ arci urbem, quæ nunc permanet, adjunxit. Et causam quidem, quamobrem tantopere Sicyoniorum opes attritæ fuerint, si quis exquirere velit, haud recte fecerit: sed eo contentus sit, quod ab Homero dictum est de Jove: Urbes qui multas a celso culmine vertit. Jam vero magnis quum cladibus Sicyonii afflicti essent, ipsam urbem terræ motus ferme ad solitudinem et vastitatem redegit: ac tunc multa, quæ admirationi fuerant, opera interierunt. Eodem vero casu Cariæ quoque et Lyciæ urbes magnis calamitatibus affectæ: et Rhodus inprimis insula tam vehementer concussa est, ut Sibyllæ vaticinatio Rhodi sit calamitate comprobata. 2. Qua ex Corinthiaco agro in Sicyonium iter est, Lyci Messenii monumentum exstat, quicunque Lycus ille fuerit. Neque enim Lycum ego ullum Messenium reperio, qui vel in quinquertio se exercuerit, vel in Olympicis ludis palmam tulerit. Est hoc quidem monumentum terræ tumulus. Ad hunc autem ferme modum suorum cadavera condunt Sicyonii: corpus terra contegunt, deinde lapidea basi exstructa columnas erigunt, iisque fastigium imponunt, eo fere modo quo aquilas in templis. Inscribunt vero sepulcris aliud nihil nisi defuncti nomen, omissa patris mentione, et valere eum jubent. (3) Jam vero post Lyci monumentum trans Asopum ad dexteram Olympieum est. Ad viæ lævam modico intervallo si procedas, sepulcrum Eupolidis Atheniensis, comœdiarum scriptoris. Hinc qui progressi fuerint, ad ipsam quasi urbem a diverticulo redituri, Xenodices, quæ e partu mortua est, monumentum videant. Illud quidem non ea est forma, qua sepulcra faciunt Sicyonii, sed peculiari, quæ picturæ sit quam maxime accommoda: et pictura sane, si qua alia, est, quæ spectetur, dignissima. (4) Porro hinc qui processerint, sepulcrum invenient Sicyoniis exstructum iis, qui ad Pellenen, ad Dymen Achæorum, ad Megalopolim, et ad Sellasiam mortem oppetierunt: de quibus ego in sequentibus exponam accuratius. Ad portam fons est in specu; cujus aqua non e terra scaturit, sed e specus fastigio manat: quamobrem Stazusan (_stillantem_) nuncupant. (5) In arce, quæ nunc exstat, Fortunæ Acrææ est ædes; et secundum eam Castorum: numinum ipsorum e ligno utrobique signa sunt. In theatri, quod infra arcem ædificatum est, scena viri scutum tenentis statua visitur: quam Arati, Cliniæ filii, esse dicunt. Non longe a theatro Bacchi templum est. Dei signum ex auro et ebore; juxta adstant ei Bacchæ e candido lapide. Has quidem sacras feminas esse dicunt, Bacchi instinctu afflatas. Alia signa Sicyonii in sacrario condita habent. Hæc quotannis stata nocte in Bacchi templum deportant ex eo loco, quod Cosmeterium (_cellam ornatoriam_) nuncupant, facibus accensis et patriis cantibus pompam prosequentes. (6) Pompæ dux est, quem Baccheum nominant, ab Androdamante, ut ipsi dicunt, Phliantis filio dicatus. Portatur post eum Lysius, quem Thebis Pythiæ monitu Phanes, huc dicitur transtulisse. Venit quidem Phanes Sicyonem eodem tempore, quo Aristomachus Cleodæi filius, ab oraculo ipsi edito quum aberrasset, reditus in Peloponnesum excidit. Qua a Bacchi templo in forum descenditur, ad dexteram Dianæ templum Limnææ (_Palustris_) est, cujus tectum vetustate collapsum esse, facile est aspicienti cognoscere: de signo vero deæ neque, fueritne alio deportatum, neque, quo casu perierit, quicquam afferre possunt. (7) In foro Pithus (_Suadelæ_) ædes est. Suadelam vero hac de causa colere instituerunt: Apollinem et Dianam, Pythone cæso, ut se expiarent, Ægialeam venisse tradunt: sed incusso terrore, eo ipso in loco, qui nunc quoque Phobus (_Terror_) dicitur, in Cretam ad Carmanorem divertisse: ac statim pestilentem morbum Ægialensibus esse immissum: quem depelli non posse vates monuerunt, ni Apollo et Diana placarentur. (8) Missos itaque pueros septem ac totidem virgines ad Sythan amnem supplicum ornatu: quorum precatione persuasos deos in arcem quæ tum erat venisse. Eo itaque in loco, quo primum venere, Suadelæ ædem dicatam. Idem vero ritus hoc etiam tempore servatur. Pueri enim festo Apollinis die ad Sythan veniunt, ac deorum signa in ædem Suadelæ deportant, deinde in templo Apollinis ea se reponere dicunt. Templum vero istud in eo quidem quod nunæ est foro cernitur: initio autem a Prœto conditum dicitur, quod ejus filiæ eo in loco furore fuerant liberatæ. (9) Addunt, Meleagrum in hoc ipso templo hastam posuisse, qua aprum confecerat. In eodem etiam templo dedicatas fuisse Marsyæ tibias. Post adversum enim Sileni casum eas Marsyan amnem in Mæandrum detulisse; emersisse deinde in Asopo, et hinc in agrum Sicyonium ejectas pastorem quendam invenisse et Apollini dicasse. Ex iis donariis nullum sane incendium illud, quo templum conflagravit, reliquum fecit. Nam quæ exstant ætate mea, quum templum, tum signum, Pythocles dedicavit. CAPUT VIII. _ De templo Imperatoribus Romanis consecrato, antea Cleonis domo — Sicyoniorum tyrannis et republica ab Arato restituta — Arato Achæorum duce ejusque magnis rebus gestis. _ Quod vero fanum juxta Suadelæ ædem Romanis Imperatoribus consecratum est, fuit olim Cleonis tyranni domus. Nam Clisthenes Aristonymi filius, Myronis nepos, tyrannidem tenuit eorum qui inferiorem urbem incolebant Sicyoniorum: Cleonis vero in ea, quæ nunc manet, urbe dominatus fuit. Ante Cleonis domum sacellum est Arati, qui rerum gestarum gloria in Græcia æquales omnes vicit suos: de quo hæc potissimum commemorari possunt. (2) Post Cleonis mortem tam effrenata civitatis principes incessit dominandi cupiditas, ut eorum duo eodem tempore tyrannidem invaserint, Euthydemus, et Timoclidas: quibus ejectis, populus summæ rerum Clinian Arati patrem præfecit. Verum non multis post annis, quum Clinias e vita jam excessisset, ad tyrannidem accessit Abantidas. Ab hoc Aratus in exilium ejectus est, vel etiam voluntate sua patria cessit. Ipsum deinde Abantidam cives trucidarunt. Dominatum tamen ejus pater Paseas statim occupavit: quem mox quum Nicocles sustulisset, ipse sibi tyrannidem vindicavit. (3) Hunc Aratus, comparata exulum Sicyoniorum et Argivorum conductitiorum militum manu, pellere adortus, quum ad muros nocte accessisset, præsidium partim fefellit, partim vi superavit: atque ita oppido potitus, quum jam illucesceret, assumta plebe, summa cum celeritate ad tyranni domum accurrit: quam non magno utique negotio cepit; sed Nicocles furtim est elapsus. Tum Aratus civitatis liberam administrationem Sicyoniis tradidit. Domos et prædia, quæ divendita fuerant, emptoribus pretio dissoluto, exulibus quum reddidisset, dissidiorum et controversiarum causas concordia constituta sustulit. (4) Idemque, quum Macedones, Antigono Philippi acceptam a Demetrio ejus patre tutelam gerente, Græcis omnibus formidolosi essent, Sicyonios, tametsi Dores erant, cum Achæorum concilio conjunxit. Dux vero ab Achæis delectus, exercitum contra Amphissenses Locros duxit: et Ætolorum fines ingressus, agrum populatus est. Quumque Corinthum Antigonus imposito Macedonum præsidio teneret, subito impetu Macedonum animos perculit; et pugna commissa, quum alios, tum ipsum præsidii ducem Persæum, Zenonis Mnaseæ filii philosophi auditorem, occidit, (5) Corinthum itaque quum Aratus liberasset, addiderunt se ad Achæorum concilium Epidaurii ac Trœzenii, qui Argolicam Actam (_Argolicum litus_) incolunt, quique extra Isthmum sunt Megarenses. Quare cum Achæis Ptolemæus societatem coiit. Lacedæmonii vero Agidem Eudamidæ filium regem suum secuti, subita incursione Pellenen occuparunt: verum Arato superveniente, prœlio victi, relicta Pellene domum se certis conditionibus receperunt. (6) Ibi Aratus, quum Peloponnesiacæ res prosperos habuissent successus, indignum ratus negligenter ferre, Piræeum, Munychiam, Salaminem et Sunium a Macedonibus teneri, quia spes non erat, per vim inde eos ejici posse, Diogenem præsidiorum præfectum adduxit ut, talentis centum quinquaginta acceptis, ea loca dederet: ipseque ejus pecuniæ sextantem Atheniensibus dedit. Persuasit etiam Aristomacho Argis dominanti, ut popularem rempublicam Argivis redderet, eamque cum Achæorum concilio conjungeret. Idem Mantineam a Macedonibus occupatam cepit. Sed enim hominibus haudquaquam ex animi sententia cuncta eveniunt: quandoquidem etiam Aratum necessitas impulit ut se ad Antigoni Macedonum regis societatem adjungeret. Res ita gesta est. CAPUT IX. _ De Cleomene Lacedæmoniorum rege Achæis bellum inferente — cum Antigono societatem ineunte — Cleomenis fuga et morte — Arati cæde a Philippo facta — Philippi morte — de memorandis in foro Sicyoniorum continuatio — Apolline Lycæo. _ Cleomenes Leonidæ filius, Cleonymi nepos, Spartæ regnum adeptus, Pausaniam sibi imitandum proposuit, ut qui et tyrannidem appetiit, et legibus ante sancitis sibi standum non putavit. Verum quum Pausania esset fervidior, vitæque retinendæ minus cupidus, per animi elationem et audaciam celeriter omnia confecit. Nam et ex altera familia Eurydamidam regem adhuc impuberem per Ephoros veneno de medio sustulit ad fratremque suum Euclidam imperium transtulit: et senatus auctoritate eversa, Patronomos (_quasi dixeris paterno animo in reipublicæ administratione affectos_) pro eo ordine, quoad ipsum duntaxat nomen, instituit. Mox rerum utique majorum, et toti Græciæ imperandi cupiditate incitatus, Achæis primum bellum intulit, quod victos fore sibi auxilio sperabat, maxime vero, quod suis eos conatibus impedimento esse nolebat: (2) atque Achæos, quibus tum quoque Aratus dux præerat, ad Dymen supra Patras prœlio vicit. Hæc res itaque Aratum coegit, Achivis et Sicyoni ipsi metuentem, Antigonum in auxilium accersere. Cleomenes autem, pace Antigoni violata, quum alia multa aperte præter fœderis conditiones fecerat, tum vero Megalopolitanos sedibus expulerat. Quare quum Antigonus in Peloponnesum transisset, Achæi ad Sellasiam cum Cleomene signa contulerunt. Quo victo, et Sellasiam diripuerunt, et ipsam etiam Lacedæmonem expugnarunt. Lacedæmoniis vero Antigonus et Achæi pristinam reipublicæ formam reddiderunt. (3) De Leonidæ liberis Euclidas in pugna cecidit: Cleomenes vero, quum in Ægyptum fugisset, honorificentissime primum est a Ptolemæo tractatus: at deinde in vincula conjectus, eo crimine damnatus, quod adversus regem Ægγptios concitasset. Verum tunc quidem effugit: sed mox quum Alexandrinis novi tumultus auctor exstitisset, iterum comprehensus, mortem sibi conscivit. Quo Lacedæmonii non inviti sane liberati regium quidem imperium abdicarunt: reliqua tamen ejus reipublicæ, quæ tum constituta fuerat, forma in hoc usque tempus permanet. Arato Antigonus, ut de se bene merito viro et rerum gestarum gloria tam insigni, perpetuam præstitit benevolentiam. (4) At eum Philippus, quum jam regnare cœpisset, quod multa, quæ ille in eos, quibus præerat, agebat iracundius, Aratus non probabat, ac sæpe etiam animi impetu vehementius concitatum coercebat, nihil tale timentem veneno dato necavit. Ejus quidem cadaver Ægio, ubi supremum diem clauserat, Sicyonem relatum, sepultum est: et Arateum etiam nunc ejus sacellum nuncupant. Ceterum Philippus eodem necis genere oratores duos Athenienses, Eurycliden et Miconem, qui apud populum dicendo non parum valebant, de medio tollendos curavit. (5) Sed ipsi etiam Philippo mortiferum poculum perniciem erat allaturum: nam quum alterum ex ejus filiis, Demetrium, natu minor [_immo_ major] Perseus veneno peremisset, ipse animi ægritudine consumtus est. Quod obiter exposui ad sententiam illam divinitus ab Hesiodo versu prolatam animum referens: malum consilium in ipsummet primum auctorem vertere. 6. Post Arati sacellum ara est Isthmio Neptuno dicata. Sunt item Milichii Jovis, et Dianæ, cui Patroæ cognomentum, sine ulla arte facta signa. Milichius pyramidis, Patroa columnæ figuram habet. Eodem in loco curiam ædificarunt, et porticum, cui a conditore nomen Clistheniæ. Eam enim de manubiis exstruxit Clisthenes, quum belli contra Cirrham gesti socius Amphictyonibus fuisset. In subdiali fori parte Juppiter æneus spectatur Lysippi: prope eum Diana inaurata. (7) Nec longe abest Apollinis sacellum, Lycei cognomento: quod vetustate jam collapsum, nihil omnino spectandum præbet. Cognominis hujusmodi causa fuit: quum lupi ovilia tantopere vexarent, ut nullus jam ex illis capi fructus posset, indicavit Apollo, quo loco aridum quoddam lignum jaceret: cujus corticem carnibus permistum quum ex eodem oraculo lupis apposuissent, illi, simulatque gustaverunt, interemti sunt. Lignum quidem ipsum in æde Lycei Apollinis positum est: sed qua sit ex arbore, ne ipsi quidem norunt civitatis antiquitatum interpretes. Continenter posita sunt ænea signa: filias esse Prœti dicunt: verum inscriptio alias feminas nominat. Ibidem Hercules est ex ære, a Lysippo Sicyonio factus. Proxime stat Mercurius Forensis. CAPUT X. _ De templo Herculis ejusque sacrorum ratione — templo Æsculapii cum duplici æde et signis in iis Somni et Somnii — signis in Æsculapii delubro — templo Veneris, signis in eo, mulieribus sacerdotibus et sacris — herba Pæderote — gymnasio Sicyoniorum. _ In gymnasio, quod a foro non longe abest, Hercules e marmore, Scopæ opus. Est et alibi Herculis ædes. Hujus vero loci conseptum ambitum omnem Pædizen (_?_) nominant: in cujus medio templum; et in eo ligneum signum prisci operis Laphaes Phliasius fecit. In Herculis quidem sacro traditam a Phæsto morem retinent: is enim quum in ᾿ Sicyoniam venisset, animadvertit Herculi tanquam heroi parentari: indigne vero ferens, divinos illi honores non haberi, instituit, quod adhuc a Sicyoniis servatur, ut jugulati agni ad aram pernas adurerent; carnium vero parte una, non aliter quam victimarum soliti essent, vescerentur, altera Herculi tanquam heroi parentarent. Festorum vero dierum, quos in Herculis honorem agitant, priorem Onomata (_?_), Herculeum alterum vocant. (2) Hinc via ad Æsculapii templum ducit. Accedentibus ad septum, duplex se læva in parte cella ostendit. In antica Somni signum positum, cujus præter caput nihil est reliquum: posticum est Apollini Carneo dicatum, quo nulli præterquam sacerdotibus fas est penetrare. In porticu balænæ os ingenti magnitudine locatum est. Post hoc Somnii signum est, et leonem sopiens Somnus, Epidotes cognomento. Qua patet ad Æsculapii accessus, in altera Panis, Dianæ in altera parte signa visuntur: illud sedentis, hoc stantis habitu. (3) Ingressus ipsum videas Æsculapium imberbem, ex auro et ebore a Calamide factum, altera sceptrum, altera vero sativæ pinus fractum tenentem. Deum ipsum aiunt, draconis induta specie, Nicagoræ, Sicyoniæ mulieris, Agasiclis matris, Echetimi uxoris, opera Epidauro ad se mulorum bigis deportatum. De templi lacunari quædam non magna signa pendent: e quibus, quæ draconi insidet, Aristodamam esse dicunt Arati matrem. Aratum enim ipsum Æsculapii filium autumant. Atque ille quidem ambitus nihil habet aliud memoratu dignum. (4) Post eum alius est Veneri sacer, in quo primum se Antiopes signum offert: ejus enim filios perhibent Sicyonios fuisse, et eorum causa cum Antiope volunt sibi affinitatem intercedere. Post quod jam Veneris est templum. Ingrediuntur illud æditua mulier, cui viri consuetudine uti non amplius licet, et virgo, quæ annuo fungitur sacerdotio, Lutrophoron (_balneum ferentem_) appellant, ceteris ab limine deam aspicere pariter atque adorare. (5) Ejus effigiem sedentem fecit Canachus Sicyonius, is qui et Didymeum Milesiis, et Thebanis Ismenium Apollinem fecit. Venus ipsa ex auro et ebore facta, capite polum gestat: manu altera papaver, altera malum tenet. Victimarum illi femora, præterquam suum, consecrant: ceteras partes juniperi lignis adolent: verum et dum femora torrentur, cum illis una pæderotis folia incendunt. (6) Nascitur pæderos herba ibi intra septum sub dio: neque alibi uspiam terrarum provenit, ne in ipsa quidem Sicyonia. Folia ei minora fagi, ilicis majora; forma eadem fere cum quercus folio: altera pars subnigra, alba altera; neque omnino dissimilis color ei, qui in albæ populi foliis cernitur. (7) Hinc ad gymnasium adeuntibus, ad dexteram Pherææ Dianæ se ædes ostendit. Deæ ligneum signum Pheris huc deportatum dicunt. Gymmnasium id Clinias Sicyoniis ædificavit: in quo puberes hac ipsa etiam ætate erudiuntur. In eo Dianæ quoque signum positum est e candido marmore pube tenus expolitum: et Hercules inferiore trunci parte quadratorum Mercurii signorum in modum fictus. CAPUT XI. _ De memorandis ad portam sacram — templo Minervæ — diis Apotropæis — aliis templis ad viam versus Phliuntem et Titanen — templo Eumenidum earumque festo annuo — Titane — Æsculapii templo in Titane ejusque et Hygieæ signo — Alexanore et Euamerione — reliquis signis in templo Æsculapii — Minervæ templo. _ Jam qui hinc ad portam, quæ Sacra dicitur, diverterint, templum Minervæ non longe ab ipsa porta videant: Epopeus olim dedicavit: id magnitudine et ornamentis omnibus ejus temporis templis præstitit. Verum et hujus famam vetustas oblivione obruit: de cœlo tactum conflagravit: ara tantum, quod illi uni fulmen pepercit, qualem Epopeus fecit, adhuc manet. Ante aram Epopeo monumentum, aggesta in tumulum terra, exstructum. Prope sepulcrum visuntur Dii Averrunci, quibus eodem ritu, quo Græci solent mala deprecari, rem divinam faciunt. Epopeum e proximis templis unum Dianæ et Apollini ædificasse dicunt, alterum Junoni Adrastum: in eorum neutro signum ullum reliquum. In Junonis recessu aram alteram Pani, alteram e candido lapide Soli Adrastus idem statuit. (2) Jam vero qua in campos fere descenditur, Cereris templum est: quod Plemnæum dedicasse ferunt, quo gratiam deæ pro filii nutricatione referret. A templo, quod Junoni dedicavit Adrastus, paululum abest Carnei Apollinis ædes, cujus solæ stant columnæ; parietes vero, tectum etiam nullum omnino invenias. Neque plus quicquam de Prodromiæ (_Præcurrentis_) Junonis æde exstat. Hane Phalces dedicarat Temeni filius, ducem sibi deam Sicyonem proficiscenti fuisse putans. 3. A Sicyone recta Phliuntem contendentibus, in diverticulo, quod a via stadia ferme decem abest ad sinistram, lucus occurrit, cui Pyrææ nomen: sacrum id Prostasiæ (_Præstiti_) Cereri, et Proserpinæ, una cum templo. Ibi viri seorsum festos illis dies agitant; Nymphonem vero qui dicitur feminis, ubi sacra facerent, concesserunt: suntque in eo Nymphone Bacchi, Cereris, et Proserpinæ signa, os ostendentia. Jam quæ Titanen ducit via, stadia ferme sexaginta procedit, ob angustias vehiculis invia. (4) At qui per eam stadia, opinor, viginti promoverint, et ad lævam Asopum transmiserint, ad lucum accedant ilicibus condensum: ubi fanum dearum, quas Athenienses Semnas (_Severas_), Sicyonii Eumenidas nominant. Iis die stato quotannis sacrum facientes, prægnantes oves mactant, ac mulso pro libamine, pro corollis floribus uti solenne habent. Eodemque propemodum ritu ad Parcarum aras, quæ in subdiali ejusdem luci parte sunt, sacra faciunt. (5) Hinc in viam reversus, quum rursum Asopum trajeceris et in montis verticem perveneris, ibi Titanem incoluisse indigenæ ferunt: fuisse vero eum Solis fratrem, a quo Titanes regiunculæ nomen inditum. Fuit autem Titan hic (nisi mea me conjectura fallit) in observandis anni temporibus admodum sollers, quibus semina atque arborum fructus sol augere et coquere soleat. Quocirca Solis illum fuisse fratrem commenti homines sunt. Posterius Alexanor Machaone Æsculapii filio genitus, in Sicyoniam profectus, in Titane Æsculapii fanum erexit. (6) Id et alii accolunt, maximam vero partem dei ipsius supplices tenent. Intra septum cupressetum est, ex vetustis admodum arboribus. Signum e quo sit vel ligno, vel metallo, neque quis ejus fuerit artifex, quisquam omnino potuit cognoscere: nisi quis forte ad ipsum Alexanora opus referat. Signi ipsius sola se facies, manuum et pedum partes anteriores ostendunt; nam lanea tunica alba et pallio cetera velantur. Eodem ferme habitu est Hygieæ signum; nam et hoc non facile conspicias: velatum enim undecunque est, partim comis, quas deæ mulieres detonderunt, partim vero Babyloniæ vestis fasciis. Qua vero cunque re litare quis voluerit, eadem traditum est illud etiam numen placari, cui est Hygieæ nomen. (7) Alexanori vero, et Euamerioni (sua enim et ipsis signa sunt) alteri tanquam heroi post solis occasum parentant, Euamerioni autem divinos honores habent. Atque hunc quidem Euamerionem, si recte conjicio, Pergameni ex quodam oraculo Telesphorum, Acesium Epidaurii nominant. At Coronidis quod exstat ligneum signum, nulla est in ædis parte constitutum: verum ubi deo ipsi tauro, agno, sue faciunt, Coronidem ipsam in Minervæ templum transportant, ibique eam colunt. Neque vero victimarum femora succidere satis habent, sed humi adurunt, præter aves: eas enim aris imponunt. (8) In iis fastigii partibus, quas aquilas vocant, Hercules insistit; in extremis Victoriæ signa. In porticu signa posita Bacchi et Hecates: Venus præterea, Mater Deorum et Fortuna, lignea omnia: e marmore vero Æsculapius, cognomento Gortynius. Ad angues quidem deo sacros quominus accedant homines, terror obstat: cibum illis in primo aditu apponunt, neque amplius quicquam eorum causa satagunt. Intra septum statua posita est Graniani Sicyonii, qui in Olympicis palmas tulit de quinquertio duas, de stadio unam, de iterato stadio (diaulon dicunt) duplicem, quod et nudus et cum scuto cucurrisset. In Titane Minervæ quoque ædes visitur, quo Coronidis signum deportant: et in ea Minervæ ligneum signum vetustum, quod ipsum etiam de cœlo tactum ferunt. CAPUT XII. _ De ventorum ara eorumque sacris — Helissone et Sytha fluminibus — Phliasia — Arante, urbis Arantiæ conditore — Asopo — Aræthyrea — Phliante. _ E vertice descendentibus (in vertice enim templum situm est) ara se Ventorum ostendit: ad quam nocte una quotannis sacerdos sacrum facit. Facit etiam ad foveas quattuor arcana alia nescio quæ, apposita ad ventorum sævitiam placandam. Accinit præterea, uti narrant, magica quædam Medeæ carmina. (2) A Titane qua iter est Sicyonem, qui ad mare descendant, Junonis templum videant ad lævam: quod neque signum amplius, neque lacunar habet: dedicasse ferunt Prœtum Abantis filium. Jam qua descenditur ad portum, qui Sicyoniorum dicitur, si ad Pelleneorum navale, Aristonautas (_Argonautas?_) flexeris, paulum supra viam Neptuni delubrum videas ad lævam. At secundum ipsam viam militarem Helisson, et post eum Sythas amnes in mare decurrunt. 3. Phliasius ager Sicyoniis finitimus. Urbs ipsa ferme quadraginta stadia distat a Titane: a Sicyone Phliuntem recta via ducit. Phliasios quidem non esse Arcadici nominis, declarant Homeri versus, quibus Arcades enumerantur: neque enim ipsi eo delectu comprehenduntur. Argivos vero ab initio fuisse, tum Dores factos post Herculis liberorum in Peloponnesum reditum, ipse historiæ progressus declarabit. Ac de Phliasiis quum pleraque inter se discrepantia memoriæ prodita non ignorem, ea duntaxat persequar, in quæ maxime consensum est. (4) Primum omnium in his finibus Arantem exstitisse tradunt indigenam hominem, qui oppidum condiderit in eo colle, qui nostra etiamnum ætate Arantinus dicitur: neque ita longe abest ab altero vertice, in quo Phliasiorum arx est, et (_Juventæ_) ædes. Hic igitur Aras urbem condidit: ab eoque olim et urbs et regio Arantia est appellata. Eo regnante Asopus Celusæ et Neptuni (sic enim creditum est) filius amnem eum adinvenit, quem ab ipso inventore Asopum vocant. Arantis vero sepulcrum est in vico, quæ Celænæ nominantur: quo etiam in loco Dysaulen hominem Eleusinium sepultum dicunt. (5) Aras filium Aorin, et filiam Aræthyream habuit. Hos Phliasii et venandi peritia, et bellica virtute præstitisse memorant. Mortua autem Aræthyrea, Aoris, quo testatam sororis memoriam relinqueret, regionem totam Aræthyream nominavit, quam Homerus inter eos populos numeravit, qui Agamemnonis imperio continebantur: Orneasque colunt, et Aræthyrean peramœnam. Arantis quidem filiorum sepulcra non in alia regionis parte quam in Arantino colle esse arbitror. Stant enim illis ibi insignes pilæ, et ante initia quæ Cereri agunt, Arantem et filios ejus ad libamina vocant, ad ipsa monumenta conversi. (6) Phliantem ipsum, a quo tertium accessit regioni nomen, Ciso Temeni filio natum, quod est in Argivorum historiis, neutiquam, ut credam, adduci possum; quippe qui eum Bacchi filium habitum norim, et ex iis unum, qui navem Argo conscenderunt: cui rei Rhodii poetæ versus testimonio sunt: Venit Aræthyrea Phlias Bacchi inclyta proles, dives opum, stabili tenuit dum sede penates, arvaque, quæ vitreis Asopus perfluit undis. Phliantis vero matrem fuisse Aræthyream, non Chthonophylen: quum Chthonophyle uxor ejus fuerit, ex qua Androdamam suscepit. CAPUT XIII. _ De Phliuntis statu Heraclidarum adventu turbato — Pythagoræ majoribus — Ganymedis vel Hebes luco et cultu — templis et signis in arce Phliasiorum — capræ sacræ cultu — Aristia et Pratina, dramatum satyricorum scriptoribus — domo fatidica Amphiarai — umbilico Peloponnesi — de Hercule et Cyatho narratio. _ Herculis autem liberis redeuntibus tota Peloponnesus præter Arcadas est turbata, ita ut multæ urbes Dorici nominis homines in civitatem recipere cogerentur, pluresque insuper mutationes incolis acciderent. Quæ vero ad Phliuntem pertinent, ita se habent: Rhegnidas Doriensis, Phalce Temeni filio genitus, ab Argis et Sicyonia cum exercitu Phliuntem venit: ac ceteri quidem Phliasii non recusabant, quod ille postulabat, ut sedes quique suas retinerent, ipsi regnum deferrent, sociis Doribus agrum assignarent: (2) at Hippasus, totaque ejus factio, obsistendum censebant, neque omnino sine pugna tam multa ac præclara bona Doribus esse concedenda. Sed enim quum ejus sententiam populus repudiasset, Hippasus cum iis, qui sequi voluerunt, Samum exilii causa concessit. Hippasi hujus pronepos fuit Pythagoras, cui sapientiæ laus attributa est e Mnesarcho Euphronis filio Hippasi nepote procreatus. Hæc de rebus suis narrant Phliasii, quibus Sicyonii in plerisque assentiuntur. 3. Addentur jam, quæ apud Phliasios in primis ostenduntur, quæque memoratu dignissima videri possint. In arce cupressorum lucus est, in quo templum exstat antiqua religione sacrosanctum. Deam, cui id est dedicatum, prisci Ganymedam, recentiores Heben nominant, cujus et Homerus mentionem fecit, ubi Alexandri et Menelai singulare certamen exponit: eam quidem vini ministram deorum appellans. Idem in Odyssea quo libro descendentem facit ad inferos Ulyssem, uxorem eam Herculis esse dixit. At Olen poeta hymno in Junonem ab Horis educatam Junonem scriptum reliquit: liberos vero eam habuisse Martem et Heben. (4) Habent huic deæ Phliasii honores multos, summum vero omnium, quod, qui supplices huc confugerint, cujusvis criminis impunitatem consequuntur. Quin et, qui vincti ante fuerunt, ad eas arbores, quæ in luco sunt, compedes suspendunt. Dies etiam festos quotannis celebrant, quos cissotomos (_quasi_ hederisecos _dicas_) appellant. Signum quidem neque in operto custodiunt, neque in aperto ullum ostenditur: atque ejus rei religione sancitam rationem quandam referunt. Exeuntibus e foro ad lævam delubrum est Junonis cum signo e marmore Pario. (5) In arce septum aliud, Cereri sacrum. In eo templum cum Cereris et Proserpinæ signis. At Dianæ (exstat enim et Dianæ ex ære eodem in loco signum) per mihi antiquum esse signum videbatur. Qua ex arce descenditur, Æsculapii ædes ad dextram est, in qua signum imberbe. Infra ædem theatrum structum est. A quo non longe Cereris templum, et prisca in eo signa sedentia. (6) In ipso foro capra dedicata est ex ære, magna sui parte inaurata, cui ob eam causam honos est a Phliasiis habitus, quod sidus, quam Capram vocant, ortu suo vitibus perniciem afferre consuevit. Ne itaque cœlestis Capra vinetis noceat, forensem illam ex ære quum aliis afficiunt honoribus, tum vero auro eam exornant. Est eodem in loco Aristiæ Pratinæ filii monumentum: uterque Satyris faciundis omnibus, præterquam Æschylo, præstiterunt. (7) In postica fori parte domus est, quam Phliasii Fatidicam nuncupant. In eam enim ingressus Amphiarus, quemadmodum narrant Phliasii, quum noctem unam obdormisset, statim divinare cœpit, quum ante (hoc enim addunt) indoctus et minime fatidicus fuisset. Id quum ita evenisset, in reliquum omne tempus occlusæ illæ ædes fuerunt. Non longe est qui Umbilicus dicitur, medius totius Peloponnesi locus, si modo ita se habet res, uti ipsi dicunt. Ab Umbilico progressus Bacchi vetustum templum videas: Apollinis etiam unum, et aliud Isidis. In eis Bacchi et Apollinis signa exposita omnium oculis sunt: Isidis vero solis sacerdotibus conspicere fas est. (8) Pervagata est inter Phliasios fama, Herculem e Libya redeuntem abreptis Hesperidum malis Phliuntem venisse sui cujuspiam negotii causa: ad eum vero ibi commorantem Œneum ex Ætolia, qui socer ejus esset, accessisse. Ibi quum vel Œneus Herculem ad cœnam vocasset, vel ipse apud eum accumberet, dicitur Hercules digito uno Cyathi pueri, qui erat Œneo a calice, ejus in fundendo ministerio offensus, tam graviter caput percussisse, ut ex eo ictu puer diem suum statim obierit. In ejus facti memoriam Phliasii ad Apollinis templum cellam ædificarunt, in qua e marmore signa sunt, Cyathus Herculi poculum porrigens. CAPUT XIV. _ De vico Celeæ dicto — Cereris initiis — Dysaule — Arante. _ A Phliunte stadia ad summum quinque Celeæ absunt: quo in loco quarto duntaxat quoque anno, non singulis annis, Cereris initia referuntur: quibus præest hierophanta, cui non est perpetuum sacerdotium illud, verum alius et alius legitur singulis initiis: et is quidem, quin, si velit, uxorem ducat, nulla religione impeditur. Atque in his rebus diversus Eleusine mos obtinet; ceterum ipsa initia ad Eleusiniorum imitationem aguntur, quod ipsi etiam Phliasii fatentur. (2) Aiunt enim Dysaulen Celei fratrem, quum ad ipsos venisset, initiorum ritum monstrasse: pulsum autem illum Eleusine ab Ione Xuthi filio, quum illum Athenienses bello contra Eleusinios suscepto prætorem delegissent. At ego Phliasiis nunquam assentiar, quenquam ex Eleusiniis pugna victum in exilium abisse, quum bellum ante pugnam induciis compositum sit, et Eumolpus ipse Eleusine manserit. (3) Potuit hic quidem Dysaules alia de causa, quam ob eam, quæ a Phliasiis prodita est, Phliuntem venisse. Neque vero, uti ego sentio, aut ulla ei fuit cum Celeo cognatio, aut omnino claro fuit inter Eleusinios loco. Neque enim eum suis versibus præterisset Homerus. Is enim quo carmine Cererem celebrat, recensens eos omnes, qui initia a dea docti sunt, nullum omnino Dysaulen Eleusinium nosse videtur. Sunt autem hi versus ejus: Mystica sacrorum diva didicere magistra Triptolemus, Dioclesque simul frenator equorum, Eumolpus, Celeusque, duces populique parentes. 4. Hic igitur Dysaules, uti Phliasii memorant, et initia illic tradidit, et vico idem Celeis nomen imposuit. Exstat igitur ibi, ut ante dixi, Dysaulæ monumentum: quo tamen vetustius est Arantis sepulcrum. Neque enim eo regnante, sed multo post, ut Phliasii testantur, Dysaules venit. Æqualem enim Prometheo Iapeti filio Arantem fuisse asserunt, tribusque hominum: ætatibus superiorem Pelasgo Arcadis filio, et iis, qui apud Athenienses Aborigines sunt appellati. In eo templo, quod Anactorum appellant, de tholo currus pendet, quem Pelopis fuisse tradunt. Et hæc quidem præ ceteris historia digna apud Phliasios sunt. CAPUT XV. _ De urbe Cleonæ appellata, in via versus Argos, et memorandis in ea — vico Nemea et templo Jovis Nemei — Opheltæ sepulcro et Nemea Asopi filia — urbis Mycenarum reliquiis — de Phoroneo et Inacho fluvio narratio. _ Media est inter Corinthum et Argos urbs non magna Cleonæ, a Cleone, quem Pelopis fuisse filium tradunt, appellata. Non desunt tamen qui Cleonen unam ex Asopi amnis, qui Sicyonem præterfluit, filiabus dicant fuisse. Nomen certe urbi ab horum alterutro impositum est. In ea ædes Minervæ signum habet Scyllidis et Dipœni arte factum: fuisse eos aiunt Dædali discipulos. Sunt qui Dædalum velint uxorem duxisse Gortyne oriundam, e qua sint ei Dipœnus et Scyllis geniti. Præter hanc ædem Cleonis Euryti et Cteati monumenta sunt: quos, quum Elide ludos Isthmicos spectatum ivissent, Hercules sagittis confixit, indigne ferens, illos Augeæ bello contra se in acie stetisse. (2) A Cleonis Argos viæ duæ ducunt: expeditis altera commodior, et compendiaria: altera quæ est ad Tretum quod dicitur, angusta et ipsa, quum undique montibus concludatur, verum facilius multo vehicula transmittit. In illis ipsis montibus leonis Nemeæi specus adhuc ostenditur: a quo vicus Nemea non longius quam stadia abest quindecim. Ibi Nemei Jovis templum est dignum spectatu, quanquam testudo collapsa est, neque ullum in eo reliquum jam signum. Circa templum cupressorum est lucus: quo in loco quum nutrix Ophelten in herba posuisset, a dracone peremptum memorant. (3) Sacra Jovi Nemeo Argivi in Nemea faciunt, eique certum sacerdotem capiunt: et armatis viris cursus certamina proponunt in ipso Nemeorum conventu, qui per brumæ dies celebratur. Est ibidem Opheltæ sepulcrum lapidea maceria incinctum: intra cujus ambitum aræ sunt: est etiam e cespite tumulus Lycurgi, Opheltæ patris. Proximum fontem Adrastean appellant, vel alia quavis de causa, vel quod eum Adrastus monstrarit. Regionem vero appellatam dicunt a Nemea Asopi filia. Est supra Nemeam Apesas mons: in quo Perseum primum Jovi Apesantio rem divinam fecisse tradunt. (4) Jam qui redeant ad Tretum Argos accessuri, ad lævam Mycenarum ruinas videant. Et Mycenarum quidem conditorem Perseum Græci agnoscunt: causam vero urbis condendæ, et qua postea re impulsi eam everterint Argivi, ipse exponam. Neque enim in ea regione, cui nunc Argolidi nomen, res ulla vetustior hominum est memoriæ commendata, sed Inachum aiunt, quum regnaret, præterfluentem amnem de suo nomine nuncupasse, et Junoni sacrum fecisse. (5) Verum est etiam narratio hujusmodi: Phoroneum primum in ea terra exstitisse, cui pater Inachus, non vir, sed fluvius fuerit: quem cum Cephiso et Asterione inter Neptunum et Junonem de regione disceptantes arbitrum fuisse, et quum litem secundum Junonem dedissent, Neptunum aquam illis omnem ademisse. Unde neque Inachus, neque alius eorum amnium aquam suppeditant, nisi imbribus adjuti: per æstatem vero in magna soli siccitate sola Lerna aquam habet. Phoroneus quidem Inachi filius primus dispersos ante homines et seorsum habitantes in unius civitatis jus compulit: et ab eo oppidum illud, quo congregati sunt, Phoronicum est nuncupatum. CAPUT XVI. _ De denominatione regionis Argivæ et primis ejus regibus — Prœto, Acrisio et Perseo — urbis Mycenarum ejusque nominis origine — Mycenarum excidio et reliquiis memorandis. _ Regio ab Argo, Phoronei ex filia nepote, qui post Phoroneum regnavit, nomen accepit. Ex Argo Pirasus et Phorbas, Phorbante Triopas, Triopa geniti sunt Iasus et Agenor. Io quidem, Iasi filia, vel quo scripsit Herodotus modo, vel ut Græci narrant, in Ægyptum pervenit: Crotopus vero Agenoris filius Iaso in imperium successit, e quo natus Sthenelas. Postea Danaus ex Ægypto veniens, pulso Gelanore Sthenelæ filio, Agenoris nepotes regno submovit. Et Danai sane casus, ejusque filiarum audax in patrueles facinus, æque Græcis omnibus notum: notum etiam, Danao vita functo, Lynceum regnum tenuisse. (2) Jam vero Abantis filii, Lyncei nepotes, ita regnum inter se partiti sunt, ut Acrisius Argis manserit, Prœtus Heræum, Mideam, Tiryntha et Argolici agri maritimam oram possederit: cujus imperii adhuc Tirynthe exstant monumenta. Interjecto dein tempore Acrisius quum vivere etiamnum Perseum, et virtutis multa documenta dare cognovisset, Larisam ad Peneum amnem concessit. At Perseus quum visendi avi materni, eumque sibi tum oratione tum factis conciliandi cupiditate esset incensus, Larisam venit. Ubi et ætatis robore, et disci a se inventi gloria elatus, dum artem in hominum conventu ostentat, Acrisium adverso fato intervenientem disci impetu occidit: (3) atque ita dati olim Acrisio responsi vocem ratam fecit, quem a fati certo eventu vindicare non potuit vel in filiam, vel in nepotem excogitata crudelitas. At Perseus Argos reversus, quum ejus parricidii infamiam magno sibi duceret dedecori, Megapenthi Prœti filio persuasit, ut secum regnum commutaret. Tunc ipse illius imperio suscepto Mycenas condidit: quam urbem eo nomine appellavit, quod eo in loco ei ensis fungus (_capuli capitulum, quod_ mycetem _Gæaci vocant_) excidisset. Audivi etiam qui dicerent, sitientem humo fungum (_quem et ipsum Græci_ mycetem _vocant_) sustulisse, ac repentinis aquæ scatebris siti magna cum voluptate depulsa, ex eo casu urbem Mycenas nominasse. (4) Homerus quidem in Odyssea Mycenes mulieris hoc versu mentionem fecit: Tyro atque Alcmene sertisque ornata Mycene. Ac Mycenen quidem Inachi filiam Arestoris uxorem fuisse, illis versibus conscriptum est, quas Græci Eœas magnas appellant. Eam itaque nomen aiunt urbi dedisse. Quem vero Acusilao tribuunt sermonem, Myceneum Spartonis fuisse filium, Spartonem Phoronei, mihi utique non probant; siquidem ne Lacedæmoniis, quidem ipsis, apud quos Amyclis est Spartæ mulieris effigies: Spartonem vero Phoronei filium fuisse si audiant, ex ipsa nominis, opinor, novitate non parva admiratione afficiantur. (5) Mycenas autem Argivi malevola quadam obtrectatione ducti everterunt, quod, ipsis in Persici exercitus irruptione cessantibus, ea civitas octoginta homines ad Thermopylas misisset, qui Lacedæmoniis præclari facinoris socii fuere. Ille itaque præreptæ quasi gloriæ dolor Argivos, ut Mycenas exscinderent, sollicitavit. Restant tamen ambitus quum aliæ partes, tum porta una, cui leones insistunt. Cyclopum vero et hæc opera esse aiunt, et eosdem Prœto Tirynthis muros fecisse. (6) Inter Mycenarum autem ruinas fons est, Persea nomine, Atreique et filiorum subterraneæ cellæ, in quibus eorum fuere thesauri: sepulcrum etiam Atrei, et eorum item omnium, quos eum Agamemnone a Troja reversos in convivio Ægisthus occidit. Nam de Cassandræ sepulcro inter Mycenæos et Lacedæmonios eos qui circa Amyclas habitant, disceptatur. Est ibidem et ipsius Agamemnonis monumentum, tum Eurymedontis aurigæ: unum etiam idemque Teledami et Pelopis, quos peperisse geminos Cassandram dicunt, infantes vero adhuc parvulos ad parentum tumulum ab Ægistho jugulatos; (7) Electræ etiam: ea enim ab Oreste Pyladæ nuptum data est: e qua Hellanicus scriptum reliquit Medontem et Strophium Pyladæ genitos. At Clytæmnestra et Ægisthus modico a muris intervallo sepulti: neque enim digni sunt habiti qui intra muros humarentur, quo loco Agamemnon situs erat et ceteri, qui cum eo occisi sunt. CAPUT XVII. _ De Heræo (Junonis templo) prope Mycenas — monte Eubœa et Asterione fluvio — ornamentis Heræi et signis ante illud — Junonis et Hebes signis in illo — Chryseide sacerdote Junonis. _ Ad lævam Mycenarum stadia quindecim abest Junonis templum. Præter viam aqua fluit, quæ dicitur Eleutheria. Ea ad expiationes et arcana sacrificia utuntur templi et sacrorum antistitæ. Templum ipsum in planiore Eubœæ parte situm est. Eubœan vero montem appellant. Asterionis etenim amnis filias, Eubœan, Prosymnam, et Acræam, Junonis nutrices fuisse dictitant: (2) et ab earum una Acrææ montem appellatum, qui ex adverso Junonis est: ab Eubœa eum montem, in quo templum est: Prosymnam vero vocatam aream, quæ Junonis templo subjacet. Asterion ipse supra Junonis templum fluit, ac deinde in specum demersus absconditur. Ad ejus ripas herba nascitur, quam Asterionem nominant: eam herbam Junoni quum integram offerunt, tum e foliis coronamenta contexunt. (3) Fani architectum Argivum Eupolemum produnt. Quæ supra columnas opera sunt, ea partim ad Jovis natales, partim ad Gigantum cum diis pugnam, partim etiam ad Trojanum bellum et Ilii eversionem pertinent. Statuæ pro vestibulo stant, quum feminarum, quæ sacerdotio Junonis functæ fuerint, tum heroum tam aliorum quam Orestis. Nam quæ nomine Augusti Imperatoris inscripta est, Orestem illum fuisse asserunt. In pronao sive templi parte antica ad lævam Gratiarum prisci operis signa exstant: ad dexteram Junonis lectus. Ibi etiam dedicatum scutum illud, quod Euphorbo quondam Menelaus in bello Trojano eripuit. (4) Deæ signum in solio sedet eximia magnitudine, auro et ebore fabricatum, Polycleti opus. Corona capiti imposita, quæ Gratias et Horas egregie factas habet. Dea manu altera Punicum malum, altera vero sceptrum tenet. Quæ de malo Punico arcanis referuntur sacris, silentio prætereo. Cuculum vero avem idcirco sceptro aiunt impositum, quod virginis Junonis amore captus Juppiter in eam se avem verterit, quam puella tamquam ludicrum captarit. Hæc ego, et quæ his sunt similia de diis vulgata, etsi vera neutiquam existimo, non putavi tamen negligenda. (5) Adstitisse etiam tradunt Junoni Hebes (_Juventatis_) signum Naucydis arte factum, ipsum etiam ex auro et ebore. Prope eam est super columna vetus Junonis signum: omnium vero vetustissimum, e piro silvestri factum: quod quum Pirasus Argi filius Tirynthem asportasset, Argivi oppido everso in Junonis reportarunt. Ipse illud vidi sedentis forma, et modica magnitudine. (6) Dona quidem digna quæ historiæ mandentur, in eo templo sunt: primum ara, in qua cælatæ Herculis et Hebes nuptiæ, argentea omnia. Deinde pavo ex auro et fulgidis lapidibus, quem dedicavit Adrianus Imperator. Ea enim Junoni sacra avis habetur. Aurea deinde corona est, et purpurea palla, Neronis dona. (7) Sunt autem supra templum hoc antiquioris templi fundamenta, et si quid aliud reliquum flamma fecit. Crematum illud quidem est, quum somnus Chrysidem Junonis sacerdotem oppressisset, incensis proximæ lucernæ lumine coronamentis. Ipsa quidem Chrysis Tegeam ad Aleæ Minervæ aram supplex confugit: neque tamen ea calamitas Argivos usque eo commovit, ut ejus statuam dejiciendam putarent. Manet ea adhuc in priore parte ejus templi, quod conflagrasse diximus. CAPUT XVIII. _ De Persei heroo — Thyeste et Atreo — templo Cereris Mysiæ — tribus Argivorum regnis eorumque regibus — Oreste ejusque sobole — Heraclidarum adventu in Peloponnesum et Argorum, Lacedæmonis ac Messeniæ expugnatione. _ Qua Mycenis Argos iter est, ad lævam Persei juxta ipsam viam sacellum exstat. Nam Perseo hoc etiam in loco honores a finitimis habentur, multo vero maximi in Seripho. Est et apud Athenienses Persei fanum, et in eo Dictyis et Clymenes, qui Persei servatores appellati sunt, ara. At in Argivorum finibus, qui paululum a Persei monumento progressi fuerint, ad dexteram Thyestæ sepulcrum videant: cui aries e marmore impositus est. Aurei enim velleris agnum fratri Thyestes subripuit, quum ejus uxorem stupri consuetudine sibi conciliasset. Atreus vero nulla potuit adduci ratione, ut par duntaxat pari referret: verum Thyestæ liberorum cæde et decantatis illis epulis pœnas a fratre expetivit. (2) De Ægistho utique et Agamemnone non habeo pro comperto dicere, injuriamne Ægisthus prior intulerit, an vero ulcisci voluerit Tantali Thyestæ filii cædem, cui Clytæmnestra a patre Tyndaro virgo desponsa fuerat. Ego sane innatæ ipsos malitiæ condemnare nolim. Sed si Pelopis scelus et Myrtili vindex genius usque adeo eos est persecutus, congruunt nimirum his casibus quæ Glauco Epicydis filio Spartano, quum ille de perjurio faciendo cogitaret, Pythia respondit, perjurii hujus pœnam in nepotes redundaturam. (3) Ab Arietibus (sic enim Thyestæ monumentum vocant) qui aliquantulum processerint, ad lævam cernent regiunculam, cui Mysia nomen: in qua est Mysiæ Cereris ædes. Nomen id sumtum a quodam Mysio, quem Cereris hospitem fuisse Argivi dicunt. Ejus ædis tectum collapsum est: sed in eo delubrum aliud e coctilibus laterculis erectum, in quo e ligno Proserpinæ, Plutonis et Cereris signa. Hinc progressus ad Inachum amnem pervenias. Quem ubi transieris, ad aram primum Solis accedes; deinde ad portam, quæ de proximo templo nominatur, quod est Ilithyiæ. (4) Et Argivos quidem solos ex omnibus Græcis in tria regna divisos novi. Quo enim tempore regnum tenuit Anaxagoras Argi filius, Megapenthis nepos, is furor feminas invasit, ut, quum intra domesticos parietes contineri non possent, per totum agrum palantes vagarentur. Inventus tandem est Melampus Amythaonis filius, qui eas sanaret, ea conditione ut Anaxagoras æquis cum ipso et fratre Biante partibus regnum communicaret. A Biante regnarunt deinceps viri quinque per ætates quattuor, usque ad Cyanippum Ægialei filium, a Neleo genere materno originem ducentes, a Melampode vero sex viri per totidem ætates, usque ad Arnphilochum Amphiarai filium. (5) At indigenarum gens, Anaxagoræ nepotes, regnum longiore multo tempore retinuerunt. Iphis enim Alectoris filius, Anaxagoræ nepos, Sthenelo Capanei fratris filio imperium reliquit. Ac deinde quum post eversum Ilium Amphilochus in eum locum migrasset, qui nunc Amphilochi appellantur, et Cyanippus sine liberis obisset, solus Cylarabes Stheneli filius regnum obtinuit. Verum neque is liberos ullos reliquit. Orestes itaque Agamemnonis filius Argos occupavit, quippe qui non tantum in propinquo habitaret, sed etiam præter paternum imperium majorem Arcadiæ partem sibi adjunxisset, accepisset etiam regnum Spartanum, ac socios e Phocensibus paratos haberet, quandocunque necessitas auxilia postularet. (6) Lacedæmoniis vero regnum ipsi committentibus Orestes regnavit. Illi enim Tyndari ex filia nepotes, quibus parerent, digniores putarunt, quam Nicostratum et Megapenthem, quos Menelaus e serva genuerat. Quum e vita excessisset Orestes, ei in regnum successit Tisamenus filius, quem ex Hermione Menelai filia susceperat. Nam Penthilum nothum ei filium Erigonen Ægisthi filiam peperisse, Cinæthon in carmine epico testatus est. (7) Tisameno regnante Herculis posteri in Peloponnesum rediere, Temenus et Cresphontes Aristomachi filii, quique eos secuti sunt, Aristodemi, qui jam e vita decesserat, tertii eorum fratris filii. Ac de Argis quidem, eorumque regno, jure optimo, uti mihi videtur, certabant. Erat enim Tisamenus Pelopis nepos, ut Heraclidæ a Perseo originem ducebant. Jam vero Tyndarum ipsum ejectum ostendebant fuisse ab Hippocoonte: Hippocoontem ejusque filios ab Hercule interfectos, regnum apud Tyndari liberos depositum. Eodemque jure Messeniæ regnum repetierunt, quod Hercules, Pylo excisa, regionem hanc apud Nestorem depositam reliquisset. (8) His igitur adducti rationibus, Argis et Lacedæmone Tisamenum, ex Messenia Nestoris posteros expulere, Alcmæonem Silli filium, Thrasymedis nepotem, et Pisistrati filium Pisistratum: ad hos Pæonis, qui ex Antilocho natus est, liberos: cumque his Melanthum Andropompi filium, Bori nepotem, Penthili pronepotem, abnepotem Periclymeni. Tisamenus itaque cum suis copiis, ejusque filii cum eo in eam Græciæ partem, quæ nunc Achaia dicitur: (9) Nelei posteri, præter Pisistratum (hic enim ad quos se contulerit, compertum non habeo), reliqui omnes Athenas venere: a quibus Pæonidarum et Alcmæonidarum gens nomen accepit. Nam Melanthus regnum etiam, pulso Thymœte Oxyntæ filio, qui postremus de Thesidis regnavit, Athenis obtinuit. Ceterum de Cresphonte et Aristodemi liberis nihil attinebat hoc loco dicere. CAPUT XIX. _ De Temeno et Deiphonte — Argivis regnum cum republica mutantibus — templo Apollinis Lycii a Danao exstructo — Bitone — Phoroneo ignis inventore — Hypermnestra et Venere Nicephoro — Linorum sepulcris — aliis memorandis. _ Temenus vero Deiphonte Antimachi filio, Thrasyanoris nepote, pronepote Ctesippi, abnepote Herculis, suis ipsius filiis præteritis, quum ad bella omnia tum ad res ceteras gerendas socio et consiliario utebatur. Quem quum sibi etiam generum ante adscivisset, ac Hyrnethoni filiæ plus multo quam ceteris liberis studeret, in suspicionem venit, ne regnum quoque in ipsam et Deiphontem esset translaturus. Quare insidiis illum filii de medio sustulerunt. Eorum deinde natu maximus Cisus regnum tenuit. (2) At Argivi, qui ex antiquissimis temporibus libertatis et juris æquabilis perstudiosi erant, regiam potestatem usque eo in ordinem coegerunt, ut Medoni Cisi filio ejusque posteris nihil omnino aliud quam nomen regni reliquerint. Meltam vero Lacedis filium, decimum Medonis posterum, damnatum populus imperio prorsus exuit. (3) Apud Argivos in urbe longe omnium templorum est nobilissimum Apollinis Lycii, in quo quod ætate nostra exstat dei signum, Attali fuit Atheniensis opus. Antiquissimum e ligno Danaus dedicavit cum ipsa æde. Fuisse vero illis temporibus signa omnia e ligno, et inprimis quæ Ægyptii fecissent, crediderim. Ac Lycium quidem Apollinem hujusmodi de causa dedicavit Danaus. Quum Argos venisset, de regno cum Gelanore Sthenelæ filio contendit: ac quum eorum uterque ad populum multa, et ea maxime probabilia et juri consentanea dixisset, neque omnino, quæ Gelanor afferebat, minus æqua viderentur, causa a populo, ut ferunt, ampliata est in crastinum. (4) Postero die prima luce in boum gregem pro muris pascentium lupus impetum fecit; atque is taurum ipsum gregis ducem adortus est. Visum est Argivis, Gelanori cum tauro, cum lupo esse Danao aptissimam convenientiæ rationem: quod scilicet, uti lupus animal est homini minime familiare, sic propemodum ad id temporis nulla fuisset Danaus Argivorum usus consuetudine. Quare quum taurum lupus confecisset, e re nata Argivi Danao imperium adjudicarunt. Tunc Danaus lupum ab Apolline immissum arbitratus, Lycii (_Lupini_) Apollinis ædem condidit. (5) In ea dedicatum est Danai ipsius solium, et Bitonis posita statua, vir humeris taurum portans. Versibus enim Lyceas testatum reliquit, quum sacra Jovi destinata solenni pompa Nemeam ab Argivis deducerentur, Bitonem eo fuisse corporis robore, ut sublatum taurum portaret. Non longe ab hac statua ignem accendunt: Phoronei ignem appellant. Neque enim iis assentiuntur, qui traditum a Prometheo ignem hominibus dicunt, quum ignis inventum ad Phoroneum referre velint. (6) Lignea Veneris et Mercurii simulacra, alterum Epei opus, Hypermnestræ donum fuisse alterum dicunt. Hypermnestram enim Danaus in judicium vocavit eo crimine, quod una ex omni filiarum numero patris imperata facere neglexisset. Nam qui ex Lyncei salute se periculo carere non posse putaret, ab ea, quæ mandatum facinus, uti sorores, non perpetrasset, insigni se notatum infamia interpretabatur. At Argivorum illa sententiis absoluta, in ejus judicii memoriam Venerem Nicephoron (_Victricem_) dedicavit. (7) In ipso templo Ladas est, qui pedum celeritate cunctos anteivit ætatis suæ homines. Mercurius etiam, e sublata testudine lyram facere meditans. Pro æde solium est, in quo incisa est tauri et lupi pugna: incisa etiam virgo, quæ lapidem in taurum mittit. Dianam illam virginem esse putant. Hæc Danaus dicavit, et loco proximo columnas cum ligneis Jovis et Dianæ signis. (8) Sepulcra ibidem sunt Lini Apollinis filii ex Psamathe Crotopi filia, et Lini, ut ferunt, ejus qui carmina fecit. Verum quæ ad hunc magis pertinent, in alium historiæ locum aptiorem differo. Nam de Psamathe satis multa, qua in parte Megarensium res persecuti sumus, exposuimus. Præter illa est ibidem Apollinis Agyiei (_Vialis_) signum, et Hyetii (_Pluvii_) Jovis ara: ad quam, qui fœdus de Polynice in regnum Thebarum restituendo percusserunt, conjurationem fecere, si Thebas exscindere non potuissent, mortem omnino se oppetituros. De Promethei autem monumento minus quam Opuntii, quæ veritati sint consentanea, mihi videntur Argivi dicere. CAPUT XX. _ De signo Jovis Milichii ejusque origine — Cleobi et Bitone — templo Jovis Nemei et Fortunæ — Choriæ Mænadis sepulcro — Horarum templo — Polynicis et septem ad Thebas ducum aliorumque signis — templo Jovis Servatoris et templo Cephisi — theatro ac signis in eo — templo Veneris ac Telesillæ signo — Telesillæ fortibus factis. _ Si omiseris Creugæ pugilis effigiem, et tropæum de Corinthiis erectum, simulacrum conspicitur Jovis Milichii, e candido marmore, Polycleti opus. Dedicatum vero ob hujusmodi causam audivi. Lacedæmonii, suscepto semel contra Argivos bello, nullum belligerandi finem fecerunt, priusquam utrosque Philippus Amyntæ filius definitis jam tum ab initio agrorum terminis circumscripsit. Nam superioribus temporibus Lacedæmonii de iis, quæ extra Peloponnesum essent, nihil laborantes, de Argivorum semper aliquid finibus carpebant, aut Argivi, si quando Lacedæmonii ad bellum extra fines gerendum se convertissent, tali tempore et ipsi Lacedæmonios urgebant. (2) Quare vehementer exacerbatis utrinque animis, Argivi sibi statuerunt lectissimorum mille hominum præsidium alendum, quibus dux præfectus Bryas Argivus. Is et alia insolenter multa in populum fecit, et virgini cuidam, dum ad virum duceretur, iis ipsis, qui ducebant, ereptæ vitium obtulit. At illa eadem nocte Bryantem somno oppressum oculis orbavit: deprehensa, ubi illuxit, supplex ad populum confugit. Enimvero populus eam non dedere ad supplicium deposcentibus mille viris: quare ad pugnam re utrinque deducta, victor populus in persequendis hostibus iræ indulgens, nullum supplicii genus prætermisit. Interjecto dein tempore et alia expiandi civilis sanguinis causa facta sunt, et Milichii (_quasi Placantis_) Jovis signum dedicatum. (3) Prope sunt in marmore sculpti Cleobis et Biton, qui impositam plaustro matrem ipsimet in Junonis templum trahunt. Eorum e regione Nemei Jovis ædes est: in qua simulacrum dei recto statu ex ære, Lysippi opus. Hinc ad dexteram progressis ostendit se Phoronei sepulcrum. Phoroneo quidem nostra etiamnum ætate parentant. Supra Nemei Jovis Fortunæ fanum est perantiquum, si quidem inventas a se tesseras Palamedes in eo dedicavit. (4) Proximum monumentum Choriæ Mænadis appellant. Bacchi enim castra et alias feminas, et hanc secutam, quum ille Argos exercitum duceret, memorant: at Perseum, dum victoria potiretur, ex illis feminis plurimas occidisse: ac ceteris commune monumentum, huic vero, quod dignitate anteibat, suum est separatim positum. Non longe hinc Horarum est ædes. (5) Illinc rediens positas videas statuas Polynicis Œdipodis filii, et eorum omnium ducum, qui cum illo sub Thebarum muris in acie pugnantes ceciderunt. Eos in septem duntaxat numerum redegit Æschylus, quum plures tamen e primariis viris Argivorum, et ex Messene, nonnulli etiam ex Arcadia, in ejus belli societatem venissent. Prope hos septem (nam et Argivi eum numerum, quem in suo carmine Æschylus expressit, sequuntur) statuæ positæ sunt eorum qui Thebas cepere, Ægialeus Adrasti filius, Promachus Parthenopæi, Talai nepos; Polydorus Hippomedontis, et Thersander; Amphiarai præterea liberi, Alcmæon et Amphilochus: Diomedes ad hos, et Sthenelus: quin et Euryalus Mecistei, et Polynicis filii Adrastus et Timeas. (6) A statuis hisce non longe ostenditur Danai monumentum, et cenotaphium eorum Argivorum, qui aut ad Ilium cecidere, aut jam reduces morte oppressi sunt. Est ibidem Servatoris Jovis ædes. Quam ubi præterieris, domus est ubi Argivorum matronæ Adonin lugent. Ad dexteram viæ templum Cephiso flumini dicatum est. Ejus fluminis aquam non semel a Neptuno exhaustam fuisse dicunt, quum tamen eo ipso in loco, ubi templum est, pro comperto habeant sub terram fluere. (7) Juxta Cephisi templum Medusæ e marmore caput. Cyclopum hoc etiam opus esse dictitant. Vicum, qui a tergo est, Criterium (_Judicium_) in hoc usque tempus nominant, quod in eo de Hypermnestra a Danao judicium factum memoriæ proditum sit. Ab hoc non longe theatrum est. In eo et alia digna sunt quæ spectentur, et vir virum cædens, Othryadam Spartanum Perilaus Argivus Alcenoris filius. Et is quidem Perilaus jam ante de lucta victor in Nemeis renunciatus fuerat. (8) Supra theatrum Veneris fanum: ante cellam aut signum deæ in columna ficta est Telesilla, quæ cantica fecit. Ad pedes ejus carminum illorum volumina jacent: ipsa galeam aspicit, quam capiti jam impositura manu tenet. Fuit Telesilla hæc et aliis de causis inter feminas illustris, et honorem ampliorem etiam ex poetica meruit. Quo tempore Argivi majore, quam dicendo explicari possit, clade a Cleomene Anaxandridæ filio et Lacedæmoniis afflicti sunt, aliis in prœlio cæsis, iis, qui supplices in Argi lucum confugerant, pessumdatis et ipsis, quum primum de pacto convento exiissent, deinde, ubi circumventos se senserunt, una cum luco concremati sint reliqui: ita Cleomenes, consumta Argivorum militari ætate et robore, ad Argos oppugnandum confestim Lacedæmoniorum copias duxit. (9) Ibi Telesilla, ad murorum præsidia servitiis et iis omnibus, qui per ætatem arma ferre non possent, amandatis, e domibus et templis armis, quæ reliqua fortuna belli fecerat, refixis, omnes, quæ integra ætate erant, feminas armavit, et ibi eas collocavit, qua hostes accessuros esse exploratum habebat. Quum * (_prope?_) essent Lacedæmonii, mulieres, bellico clamore minime exterritæ, fortiter et præsenti animo pugnantes, hostium impressionem sustinuerunt. At Lacedæmonii quum cogitare cœpissent, si feminas perdidissent, invidiosam fore eam victoriam; sin victi essent, se turpissime discessuros, mulieribus concesserunt. (10) Atque hoc quidem facinus multo ante Delphici oraculi vox prædixit, quam Herodotus vel aliter vel hoc, quo ego, modo intellectum memoriæ mandavit: Namque animosa viros quum vincet femina et omnem auferet Argolicæ pubi Mavortis honorem, Argivûm multæ lacerabunt unguibus ora. Hæc igitur de præclaro feminarum facinore oraculi verba erant. CAPUT XXI. _ De memorandis ad forum Argivorum — Æneæ signo et loco Delta dicto — sepulcris memorandis — templo Minervæ Salpingos — Epimenide — Pyrrhi monumento — de Medusa Gorgone et Perseo variæ narrationes — de Gorgophone — Laphae — Latonæ templo et Chlori Niobes filia. _ Jam vero qui a Veneris fano descenderint et ad forum flexerint, Cerdûs Phoronei uxoris monumentum offendant. Sunt ibidem templa Æsculapii, et Dianæ cognomento Pithûs (_Suadæ_). Hoc quoque Hypermnestra dicavit, postquam in judicio patrem vicit, quum ille ejus criminis ream egisset, quod Lynceo pepercisset. Est ibidem Æneæ ex ære statua, et vicus, cui Delta nomen. Nominis quæ fuerit causa, quoniam, quæ vulgo prodita sunt, mihi non probantur, consulto prætereo. (2) Ante eum vicum ara erecta est Phyxii (_Liberatoris_) Jovis, et prope Hypermnestræ monumentum Amphiarai matris: aliud etiam alterius Hypermnestræ, Danai filiæ. Sepultus in eodem tumulo Lynceus est. E regione exstat sepulcrum Talai Biantis filii: de Biante autem ejusque posteris jam ante egimus. (3) Minervæ Salpingis (_Tubæ_) cognomento ædem Hegelaum exstruxisse aiunt: fuisse autem eum Tyrseni filium: ac Tyrsenum Hercule et Lyda muliere genitum primum tubam invenisse: cujus postea cantum Hegelaus Tyrseni filius Dores eos docuerit, qui Temenum secuti sunt. Quocirca nominasse eum Minervam Salpingem. Ante ædem Minervæ sepulcrum videas, quod esse dicunt Epimenidis. Lacedæmonios enim, dum bellarent cum Gnosiis, Epimenidem vivum cepisse: ac, quum eum occidissent, quod minime læta ipsis prædiceret, ab ipsis deinde sublatum cadaver eo in loco humasse. (4) At ædificium e candido marmore, quod in medio ferme se foro attollit, non tropæum est de Pyrrho Epirotarum rege, ut ipsi prædicant Argivi, sed cadaveris eo in loco cremati monumentum esse deprehenditur: in quo quum alia, quibus in prœliis utebatur Pyrrhus, insculpta, tum vero elephanti. Atque hoc quidem opus ad ejus bustum erectum est; ossa vero sunt in Cereris æde condita, ad quam occubuisse eum, est a me in libro de Atticis rebus expositum. Et in primo quidem aditu hujus templi Cereris licet adhuc videre in supero forium limine Pyrrhi affixum scutum. (5) Non longe vero ab eo opere, quod in foro Argivorum est, tumulus terræ consurgit, in quo conditum ferunt Medusæ Gorgonis caput: de qua, præter fabulam, hæc quoque alia memoriæ prodita sunt. Phorci eam filiam fuisse: patre mortuo, acceptum ab illo regnum eorum populorum, qui Tritonidem paludem accolunt, tenuisse. Solitam in venationes et pugnas exire cum Libyum, quibus imperabat, manu. Quare quum Persei copiis, quas ille lectissimas ex Peloponneso adduxerat, acie occurrisset, noctu per insidias oppressam. Mortuæ pulchritudinem admiratum Perseum, præcisum caput, ut spectaculo esset, in Græciam reportasse. (6) At Procli Carthaginiensi, Eucratis filio, veri fere similior illa priore historia hæc videbatur. In Africæ desertis bestias gigni multas mirabili specie atque incredibili, feros inter eas viros et feminas feras: ac virum se Romam illinc deportatum vidisse testatur. Conjiciebat itaque, ex illis feminis unam fuisse Medusam: quæ quum a suis gregibus aberrans venisset ad Tritonidem paludem, ejus accolas male mulctarit, usque dum a Perseo esset occisa. Adjutricem vero Perseo Minervam fuisse idcirco esse proditum, quod, qui Tritonidem lacum accolunt homines, Minervæ sacri sunt. (7) Juxta hoc Gorgonis monumentum est Argis Gorgophones (_Gorgonis interfectricis_) Persei filiæ tumulus: cui quare sit id nominis impositum, omnibus, ad quorum aures pervenerit, per se statim perspicuum esse potest. Hanc primam mulierum fuisse aiunt, quæ, Periere Æoli filio, quicum virgo nupta fuerat, mortuo; alteri viro Œbalo nupserit; quum ante sanctum et solenne feminis fuisset, viro mortuo, viduam manere. (8) Ante hoc sepulcrum tropæum erectum est lapideum de Laphae Argivo homine. Hunc (scribo quæ ipsi Argivi de se memorant) dominatu, facto impetu, populus ejecit. Quumque is ad Lacedæmonios confugisset, conati illi quidem sunt in pristinam eum tyrannidem reducere: at Argivi prœlio victos rejecerunt, multosque de Lacedæmoniorum numero, atque ipsum etiam Laphaem, interemerunt. Ab hoc tropæo non longe abest Latonæ ædes: simulacrum Praxitelis opus est. (9) Ejus, quæ deæ adsistit, virginis effigiem Chlorin vocant: filiam Niobes fuisse dicunt, eique ab initio Melibœæ nomen fuisse. Peremptis vero a Diana et Apolline Amphionis liberis, de eo fratrum ac sororum numero hanc solam et Amyclam, quod Latonam fuerint deprecati, servatos fuisse: ac Melibœam quidem præ terrore statim pallidam factam: qui quum ei inde color perpetuus fuisset, pro Melibœa, sumto ex rei eventu nomine, Chlorin (_Pallidam_) appellatam. (10) Et ab his quidem initio templum Latonæ factum Argivi asserunt. At ego, qui Homerum auctorem sequor studiosius aliquanto quam ceteri, nullum omnino relictum de Niobes liberis existimo. Testimonio mihi versus ille est: Hos jaculis cunctos illi duo confecere. Homerus igitur totam funditus Amphionis domum excisam fuisse scivit. CAPUT XXII. _ De templo Junonis Antheæ et sepulcro feminarum, quæ cum Baccho contra Perseum pugnarunt — templo Cereris Pelasgidis — Jovis Mechanei signo — duobus Tantalis — templo Neptuni Prosclystii — templo Castoris et Pollucis — templo Lucinæ ab Helena condito — templo Hecates — Sacada — gymnasio Cylarabi et signo Minervæ Paniæ in eo. _ Ad Latonæ templi dexteram est Junonis Antheæ (_Floridæ_) ædes, et pro æde earum mulierum tumulus, quæ ab Ægæi maris insulis Bacchi castra secutæ, contra Argivos eorumque ducem Perseum pugnantes ceciderunt. A maritimis quidem, unde venerant, locis Halias (_Marinas_) eas nominant. Ex adverso ei monumento Cereris est fanum cognomento Pelasgidis, quod illud dedicarit Pelasgus Triopæ filius. Prope adest Pelasgi ipsius sepulcrum. (2) Quod ubi præterieris, æneum cippum videas modica magnitudine: is vetusta sustinet simulacra, Dianæ, Jovis, Minervæ. Lyceas versibus mandavit, Mechanei (_Machinatoris_) Jovis signum illud esse. Et hoc in loco Argivos tradit ad Trojam ituros conjurasse, non ante se ab eo bello discessuros, quam aut Ilium expugnassent, aut in pugna mortem oppetissent. Alii in eo cippo Tantali ossa condita esse dicunt. (3) Eum Tantalum si intelligunt, sive Thyestæ, seu Brontei filium (utrumque enim traditur), cui nupta fuit Clytæmnestra, priusquam Agamemnoni nuberet, non refragabor in hoc eum loco esse sepultum. At enim qui Jovis et Plutûs est habitus, ejus ego monumentum, valde illud quidem insigne, Sipyli vidi. Sed neque ulla eum vis adegit, ut e Sipylo fugeret, sicuti postea Pelopem, quem armis et exercitu ejecit Ilus Phryx. Sed hæc hactenus satis a nobis quæsita fuerint. Quæ vero rite ad proximum scrobem peraguntur, ea indigenam hominem Nicostratum instituisse aiunt. Mittunt autem in eam foveam hoc etiam tempore ardentes Cereris filiæ Proserpinæ faces. (4) Exstat eodem in loco Neptuni cognomento Prosclystii (_Alluentis_) templum. Mersisse enim maximam partem agri Neptunum memorant, quod Inachus, quique ei in consilio adfuerunt, terram eam Junonis, non Neptuni esse debere pronunciassent. At deinde, quum Juno eum exorasset, ut mare deduceret; per quem locum unda refluxit, in eo Prosclystio Neptuno templum Argivi erexerunt. (5) Ubi aliquantulum processeris, Argi sepulcrum offendes, quem Jove et Niobe Phoronei filia genitum ferunt. Exinde Castoris et Pollucis templum: in quo simulacra quum ipsorum, tum liberorum, Anaxidis et Mnasinoi: atque eorum utriusque matrum, Hilairæ et Phœbes, Dipœni et Scyllidis arte facta e ligno ebeni; equis eorum major pars ex ebeno facta; reliqua, exigua quidem, ex ebore. (6) Prope Castorum Ilithyiæ fanum dicavit Helena, quo tempore, Theseo eum Pirithoo in Thesprotos profecto, a Castore et Polluce Aphidna capta, Helena Lacedæmonem reportata est: fuisse eam aiunt gravidam, et Argis enixam templum Ilithyiæ erexisse: puellam vero, quam peperit, Clytæmnestræ educandam tradidisse (fuisse enim jam tum cum Agamemnone Clytæmnestram), ipsam vero postea Menelao nuptam. (7) Qua de re et Euphorion Chalcidensis, et Alexander Pleuronius, et ante eos Stesichorus Himeræus, idem, quod Argivi celebrant, versibus testati sunt, Iphigeniam Theseo ex Helena genitam. (8) Ultra Ilithyiæ fanum est Hecates delubrum: deæ signum Scopæ opus, e marmore. Atque e regione sunt duo ejusdem deæ signa ex ære; alterum Polycletus, Polycleti frater alterum, Naucydes Mothonis filius, fecit. (8) Qua per viam rectam iter ad gymnasium, quod a Stheneli filio Cylarabi nuncupatur, sepulcrum exstat Licymnii Electryonis filii, quem dixit Homerus a Tlepolemo Herculis filio cæsum: cujus cædis causa Argis exulavit Tlepolemus. Qui paululum a Cylarabi gymnasio, et ea porta, quæ proxima est, diverterint, Sacadæ monumentum inveniant, qui primus Pythicum cantum tibia Delphis cecinit. (9) Per hunc Sacadam placatus Apollo, rediit cum tibicinibus in gratiam, quum ante eos male odisset propter Marsyæ et Sileni certamina. In Cylarabi gymnasio signum est Minervæ, cui Paniæ [_Capaniæ?_] cognomen. Stheneli ibidem tumulum, ipsius etiam Cylarabi ostendunt. Præterea exstructum est non longe a gymnasio commune monumentum iis Argivis, qui cum Atheniensibus classe, ut Syracusas et Siciliam in potestatem redigerent, profecti sunt. CAPUT XXIII. _ De templo Bacchi ejusque signo — aliis memorandis et Batonis templo inter illa — Hyrnethûs sepulcro — nobilissimo Æsculapii templo et signo — Dianæ Pherææ signo et Argivis Palladium sibi vindicantibus — Heleno Priami filio — Acrisii æneo thalamo — templo Bacchi Cresii (Cretici) et Veneris Cœlestis — arce Argivorum Larisa. _ Hinc ea contendentibus via, cui nomen Cœle (_Cava_), ostendit se ad dexteram Bacchi ædes: cujus signum delatum tradunt ex Eubœa. Nam quum, Græcis ab Ilii expugnatione redeuntibus, ad Caphareum fractis navibus Argivii ii qui e naufragio terram prensare potuerunt, frigore prope et fame consumti, precati dicuntur, ut quis deorum se in tantis rerum difficultatibus salvos vellet. Quum itaque processissent, specum Bacchi animadverterunt, et dei in eo signum. In eum vero specum multæ se capræ silvestres frigus fugientes gregatim immiserant: quibus Argivi mactatis, carnibus famem, pellibus frigus repulerunt. Deinde vero, quum hiems remisisset, reparatis navibus in patriam vecti, signum, quod tunc e specu asportarunt, hac etiam ætate religiose colunt. (2) Proxime ad Bacchi templum videas Adrasti domum, et paulo longinquius Amphiarai fanum: ultra fanum Eriphyles monumentum: deinceps Æsculapii delubrum est, et post hæc Batonis ædes. Fuit hic Baton Amphiarai gentilis, et ipse de Melampodidarum genere: qui quum Amphiarao in prœlio aurigæ operam navaret, rejectis a Thebarum muris Argivis, eodem terræ hiatu, quo ille, cum curru haustus evanuit. (3) Jam vero a Cœle redeuntibus, qui in conspectu est tumulus, Hyrnethûs esse dicunt. Quod si cenotaphium velint esse atque in ejus feminæ memoriam modo exstructum, non absurda dicunt: sin Hyrnethûs ipsius cadaver ibi conditum credunt, mihi id nullo pacto persuaserint. Persuadeatur de hac re illis quibus Epidauriorum res ignotæ sunt. (4) De Æsculapii vero templis quod apud Argivos nobilissimum est, habet dei signum, quod ætate nostra exstat, sedens, e candido lapide. Assidet ei Hygiea: assident qui signa ipsa fecerunt, Xenophilus et Straton. Templum dedicavit initio Sphyrus Machaonis filius, Alexanoris illius, cui apud Sicyonios Titanæ honores habentur, frater. (5) Pherææ vero Dianæ (Pheræam enim Argivi etiam venerantur Dianam æque ac Athenienses et Sicyonii) signum hi quoque, ut illi, ad se Pheris (quæ civitas est in Thessalia) deportatum tradunt. Jam vero quod apud se in urbe Argivi esse dicunt Deianiræ Œnei filiæ monumentum, et Heleni Priami filii; Minervæ etiam signum post Ilii eversionem ad se translatum, illud scilicet per quod fieri potuit ut expugnaretur Ilium: illis ego neutiquam assentior. Nam Palladium (sic enim est Minervæ signum appellatum) satis manifestum est Æneam in Italiam deportasse. Ac Deianiram Trachine scimus, non Argis, finem vivendi fecisse, et ejus tumulus juxta Heracleam sub Œta monte adhuc exstat. (6) Quæ vero ad Helenum Priami filium pertinent, ea sunt a me superius exposita: venisse illum in Epirum cum Pyrrho Achillis filio; cujus liberorum tutelam suscepisse et Andromachen duxisse uxorem: porro Cestrinen Epiri partem a Cestrino Heleni filio nomen accepisse. Neque vero ignorant qui res veteres Argivorum explicant non omnia se ad historiæ fidem commemorare: commemorant tamen, quoniam scilicet vulgus concepta semel opinione in contrariam persuadendo traducere, promtum non est. (7) Habent Argivi alia quoque, quæ spectentur, digna: inter ea subterraneum ædificium: in quo fuit thalamus ex ære, quem fecisse dicitur Acrisius ad filiæ custodiam: verum eum evertit Perilaus, dum tyrannide oppressam urbem teneret. Nunc Crotopi in eo monumentum est, et Cresii (_Cretici_) Bacchi templum. (8) Baccho enim, quum, exstincto bello, quod cum Perseo gerebat, inimicitias posuisset, et alios magnos utique ac præclaros honores decretos memorant, et nominatim hoc ei delubrum dicatum: (8) Cresius vero postea nuncupatus est, quod eo in loco mortuam Ariadnam sepulturæ mandaverant. Tradit Lyceas, quum templum instauraretur, fictilem urnam inventam, in qua Ariadna condita fuisset: spectasse illam se, et Argivorum alios. Prope Bacchi est etiam Cœlestis Veneris fanum. Arcem Larisam appellant de Pelasgi filiæ nomine: a qua duæ etiam eodem nomine nuncupatæ sunt urbes in Thessalia: quarum altera est ad mare, altera vero ad Peneum amnem. CAPUT XXIV. _ De memorandis in via ad arcem Argivorum, templo Junonis Acrææ Apollinis Diradiotæ, ejusque oraculo — Minervæ Perspicacis templo et stadio — sepulcro Ægypti filiorum — memorandis in arce — templo Jovis Larisæi in summa arce et Minervæ templo — ligneo signo Jovis tres oculos habente — memorandis in via ad Tegeam — templo Dianæ Orthiæ et signis in vertice montis Lycones — monte Chaone, Erasini fluvii emersu in montis radice et Bacchi festo Tyrba dicto — Cenchræis — reliquiis urbis Hysiarum. _ Ascendentibus in arcem ostendit se Acrææ Junonis fanum: Apollinis etiam ædes, quam primus omnium Pythæus Delphis veniens erexisse dicitur. Quod nunc exstat in eo signum, ex ære est, recto statu, Diradiotes Apollo cognomento. Nam et locus ipse, in quo templum, Diras (_Jugum_) vocatur. Oraculum in eo templo (nam nostra quoque ætate in eo responsa consulentibus redduntur) hoc modo editur: femina, cui viri consuetudine interdictum est, respondet: ea noctu agna facit singulis mensibus, ac statim victimæ sanguine libato, furore divinitus afflatur. (2) Diradiotæ Apollinis templo proximum est Perspicacis Minervæ, a Diomede dicatum, quod pugnanti ad Ilium caliginem dea ab ejus oculis removisset. His stadium adjunctum est, in quo Jovi Nemeo et Junoni ludos faciant. Qua ad arcem iter, ad viæ lævam Ægypti filiorum monumentum hoc etiam in loco est. Sunt enim hic abscissa a reliquo corpore condita capita, sicuti in Lerna sine capitibus corpora. Nam et eorum cædes ad Lernam commissa: adolescentes vero quum feminæ trucidassent, capita absciderunt, quo certum facinoris indicium ad patrem deferrent. (3) In extrema arce, cui Larisa nomen, ædes est Jovis cognomento Larisæi. Fastigium ea jam nullum habet; neque dei signum, quod ligneum est, basi amplius insistit. Jam Minerve ædes proxima valde digna est quæ spectetur. In ea quum alia signa posita sunt, tum Jovis ligneum oculos habens duos, qua in parte homini eos natura locavit, tertium vero in fronte. Hunc illum esse Jovem Patrium tradunt, qui in Priami Laomedontis filii aula sub divo positus fuit, ad cujus aram dicitur Priamus capto Ilio confugisse: (4) obtigisse vero eum in divisione prædæ Sthenelo Capanei filio, hocque ipso in loco ab eo in rei memoriam dicatum. Habere autem eum tres oculos idcirco conjicere quis possit? quod communis omnium hominum sermo regnare in cœlo Jovem prædicat: sed et eum deum, qui sub terra imperare dicitur, Homeri quidam versus Jovem nominat: Juppiter infernus, atque inclyta Persephonea. Æschylus porro Euphorionis filius ipsum maris etiam regem Jovem appellat. Quare hac ductus ratione, quicunque illum fecit, tres ei oculos attribuit, unum et eundem significans deum tribus, quas dii tres sortiti inter se dicuntur, mundi partibus imperare. 5. Jam viæ Argis et in alia Peloponnesi loca ducunt et ad Tegeam Arcadiæ urbem. Ad ejus dexteram est Lycone mons, in quo pulcherrimæ arbores cupressi. Erectum est in montis vertice Orthiæ Dianæ templum: ubi signa Apollini, Latonæ et Dianæ dicata ex candido marmore, Polycleti esse opera aiunt. Qua ex monte descenditur, ad publicæ viæ lævam alia est Dianæ ædes: (6) a qua non longe ad dexteram viæ mons, qui Chaon dicitur: cujus imæ partes sativis arboribus vestiuntur. Erumpunt hic manifesto emersu Erasini aquæ, a Stymphelo illæ quidem Arcadiæ ortum ducentes, haud aliter quam scatebræ illæ, quæ Rhiti appellantur, ab Euripo ad Eleusinem, inde vero in mare illic profluentes. Ad ipsam hanc Erasini e monte Lycone eruptionem Baccho et Pani sacra faciunt. Baccho quidem festos etiam dies agunt, quam Tyrben (_Turbam_) nominant. (7) Jam vero ad eam viam, quæ Tegeam ducit, si redeas, ad dexteram vici ejus, quem Trochon appellant, Cenchreæ sunt. Cui castello unde sit nomen, memoriæ non est traditum: videri tamen possit et ipsum a Cenchreo Pirenes filio nuncupatum. Busta eo in loco sunt Argivorum qui Lacedæmonios ad Hysias vicerunt: quod prœlium inter ipsos factum invenio Pisistrato archonte apud Athenienses, anno quarto Olympiadis (_vigesimæ septimæ?_) qua Eurybotus (_Eurybates?_) Atheniensis victor de curriculo renunciatus est. Qua certe parte ad planiora descenditur, ruinæ se ostendunt Hysiarum, oppidi in Argolide quondam siti: quo in loco cladem Lacedæmonios accepisse tradunt. CAPUT XXV. _ De templo cum duplici aditu in via, quæ Argis Mantineam ducit — vico Œnoe ab Œneo nominato — monte Artemisio et fontibus Inachi — vico Lyrcea et facium festo — vico Orneæ dicto ejusque memorandis — memorandis in via Epidaurum versus et Prœti cum Acrisio pugna — Tirynthis reliquiis, muris a Cyclopibus exstructis — vico Midea — vico Lessa et monte Arachnæo. _ Quæ vero Argis Mantineam ducit via, non est omnino eadem, qua Tegeam iter est: verum hæc a porta initium habet, loco ei, quam Dirada diximus appellari, proxima. In hac via templum erectum est aditu duplici, quorum alter ad orientem, alter ad occasum conversus est: in illo Veneris ligneum simulacrum; in altero ad occasum Martis positum est. Utrumque Polynicis et Argivorum qui auxilio ei fuerunt in persequenda fratris injuria, dona fuisse aiunt. (2) Hinc progressus quum torrentem trajeceris, cui nomen Charadro, ad vicum accedas qui Œnoe dicitur, ab Œneo (ut Argivi dicunt) nuncupata. Œneum enim aiunt Ætoliæ regno pulsum ab Agrii filiis ad Diomedem Argos confugisse: illum vero, ducto in Calydoniam exercitu, Œnei quidem injurias ultum, negasse tamen se posse illic permanere. Hortatum itaque esse, ut se Argos sequeretur: quod quum fecisset, tum alios ei honores perinde atque æquum fuit paterno avo, habuisse, tum vero vicum eum, in quo e vita excessit, Œnoen vocasse. Hinc igitur Argivis est Œnoe. (3) Supra Œnoen Artemisium mons est, et in ejus jugo Dianæ templum. In eodem monte sunt etiam Inachi amnis fontes, haudquaquam illi dubii, etsi aqua minime longum per spatium supra terram est. Illic nihil aliud visitur, quod quemquam possit magnopere detinere. (4) Ab eadem porta, quæ ad Diradem est, via altera Lyrcean deducit. In hoc oppidum confugisse dicitur Lynceus, quum de quinquaginta fratribus unus est necis periculo liberatus; atque hinc face prolata signum dedisse. Ita enim ei cum Hypermnestra convenisse, ut, quum Danai insidias effugiens in tutum se aliquo recepisset, inde facem ostentaret. Ipsam etiam vicissim Hypermnestram aiunt a Larisa facem protulisse, quo se significaret periculum omne evasisse. In cujus rei memoriam Argivi quotannis facium festum celebrant. (5) Oppidum quidem ante Lyncea vocabatur: verum quum Lyrcus idem postea tenuisset nothus Abantis filius, ab eo Lyrcea nomen accepit. In ejus ruinis et alia exstant nihil omnino digna, quorum fiat mentio, et pila cum Lyrci statua. Argis Lyrcea abest stadia ferme sexaginta: totidem ab Orneis. Ac Lyrceæ mentionem in Græcis, qui sunt ad Trojanum bellum profecti, percensendis nullam omnino fecit Homerus: nam ea jam tum ætate desertum id oppidum fuit. Orneæ vero incolumes erant, et ab Homero, proinde ut loco priores in Argivorum finibus sunt, ita prius quam aut Phlius aut Sicyon nominantur. (6) Nomen habuere ab Orneo Erechthei filio: cui Peteus genitus est filius, Peteo Mnestheus is, qui Agamemnonem cum Atheniensibus in evertendo Priami regno juvit. Ejecti vero postea sedibus suis Orneatæ ab Argivis, eorum civitatis inquilini facti sunt. Est Orneis Dianæ fanum: in eo ligneum stat signum. Exstat et ædes altera, diis eadem omnibus dicata. Ultra Orneas sunt Phliasiorum et Sicyoniorum fines. 7. Qua Argis in Epidauriorum agrum iter est, ad dexteram ædificium surgit pyramidis forma. In eo scuta, ea figura, qua sunt Argolici clypei. Commissam eo ipso in loco inter Prœtum et Acrisium pugnam de regno æquo Marte memorant: pacem postea inter eos conciliatam, quod neutrius satis firmum sine alterius opibus esse posset imperium: congressos autem tunc primum cum scutata utrinque acie. Atque iis quidem, qui ex utroque exercitu ceciderant, quod res inter cives et propinquos gesta fuerat, commune ibi sepulcrum est erectum. (8) Hinc progressis ad dexteram se Tirynthis ruinæ ostendunt. Etiam Tirynthios ejecerant Argivi, quod, iis in civitatem suam receptis, augeri civium multitudine suam urbem voluerunt. Tiryntha quidem heroem, a quo urbi nomen, Argi filium, Jovis nepotem fuisse perhibent. Urbis muros, qui soli inter ruinas reliqui sunt, Cyclopum sunt opus: exstructi vero sunt e rudibus lapidibus, quorum singuli ea magnitudine sunt, ut ne minimus quidem eorum loco moveri possit jumentorum bigis. Parvi vero inserti sunt olim lapides, ut per eos majores aptiore structura coagmentarentur. (9) Qua ad mare descenditur, Prœti filiarum thalami sunt. Quodsi in militarem viam redeas, ad Mideam, quæ ad ejus lævam est, venias. Regnasse hic ferunt Electryonem Alcmenæ patrem: ætate quidem nostra ita deleta est Midea, ut sola area restet. (10) Qua Epidaurum recta contenditur, vicus est Lessa, in quo Minervæ delubrum, et deæ ligneum signum, nihil omnino ab eo differens, quod in Larisa arce est. Supra Lessam Arachnæus mons: Sapyselaton quum ante diceretur, regnante Inacho ita cœptus est appellari. In eo aræ Jovis et Junonis, ad quas in magna soli siccitate immolant. CAPUT XXVI. _ De Epidauriorum et Argivorum finibus — primis Epidauri dominis — Epidauro, a quo Epidauria regio nomen accepit — de Epidauria terra Æsculapio sacra et Æsculapii natalibus varia narratio — de Epidauro, Æsculapii patria, et variis locis, ubi Æsculapius colitur. _ Ad Lessan cum Argivorum agro Epidauriorum fines junguntur: in quorum priusquam urbem introeas, in Æsculapii templum venias. Hanc regionem qui ante Epidauri in eam adventum tenuerint, non habeo dicere: quin Epidauri etiam ipsius qui posteri fuerint, non potui de incolis cognoscere. Regnasse illi quidem ante Dorum in Peloponnesum adventum Pityreum memorant, Ionis nepotem, Xuthi pronepotem: ab eoque sine pugna traditam Deiphonti et Argivis regionem: (2) venisse vero eum cum civibus suis Athenas, ibique domicilium constituisse: Deiphontem Epidauriam terram occupasse cum ea manu Argivorum, qui a reliquis Argivis Temeno mortuo desciverant. Deiphontes enim et Hyrnetho Temeni liberos oderant: et quæ secuta est eos multitudo, plus illis multo, quam Ciso et fratribus studebat. Epidaurus ipse, a quo regioni nomen, uti Elei tradunt, Pelope natus est: sed si Argivorum famam sequimur et eorum carminum, quas Eœas magnas appellant, Epidauro pater fuit Argus Jovis filius. Ipsi enimvero Epidaurii Apollini Epidaurum filium tribuunt. (3) Causam vero hujusmodi afferunt, quare sacra sit Æsculapio potissimum regio. Venisse in Peloponnesum Phlegyam visendæ ejus terræ studio simulato, re ipsa vero, ut specularetur, quam frequens ea esset incolarum multitudine, quidque militaris ætatis ac roboris haberet. Fuit enim Phlegyas omnium sui temporis bellator acerrimus: quippe qui, in quamcumque partem excursiones fecisset, ex ea quum frumenta, tum reliqua omnia agebat et rapiebat. (4) Is quum jam Peloponnesum intrasset, filia, quæ patrem sequebatur, quum adhuc se uterum ex Apolline ferre patrem celasset, in Epidauriorum finibus puerum enixa, illum in monte exponit, cui hac ipsa etiam ætate Titthion nomen, quum ante Myrgion appellaretur. Exposito enim ibi infanti lac præbuit capra, quæ cum ceteris in eo saltu pascebat, dum interea eum canis custodiret. (5) Ibi Aresthanas (fuit enim hoc caprario nomen) quum a reliquo grege in pecore recensendo capellam unam, cumque ea canem aberrasse animadvertisset, totum eum saltum studiose quæritans peragravit: inventum vero puerum quum tollere cuperet, ac jam propius accederet, effulsisse aiunt cœlestem ab illo ignem: quo deterritum pastorem, quum divinum quiddam id esse, uti erat, suspicaretur, retrocessisse. Mox fama per terras ac maria omnia vulgavit, sanari ab illo quovis morbo laborantes, mortuos etiam excitari. (6) Alia etiam eadem de re prodita est historia: Coronidem Æsculapio jam gravidam cum Ischye Elati filio concubuisse: ob id interemptam a Diana, quod illa Apollini factam contumeliam ulcisci voluit, ardente vero rogo, e media flamma puerum a Mercurio ereptum. (7) Sed et tertia quædam de Æsculapii natalibus fabula vulgata est, quæ mihi quam longissime a veritate abhorrere videtur: Æsculapium Arsinoe Leucippi filia natum. Etenim Apollophani Arcadi, quum Delphos venisset ex deo quæsiturus, genitusne ex Arsinoe esset Æsculapius, et civisne esset Messeniorum, responsum a Pythia his versibus datum: Asclepi, auxilium cunctis mortalibus almum, filia quem Phlegyæ peperit mihi juncta cubili in campis, Epidaure, tuis, formosa Coronis. Quod sane oraculum luculenter declarat, non esse natum ex Arsinoe Æsculapium: verum id aut Hesiodus, aut ex iis aliquis qui Hesiodi carminibus versus suos interposuere, in Messeniorum gratiam finxerunt. (8) Testimonio vero mihi etiam hoc est Epidauri genitum Æsculapium, quod ejus templa et festa splendidissima quæque ex Epidauro derivantur. Nam et Athenienses se Æsculapium mysteriis initiavisse eo die quem hinc Epidauria nuncupant, atque ab illo se divinos honores habere Æsculapio cœpisse tradunt: et Archias Aristæchmi filius a convulsione membrorum, qua inter venandum apud Pindasum correptus fuerat, in Epidauria sanatus, inde dei religionem Pergamum traduxit: (9) acceptam a Pergamenis deinde Smyrnæi templo consecrarunt, quod nostra ætate Æsculapiei nomine ad mare est. Quin et, qui colitur Balagris apud Cyrenenses Æsculapius, Medici cognomento, ex Epidauro sumtus est. A Cyrenaico est id Æsculapii templum, quod Lebenæ (quæ est Cretensium urbs) exstat. Dissimilis in eo sacri ritus, quod Cyrenaici capras mactant, quum apud Epidaurios institutum hoc omnino non sit. (10) Deum vero statim ab initio habitum Æsculapium, neque ejus religionem solo temporis progressu et fama hominum profecisse, et aliis argumentis colligo, et ex Homeri versibus, quibus hæc ille de Machaone dicentem facit Agamemnonem: Talthybie, huc propera, magnumque Machaona nobis duc, hominem Asclepi genitum de semine. Idem est enim, ac si dixisset hominem dei filium. CAPUT XXVII. _ De Æsculapii sacro apud Epidaurios — Æsculapii signo — æde Tholo et picturis in ea, ac pilis, quibus morbi et nomina sanatorum inscripta sunt — Hippolyto ab Æsculapio in vitam revocato — theatro Epidauriorum — aliis templis et memorandis in luco Æsculapii — templis et operibus ab Antonino senatore Epidauri exstructis — montibus luco imminentibus et memorandis ibi. _ Æsculapii lucum circumquaque termini cingunt: intra cujus ambitum mori quenquam aut nasci religio est: eodem scilicet ritu, qui et in Delo insula servatur. Jam vero quicquid civis peregrinusve immolavit, id totum intra eundem ambitum consumitur: quem ritum Titanæ etiam servari novimus. (2) Æsculapii simulacrum dimidio ferme minus est eo, quod Athenis est Jovis Olympii: auro illud quidem et ebore perfectum. Testatur inscriptio, opus esse Thrasymedis, Arignoti filii, Parii hominis. Sedet in solio scipionem tenens: altera manu draconis caput premit, cane ad pedes decumbente. In solio Argivorum heroum opera cælata sunt: Bellerophontes Chimæram conficit, Perseus Medusæ caput abscissum tenet. Supra templum loci sunt in quibus, qui precatum deum venerunt, dormiunt. (3) In propinquo ædificium est rotunda figura, atque e candido marmore, Tholum appellant, dignum quod visatur. In eo Pausiæ pictoris opus, Amor abjecto arcu et sagittis, eorum loco lyram sublatam tenens. Ebrietas etiam ab eodem artifice facta. Bibit ea e vitrea phiala. Expressa ita est in tabula vitrea phiala, ut per ejus perspicuitatem muliebre se os ostendat. Pilæ vero intra ambitum priscis temporibus multæ steterunt, e quibus sex ætate mea reliquæ. In iis virorum et feminarum, quæ a deo sanatæ sunt, nomina incisa, morborum etiam, quo quisque laborarat: addita est curationis ratio. Scripta vero sunt omnia Dorica lingua. (4) Seorsum est ab aliis antiqua pila. In ea incisum, dicasse Æsculapio Hippolytum equos viginti. Hujus pilæ inscriptioni consentanea Aricini dicunt, discerptum ob Thesei imprecationes Hippolytum in vitam ab Æsculapio revocatum: neque postea patri unquam ignoscere voluisse, verum, omni ejus deprecatione spreta, in Italiam venisse ad Aricinos, ibique dicato Dianæ templo regnasse. Mea quidem etiamnum ætate iis, qui ad templum singulari certamine vicerint, præmium deæ sacerdotium propositum, est. Sed in certamen istud ingenuus nemo descendit: servi duntaxat, qui fuga se dominis subduxerint. (5) In ipso templo apud Epidaurios theatrum est omnium mea sententia spectatu dignissimum. Nam Romanorum quidem theatra quum ornamentis longe superant cetera, ubicunque locorum reperiantur, tum magnitudine antecellunt id, quod Megalopoli visitur in Arcadia: de arte vero, partium convenientia ac pulchritudine, quis Polycletum audeat in certamen provocare? Polycletus enim etiam theatro huic ædificando præfuit, idemque rotundam ædem fecit. In luco ædes est Dianæ, et simulacrum Epiones, Veneris item templum, ac Themidis. Curriculum præterea, qualia Græcis sunt pleraque, terræ agger; denique aquæ ductus, quum testudine, tum reliquo opere ita exornatus, ut mereatur spectari. (6) Quæ vero opera Antoninus vir senatorius ætate nostra fecit, hæc sunt: Æsculapii balneæ, deorum templum, quos Epidotas nominant. Dicavit præterea ædem Hygieæ, Æsculapio et Apollini cognomento Ægyptiis. Porticam præterea idem vir restituit, quæ Cotyos est appellata: ea vero collapso tecto tota jam corruerat, ut quæ e crudis fuerat exstructa laterculis. Quumque Epidaurii fani accolæ ægerrime ferrent, quod et feminæ eorum sub tecto non parerent et ægri sub dio animam agerent: Antoninus domo ædificata, hoc quoque incommodum removit. Fuit itaque in posterum et ad moriendum ægris, et ad pariendum mulieribus consecratus religione locus. (7) Montes supra lucum sunt duo: Titthion alter, alter vero Cynortium, in quo Maleatæ Apollinis templum, quod solum de antiquis operibus exstat. Nam quæ circa templum hoc Maleatæ sunt cetera et aquæductus castellum, cum receptaculo depluentis aquæ, ea omnia Epidauriis fecit Antoninus. CAPUT XXVIII. _ De draconibus, quum iis, quos regio Epidauria alit, tum aliis Æsculapio sacris — monte Coryphæo et templo Dianæ Coryphææ — loco Hyrnethio dicto, ac de Deiphonte et Hyrnetho — sepulcris Melissæ et Proclis. _ Dracones quidem quum ceteri (_?_) tum aliud quoddam genus fulvo magis colore conspicuum Æsculapio sacri habentur; suntque illi hominibus cicures. Eos sola Epidauriorum terra alit: quod in certis animalium generibus aliis etiam regionibus video contigisse. Siquidem sola Africa terrestres crocodilos gignit, duûm cubitûm nihilo minores: ab Indis vero solis quum alia, tum vero aves psittaci afferuntur. At serpentes illos magnos, supra triginta cubitum magnitudinem excrescentes, quales et India et Africa nutrit, non dracones, sed ex alio quodam genere Epidaurii esse affirmant. (2) Qua ad montem ascenditur, secundum viam est olea, quæ Strepta (_intorta_) nominatur. Manu eam ab Hercule in orbem circumductam eam figuram memorant accepisse. An vero idem hanc terminum Asinæis statuerit iis qui in Argolica terra sunt, non possim ego facile judicare: nam neque alio ullo in loco, eorum tota regione ad vastitatem redacta, ulla se ostendunt satis manifesta finium monumenta. In summo monte eminet Coryphææ Dianæ templum, cujus in cantico quodam suo Telesilla mentionem fecit. (3) Qua in ipsam Epidauriorum urbem descensus est, agrum videas undique agresti olea convestitum. Eum vocant Hyrnethium. De Hyrnethone autem, quæ ab Epidauriis accepi, quæque maxime probabilia videntur, ea scribam. Cisus et Temeni reliqui filii intelligebant, non mediocri dolore Deiphonten affectum iri, si quo modo ab eo possent Hyrnethonem abducere. Venerunt itaque Epidaurum Cerynes et Phalces; nam minimo eorum natu Agræo fratrum consilium minime probabatur. Constiterunt illi cum curru pro muro, evocata per caduceatorem videlicet ad colloquium sorore: (4) quæ quum morem gessisset vocantibus, primum omnium adolescentes Deiphonten criminari, deinde illam obnixe orare, ut Argos reverti vellet, pollicentes quum alia multa, tum viro se eam nuptum daturos, et rebus omnibus multo, quam Deiphontes esset, meliori, et quum hominum numero, tum agri felicitate longe superiori. Quæ audiens Hyrnetho indignissime tulit, ac, ut par pari referret, Deiphonten respondit sibi merito placere plurimum, fuisseque eum Temeno generum minime pœnitendum: at illos Temeni percussores potius quam filios appellari posse. (5) Ad hæc illi nihil respondentes, feminam comprehensam atque in currum impositam abduxere. Quum vero Epidauriorum quidam ad Deiphonten detulisset, a Ceryne et Phalce invitam abduci Hyrnethonem, et ille quam potuit celerrime fugientes est insecutus, et Epidaurii, re audita, præsto fuere. Deiphontes quidem homines assecutus, Cerynen jaculo transfixit: at Phalcen, quum Hyrnethonem arcte complexus teneret, jaculari veritus, ne illam, si forte aberrasset, interimeret, cominus cum eo congressus, abstrahere a muliere conabatur. At Phalces pertinacius et violentius retinens ac trahens, mulierem gravidam exanimavit. (6) Atque ille quidem, quum se in sororem tam impium facinus commisisse animadvertisset, incitato vehementius curru sese in fugam dedit, quo anteverteret, priusquam Epidauriorum concursu opprimeretur. Deiphontes cum liberis (erant enim ei jam filii Antimenes, Xanthippus, et Argeus, filia vero Orsobia, quam postea Pamphylus Ægimii filius uxorem duxisse fertur) sublatum Hyrnethûs cadaver in locum hunc deportarunt, qui ab ea Hyrnethium vocatur: (7) condito vero sacello, et alios illi honores habuere, et sanxerunt ne, quæ aut ex oleis, aut alia ulla arbore in eo agro enata, vi aliqua abscissa avulsave forent, a quoquam domum asportari ad ullum usum possent, sed, quod sacra essent Hyrnethoni, omnia illic ut relinquerentur. (8) Non longe ab urbe est Melissæ monumentum, quæ Periandro Cypseli filio nupta fuit. Aliud ibidem est Proclis Melissæ patris, qui Epidauriis imperavit, quemadmodum et gener ejus Periander Corinthiis. CAPUT XXIX. _ De memorandis in urbe Epidauro templis et signis — Ægina insula e regione Epidauri, antea Œnone dicta — Phocide — Æacidis — Æginetarum fatis — Æginæ memorandis — Æaceo et siccitate Græciæ Æaci precibus sublata — Phoci certamine cum Telamone et Peleo ejusque nece — theatro et stadio Æginæ. _ Ipsa quidem Epidauriorum urbs hæc habet, quæ monumentis literarum mandentur, dignissima. Templum est Æsculapii, in quo ipsius dei, et Epiones signa. Epionen uxorem fuisse Æsculapii, memorant. Hæc sub dio sunt e lapide Pario. Intra muros templa sunt Bacchi, et Dianæ lucus. Diana ad imaginem venantis facta est. Veneri etiam templum exstructum. At quod est apud portum in projecto in altum promontorio situm, id Junonis esse aiunt. Jam Minervæ ligneum quod in arce signum est, valde illud quidem insigne, Cissæam Minervam nominant. 2. Æginetæ insulam incolunt, quæ e regione Epidaurii agri est: in qua ab initio nullos fuisse incolas dicunt; sed in eam vacuam et desertam a Jove Æginam Asopi filiam deportatam: a qua, quum Œnone ante vocaretur, nomen acceperit. Verum quum Æacus jam adolevisset, rogasse Jovem aiunt, ut inquilinos sibi daret. Illum itaque e terra homines, a quibus insula teneretur, protulisse. Neminem vero præter Æacum, qui in ea insula regnarit, nominare possunt. Ac satis quidem scimus, neminem omnino de Æaci filiis in Ægina permansisse. Peleus enim et Telamon ob Phoci cædem solum verterunt; Phoci autem filii circa Parnassum tenuerunt eam regionem, cui nunc Phocidi nomen est. (3) Una tamen ante hunc ætate hoc ei regioni nominis est inditum a Phoco Ornytionis filio, qui illuc venerat. Hoc sane Phoco regnante, ea duntaxat regio Phocis est nuncupata, quæ est circa Tithoream et Parnassum. Postea vero ab Æaci filio proxima etiam loca omnia hoc nomen acceperunt quum eorum qui Minyis Orchomeniis finitimi sunt, tum qui ad Scarpheam Locrorum urbem pertendunt. (4) Et a Peleo quidem Epiri reges fuere oriundi: quod vero ad Telamonis filios attinet, minus fuit ab Ajace, quum privatam ille semper vitam egisset, illustre genus: præterquam quod Miltiades, cujus ductu ad Marathonem ab Atheniensibus pugnatum est, et Cimon ejus filius, insignem gloriam adepti sunt. At Teucri posteri Cypriorum regnum usque ad Euagoram obtinuere. Jam Phoco Asius poeta filios fuisse memoriæ prodidit Panopeum et Crisum. E Panopeo natus est Epeus, qui Durium equum fecit, uti Homerus memorat. Crisi nepos fuit Pylades, Strophio Crisi filio et Anaxibia Agamemnonis sorore genitus. Hæc fuit gentis, qui sunt Æacidæ appellati, omnis posteritas: ea autem stirps ab initio usque alio commigravit. (5) Interjectis deinde temporibus Argivorum pars ea, quæ Epidaurum cum Deiphonte occupavit, in Æginam transmisit, atque ejus insulæ indigenis permista, Dorum in eam quum mores, tum linguam importavit. Post hæc vero eousque auctæ sunt Æginetarum opes, ut navalibus copiis Atheniensibus ipsis fuerint potentiores: et Persico quidem bello secundum Athenienses maximum navium numerum deduxere. Verum non fuit hæc ipsis potentia diuturna: siquidem ejecti sedibus suis ab Atheniensibus, Thyream ab Lacedæmoniis acceptam in Argivorum finibus incoluerunt. Ac licet insulam, oppressis ad Hellespontum Atheniensium triremibus, receperint: ad pristinas tamen opes atque copias nunquam eis licitum est adspirare. (6) Est ipsa insula e mari longe omnium, quæ in Græcia sunt, aditu difficillima. Incingitur enim undique latentibus cautibus ac cæcis dorsis. Hoc autem contra prædonum incursiones et omnem hostilem impetum de industria machinatus esse dicitur Æacus, ut non sine periculo sit appulsus. (6) Prope portum eum, quo maxime appellitur, Veneris templum est. Celeberrimo autem urbis loco situm est, quod Æaceum appellant. Septum id est quadratum e candido lapide. (7) In primo aditu eorum statuæ sunt, qui ad Æacum a Græcis quondam missi venere. Ejus legationis causam eandem, quam Æginetæ, reliqui etiam Græci fuisse narrant. Quum diuturna siccitate Græcia laboraret, ac non minus reliqua, quæ extra Isthmum est, Græcia, quam tota Peloponnesus cœlestium aquarum penuria affecta esset, missi Delphos sunt, qui ex oraculo calamitatis causam ac remedium cognoscerent. Ibi respondit Pythia, Jovem placandum: utendum vero, modo ut velit obsequi, Æaco deprecatore. (8) Ex eo itaque responso missi ex singulis urbibus ad Æacum, ut deprecationem susciperet, oratum. Ille, Panhellenio Jovi sacris rite peractis, et votis nuncupatis, imbrium Græciam compotem fecit. Ad rei memoriam legatis Æginetæ statuas istas posuerunt. Intra septum oleæ sunt antiquitus consitæ, et ara paulum supra aream eminens. Eam aram simul monumentum esse Æaci, narratur in arcanis. (9) Juxta Æaceum Phoci tumulus est, incinctus in ambitum crepidine. Incumbit asperum et rude saxum: quo, quum Phocum ad quinquertium fratres Peleus et Telamon invitassent, pro disco usi sunt: ac eodem Peleus consulto Phocum, quum loco ei suo lapis esset mittendus, dicitur percussisse. Quod illi facinus, ut matri gratificarentur, dicuntur commisisse. Ipsi enim e Scironis filia, Phocus e Thetidis sorore, si Græcorum est sermonibus fides habenda, natus fuerat. Quare non solum ob Orestis amicitiam, sed ut proavum ulcisceretur, videtur mihi Pylades ejus cædis, qua Neoptolemus occisus est, particeps fuisse. (10) Ac tunc quidem quum disci ictu Phocus concidisset, statim fratres Endeide nati navi ex insula profugerunt. Telamon non ita multo post caduceatorem ad patrem mittit, qui suis verbis neget cogitato Phoci cædem admissam. At Æacus illum descendere in insulam vetuit: tantum de navi, vel, si ita mallet, ab exstructo in mari aggere jussit causam dicere. Ille igitur noctu intra portum, qui Occultus dicitur, navi vectus, aggerem exstruxit: et is quidem agger nostra etiamnum ætate exstat. Damnatus vero eo crimine, quod de Phoci nece culpa non caruisset, Salaminem eum classe iterum abiit. (11) Non longe ab Occulto portu theatrum est, quod spectetur sane dignum, magnitudine ac reliquo opere proximum ei, quod est apud Epidaurios. A tergo exstructum est stadium uno latere, quod et theatrum sustinet, et vicissim illo veluti fulcimine utitur. CAPUT XXX. _ De templo et signis deorum apud Æginetas — cultu Hecates et Hecate tribus corporibus apud Athenienses, Epipyrgidia dicta — Aphææ seu Britomartis cultu — Panhellenio — Auxesia et Damia — Trœzeniorum terra, Oro et primis Trœzeniorum regibus — Sarone, Diana et lacu Saronide — Trœzene et Pittheo — Heraclidarum regno et Diomede. _ Ædes sacræ non multum inter se distant, Apollinis una, Dianæ altera, Bacchi earum tertia. In Apollinis dei signum nudum e ligno, arte factum patria: at Diana et Bacchus veste velati: cum barba Bacchus effictus est. At Æsculapii templum in diversa regione est, non illa cum simulacro sedenti e marmore. (2) Præ ceteris vero diis inprimis Hecaten colunt Æginetæ, cujus initia quotannis celebrant. Initiorum auctorem sibi fuisse Thracem Orpheum perhibent. Templum ambitu cinctum est. In eo signum ligneum factum a Myrone, cujus unicum os, ut corporis truncus unicus. Nam primus, uti ego existimo, Alcamenes Atheniensibus triplex fecit junctis corporibus Hecates signum, quam Epipyrgidiam Athenienses appellant, juxta Involucris Victoriæ ædem positum. (3) Apud eosdem Æginetas contendentibus ad Panhellenii Jovis montem est Aphææ fanum, in quam Pindarus Æginetis canticum fecit. Cretenses quidem (his enim patria sunt quæ narrantur de hac dea) Carmanoris, ejus qui de Pythonis cæde Apollinem purgavit, Eubulum filium fuisse aiunt: Jove et Carme Eubuli filia Britomartin genitam: quæ quum se totam in currendi venandique studia tradidisset, fuisse eam Dianæ multo carissimam. Verum quum Minoem præ amore se insequentem fugeret, abjecit se in retia, quæ ad pisces capiendos in mare missa fuerant. Hinc a Diana in deorum numerum relata. Colunt eam non solum Cretenses, sed etiam Æginetæ, quod in insula sibi apparere Britomartin autumant. Et cognomen ejus apud Æginetas Aphæa est, apud Cretenses Dictynna. (4) Panhellenium, præter Jovis ædem, nihil habet mons aliud memoratu dignum: illam vero ab Æaco Jovi dicatam tradunt. Quæ vero de Auxesia et Damia, quemadmodum scilicet quum Epidaurii diu imbres desiderassent, atque ex oraculo quodam signa hæc ex olea ab Atheniensibus accepta fecissent: tum vero quemadmodum, quum Epidaurii tributum imperatum Atheniensibus non penderent, quod ea signa penes Æginetas essent, Athenienses, qui insulam ad ea repetenda transmiserant, omnes perierint: hæc omnia quum subtiliter persecutus fuerit Herodotus, non est libitum ab eo luculenter perscripta referre. Id unum addam, vidisse me ea simulacra, remque illis divinam fecisse eodem, quo sacra fiunt Eleusinia, ritu. (5) Atque hæc de Ægina ob Æacum et res ab eo gestas dicta sufficiant. Finitimi sunt Epidauriis Trœzenii. Ηi de regionis suæ rebus, si qui alii, magnifice ac gloriose prædicant. Orum aiunt primum in sua terra genitum. Mihi tamen Ægyptiacum, non Græcum nomen Orus esse videtur. At illum regnasse dicunt, et ab eo regionem Oræam nuncupatam. Postea vero Althepum, Neptuno ex Leide Ori filia genitum, accepto ab avo regno, Althepiam eam nominasse. (6) Interea dum hic regnum teneret, disceptasse Neptunum et Minervam de loci tutela: ita ex eo certamine discessisse, ut ex Jovis arbitrio communis utrique is honos esset. Eam ob rem Minervam venerantur Poliadem et Stheniadem, duobus eandem cognominibus, et Neptunum Regem cognomento. Quin et vetustus ejus populi nummus tridentis nota et Minervæ capite signatus est. (7) Successit Althepo Saron. Hunc aiunt Saronidi Dianæ templum ædificasse ad mare palustre et præcipue in locis vadosis; quam ob rem etiam Phœbæam paludem appellatam esse. Saronem ipsum narrant, quum venandi studio plurimum delectaretur, cervum usque ad mare persecutum; atque inde quum fugientem acrius urgeret, se in eam alluviem demisisse: nantem vero longius jam a litore feram quum prædæ cupiditate captus non dimitteret, in pelagus provectum; ibi et labore confectum, et maris æstu jam prope submersum diem suum obisse. Ejus cadaver ad Phœbæam paludem in Dianæ luco, atque adeo intra ædis maceriam conditum. Æstuarium illud ab eo casu pro Phœbæa Saronidem paludem appellatum perhibent. (8) Posteriorum vero regum usque ad Hyperetem et Anthan neminem norunt. Hos quidem Neptuni ferunt et Alcyones Atlantis filiæ satu ortos; ab illisque Hypeream et Antheam in ea regione oppida condita: quorum alterum Aetius Anthæ filius, accepto a patre patruoque imperio, priore nomine mutato, Posidoniadem appellarit. At enim quum Trœzen et Pitheus ad Aetium venissent, tres jam pro uno reges fuerunt. Firmiores certe Pelopis filiorum opes fuisse, ea res argumento esse potest, (9) quod, quum Trœzen decessisset e vita, Pittheus Hypeream et Antheam in jus ac formam unius civitatis redactas, ex utraque in unum coacta multitudine, Trœzena de fratris nomine nuncuparit. At Trœzene multis quidem post annis, qui ab Aetio Anthæ filio originem ducebant, in coloniam missi, Myndum et Halicarnassum in Caria deduxerunt: Trœzenis autem filii Anaphlystus et Sphettus in Atticam migrarunt; a quibus curiæ Atheniensium duæ nomina acceperunt. Hoc loco de Theseo Pitthei ex filia nepote, quod satis sunt omnibus ejus res notæ, nihil scribo; (10) sed hæc certe nunc addenda censeo: Heraclidis in Peloponnesum reversis, receperunt et Trœzenii in urbem suam Dores, qui Argis venerunt, quum etiam antea Argivis paruissent. Nam et Homerus in exercitu Græcorum recensendo Diomedem illis imperasse dicit: siquidem Diomedes et Euryalus Mecistei, suscepta Cyanippi Ægialei filii tutela, Argivos ad Trojam deduxere. Sthenelus vero, uti ante exposui, et natalibus multo fuit clarioribus, nempe qui de eorum esset gente, qui sunt Anaxagoridæ appellati, et ipsi inprimis Argivorum debebatur imperium, Hæc de Trœzeniorum rebus historiæ mandata sunt: quamquam etiam, de iis, quæ ab ipsis se deductas fatentur, coloniis dici potest. Jam vero templorum ornamenta, et alia maxime insignia apud eos opera persequar. CAPUT XXXI. _ De templo et signis Dianæ Sospitæ in foro Trœzeniorum a Theseo post Asterionis cædem dedicatis — aris deûm inferorum — Pitthei monumento — templo Musarum et Ardalidis (Musis) — Musei ara ac somno Musis amico — templo Dianæ Lyceæ — sacro lapide et Oreste ibi a cæde purgato — aris Bacchi Saotæ, Themidum et Solis Eleutherii — templo Apollinis Thearii — signis mulierum Atheniensium — Orestis tabernaculo ejusque lustratione — Hippocrene — signo Mercurii Polygii et Herculis clava — templo Jovis Servatoris et fonte Chrysorrhoa. _ In Trœzeniorum foro Dianæ cognomento Sospitæ templum cum signis est. Dicatum id a Theseo tradunt, deamque ipsam ita nominatam, quum ille e Creta, interempto Asterione Minois filio, redisset. Fuisse autem omnium Thesei factorum hoc memoratu dignissimum existimo, non ob id solum, quod Asterion viribus longe fuit omnibus iis, quos Theseus confecerit, superior: verum multo ob eam causam magis, quod, quum ex Labyrintho clam patrato facinore effugerit, omnesque loci difficultates superarit, certum dederit documentum, quum se tum socios vi divinæ providentiæ servatos. (2) In eadem sunt æde Deûm Inferûm aræ. Hac enim a Baccho Semelen ab inferis reductam, hac item ab Hercule extractum Orci canem, fama vulgavit. Ego vero Semelen ne mortuam quidem omnino arbitror, quæ Jovis uxor fuerit. De Orci vero cane quæ sunt fabulis vulgata, quemadmodum ea accidisse putem, alia in parte disseram. (3) A templi tergo est Pitthei monumentum. Solia super eo tria e candido lapide. In iis Pittheum cum duobus viris, qui ei aderant in consilio, jus dicere solitum aiunt. Non longe abest Musarum cella. Fecisse eam dicitur Ardalus Vulcani filius: a quo tibiam inventam putant, et ab illo Musas has Ardalidas nominant. In ea cella dicendi artem docuisse Pittheum tradunt: ac librum adeo a Pittheo scriptum, ab Epidaurio homine editum, ipse legi. Seorsum ab hoc Museo ara est vetus, ab eodem Ardalo, uti aiunt, dicata: ad eam aram Musis et Somno sacra faciunt, Musis omnium deorum maxime amicum Somnum esse censentes. (4) Juxta theatrum Lyceæ Dianæ ædem exstruxit Hippolytus. Cur ita fuerit nuncupata, adhuc neminem reperi de iis, qui antiquitatis memoriam profitentur, qui me docuerit. Illud mihi in mentem venit conjicere, eam fuisse cognominis causam, quod lupos, qui agrum Trœzeniorum infestum redderent, Hippolytus confecisset; vel quod apud Amazonas, a quibus maternum genus ducebat Hippolytus, hoc est Dianæ cognomentum: vel alia fortasse prodi possit caussa, mihi ignota. Lapidem vero eum, qui ante ædem jacet, et sacer dicitur, illum esse dicunt, super quo novem viri de Trœzeniorum civitate Oresten a matris cæde purgarunt. (5) Non procul a Lyceæ Dianæ templo aræ sunt modicis distantes intervallis. Earum una est Bacchi ex quodam oraculo Saotæ (_Servatoris_) cognomento; Themidum altera nominatur. Hanc Pittheus dicitur dedicasse. Soli vero Eleutherio (_Liberatori_) jure optimo aram mihi videntur erexisse, metu Xerxi et Persis serviendi liberati. (6) Thearii Apollinis templum ædificasse Pittheum et exornasse dicunt. Est illud quidem templorum omnium, quæ ego novi, vetustissimum. Nam etsi pervetus est Minervæ apud Phocæenses in Ionia, quod Harpagus olim Medus exussit; pervetus et Pythii Apollinis apud Samios: multo tamen serius, quam hoc Trœzeniorum, ædificata illa fuerunt. Signum, quod nunc exstat, ab Aulisco dedicatum, Trœzenii Hermonis opus est. Ejusdem Hermonis arte elaborata Castorum quoque simulacra lignea. (7) In fori porticu feminarum et puerorum statuæ positæ sunt, utræque e marmore. Sunt autem feminæ illæ, quas cum filiis Athenienses Trœzeniis servandas commiserunt, quo tempore statuerunt ipsi urbem deserere, quod Persarum impetum non esse sibi terrestribus copiis sustinendum censuerunt. Neque vero omnibus statuas, quæ non multæ sunt, positas putant, sed iis tantum, quæ dignitate ceteras anteibant. (8) Ante templum Apollinis ædificium quoddam est, quod Orestis tabernaculum appellant. Prius enim quam materni sanguinis maculam expiationibus Orestes elueret, de Trœzeniis nemo eum tecto recipere voluit: sed in ea ipsa cella illum consistere jusserunt, ibique, qui ei lustrationi præfuerunt, epulas ei præbuerunt, quantisper rite expiatus est. Manet adhuc ritus, ut illorum qui lustraverunt posteri statis diebus eodem in loco cœnitent. Defossis autem non longe ab ea taberna piaculis, laurum eam enatam tradunt, quæ adhuc viret, proximo ei tabernæ loco. (9) Ad lustrandum vero Orestem et alia februorum genera adhibita dicunt, et aquam ex Hippocrene (_Equi fonte_). Habent enim ipsi quoque Trœzenii Hippocrenen: de qua non alius quam a Bœotis proditus est sermo. Nam et ipsi dicunt, Pegasi equi ungula effosso solo e terra fontem manasse, adduntque, Trœzenem venisse Bellerophontem, uxorem sibi a Pittheo Æthran postulatum: verum ita accidisse, ut ante nuptias Corintho in exilium mitteretur. (10) Est ibidem Mercurii signum, qui cognomento Polygius dicitur. Ad hoc signum clavam ab Hercule positam perhibent, factam ex oleastro. Quod adjiciunt miraculum, haud scio an cuiquam fide dignum videri possit, eam clavam radicibus actis regerminasse. Oleaster certe ille hac etiam ætate monstratur. Clavam vero Herculem ab oleastro, quem ad Saronidem paludem invenerit, abscidisse ferunt. Visitur præterea Jovis fanum, cui Servator cognomentum est: erectum dicunt ab Aetio, postquam Anthæ patri in regno successerat. Amnem habent Chrysorrhoan (_Aurifluum_) dictum. Hunc amnem solum suam aquarum perennitatem servasse narrant, quum in magna siccitate, desideratis per annos novem imbribus, nullæ aquarum venæ non exaruissent. CAPUT XXXII. _ De Hippolyti cultu et sacris apud Trœzenios. — templo Apollinis Epibaterii — Damia et Auxesia, virginibus Creticis — templo Veneris Speculatricis ac Phædræ Hippolytique sepulcris — templo Minervæ Stheniadis in arce — templo Panis Lyterii — templo Isidis in urbe Trœzeniorum. — memorandis in via Hermionem versus, in via ad portum Celenderis et in via ad mare Psephæum. _ Hippolyto etiam Thesei filio lucus eximia pulchritudine dedicatus est, cum templo et prisci operis simulacro: quæ omnia Diomedem tradunt faciunda curasse, eundemque Hippolyto primum omnium rem divinam fecisse. Hippolyti apud Trœzenios sacerdos eo honore, quamdiu vivit, fungitur. Sacra ipsa anniversaria sunt. Præter ceteros sacrorum ritus virgines ante nuptias succisum sibi capillum in Hippolyti templo consecrant. Neque vero iis assentiuntur Trœzenii, qui distractum ab equis Hippolytum memoriæ prodiderunt, nec omnino, quo loco sepultus fuerit, monstrant, quum sciant tamen: verum eum esse illi a diis habitum honorem affirmant, ut in siderum numerum relatus idem ipse sit, qui Auriga cœlestis dicitur. (2) In eadem area delubrum est Apollinis Epibaterii (_quasi dicas Conscendentis navem_). Ab eodem Diomede dedicatum aiunt, quum tempestatem effugisset, quæ Ilio redeuntibus Græcis immissa est. Quin et Pythicos ludos in Apollinis honorem Diomedem primum omnium instituisse. De Damia vero et Auxesia (nam suus etiam illis apud Trœzenios honos est) longe alius eorum est quam Epidauriorum et Æginetarum sermo: venisse enim virgines ex Creta, quumque civitas tota seditionibus laboraret, a concitata et discordi multitudine ipsas etiam lapidibus obrutas. Festum quidem diem in ipsarum memoriam Lithobolia (_Lapidationem_) nominant. (3) Adhæret maceriæ septo ab altera parte curriculum quod Hippolyti nuncupant: supraque ipsum Veneris Catascopiæ (_Speculatricis_) est delubrum: inde enim Phædra in Hippolytum, si quando se in stadio exerceret, despectabat amore capta. Est hic (quod jam ante scripsi) myrtus illa perterebratis foliis, quod amore furens Phædra, quum nullam malo levationem nancisci posset, in hujus myrti foliis insaniam suam oblectabat. (4) Est ibidem Phædræ sepulcrum, quod non longe ab Hippolyti monumento abest: illud vero proximo myrto ipsi loco eminet. Æsculapii signum fecit quidem Timotheus, verum Trœzenii non Æsculapii eam, sed Hippolyti effigiem esse narrant. Hippolyti domum ipse vidi. Ante eam fons est qui Herculeus dicitur, quod aquam illam ab Hercule inventam Trœzenii memorant. (5) In arce delubrum est Minervæ, quam Stheniadem appellant. Simulacrum deæ e ligno fecit Callon Æginetes. Fuit autem Callon hic Tectæi et Angelionis discipulus, qui Deliis simulacrum fecerunt Apollinis: illi vero artem eam a Dipœno et Scyllide didicerant. (6) Qua ex arce descenditur, Panos Lyterii (_Solutoris_) cella est. Deus enim hic per somniorum visa monstrasse dicitur iis, qui rerum summæ apud Trœzenios præerant, famis levationem, qua afflictabantur*, maxime vero Athenienses. In Trœzeniorum agrum descendens, templum Isidis videas, et superiore loco Veneris Ascrææ. Templum quidem ipsum Trœzene, ut suæ civitatis matre, faciendum curarunt Halicarnassenses: signum vero Isidis Trœzeniorum populus dedicavit. (7) Contendentibus per montes Hermionen versus, fons se ostendit Hyllici amnis, cui Taurio ante nomen fuit. Saxum etiam illud Thesei nominatum, mutato nomine, quod crepidas et ensem Ægei sub ipso abditum sustulerit Theseus: Sthenii Jovis ara ante appellabatur. Prope saxum Veneris Nymphiæ cella, a Theseo, quum Helenam uxorem duxisset, ædificata. (8) Extra oppidi muros delubrum est Phytalmii Neptuni: iratum enim ipsis Neptunum, immissis in semina et plantarum radices aquis salsis, effecisse ne ullos terra fructus proferret, quoad sacrificiis et votis permotus aquas salsas terræ immittere desiit. Supra Neptuni est Legiferæ Cereris fanum, ab Althepo, uti hominum sermo vulgavit, dedicatam. (9) Qua ad portum descenditur (est is apud vicum, qui Celenderis nominatur) regiuncula exstat, quæ Genethlium (_Natalitia_) appellatur, quod eo in loco Theseum natum ferunt. Ante eam regiunculam Martis delubrum, quia eo etiam in loco prœlio sunt Amazones a Theseo superatæ. Fuerint vero illæ ex eodem agmine, quod in Attica cum Theseo et Atheniensibus pugnavit. (10) Ad Psiphæum (_?_) mare progressis, offert se oleaster, quem Rhacum intortum vocant. Rhachos enim Trœzenii vocant omnes eas oleas, quæ nullum fructum ferunt, ut sunt qui peculiari nomine χóτινος, φυλíας, ἔλαιος vocantur. At intortum idcirco nominarunt, quod ad ejus arboris truncum implicatis habenis subversi fuerint Hippolyti currus. Hinc non longe abest Saroniæ Dianæ ædes, de qua quæ dici oportuit, superius a me sunt exposita. Unum illud nunc adjicio, Dianæ quotannis festos dies celebrari, quæ Saronia nuncupant. CAPUT XXXIII. _ De insulis Trœzeniorum, Hiera, ante Sphæria dicta — Calauria et memorandis in ea — Demosthenis monumento et Homeri cæcitate ac paupertate — Demosthene et Harpalo. _ Jam vero de iis insulis, quæ ad Trœzeniorum ditionem pertinent, una est continenti terræ adeo propinqua, ut pedibus in eam transiri possit. Quæ quum ante diceretur Sphæria, ea, quam subjiciam, de causa Hiera nominata est. Sphærus in ea, quem Pelopis fuisse aurigam dicunt, sepulcrum suum habet. Huic Æthra facto per somnium Minervæ monitu inferias missura, quum in eam insulam transisset, cum ea Neptunum congressum dicunt. Eam ob rem Æthram Minervæ Apaturiæ (_Fallacis_) delubrum dedicasse insulamque, Sphæria quæ ante dicebatur, Hieram nominasse. Instituisse eandem, ut Trœzeniorum virgines ante nuptias zonam Apaturiæ Minervæ dicarent. (2) At Calauriam Apollini dicunt ab initio sacram fuisse, quo scilicet tempore Delphi Neptuni erant. Narratur etiam, permutasse deos inter ipsos ea loca. Qua de re oraculum etiam quoddam proferunt: Par fuerit Delonque Calaureamque habitare, et Pytho sacram, et patientem Tænaron auræ. Est itaque in Calauria regione sanctissimum Neptuni fanum, in eoque sacerdotio fungitur virgo usque ad nuptiarum maturitatem. (3) Inter fani septum Demosthenis sepulcrum est, in quo mihi videtur, uti in Homero multo ante, quam iniqua bonis fortuna sit, ostendisse. Neque enim contenta, oculis Homerum privasse, ut priori malo aliud calamitatis genus adderet, inopia oppressum, victum sibi emendicantem, errare per omnes prope terras coegit. Demostheni vero jam grandi natu exilii experiundi et consciscendæ sibi mortis necessitatem obtulit. Ac de Demosthene quidem multa quum ab aliis, tum ab ipsomet dicta sunt, ex quibus satis liquet, non cepisse ipsum ullam ejus pecuniæ partem, quam ex Asia attulerat Harpalus. Sed qui fuerit hac de re postea sermo, hoc loco commemorabo. (4) Harpalus Athenis fugiens quum in Cretam navibus trajecisset, non multo post a servis, quorum opera utebatur, occisus est. Sunt tamen qui dicant, Pausaniæ Macedonis eum dolo interfectum. Deinde Harpali dispensatorem Rhodum fugientem Philoxenus item Macedo comprehendit, idem, qui et Harpalum ab Atheniensibus sibi dedi postularat. Habita itaque quæstione de iis omnibus, qui ab Harpalo pecuniam cepissent, eorum omnium nomina in literis perscripta Athenas misit. (5) In his literis omnes qui acceperant percensuit, quantumque singuli accepissent: Demosthenis tamen, etsi fuerat Alexander in eum animo offensissimo, et Philoxenus ipse privatim cum illo simultates exercuerat, nullam prorsus mentionem fecit, Honores certe Demostheni adhuc et in aliis Græciæ partibus, et apud Calauriæ incolas habentur. CAPUT XXXIV. _ De oppido Methanis in isthmo Trœzeniorum — balneis calidis — remedio contra Africi venti noxios flatus — parvis insulis, quæ Pelopis insulæ dicuntur — urbe Hermione et memorandis in via ad illam — promontorio Scyllæo — promontorio Bucephala et insulis Haliussa, Pityussa, Aristeris, Tricrana, et monte Buporthmo — insulis Aperopia et Hydrea — reliquiis priscæ urbis Hermionensium — monte Prone et templis Veneris ejusque cultu in urbe Hermione. _ Trœzenii agri pars isthmus est, qui per longum spatium in mare porrigitur. In eo non magnum oppidum supra mare Methana incoluntur. Isidis fanum habet, et in foro Mercurii signum et alterum Herculis. Ab eo oppido stadia ferme triginta absunt calidarum aquarum balneæ. Aquas eas e scatebris primum erupisse aiunt, Antigono Demetrii filio in Macedonibus regnante: non autem primo statim impetu aquas illas erupisse, sed primum copiosum ignem e terra exæstuasse, deinde igni exstincto aquas illas se ostendisse, quæ usque ad nostram ætatem inde scatent, calidæ, et vehementer salsæ. Ei, qui hic laverit, non est in propinquo aqua frigida, neque in proximum mare se immittere ibique sine periculo natare licet; nam id tum alias ibi belluas, tum canes præbet plurimos. (2) Quod vero mihi magnæ Methanis admirationi fuit, id jam scribam. Africus e Saronico sinu agrum et vineas perflans, novos pampinos acriter torret. Id quoties accidit, vento etiamnum spirante, viri duo gallum gallinaceum pennas per totum corpus albas habentem in contrarias partes distractum lacerant, ac deinde dimidiam uterque galli partem præferens cum cursu vites ambiunt: mox in eum ipsum locum, unde currere cœperunt, rursus congressi, avem ibi defodiunt. (3) Hoc ab illis excogitatum est contra Africi flatus. Jam parvas illas insulas, quæ ante continentem terram sitæ sunt, novem numero, Pelopis appellant: quarum unam, quum pluit, a pluvia rigari negant: quod an ita sit, perspectum non habeo: id certe, qui circa Methana colunt, affirmant. Equidem ipse vidi homines, qui sacris et incantamentis grandinem averterent. (4) Methana ipsa Isthmus Peloponnesi est. Isthmo vero Trœzenis finitima est Hermione. Priscæ urbis conditorem Hermionenses ipsi fuisse aiunt Hermionem Europis filium. Ipsum Europem, ut maxime Phoronei fuerit, nothum certe filium fuisse, Trœzenius Herophanes scriptum reliquit: non enim ad Argum Phoronei e Niobe filia nepotem Argivorum imperium fuisse perventurum, si legitimum Phoroneus filium habuisset. (5) Ego tamen, si vel legitimum filium Europem ante Phoroneum fata abstulissent, affirmare posse mihi videor nunquam illum Niobes filio parem potestate futurum fuisse, quum hic Jovis esse putaretur. Posterioribus temporibus etiam Hermionem Dores Argis veluti coloni habitatum venerunt; nec ullum eis bellum intercessisse opinor; id enim si fuisset, diceretur utique ab Argivis. (6) Via quæ a Trœzene Hermionem ducit, in eadem est parte, in qua saxum illud, quod, quum Sthenii Jovis ara ante diceretur, postquam agnitionis monumenta sustulit Theseus, Thesei cœptum est nuncupari. Ab eo itaque saxo montanam viam tenentes ad Apollinis Platanistii cognomento ædem perveniant. Ibi vicus Ilei, et in eo Cereris et Proserpinæ cellæ. Ad mare, ubi Hermionensis agri fines, Cereris templum, cui Thermasiæ cognomentum. (7) Abest hinc octoginta maxime stadia promontorium Scyllæum, cui a Nisi filia nomen. Nam posteaquam per ejus proditionem Nisæam et Megara Minos cepit, non modo uxorem eam non duxit, verum etiam suis, ut in mare illam abjicerent, imperavit. Mortuam æstus ad promontorium hoc detulit: neque vero ejus uspiam sepulcrum ostenditur; nam cadaver insepultum jacuisse aiunt, usquedum a marinis volucribus discerptum est. (8) A Scyllæo urbem versus navigantibus alterum se promontorium ostendit, Bucephala nomine. Juxta aliquot insulæ. Earum prima Haliussa portum habet ad navium appulsum perquam idoneum. Proxima Pityussa: tertiam Aristeras nominant. Has prætervecti aliud promontorium offendant e continenti prominens: Colyergiam appellant. Succedit Tricrana insula; et mons se in mare de Peloponneso attollens, Buporthmus. In eo Cereris et Proserpinæ templum, Minervæ aliud, cui Promachorma cognomentum. (9) Ex adverso Buporthmi insula est, Aperopia nomine. Ab ea non longe abest alia insula, quæ Hydrea dicitur. Post hanc per continentem lunari specie pertenditur litus planum: inde salebris ac rupibus præceps est litus usque ad templum Neptuni. Hoc incipiens, qua parte mari ab ortu alluitur, protenditur ad occasum. In eo portus aliquot. Longitudo ejus oræ stadium circiter septem: latitudo, qua maxima, stadium trium, nihilo plus. (10) In hac prisca fuit Hermionensium urbs. Exstant ibidem aliquot fana: Neptuni in ipso oræ principio. Unde vero a mari ad altiores oræ partes ascenditur, Minervæ delubrum: et in proximo loco stadii manent fundamenta, in quo exercere se solitos fuisse Tyndari filios dicunt. Altera etiam est Minervæ ædes non magna, cujus tectum collapsum est. Solis præterea templum, et Gratiarum aliud. Porro erectum et Serapidi et Isidi fanum: ambiunt maceriæ e prægrandibus et lectis lapidibus. In eo septo sacra Cereri arcana faciunt. (11) Hæc in ea ora habent Hermionenses. Quæ ætate nostra exstat eorum urbs, a promontorio, in quo Neptuni illud fanum, abest ut maxime stadia quattuor; et e plano primum loco molliter surgente clivo se erigit. Collem, in quem se attollit, Pronem (_Jugum_) nominant. Muro undique urbs ambitur. Multa illa quidem, qua literarum monumentis ornentur, habet: sed quorum in primis mentionem faciendam censui, Veneris ædes est, cui Pontiæ (_Marinæ_) eidem et Limeniæ (_Opportunæ_) cognomina. Signum ejus e candido lapide, quum magnitudine insigne, tum opere reliquo dignum spectatu. (12) Est et aliud Veneris templum. Inter ceteros qui habentur huic deæ ab Hermionensibus honores ea religio observatur, ut virgines, quin et viduæ, qui in viri manum conventuræ sunt, omnes rem ei divinam ante nuptias in hoc templo faciant. Cereri vero Thermasiæ templa duo dicata: alterum in finibus Trœzeniorum, quum pagi adhuc essent: alterum vero in ipsa urbe. CAPUT XXXV. _ De musico ac navigandi urinandique certamine in honorem Bacchi Melanægidis ab Hermionensibus instituto — aliis templis et signis deorum in urbe Hermione — templo Cereris (Chthoniæ) in monte Prone — sacrorum, quæ Chthonia dicuntur, ratione — templo Clymeni — Echus porticu — locis Clymeni, Plutonis, et palude Acherusia — templo Lucinæ in via Masetem versus. _ Juxta id Bacchi Melanægidis ædes. Huic quotannis musici ludi fiunt, et urinandi certatim navigandique præmia proponuntur. Sua item ædes Dianæ, Iphigeniæ cognomento, ubi ex ære Neptunus, pede altero delphinum premens. Jam qui in Vestæ transierint, ibi signum nullum videant: nihil ibi nisi ara, et super ea sacra Vestæ faciunt. (2) Apollinis tria sunt delubra, ac totidem signa. Eorum unum sine cognomine, alterum Pythaea, tertium Horion nominant. Et Pythæi quidem nomen ab Argivis acceperunt. Ad eos enim primos ex omnibus Græcis venisse Pythæum Apollinis filium, Telesilla memoriæ prodidit. Horium vero quam ob rem appellent, nihil pro certo habeo dicere. Conjectura adducor, finibus vel armis vel jure potitos Apollini Horio (_quasi Terminatoris_) vota solvisse. (3) Fortunæ ædem omnium, quæ apud se sunt, recentissimam esse dicunt. Stat deæ colossus e Pario lapide. E duobus aquarum ductibus alterum valde priscum esse aiunt: in cujus alveum occulto meatu aqua profluit, neque unquam deficiat, etiamsi tota civitas aquatum eo descendat. Alterum vero ætate nostra munierunt: loco, ex quo in eum aqua defluit, nomen est Limon (_Pratum_). (4) In collis jugo, quem Prona appellari diximus, est, quod historiæ mandetur, dignissimum Cereris templum. Id Clymenum Phoronei filium, ejusque sororem Chthoniam ædificasse, memorant Hermionenses. At Argivi Cererem, quum fines agri sui esset ingressa, ab Athera et Mysio hospitio acceptam tradunt: Colontan vero non modo eam domum suam non invitasse, sed ne alium quidem ullum deæ honorem habuisse, quum id fieri Chthonia ejus filia indigne ferret. Colontan itaque cum ipsis ædibus crematum: puellam vero Hermionem a Cerere deportatam ibi illi templum dedicasse. (5) Chthonia autem et dea ipsa appellatur, et stati festi dies, qui æstate anni in ejus honorem agitantur, Chthonia dicuntur. In iis hoc ritu supplicatio fit. Pompæ agmen ducunt sacerdotes, et quicunque annuos magistratus gerunt: sequuntur feminæ ac viri. Ipsis etiam pueris solenne est deam cum pompa deducere. Incedunt autem ii cum albis vestimentis, capitibus coronas ferentes. Sunt eæ corollæ e flore contextæ, quem Cosmosandalum incolæ appellant. Hyacinthum illum ego esse existimo. Est enim ei tum magnitudine, tum colore persimilis: habet præterea easdem luctus indices literas. (6) In extremo agmine sequuntur qui eximiam de armento bovem vinculis distentam et ferociter reluctantem ad templum trahunt. Eo ut advenerunt, solutam retinaculis intro agunt. Alii interim, qui ad fores apertas steterant, ubi bovem intromissam vident, fores obdunt. (7) Eam aniculæ quattuor de industria intus relictæ falcibus exceptam conficiunt. Collum earum una, ut casus tulerit, hostiæ præsecat. Rursus patefactis foribus, ii, quibus id negotii datum est, bovem alteram, mox tertiam et quartam intrudunt: ac singulæ deinceps eodem modo ab illis aniculis mactantur. Atque in hoc sacro miraculum evenit: in quod latus prima bos conciderit, in idem et reliquas procumbere necesse est. (8) Et hic quidem est apud Hermionenses sacri ejus ritus. In templi vestibulo statuæ feminis Cereris sacerdotio perfunctis positæ sunt, non ita multæ. Intus sellæ erectæ iis aniculis, quæ boves, usque dum intromittantur, opperiuntur. Signa præterea non admodum prisca Minervæ et Cereri. Id vero, quod religiosius multo quam cetera colunt, neque ipse vidi, neque vir quisquam, sive peregrinus, sive civis fuerit. Quid id, aut quale sit, vetulæ illæ scierint. (9) Aliud item templum, undique statuis exornatum, e Chthoniæ regione situm est: Clymeni dicitur: in quo Clymeno ipsi sacra fiunt. Ego vero hoc nomine nullum Argivum hominem venisse Hermionem arbitror: sed esse hoc unum de ejus dei, qui apud inferos regnare dicitur, cognominibus. Est prope hoc aliud delubrum Martis, et in eo signum. (10) Ad dexteram templi Chthoniæ porticus est, quam Echûs incolæ vocant. Ejus ea est natura, ut missa vox ut minimum imaginem triplicet. A tergo Chthoniæ areæ tres sunt. Earum unam Clymeni, Plutonis alteram, Paludem Acherusiam tertiam Hermionenses appellant. Omnes lapideis maceriis sepiuntur. In ea, quæ Clymeni est, terræ hiatus visitur, per quem Orci canem extraxit Hercules, sicuti ipsi dictitant Hermionenses. (11) Ad portam, a qua via recta Masetem ducit, in pomœrio interiore est Ilithyiæ fanum. Deam certe quotidie summa cum religione, quum hostiis, tum odoribus ac donis quamplurimis venerantur: ejus tamen signum nemini omnino, præterquam iis quæ rem divinam faciunt, feminis conspicere fas est. CAPUT XXXVI. _ De Halice urbe — monte Coccygio, antea Thornace — Masete navali — Didymis — Asine urbe, Asinæorum cum Argivis certamine et Asines excidio — Lerna, ac fluviis Erasino et Phrixo — loco, ubi Pluto rapta Proserpina ad inferos descendisse fertur — monte et fluvio Pontino. _ In ea ipsa via, qua recta Masetem iter, progressos stadia ferme septem, et ad lævam divertentes via excipit, quæ Halicen ducit. Halice ipsa ætate mea deserta est, quum tamen olim habitaretur. Halicensis certe narratio est in Epidauriorum pilis, in quibus incisa sunt prodita ægris ab Æsculapio morborum remedia. Neque alibi uspiam scriptum ullum fide dignum vidi, in quo vel de Halicensi civitate, vel de Halicensi quodam homine ulla fieret mentio. Via tamen est, quæ Halicen ducit, media illa inter Pronem collem, et eum, qui prisco nomine Thornax dicitur: nam postea ex Jovis ibi in cuculum avem mutatione, ut Coccygius appellaretur, accidisse aiunt. (2) Sacræ quidem ædes exstant etiamnum in summis montibus: in Coccygio Jovis, in Prone Junonis. Ad hæc in extrema Coccygii parte templum est sine foribus, sine tecto, sine simulacro. Apollinis id esse dicebatur. Hinc qui a recta via digressi fuerint, in viam eant, quæ Masetem ducit. Fuit olim Mases oppidum, cui locum tribuit suum Homerus, ubi Argivorum civitates enumerat: ætate vero hac pro navali utuntur Hermionenses. (3) A Masete quæ via ad dexteram est, ea ad Struthuntem promontorium ducit: a quo promontorio per montium juga iter est stadiûm ducentorum et quinquaginta ad Philanorium quod dicitur et ad Boleos. Sunt Bolei lectorum lapidum strues. At vicus, quos Didymos (_Geminos_) nominant, a Boleis distat stadia viginti. Ibi cellæ sunt Apollinis, Neptuni, præterea Cereris. Signa e candido lapide, recto statu. (4) Proximum his locis est oppidum Argivorum, quod Asine olim appellabatur. Ejus nunc ruinæ ad mare jacent. Nam quo tempore Lacedæmonii cum rege Nicandro Charilli filio, Polydectis nepote, pronepote Eunomi, Prytanidis abnepote, atnepote vero Eurypontis, in Argolidem hostiliter invaserunt, Asinæi suas cum illis copias conjunxere, ac simul Argivorum agrum populati sunt. Ubi vero Lacedæmonii domum exercitum reportarunt, Argivi Eratum regem suum secuti obsessum venere Asinen. (5) Asinæi aliquamdiu de muris hostis impetum sustinuerunt; ac de Argivis quum alios, tum Lysistratum, de iis unum, qui cumprimis bellica virtute enitebant, ceciderunt. Occupato tandem muro, Asinæi, uxoribus ac liberis clam in naves impositis, urbe et agro cessere. Argivi oppidum solo æquarunt et agrum suis finibus addidere. Pythæi tantum Apollinis templo pepercerunt, ut etiamnum videre est: ac proxime id Lysistratum humarunt. (6) Distat ab Argivorum urbe stadia nihilo plus quadraginta mare quod ad Lernam est. Qua ad Lernam descenditur, primum in ipsa fere via est Erasinus. Influit is in Phrixum: Phrixus in mare illud exit, quod inter Temenium est et Lernam. Ab Erasino ad lævam stadia ferme octo digressis Castorum se, qui Anactes (_reges_) vocantur, templum ostendit. Lignea sunt eorum signa, haud alia forma, quam quæ in ipsa urbe facta sunt. (7) Jam si in rectam viam redieris, Erasinum trajicies, et ad Chimarrhum (_torrentem_) amnem pervenies. Juxta est e lapidibus septum. Hac Plutonem fama est, rapta Proserpina, ad ea, quæ sub terris esse homines putant, regna descendisse. Lerna ipsa, uti superius dixi, ad mare est: quo in loco initia Cereri peraguntur, quæ Lernæa vocantur. (8) Lucus in ea sacer a monte, quem Pontinum dicunt, incipit. Mons Pontinus exceptam e cœlo pluviam aquam non effundit, sed ipse eam absorbet. Profluit ab eo amnis, cui a monte Pontino nomen. In montis vertice ædes est Minervæ Saitidis, cujus sola manent rudera. Fundamenta etiam manent domus Hippomedontis, qui Polynici Œdipodis filio in bello Thebano auxilio venit. CAPUT XXXVII. _ De luco platanis consito ad montem Pontinum et Amymone fluvio — signis et templis in hoc luco — Philammone initiorum Lernæorum auctore — hydra Lernæa — lacu Alcyonia, ubi Bacchus ad inferos descendit, ejusque profunditate immensa. _ Ab hoc igitur monte lucus ille maxima ex parte platanis condensus ad mare excurrit: terminatur autem una ex parte Pontino amne, ex altera Amymone, qui fluvius a Danai filia nomen accepit. In luco signa sunt Cereris Prosymnæ, Bacchi: ac Cereris simulacrum non magnum, ad sedentis imaginem. (2) Hæc e marmore facta sunt. In altero templo Bacchus ipse cognomento Saotes (_Servator_) signum e ligno habet, sedentis itidem forma. Est ibidem Veneris ad mare e marmore signum. Dicatum aiunt hoc a Danai filiabus, ipsum autem Danaum ædem Minervæ ad Pontinum erexisse. Initia vero Lernæorum Philammon instituisse dicitur. Ceterum quæ de ritibus eorum narrantur, non esse antiqua perspicuum est. (3) Et ne ea quidem quæ in corde ex orichalco fabricato inscripta audivi, esse Philammonis, Arrhiphon deprehendit, origine quidem Triconiensis ex Ætolia, nostra vero ætate Lyciorum ex spectatissimis, ac sollers ad ea invenienda, quæ nemo ante vidit; is hoc quoque deprehendit eo quod dicam argumento: versus et quæcunque soluta oratione his versibus immista erant, hæc omnia Dorica dialecto scripta erant. Verum ante Heraclidarum in Peloponnesum reditum eadem Argivi lingua, qua Athenienses, utebantur. Philammonis certe temporibus ne Dorum quidem nomen, uti ego existimo, fuit omnino Græcis omnibus notum. Hæc igitur ille sic se habere demonstravit. (4) Ad Amymones fontem platanus exsurgit. Sub ea platano hydram educatam narrant. Ego enimvero facile adducor, belluam illam, tam multo maximam ceterarum fuisse, tum vero tam insanabili veneno, ut ejus felle spicula sagittarum Hercules infecerit. Caput vero, uti ego opinor, unicum, et non plura habuit. At Pisander Camirensis, quo et fera terribilior, et carmina sua plus dignitatis habere viderentur, pro uno illi plura capita dedit. (5) Vidi etiam fontem qui Amphiarai dicitur, et stagnum Alcyonium, per quod Bacchum ad inferos Semelen reducturum descendisse tradunt Argivi; monstratam autem ipsi a Polymno viam hanc. Ejus stagni infinita est altitudo, neque est a me adhuc hominum quisquam repertus, qui imum ejus solum ullo machinæ genere consequi potuerit. Quin ipse Nero, junctis ad multorum stadiorum spatium funibus, ad eosque plumbo religato, additis eo aliis inventis ad hoc experimentum instrumentis, nullum tamen potuit altitudinis terminum deprehendere. (6) Audivi præterea aliud hujusmodi: aquam illam, etsi quieta est specie ipsa et tranquilla, ea tamen esse natura, ut, qui innare ausi fuerint, ad imum eos fundum trahat, Est paludis ejus ambitus minime amplus, sed nihilo stadii unius triente major. Margines herba et juncis vestiuntur. Quæ circa illam quotannis Baccho nocturna sacra fiunt, ea mihi nefas scribendo in vulgus efferre. CAPUT XXXVIII. _ De Temenio, urbe Argivorum — urbe Nauplia et fonte Canatho — de asino palmitum amputationem monstrante — Genesio et Apobathmis — Thyrea, et pugna Argivorum cum Spartanis ibi commissa — Athene, Neri, Eva, vicis, et Polemocrate — monte Parnone et Tano fluvio. _ Jam a Lerna Temenium contendentibus (pertinet Temenium ad Argivorum fines, ac nomen a Temeno Aristomachi filio accepit: ille enim quum vicum eum occupasset ac munivisset, exinde bello cum Doribus contra Tisamenum et Achæos suscepto, tanquam e castello ad præliandum exibat) huc igitur contendentibus visitur Phrixus erumpens in mare; et Neptuno est in Temenio una, et item Veneri altera ædes erecta. Est ibidem et Temeni sepulcrum, ad quod parentant Dores Argivi. (2) Distat a Temenio Nauplia quinquaginta, uti mihi videtur, stadia; desertum hac ætate oppidum. Ejus conditor fuit Nauplius, quem Neptuno et Amymone genitum crediderunt. Exstant murorum rudera, Neptuni templum, portus aliquot, et fons, cui nomen Canathus. In eo fonte vulgo apud Argivos proditum Junonem, ubi quotannis laverit, denuo virginem fieri. Manavit hic sermo ab arcanis initiorum, quæ Junoni solenni ritu fiunt. (3) Hoc loco, quod a Naupliæ incolis de asino dicitur, abroso palmite vitem multo feraciorem redditam, et asellum, quod sarmentorum putationem monstrarit, propterea in saxo effictum esse: hoc tanquam minime, quod historiæ mandetur, dignum prætermitto. (4) Ducit a Lerna altera etiam via secundum mare ad vicum, quem Genesium vocant: ubi in littore Neptuni Genesii ædes, non ea sane magna. Conjunctus fere est cum eo vico alter, cui nomen Apobathmi (_Exscensus_), quia hic Argolicæ regionis primus esse locus dicitur, in quem Danaus e navi cum liberis suis exscenderit. Hinc iis, qui Anigræa superaverint (angustus hic et pene invius trames), ad lævam terra ad mare patet, quæ quum ad alias arbores, tum ad oleas educandas maxime opportuna est. (5) Qua vero parte in continentem terram a littore ascenditur, ibi Thyrea vicus est: quo in loco de agri finibus lectissimi viri ex Argivis trecenti, totidemque itidem lecti ex Lacedæmoniis inter se pugnarunt: quumque omnes præter Spartanum unum et Argivos duos occidissent, eodem, quo occubuerunt, loco tumuli sunt illis congesti. Agro Thyreate Lacedæmonii, victis Argivis prœlio, quod universo agmine utriusque populi commissum fuerat, potiti, Æginetis postea ex insula ab Atheniensibus ejectis illum tradiderunt. Ætate mea Argivi eum colebant, disceptatione et judicio, uti ipsi aiunt, receptum. (6) A sepulcretis progressi Anthenen veniant, quam olim Æginetæ incoluerunt. Proximus alter vicus, Neris: tertius Eua, pagorum illorum maximus. In eo est ædes Polemocratis. Fuit is et ipse Machaonis filius, Alexanoris frater. Medelas morborum et hic incolas docet: quare illi accolæ honores habent. (7) Supra pagos mons eminet, in quo termini finium sunt inter Lacedæmonios, Argivos ac Tegeatas. Erecti sunt pro terminis lapides Hermæ, a quibus loco nomen est. Tanaus qui dicitur fluvius, unus ex Parnone defluens, post cursum per Argivorum fines in Thyreaten sinum exit. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ LACONICA SIVE LIBER III. CAPUT I. _ De Lelege, rege Spartanorum indigena, et reliquis priscæ ætatis regibus eorum — Eurota — Lacedæmone et Sparta — Tyndareo ejusque propinquis regnum Laced. obtinentibus — duplicis regiæ domus apud Laced. origine et Aristodemi morte — de Aristodemi filiis, Procle et Eurysthene, ac Thera eorum tutore — colonia in insulam Theram deducta. _ Post Hermas illos ad occasum Laconica terra est. In ea regnasse primum Lelegem indigenam, et ab eo Leleges, quibus imperabat, populos nominatos, ipsi testantur Lacedæmonii. Lelege Myles et natu minor Polycaon geniti. Quo vero gentium et quam ob causam Polycaon secesserit, alio exponemus loco. Mylete mortuo Eurotas filius ei in regnum successit. Is quum stagnantem in campis aquam ad mare alveo deduxisset, quod fuit aquarum reliquum, in justi amnis morem defluens de se Eurotan nuncupavit. (2) Hic quum e vita decessisset nulla suscepta virili sobole, regnum Lacedæmoni reliquit. Erat hic matre Taygeta genitus, a qua mons nomen accepit, patrem vero Jovem habuit, ut fama prædicat. Uxorem autem duxerat Spartam Eurotæ filiam: ac ut primum ad regnum accessit, regioni et incolis omnibus de se nomen indidit: urbem deinde, quam condidit, de uxoris nomine, quod nostra etiam ætate retinet, Spartam appellavit. (3) Hujus filius Amyclas, quum aliquod et ipse cuperet nominis sui monumentum relinquere, in agro Laconico Amyclas oppidum fundavit. Is quum filios plures suscepisset, Hyacintho natu minimo, egregia forma puero, morte erepto, superstes fuit. Pueri tumulus Amyclis est sub Apollinis signo. Amycla mortuo Argalus, ejus liberorum natu maximus, regnavit: et hoc defuncto, ad Cynortan regnum pervenit. Cynorta Œbalus nascitur. (4) Is e Gorgophone Argiva uxore, Persei filia, Tyndareum suscepit. Fuit huic cum Hippocoonte, imperium sibi ætatis causa vindicante, certamen. Verum Hippocoon adscito in societatem Icario ejusque factione, longo intervallo superior discessit. Quare sibi male metuens Tyndareus Pellanam, uti Lacedæmonii commemorant, aufugit. Messenii vero narrant Tyndareum ad Aphareum in Messeniam confugisse: fuisse autem Aphareum, Perieris filium, Tyndareo ipsi ex eadem matre fratrem: ac tunc quidem Thalamis, quod est Messeniæ oppidum, domicilium habuisse: quo in loco liberos etiam ipsum suscepisse. (5) Interjecto dein tempore in regnum ab Hercule restitutus est Tyndareus. Regnarunt etiam filii ejus, porro Menelaus Atrei filius, gener Tyndarei, et Orestes, quod Menelai filiam Hermionen uxorem duxerat. Quum vero Heraclidæ postliminio redissent, Tisameno Orestis filio regnante, Messeniorum et Argivorum altera factio Temenum, altera vero Cresphontem regem habuit. Quumque Lacedæmone gemini filii essent Aristodemi, regiæ familiæ duæ exortæ sunt, atque id Delphici Apollinis oraculo approbante. (6) Aristodemus enim e vita excessisse narratur Delphis, priusquam Dores in Peloponnesum redirent. Hunc Lacedæmonii de rebus suis magnificentius loquentes sagittis ab Apolline confixum tradunt, quod consulendi causa non venisset ad oraculum, sed Herculem, in quem forte prius inciderat, qui Doribus in Peloponnesum reditus confici posset, consuluisset. Verior autem fama est, a Pyladæ et Electræ filiis, Tisameni Orestis filii consobrinis, Aristodemum occisum. (7) Ejus Aristodemi filiis nomina Procles et Eurysthenes indita: qui quam gemini essent, voluntate nihilo minus magnopere dissidebant. Non obfuit tamen odii, quo inter se laborarunt, acerbitas, quominus communi consilio Theran, Autesionis filium, matris Argiæ fratrem, tutorem vero suum, in colonia deducenda sequerentur. Coloniam deduxit Theras in insulam eam, quæ illis temporibus Calliste vocabatur: e cujus regno ultro sibi Membliari posteros decessuros speravit, (8) proinde atque illi etiam fecerunt, ea scilicet ratione adducti, quod ad Cadmum Theræ genus referendum esset, quum ipsi a Membliaro descendissent, quem plebeia stirpe natum Cadmus in ea insula colonorum ducem reliquisset. Theras itaque insulam mutato nomine de se appellavit, et ei quidem Theræi hac etiamnum ætate tanquam coloniæ conditori quotannis parentant. Procli autem et Eurystheni in Theræ mandatis duntaxat obeundis par fuit et concors alacritas, in ceteris voluntatum ac consiliorum omnium summa dissensio. Verum si etiam optime inter se convenientes fuissent, non tamen eorum posteros potuissem una et eadem rerum gestarum expositione comprehendere: non enim in unam eandemque prorsus ætatem inciderunt, ita ut patrueles patruelibus et patruelium inter se liberi, ac qui deinceps ex his descenderunt posteri, numero essent æquales. De utraque itaque familia separatim agam, neque ullo pacto in unum confundam. CAPUT II. _ De Eurysthenis domo et Agidis — Echestrato regnante Lacedæmonii ejiciunt Cynurenses — Labota regnante primum bellum Argivis inferunt — de Lycurgo et Minoe legislatoribus — Lacedæmonii Archelao regnante Ægyn urbem subigunt — Teleclo regnante finitimas urbes Pharin, Amyclas et Geranthras expugnant — Alcamene regnante Charmidan in Cretam mittunt, urbem Helos evertunt et Argivos vincunt. _ Eurysthene Aristodemi filio natu grandiore Agin genitum ferunt: a quo sunt omnis Eurysthenis posteritas Agidæ appellati. Agide regnante, Patreum Preugenis filium in condenda urbe in Achaia, quam de nomine Patrei nostra etiam ætate Patras vocant, adjuverunt Lacedæmonii: comites etiam ac socios cum Grai Echelæ filio, Penthili nepote, Orestis pronepote, in coloniam classe transmittenti, miserunt. Et ille quidem regionem eam, quæ inter Ioniam et Mysos est, cui ætate nostra Æolidi nomen, occupaturus erat, quum avus ejus Penthilus multo ante Lesbon, insulam Æolidis hujus continenti adjacentem, cepisset. (2) At Echestrato Agidis filio Spartæ regnum obtinente Lacedæmonii Cynurenses omnes, qui militari essent ætate, sedibus suis expulerunt. Crimini datum, quod prædones e Cynuriaco agro Argivorum, qui sibi consanguinei essent, fines populationibus infestos redderent, ipsique adeo Cynurenses in eundem agrum aperte excursiones facerent. Cynurenses quidem ab Argivis oriundos esse et in coloniam a Cynuro Persei filio deductos memoriæ proditum est. (3) Non multis post annis Echestrato Labotas filius in regnum succedit. Hunc Labotan Herodotus in historia, ubi de Crœso scripsit, in Lycurgi, qui Lacedæmoniis leges tulit, tutela fuisse scribit: sed Leobotan eum, non Labotan, nominat. Hoc regnante, Lacedæmonii tunc primum Argivis bellum indicunt. Crimini eis datum est, quod Cynurensem agrum, quem armis ipsi cepissent, invaserint, quodque finitimos socios suos ad defectionem sollicitarint. In eo tamen bello ab neutris quicquam memoria dignum gestum est. (4) Jam qui in regnum ex hac familia successerunt Labotæ, videlicet Doryssum et Doryssi filium Agesilaum, mors brevi utrumque oppressit. Agesilao regnante Lycurgus Lacedæmoniis leges tulit: quas eum nonnulli ab oraculo Delphico accepisse, alii autem Cretensium scita eum ascivisse tradidere. Cretenses ipsi istas Minoi leges acceptas referunt, de quibus illum ferunt non sine deo consuluisse: quod ipsum his versibus videtur Homerus de Minois legibus significare voluisse: Quas inter magni Minois regia Cnosos, quem Jovis alloquium ter terna æstate beavit. Verum de Lycurgo in iis quæ posterius sequuntur memorabo. (5) Agesilaus Archelaum filium sibi successorem reliquit. Dum hic regnaret, Lacedæmonii unam de finitimis urbibus, Ægyn nomine, bello subactam exciderunt, Ægytarum ad Arcadas defectionem metuentes. In ea urbe evertenda opem tulit Archelao Charillus ex altera familia rex: cujus ductu quæ gesserint Lacedæmonii, tunc exponemus, quum eorum res gestas stylo persequemur, qui Eurypontidæ sunt appellati. (6) Archelao Teleclus nascitur. Hujus temporibus Lacedæmonii finitima oppida, Amyclas, Pharin, Geranthras, quas Achæi occuparant, bello captas everterunt. Ex his Pharitæ et Geranthratæ Dorum adventu territi, certis conditionibus e Peloponneso decesserant: Amyclæenses vero non sunt illi quidem primo impetu ejecti, sed acriter resistentes, belli diuturnitate superati, quum multa prius virtutis documenta dedissent. Id ipsi Dores tropæo de Amyclæensibus erecto testati sunt, quod nihil scilicet illis temporibus, quod memoriæ consecrarent, dignius gessisse ipsi sibi visi sunt. Non ita multo post Teleclus a Messeniis in Dianæ occiditur. Templum id in vico fuit, quæ Limnæ appellatæ sunt, inter Laconici et Messeniaci agri fines. (7) Teleclo demortuo successit Alcamenes filius. Eo regnante Lacedæmonii Charmidam Euthyis filium, Spartanorum de optimatibus unum, in Cretam mittunt, qui ortas inter Cretenses seditiones comprimat, persuadeatque ut oppidis, quæ a mari longius sita vel alioquin invalida essent, relictis in ea, quæ navibus appellendis essent opportuna, demigrarent. Eodem tempore maritimum etiam oppidum, quod ab Achæis tenebatur, Helos nomine, everterunt; et Helotis auxilia ferentes Argivos prœlio vicerunt. CAPUT III. _ Polydoro regnante Lacedæmonii colonias in Italiam deducunt — bellum Messeniacum acriter geritur — Eurycrate regnante Messenii Lacedæmoniorum imperio parent — Anaxandro regnante Messenii a Lacedæmoniis deficiunt et denuo opprimuntur — Eurycrate minore et Leonte regnantibus Lacedæmonii bellum cum Tegeatis infeliciter gerunt, Anaxandrida vero regnante superiores evadunt — Orestis ossa a Spartanis reperiuntur et ab Atheniensibus Thesei ossa — de Anaxandrida digamo — Cleomene rege et Dorieo. _ Alcamene mortuo, ejus filius Polydorus regnum adiit. Hoc regnante Lacedæmonii colonias duas in Italiam deduxerunt, Crotonem et Locros ad Zephyrium promontorium. Bellum etiam, quod Messeniacum est appellatum, hoc ipso tempore exarsit. Neque vero easdem ejus belli causas Lacedæmonii et Messenii referunt: (2) sed quæ utrinque dicantur, et qualem exitum hoc bellum habuerit, infra suo loco explicabimus. Hoc interim non omittemus, primum Messeniacum bellum ex parte maxima Theopompi Nicandri filii ex altera gente regis ductu gestum. Confecto autem bello ac Messeniis jam in potestatem Lacedæmoniorum redactis Polydorum spectatæ virtutis Spartæ habitum et Lacedæmoniorum populo maxime carum, quod nihil unquam aut per vim egisset aut dixisset cum alterius contumelia, justitiam in tota jurisdictione cum summa humanitate conjunxisset, (3) ob easque res gloria in cuncta Græcia florentem, Polemarchus occidit, Lacedæmonius homo minime obscuro loco natus, insigni vero, ut res ipsa indicavit, audacia. Mortuo Polydoro Lacedæmonii honores multos nec vulgares habuerunt. Est autem et Polemarchi Spartæ monumentum, vel quod ante vir bonus habitus fuerit, vel quod propinqui eum clam sepelierint. (4) Eurycrate Polydori filio regnum tenente Messenii Lacedæmoniis æquo satis animo paruerunt, neque Argivorum multitudo in rerum novarum studium incubuit. Jam vero Eurycratis filio Anaxandro regnante, Messenios fata sua extra Peloponnesum ejecerunt. Quum enim a Lacedæmoniis defecissent, pares illis aliquamdiu bello fuere: postremo superati, ex pacto convento e Peloponneso excesserunt: qui relicti sunt, omnes servi facti sunt Lacedæmoniis, præter eos tamen, qui maritima oppida incolebant. (8) Quæ in eo bello evenerint, quod gestum est post Messeniorum defectionem, non videntur mihi satis apte in hac historiæ parte tractari. Anaxandro Eurycrates gignitur, Eurycrate minore Leon. His regnantibus Lacedæmonii a Tegeatis clades complures acceperunt. Iidem sub Anaxandrida Leontis filio secundiore multo, quam Tegeatæ, belli fortuna usi sunt. Res autem sic propemodum gesta est. Lichas Lacedæmonius Tegeam venit: erant enim tunc fœderis jure inter eas civitates pacata omnia. (6) Eodem tempore, quo Lichas adveniebat Orestis ossa ex quodam oraculo jussi quærebant Spartani. Ea intellexit Lichas in ærarii fabri officina defossa, ad oraculi scilicet verba referens instrumenta singula ærariæ fabricæ. Ventos enim folles, quod ipsi etiam conceptas auras vi expellunt, pulsum malleum, repercussum incudem, hominum perniciem ferrum (quod in prœliis jam usurpari cœptum fuerat) interpretatus est: nam si ad heroicum seculum respexisset Apollo, hominum perniciem non ferrum, sed æs dixisset. (7) Huic autem responso, quod Lacedæmonii acceperunt de ossibus Orestis, persimile fuit quod Atheniensibus postea redditum est, ut ossa Thesei e Scyro Athenas deportarent: non posse enim, id ni factum esset, Scyron capi. Invenit tum Cimon Miltiadis filius, eodem usus in conjiciendo acumine, Thesei ossa, neque ita multo post insula potitus est. (8) Ex ære autem heroum temporibus omnia pariter arma fuisse, Homerus testatur, quum securim Pisandri et Merionæ sagittam describit. Argumento est etiam Achillis hasta Phaselide in Minervæ templo dedicata, et apud Nicomedenses in Æsculapii Memnonis ensis totus ex ære, quum hastæ illius ima tantum et summa cuspis ærea sit. Hæc ita esse pro comperto habemus. (9) Anaxandrides, Leontis filius, unus ex omnibus Lacedæmoniis uxores duas eodem tempore habuit; unde illi soboles duplex. Nam quum priorem, optimam illam quidem, sed sterilem, ut dimitteret, Ephori jussissent, id ut faceret in animum inducere non potuit: eatenus tamen paruit, quod alteram cooptavit, e qua Cleomenem suscepit. Tunc prior, quæ adhuc uterum non tulerat, Dorieum peperit, deinde Leonidam, mox Cleombrotum. (10) Mortuo Anaxandrida, quum longe præstare consilio et belli artibus Dorieum existimarent, Cleomeni tamen, quod natu esset maximus, regnum inviti sane detulerunt. At Dorieus, quum adduci non potuisset ut in patria permanens Cleomeni pareret, in coloniam est ablegatus. CAPUT IV. _ Cleomenes cum Lacedæmoniis et sociis fines Argivorum invadit, eosque vincit — contra Athenas exercitum ducit et Orgadem, terram diis Eleusiniis sacram, devastat — in Æginam trajicit — Demaratum fraude regno privat — furore correptus mortem sibi infert — Leonidas rex Xerxi Græciam invadenti ad Thermopylas occurrit — de Pausania, Plistarchi, Leonidæ filii, tutore, ejusque honeste factis. _ Cleomenes ut primum regnum iniit, comparato ex Lacedæmoniis et sociis exercitu, in Argivorum fines invasit: Argivos vero ipsos obviam cum armis egressos prœlio fudit. Eorum quum ad quinque millia in proximum Argi Niobes filii lucum confugissent, Cleomenes (quippe qui plerumque mentis compos non esset) per Helotas in lucum ignem immisit: quo incendio et lucus et qui se illuc receperant supplices exusti sunt. (2) Hinc Athenas bis duxit. Primum Atheniensibus Pisistrati filiorum dominatu liberatis, ingentem quum Lacedæmoniis, tum sibi apud cunctos Græcos gloriam peperit. Deinde Atheniensis cujusdam Isagoræ gratia ductus, quum Atheniensibus illum tyrannum imponere conatus esset, ac libertatem suam fortiter tuentibus Atheniensibus ea de spe decidisset, et reliquum Atticæ agrum populatus est, et regionem Orgadem appellatam, diis, qui Eleusine coluntur, sacram vastasse dicitur. In Æginam deinde transmisit: ubi insulæ ejus principes qui Medis studentes civibus suis, ut terram et aquam Dario Hystaspæ filio dederent, persuaserant, in vincula conjecit. (3) Dum in Ægina Cleomenes tempus terit, Demaratus eum ex altera familia rex ad populum criminatur. Ea re commotus Cleomenes, ut primum rediit, rationem iniit, per quam Demaratum e regno ejiceret. Delphicam enim vatem pretio corruptam subornat, ut, quod ipse præscriberet, consulentibus Lacedæmoniis responderet. Idemque Leotychiden Demarati propinquum, e regia item domo, instigat, ut de regno Demarato litem intendat. (4) Ibi Leotychides institit iis verbis, quæ Ariston ejus pater temere effuderat, quum natum Demaratum dixit a se genitum non credere. Eam disceptationem quum ad Delphicum oracalum, sicuti alia omnia consueverant, Lacedæmonii retulissent, respondit Pythia, quæ Cleomenes jusserat. (5) Quo factum ut Demaratus non æquo judicio, sed adversarii oppressione regno fuerit spoliatus. Cleomenes post hæc diem suum obiit, quum arrepto gladio per furorem sibi ipsi manus consciscens totum corpus fœdissimis vulneribus lacerasset. Argivi igitur, ea mortis acerbitate dedisse eum pœnas supplicibus, qui in Argum confugerant: Athenienses, quod Orgadem vastasset: Delphi, quod interpretem Apollinis, ut Demaratum falso insimularet, corrupisset, id ei accidisse interpretati sunt. (6) Heroum autem et deorum in homines iræ, præter hoc Cleomenis, alia etiam reperiuntur exempla. Siquidem et Protesilaus, cui honores ad Elæuntem habentur, heros Argo nihilo clarior, per se ipsum Persen Artaycten graviter est ultus. Neque unquam Megarenses, posteaquam sacrosanctum agrum colere ausi sunt, deorum, qui Eleusine coluntur, iram plane lenire potuerunt. Sollicitatum vero pretio oraculum, præterquam tunc a Cleomene, ab nemine unquam scimus. (7) Ubi e vita excessit Cleomenes, quod nullam reliquit virilem sobolem, ad Leonidam Anaxandridæ filium, Doriei germanum et uterinum fratrem, regnum pervenit. Quo tempore Xerxes cum populo suo Græciam invasit, ei Leonidas cum trecentorum Lacedæmoniorum cohorte ad Thermopylas occurrit. Bella quidem multa quum a Græcis contra barbaros, tum inter ipsos barbaros gesta memorantur: sed ea pauca fuere, in quibus unius virtus eximie enituit, ut Achillis ad Ilium, Miltiadæ in Marathone. Sed profecto præclarum illud Leonidæ facinus, meo quidem judicio, omnia cujusvis temporis exempla vicit. (8) Hic enim Xerxi, regum omnium, qui post Medis et Persis imperarunt, animi elatione et operum magnificentia longe præstantissimo, in Græciam irruenti tam acriter cum paucis, quorum dux erat, ad Thermopylas restitit, ut ne visurus ille quidem Græciam, nedum Athenas fuisset incensurus, nisi a Trachinio homine Hydarnis copiæ per Œtæ montis tramites circumductæ Græcos oppressissent. Atque ita Leonida interempto barbari in Græciam irruperunt. (9) Post hunc Pausanias Cleombroti filius non certe regnavit, verum quum Plistarchi Leonidæ filii tutor esset, ad Platæas Lacedæmonios duxit, atque inde in Hellespontum classe transmisit. Hujus in Coam mulierem factum non possum non magnopere collaudare. Is enim Coi hominis non ignobilis uxorem, Hegetoridæ filiam, Antagoræ neptem, quam Pharandates Persa Teaspidis filius invitam in pellicum numero habebat, (10) Mardonio ad Platæas et Persis ad internecionem cæsis, Coon ad suos cum omni muliebri mundo donisque omnibus, quæ a Pharandate acceperat, remisit. Idem Mardonii cadaver contra Lamponis Æginetæ sententiam violari vetuit. CAPUT V. _ Pausanias minor, Atheniensibus ad Piræeum victis, triginta tyrannorum imperium non adjuvare vult, sed domum redit — ideo ab inimicis accusatur, et judicio absolvitur — Lacedæmonii Lysandro duce Thebanos invadunt — Lysandro cæso, Pausanias supervenit et cum Thebanis paciscitur — Pausanias denuo accusatus a Tegeatis in templo Minervæ Aleæ supplex recipitur — de Aristodemo, Pausaniæ filiorum tutore — Agesipolis, rex Lacedæmoniorum, Argivis bellum infert, sed terræ motu et tonitru recedere cogitur — contra Olynthios exercitum ducit et subito moritur. _ Jam vero Plistarchus Leonidæ filius in ipsis regni initiis diem suum obiit. Cui Plistoanax successit, ejus ipsius Pausaniæ filius, cujus ductu prœlium ad Platæas factum. Plistoanacte natus Pausanias. Hic Pausanias in Atticam exercitum duxit, verbo cum Thrasybulo et Atheniensibus bellum gesturus, atque ut triginta tyrannorum, qui a Lysandro impositi fuerant, dominatum firmaret. Superato tamen ad Piræeum Atheniensium præsidio, domum exercitum reportare statuit, quod scilicet non esse eam Spartanorum reipublicæ maculam omnium turpissimam adspergendam putaret, ut impurissimorum hominum tyrannidem confirmasse dicerentur. (2) In patriam re infecta reversus, ab inimicis in judicium est deductus. Apud Lacedæmonios de rege judicium hoc ritu constitui solet. Consident qui seniores appellantur, duodetriginta numero: cum iis Ephori, nec non alterius familiæ rex. Is erat tunc Agis. Ac quattuordecim seniores et Agis rex Pausaniam condemnarunt: absolverunt reliquæ ejus consilii partes. (3) Neque ita multo post delectum Lacedæmonii contra Thebanos habuerunt. Cujus belli quæ causa fuerit, quum Agesilai res gestas commemorabimus, exponetur. Ac tunc quidem Lysander, quum in Phocidem pervenisset, universis Phocensibus assumtis, cunctatione omni sublata, in Bœotiam invasit, et Haliartiorum oppidum aggressus est oppugnare, quum adduci non possent ut a Thebanis deficerent. Thebanorum jam et Atheniensium auxiliis clam intra urbem receptis eruptionem fecere. Cum iis Lysander acie ante ipsa urbis mœnia congressus cum magna Lacedæmoniorum manu dimicans occubuit. (4) Interea Pausanias a Tegeatis et reliqua Arcadia comparatis auxiliis confecto jam prœlio supervenit. Is ubi primum Bœotiam attigit, eorum qui cum Lysandro fuerant et ipsius Lysandri cædem cognovit: nihilo tamen secius Thebas perrexit, urbem oppugnaturus. Verum quum Thebani se ad omnem impetum sustinendum confirmarent jamque Thrasybulus cum Atheniensium auxiliis adventare nunciaretur, qui id unum exspectabat, ut prœlium Lacedæmonii inirent, quo illos a tergo adoriretur: (5) Pausanias veritus ne medius inter duos hostium exercitus ancipiti periculo circumveniretur, icto cum Thebanis fœdere eorum, qui sub Haliartiorum muris ceciderant, cadavera ad sepulturam tollenda curavit. Ea sane res neutiquam Lacedæmoniorum judicio comprobata est: ego vero Pausaniæ consilium rectum fuisse existimo. Nam quum probe nosset, Lacedæmoniis inter medios hostes circumclusis semper aliquam accidere cladem, ut ad Thermopylas et in Sphacteria insula, metuebat ne tertiæ ipse cladis auctor haberetur. (6) Verum quum longe aliter ipsius cives judicarent, quippe qui ei, quod tardius in Bœotiam venisset, crimini dabant, non putavit ille sibi committendum, ut causam dicere cogeretur. Tegeatæ supplicem in Aleæ Minervæ receperunt. Templum illud fuit antiqua religione Peloponneso universæ sacrosanctum, neque violari eos fas erat, qui illuc confugissent. Ea sane religio tunc a Lacedæmoniis in Pausania, antea vero in Leotychide, et in Chryside est ab Argivis conservata. Quum illi enim supplices se in illud templum recepissent, ne postulatum quidem est, ut dederentur. (7) Pausania exulante, impuberes ejus filii, Agesipolis et Cleombrotus, sub tutela Aristodemi, qui erat genere proximus, fuerunt. Hujus Aristodemi ductu Lacedæmonii ad Corinthum prospere pugnarunt. (8) Jam vero Agesipolis ut regnum per ætatem adiit, Argivis primum ex omnibus Peloponnesiis bellum intulit. Is quum per Tegeatas in Argivorum fines duceret, Argivi obviam illi caduceatorem miserunt, quo patria quædam fœdera sanciret jam inde ab initio inter omnes Dores mutuo percussa. At ille non modo fœdus nullum cum caduceatore instauravit, sed agrum etiam immisso exercitu depopulatus est: neque quum terra etiam movisset, retro agmen egit, etsi alias præ ceteris Græciæ populis Lacedæmoniis et Atheniensibus hujusmodi prodigia religioni ac terrori fuerint. (9) Castra, jam fixerat Agesipolis sub ipsis Argivorum muris, neque interim desita est divinitus terra moveri: quin et milites aliquot de cœlo tacti, nonnullos etiam tonitrua lymphatos atque attonitos reddidere. Invitissimus itaque ille ex Argivorum finibus castra movit. Rursus contra Olynthios fecit expeditionem. Ibi satis secunda belli fortuna usus, quum urbes Chalcidensium multas cepisset, ac ipsam postremo Olynthum se in potestatem redacturum speraret, subito morbo oppressus diem suum obiit. CAPUT VI. _ Cleombrotus rex in prœlio cum Bœotis ad Leuctra commisso cadit — Cleonymus cum Areo de regno certat, eoque privatus Pyrrhum in patriam inducit — Areo regnante Antigonus Demetrii fil. Atheniensibus bellum infert, quibus Lacedæmonii Areo duce opem ferunt — Leonidas senex, cui regnum Lacedæm. obtigit, a Cleombroto illo privatur, et iterum rex creatur — de Cleomene Leonidæ filio, ultimo Eurysthenis domus rege. _ Agesipolide sine liberis mortuo ad Cleombrotum regnum pervenit. Eo duce Lacedæmonii cum Bœotiis ad Leuctra prœliati sunt: et ipse quidem Cleombrotus fortiter dimicans initio prœlii occubuit. Plerumque sane in magnis cladibus numen exercitus ducem ante alios e medio tollere solet, sicuti et Atheniensibus Hippocratem Ariphronis filium ad Delium, postea in Thessalia Leosthenem eripuit. (2) E Cleombroti liberis natu major Agesipolis nihil omnino gessit memoratu dignum. Eo mortuo natu minor Cleomenes regnum adiit. Qui quum filios duos Acrotatum et juniorem Cleonymum suscepisset, ita forte accidit ut Acrotatus patrem sibi superstitem reliquerit. Quumque postea Cleomenes e vita decessisset, inter Cleonymum Cleomenis filium et Areum filium Acrotati de regno coorta lis est. Ibi quum senatus paternum regnum Areo adjudicasset, (3) Cleonymus sibi illum prælatum tam indigne tulit, ut eum Ephori et aliis præmiis decretis et exercitus imperio delato placare studuerint, quominus hostili esset in Spartam animo. Nihilominus ille et alia multa hostilia in patriam designavit, et Pyrrhum Æacidæ filium intra fines induxit. (4) Areo vero Acrotati filio Spartæ regnante, Antigonus Demetrii filius Athenas terrestribus maritimisque copiis oppugnare aggressus est. Atheniensibus subsidio missus cum classe Patroclus ex Ægypto: Lacedæmonii quoque cum omnibus copiis, Areum regem secuti, præsto fuere. (5) Quum Antigonus autem urbem undique ita obsessam teneret, ut aditu omni sociorum auxilia prohiberentur, Patroclus per nuncios Areum et Lacedæmonios monuit, ut prœlium cum Antigono inirent; se interim Macedonum terga invasurum, quod sui nequaquam pedestri acie pares essent Macedonibus, quippe qui Ægyptii et nautæ essent. Eo nuncio commoti Lacedæmonii, iidemque quum Atheniensium amicitia, tum vero nominis sui gloriam ad posteros propagandi studio ducti, prœlii aleam subire nihil recusabant. (6) Verum Areus, commeatu jam consumto, exercitum domum reportavit, quippe qui desperatam pugnandi audaciam ad patriæ usus conservandam neque temere sociorum causa profundendam censeret. Atenim quum Athenienses diu acriter restitissent, Antigonus pace facta præsidium illis in Museo imposuit, quod tamen non multo post ultro deduxit. Areo Acrotatus gignitur: Acrotato minor Areus. Is annum agens fere octavum morbo consumtus est. (7) Jam vero, abolita propemodum Eurysthenis posteritate mascula, restabat Leonidas Cleonymi filius, grandis admodum natu. Huic Lacedæmonii imperium deferunt. Graves cum eo inimicitias Lysander Lysandri filius, Aristocratis nepos, exercebat. Hic sibi associat Cleombrotum, qui Leonidæ filiam habebat in matrimonio: eoque in familiaritatem pellecto, Leonidæ tum alia intendit crimina, tum eum, quum puer adhuc esset, Cleonymo patri de exitio Spartæ conciliando juramentum dedisse dictitavit. (8) Quum igitur regno se Leonidas abdicare coactus esset, in ejus locum Cleombrotus invasit. Quodsi animi præ ira impotens Leonidas fuisset, ac, ut olim Demaratus Aristonis filius, vel ad Macedonum, vel ad Ægyptiorum regem confugisset, nihil eum omnino, quod facti postea Spartanos pœnituerit, juvisset. Nunc vero quum a civibus suis e patria pulsus in Arcadiam exilii causa abisset, non ita multis post annis ab iisdem in patriam, et pristinum etiam regnum revocatus est. (9) De Cleomenis autem Leonidæ filii audacia et animi magnitudine, et quemadmodum in eo defecerit Spartiatarum regnum, quum de Arati Sicyonii rebus gestis ageremus, affatim multa diximus. Narravimus vero in superioribus etiam quonam mortis genere Cleomenes in Ægypto e vita excesserit. Ex Eurysthenis igitur gente regum, qui etiam Agidæ sunt appellati, postremus Cleomenes Leonidæ filius fuit. CAPUT VII. _ De altera regum Lacedæmoniorum domo, Proclidarum, dein Eurypontidarum — Prytanide regnante inter Lacedæmonios et Argivos primæ inimicitiæ exoriuntur — Charillo regnante Lacedæmonii fines Argivorum devastant et Tegeatas invadunt — Nicandro regnante iterum vastatur Argolis — Theopompo regnante Lacedæmonii cum Argivis pugnant de Thyreatide — Anaxidama rege Messenii denuo victi ex Peloponneso ejiciuntur — de Aristone rege, ejusque septem mensium filio Demarato — Leotychide rege — Archidamo rege Atheniensibus maxima mala inferente — Sthenelaida belli Peloponnesiaci præcipuo auctore. _ Quæ vero de altera regum familia accepimus, ita se habent. Procles Aristodemi filius habuit filium, cui Soo nomen dedit: Soo Eurypon genitus. Hunc tantum esse gloriæ consecutum narrant, ut ea tota familia qui Proclidiæ ante sunt appellati, Eurypontidarum ab eo cognomentum acceperit. (2) Euryponte nascitur Prytanis. Eo regnante inter Lacedæmonios et Argivos inimicitiæ ortæ: et jam ante quam Argivis quicquam crimini daretur, cum Cynurensibus bellatum fuerat. Ac proximas quidem deinceps ætates, Eunomo scilicet Prytanidis, et Polydecte Eunomi filio regnantibus, perpetua pax Spartanis fuit. (3) Charillus autem Polydectis filius in Argivorum agrum invasit et igne ferroque vastavit: eodemque duce paucis post annis contra Tegeatas exiere Spartani, quum ambigui et perplexi oraculi auctoritatem secuti Lacedæmonii in spem venerunt, capturos se Tegeatas, Tegeatarumque campos Arcadibus adempturos. (4) Charillo mortuo, Nicander filius in regnum successit. Hoc regnante facinus in Teleclum ex altera familia regem a Messeniis commissum est in Limnadis fano. Idem vero Nicander Argivorum fines hostiliter ingressus magnam terræ partem vastavit. Ejus facinoris quum participes fuissent Asinæi, graves Argivis pœnas paulo post deleta patria profugi dedere. (5) De Theopompo vero Nicandri filio, qui post patrem regnavit, rursus erit mihi mentio facienda, quum ad res Messeniorum historia descenderit. Eo regnante inter Argivos et Lacedæmonios de Thyreatarum quoque finibus dimicatum. Ei prœlio Theopompus senio et animi ægritudine implicitus non interfuit: nam eo vivente Archidamus filius moritur. (6) Neque tamen sine liberis obiit Archidamus, sed filium reliquit Zeuxidamum. Huic Anaxidamus item filius successit. Eo imperante a Lacedæmoniis Messenii iterum bello victi e Peloponneso abierunt. Anaxidamo Archidamus, Archidamo Agasiclen nascitur. Utriusque vita omnibus belli molestiis vacua, perpetua tranquillitate insignis erat. (7) Aristo vero Agasiclis filius uxorem duxit puellam, quam Spartanarum omnium virginum fuisse tradunt turpissimam, mulierum vero omnium Helenæ beneficio pulcherrimam. Ex ea quum filius natus esset mense ipso septimo, eique in consilio Ephororum sedenti servus nunciasset puerum natum, eorum, qui de Eurysthei natali sunt, versuum Iliadis oblitus, vel quod illos omnino non satis intellexisset, negavit puerum eum, qui non esset legitimo mensium numero natus, a se genitum. (8) Cujus eum postea effusæ vocis pœnituit. Demaratum enim spectata virtute virum, qui cum Cleomene Athenienses Pisistratidarum dominatu liberarat, Aristonis inconsiderata oratio et suscepta cum Cleomene simultas regno privavit. Quum autem in Persas ad Darium profectus esset, in longum tempus ejus propagatam in Asia posteritatem ferunt. (9) Leotychides vero rex in Demarati locum creatus. Is Athenienses et ducem eorum Xanthippum Ariphronis filium in pugna ad Mycalen juvit: idemque posterius in Thessaliam contra Aleuadas profectus facile totam Thessaliam armis subigere potuit, quum semper ei prœliis omnibus vincere contigisset: sed ab Aleuadis donis est corruptus. (10) Quare domi accusatus, Tegeam indicta causa ad aram Minervæ Aleæ supplex confugit. Leotychidæ filius Zeuxidamus patre adhuc vivo, et ante exilium ejus, morbo absumtus est. Zeuxidami vero filius Archidamus avo jam Tegeæ exulante regnavit. Hic Atheniensium agros vehementer vexavit, quum in Atticam quotannis excursiones faceret et omnia populabundus ageret ac raperet. Idem etiam Platæensium, qui socii et amici Atheniensium erant, urbem per obsidionem cepit. (11) Verumtamen hic Peloponnesiorum in Athenienses bellum neutiquam concitarat; quin, ut pax inter eos maneret, quantum eniti potuit, elaborabat. Sed Sthenelaidas, vir quum alias potens, tum vero de Ephoris unus, suscipiendi belli cumprimis auctor fuit: quod sane bellum Græciam satis adhuc firmo innixam fundamento de gradu excussit: nec multo post Philippus Amyntæ filius ruinosam et plane ægram aggressus penitus collabefecit. CAPUT VIII. _ De Cynisca, Archidami filia — Agide regnante Lacedæmonii ab Eleis Olympicis ludis prohibiti iis bellum inferunt, quod tertio anno componitur — Athenienses invadunt et ad Ægospotamos vincunt — Agis Leotychiden non agnoscit filium — Agesilaus regno privat Leotychiden. _ Quum decessisset Archidamus filiis duobus relictis, Agis, qui Agesilao major natu erat, regnare cœpit. Habuit Archidamus et filiam, Cyniscam nomine, quæ ad Olympicas victorias virili propemodum animo adspiravit. Prima hæc feminarum omnium equos aluit, prima Olympicam palmam tulit. Post eam enim quoque, aliæ inprimis vero e Lacedæmone nonnullæ, sunt victrices in Olympicis renunciatæ: quibus tamen illa longe gloria præstitit. (2) Spartani vero et poeticen et omnem, quæ ex ea hominibus contingere possit, gloriam omnium minime admirati mihi videntur. Nam nisi quod Cyniscæ epigramma fecit nescio quis, et ante Pausaniæ in tripodem Delphis dedicatum epigramma exaravit Simonides, aliud nihil a poeta quidem ullo de Laconicis regibus est memoriæ proditum. (3) Agide Archidami filio regnante et alia Eleis Lacedæmonii crimini dederunt, et illud inprimis acriter expostularunt, quod Olympicis ludis et Jovis templo Olympico ab ipsis prohibiti fuissent. Caduceatore itaque misso Eleis imperant, ut Lepreatas, et alios finitimos, qui ipsis parerent, suis uti sinerent legibus. Qui quum respondissent, simulac finitimas Spartæ civitates liberas vidissent, nihil sibi causæ fore, quin et ipsi sociis suis libertatem redderent: eo responso commoti Lacedæmonii, sub Agide rege in Eleorum fines invaserunt: (4) verum in Olympiam usque et ad Alpheum amnem progressi, terræ motibus conterriti, retro agmen egere. Anno autem insequenti Eleorum agrum Agis populatus magnam ex eo prædam egit. Tum Xenias Eleus, et privatim Agidis et publice Lacedæmoniorum hospes, adversus populum insurrexit una cum ditioribus. Verum priusquam cum exercitu Agis præsto esset, Thrasydæus, cui rerum summa a populo commissa fuerat, Xeniam totamque ejus manum pugna superatos urbe pellit. (5) Agis vero domum cum exercitu reversus Lysistratum Spartanum cum parte copiarum et Eleorum exules relinquit, qui cum Lepreatis agrum eorum populationibus vexarent. Tertio demum ejus belli anno, quum Agis exercitu comparato denuo esset in Eleorum fines invasurus, Thrasydæus de populi sententia, affecta jam malorum diuturnitate et prope consumta civitate, pacem his conditionibus accepit: In posterum finitimis non imperaturos: urbis [_immo Pheæ et Cyllenes, non Elidis, ut librorum Xenophontis H. Gr._ 3, 2, 30 _vitiis_ σφέας _et_ Κυλλήνην _deceptus opinatur Pausanias_] muros demolituros: Lacedæmoniis Olympiæ Jovis sacrum sacrosque ludos celebrare, et in eorum ludorum certamina descendere liciturum. (6) Etiam in Atticam Agis bellum continuo intulit: idemque ad Deceleam contra Athenienses castellum munivit. Deleta vero ad Ægospotamos Atheniensium classe, Agis cum Lysandro, Aristocriti filio, fœderis, quod inter Athenienses et Lacedæmonios sancitum fuerat, quum id tamen Spartani non jussissent, religionem violavit. Illi enim suo duntaxat ipsorum arbitrio, non auctoritate publica Spartanorum, scitum cum sociis fecerant de Atheniensium civitate radicitus exscindenda. (7) Hæ fuere Agidis res bellicæ maxime illustres. Cujus non alia fuit de Leotychide filio quam Aristonis de Demarato futilitas: siquidem et hic audientibus Ephoris, fortunæ quadam malignitate impulsus, non putare se dixit, ex se Leotychiden natum. Cujus eum levitatis postea pœnituisse constitit. Quum enim morbo implicitus ex Arcadia domum reportaretur, apud Heræam testes fecit, qui cum eo erant, omnes, nihil se dubitare, Leotychiden ex se genitum esse: totique isti multitudini multis cum precibus et lacrimis injunxit, ut hoc apud Lacedæmonios testimonium dicerent. (8) Verum Agide mortuo Leotychiden Agesilaus regno pellere studebat, ea populo in memoriam redigendo, quæ de eo aliquando Agis dixisset. Præsto tamen et Leotychidæ ipsi ab Heræa Arcades fuere, qui morientis jam Agidis verba renunciarunt. (9) Auxit inter Agesilaum et Leotychiden disceptationem Delphicum oraculum his illi versibus: editum: Sparta cave, quamvis te maxima gloria tollat, heu tibi ne claudus recti cruris noceat rex: tunc inopinatos longum patiere labores, letiferique undam miscentem cuncta duelli. (10) Hæc in Agesilaum dixisse Apollinem, contendebat Leotychides, quod altero ille pede claudicaret: at Agesilaus in Leotychiden retorquebat, quod non legitimus ab Agide esset genitus. Eam disceptationem Lacedæmonii ad oraculum, quum id arbitratu suo facere possent, non retulerunt tamen; auctoritatem scilicet Lysandri Aristocriti filii secuti, qui vehementer, ut (Agesilao) regnum decerneretur, contendebat. CAPUT IX. _ Agesilao regnante Lacedæmonii in Asiam contra Artaxerxem trajicere decernunt, et ceteras Græciæ civitates in societatem belli vocant — Agesilaus Aulidem devehitur, dein Lydiam invadit ac Persas prœlio vincit — Artaxerxes Timocratem in Græciam cum pecunia mittit, ut Græcos ad bellum contra Lacedæmonios suscipiendum sollicitet — Lacedæmonii bellum contra Thebanos decernunt — bellum Corinthiacum geritur et Agesilaus exercitum ex Asia reducit — Thebanos ad Coroneam vincit. _ Regnum ubi adeptus est Agesilaus Archidami filius, classem Lacedæmoniis placuit in Asiam transmitti, qua bellum contra Artaxerxem Darii filium transportaretur. Cognoverant enim quum a ceteris civitatis principibus, tum inprimis a Lysandro, in bello adversus Athenienses non ab Artaxerxe, sed a Cyro se fuisse pecunia in naves adjutos. Agesilaus exercitum in Asiam traducere jussus ac terrestrium copiarum imperator declaratus dimisit legatos, qui Peloponnesi populos omnes, præter Argivos, Græcos item ceteros, qui extra Isthmum sunt, ad belli ejus societatem adhortarentur. (2) Corinthii quidem tunc, etsi nihil cupiebant impensius, quam ejus transmissionis esse participes, everso tamen repentina maris eluvione Jovis templo, cui apud ipsos Olympii cognomen fuit, tanquam prodigio perterrefacti, inviti illi quidem se domi continuere. Athenienses Peloponnesiaci belli calamitates reliquas et in primis pestilentiam causati, ex quibus ad pristinam fortunam vixdum redirent, re vero ipsa, quod nuncium acceperant, Cononem Timothei filium ad regem venisse, plane cessarunt. (3) Missus est etiam ad Thebanos Aristomenidas, quod et Agesilai maternus avus erat, et ipsis Thebanis minime alienus: siquidem eorum judicum unus fuerat, qui, expugnatis Platæensium muris eos, qui intus capti fuerant, occidendos censuerant. At illi non aliter, quam Athenienses, auxilia se missuros negarunt. Agesilaus statim domi habito delectu, sociorum auxiliis in unum contractis, classeque ædificata et instructa, Aulidem rem divinam Dianæ facturus venit, quod illinc Agamemnon etiam dea placata ad Trojam solvisset. (4) Se certe intelligebat beatioris, quam Agamemnon olim fuisset, civitatis regem esse, neque minus, quam olim ille, cunctæ Græciæ imperare. Quodsi Artaxerxem vinceret et Persarum opibus potiretur, multo majus et clarius facinus hoc videri posse sperabat, quam fuisse Priami regnum evertere. Rei divinæ operam dantem Thebani cum armis adorti accensa jam super aris. femora disjiciunt, ipsum e templo expellunt. (5) Hic ille etsi disturbatum sacrum, priusquam litatum esset, molestissime ferebat, in Asiam tamen transmisit ac Sardes primum appulit. Erat enim tunc inferioris Asiæ pars maxima Lydia, et in ea Sardes opibus et omni copiarum genere ceteras urbes longe anteibat et ejus, qui maritimam præfecturam obtinebat, satrapæ regia erat, uti Susa regis ipsius. (6) Congressus vero cum Tissapherne, Ioniæ satrapa, in Hermi campis vicit Persarum non modo equitatum, sed etiam peditatum, qui tanto tum numero erat collectus, ut post eum exercitum, quem Xerxes adversus Athenas duxit, et ante illum Darius contra Scythas, esset maximus. Agesilai itaque in bellicis rebus alacritatem admirati Lacedæmonii classis etiam imperium ei detulerunt. At ille quum studium curamque omnem ad res magnas terrestribus copiis gerendas contulisset, rebus navalibus Pisandrum uxoris suæ fratrem præfecit. (7) Verum quominus voti fieret compos, deorum nescio quis invidit. Ubi enim primum audivit Artaxerxes, Agesilaum, aliquot jam prœliis prospere factis, novos semper vincendo rerum progressus facere et ulteriora appetere, Tissaphernem apud se prius illustri gratia hominem, capitis damnatum, occidendum curat, eique successorem, qui oræ maritimæ præesset, Tithrausten mittit, hominem quum in rebus gerendis sollertem, tum vero odio in Lacedæmonios flagrantem. (8) Hic ut primum Sardes attigit, rationem excogitavit, per quam efficeret ut Lacedæmonii imperatorem suum cum exercitu ex Asia revocare cogerentur. Rhodium enim Timocratem cum pecunia in Græciam mittit, qui Græciæ populos ad bellum contra Lacedæmonios suscipiendum concitet. Qui pecuniam cepere, fuisse dicuntur ex Argivis Cylon et Sodamas: e Thebanis Androclides, Ismenias et Amphithemis. Ejus etiam largitionis participes Athenis fuere Cephalus et Epicrates: et simul e Corinthiis quotcunque cum Argivis faciebant, inprimis Polyanthes et Timolaus. (9) Sed qui belli aperte initium fecerunt, erant Locri ex Amphissa. Nam quum inter ipsos et Phocenses de agri finibus esset controversia, Thebanorum, et inprimis Ismeniæ, impulsu frumenta, appropinquante jam messis tempore, succiderunt et cum reliqua præda asportarunt. Excursiones etiam in Locrorum agrum Phocenses cum omnibus militum copiis populabundi fecere. (10) Quare Locri, adscitis in societatem Thebanis, vicissim Phocensium agros vastarunt. Jam Phocenses, missis Lacedæmonem legatis, Thebanos urgebant, docentes quæ passi ab iis essent. Horum commoti expostulationibus Spartani bellum in Thebanos sciverunt. Inter alia crimina et illud querebantur, quod per contumeliam in Agesilaum rei divinæ operam dantem Aulide impetum fecissent. (11) Cognito Lacedæmoniorum decreto Athenienses per legatos rogant Spartanos, armis abstineant, jure et disceptatione res repetant. At illi eam legationem infestis atque iratis animis acceptam statim remiserunt. Quæ deinde sunt consecuta, Lacedæmoniorum expeditio et Lysandri mors, exposuimus, quum de Pausaniæ rebus gestis ageremus. (12) Et sane bellum illud, quod est Corinthiacum appellatum, a Lacedæmoniorum in Bœotiam expeditione sumto initio, majores in dies et graviores habuit progressus. Atque hæc quidem causa Agesilaum perpulit, ut exercitum ex Asia reportaret. Quum itaque navibus ex Abydo Seston transmisisset, atque inde per Thraciam in Thessaliam contenderet, Thessali, ut eam a Thebanis gratiam inirent, viam ei intercludere conati sunt: quod pro veteri etiam cum Atheniensibus amicitia sibi faciendum putarunt. (13) At ille, fuso hostium equitatu, iter sibi per Thessaliam aperuit: ac mox Thebanis et eorum auxiliis ad Coroneam superatis, per Bœotios sibi viam fecit. Ipsi quidem Bœotii e prœlio in Minervæ templum cognomento Itoniæ confugerunt. Agesilaus vero, etsi vulnus in pugna acceperat, neutiquam sibi tamen in supplicibus violandis religionem contemnendam censuit. CAPUT X. _ Agesilaus denuo cum exercitu Corinthum venit, et Amyclæenses dimissi ad Hyacinthia celebranda ab Iphicrate opprimuntur in itinere — Agesilaus Ætolis opem fert — in Ægyptum trajicit et in itinere moritur — Archidamo regnante Phocenses Delphici Apollinis templum occupant et a Lacedæmoniis contra Thebanos adjuvantur — Archidamus Tarentinis auxilio proficiscitur et ibi in pugna interficitur — Agis, rex, contra Antipatrum pugnans occumbit — Laconici agri descriptio incipit a regione Scotitas dicta — de vico Caryæ dicto et Dianæ Caryatidis cultu — reliquiis Sellasiæ — Apollinis Pythaei signo in monte Thornace. _ Non ita multo post Isthmicos ludos fecerunt Corinthiorum ii, qui domo eo nomine effugerant, quod Spartanorum partes secuti essent. Oppidani quidem tunc Agesilai metu intra urbem se continebant. At ubi ille castra movit Spartam rediturus, una cum Argivis et ipsi Isthmia agitarunt. Sed Corinthum rursus cum exercitu Agesilaus rediit: quod tamen Hyacinthia adventarent, Amyclæenses domum dimisit, quo ludos Apollini et Hyacintho patrio ritu facerent. Eam cohortem Athenienses Iphicrate duce in via adorti trucidarunt. (2) Agesilaus in Ætoliam deinde venit, Ætolis contra Acarnanas, a quibus bello premebantur, auxilium laturus: et Acarnanas quidem ipsos ab armis discedere coegit, quum jam parum tamen abesset quin et Calydonem et reliqua Ætolorum oppida expugnarent. Insequenti postea tempore in Ægyptum navigavit, ut eos armis persequeretur, qui ab Ægyptiorum rege defecerant. Ac multæ res præclare ab eo in Ægypto gestæ possunt commemorari. Erat tum jam senex Agesilaus: quare in itinere fatum ilum oppressit suum. Cadaver ejus in patriam reportatum Lacedæmonii majore multo, quam aliorum regum, sepulturæ et funeris honore decorarunt. (3) Archidamo deinde Agesilai filio regnante Phocenses Delphici Apollinis fanum occupaverunt. Ad bellum igitur contra Thebanos gerendum Phocensibus tum privatis pecuniis conducta auxilia venerunt, tum illis Lacedæmonii et Athenienses publico decreto auxilia misere: hi quidem veterum erga se meritorum recordatione adducti; Lacedæmonii vero, prætexentes et ipsi amicitiam Phocensium, sed revera, ut mea fert opinio, ob odium Thebanorum. At Theopompus, Damasistrati filius, Archidamum narravit ejus belli gerendi causa pecuniam accepisse; atque adeo Dinicham, Archidami uxorem, ab iis, qui rerum apud Phocenses potiebantur, corruptam muneribus Archidamum ad opem illis ferendam effecisse promtiorem. (4) Enimvero et sacram pecuniam cepisse et auxilio iis venisse, a quibus est orbis terræ clarissimum oraculum vastatum, nunquam ego in laude posuerim: at illud merito in Archidamo collaudarim, quod, quum Phocenses Delphorum militarem ætatem omnem trucidare, liberos et uxores in servitutem abducere, ipsam denique urbem funditus evertere in animo haberent, unus tam insignem est cladem deprecatus. (5) Idem postea in Italiam trajecit, quo tempore Tarentinos in bello contra finitimos barbaros auxiliis juvit. Ibi vero quum in pugna interfectus fuisset, quod sepulturæ honore caruerit, Apollinis, quem læserat, ira factum est. Hujus Archidami natu major filius Agis contra Macedonum regem Antipatrum pugnans occubuit. Minor Eudamidas rebus maxime pacatis Spartæ regnavit. Agidis vero Eudamidæ, et Eurydamidæ Agidis filiorum res gestas pridem persecuti sumus, quum in Sicyoniorum rebus nostra versaretur oratio. 6. Ab Hermis descendentibus locus occurrit quercetis condensus: Scotitas (_quasi Tenebrius_) ei nomen. Illud quidem non ab arborum continenti umbra, sed ab Jove cognomento Scotita, cujus templum a recta via ad lævam abest decem ferme stadia. In ipsa via paulo longius progressis ad lævam itidem ostendit se Herculis signum et tropæum. Erectum ab ipso esse proditum est memoriæ, quum Hippocoontem ejusque filios occidisset. (7) Tertium a recta via diverticulum ad dextram Caryas et ad Dianæ templum perducit: siquidem vicus ille Dianæ est et Nymphis sacer. Et Caryatidis Dianæ sub divo signum stat: quo in loco Lacedæmoniorum virgines anniversarium festum obeunt, patrioque ritu saltationem celebrant. Reversus in viam militarem et aliquantulum progressus Sellasiæ ruinas videas: quam victis Lacedæmoniis eorumque rege Cleomene Leonidæ filio captam et destructam ab Achæis ante scripsi. (8) In Thornace, quo hinc profectus non multo post pervenies, Pythaei Apollinis signum visitur, eadem figura, qua Amyclæum est, fictum; illud autem cujusmodi sit, suo loco exponam. Est autem Lacedæmoniis clarior multo et ipsa religione insignior Amyclæus ille Apollo: quare aurum illud omne, quod Apollini huic Pythaeo miserat dono Crœsus Lydorum rex, ad Amyclæi Apollinis signum exornandum transtulerunt. CAPUT XI. _ De urbe Sparta seu Lacedæmone — memorandis in foro Spartæ, ædibus senatorum et magistratuum in eo, senatu, Ephoris et Bidiæis — porticu Persica — templo Cæsaris et Augusti Imperatoris — Agia vate et Tisameno ejusque de quinque victoriis vaticinio — regione fori Choro dicta — reliquis templis, signis ac memorandis in foro. _ A Thornace descendentibus urbs ipsa se ostendit, initio Sparta, posteris deinde temporibus etiam Lacedæmon nuncupata, quum antea regionis nomen hoc esset. Quod autem in Attica historia professus sum, me non omnia persecuturum, sed habito delectu ea duntaxat, quæ memoria digna visa essent, literis mandaturum: idem nunc mihi, antequam ad eorum quæ de Sparta dicenda sunt commemorationem aggrediar, profitendum: siquidem instituti operis initio e multis, quæ populi ipsi de se fama vulgarunt, ea mihi seligenda duxi, quæ maxime memoratu digna visa essent: cujus certe minime improbandi consilii, nihil profecto est, quamobrem fines transgrediar. (2) Apud Lacedæmonios, qui Spartam tenent, digna, quæ spectentur, sunt: forum primum; in eo curia, quo seniorum ordo ille convenit, quam ipsi Gerusiam (_senatum_) vocant: Ephororum deinde, et Nomophylacum (_custodum legum_) et qui Bidiæi appellantur, basilicæ. Ac Gerusia quidem consessus est, penes quem apud Lacedæmonios summa civilis administrationis est auctoritas, reliqui vero sunt magistratus. Ephori et Bidiæi sunt quini utrique. Atque inter hos Bidiæi quidem in Platanista tum alia tum epheborum certamina curant. Ephori autem gravioribus prosunt negotiis: atque hi de suo numero Eponymum, cujus nomine annus designatur, præbent, perinde atque apud Athenienses ex novem Archontibus unus est Eponymus. (3) In foro omnium est operum nobilissimum porticus ea, quam Persicam appellant, quod de Persarum manubiis est ædificata: insequentibus autem temporibus ad eam, quam nunc præ se fert, magnitudinem et ornamentorum speciem illam traduxerunt. Insistunt columnis et alii Persarum duces, et inter eos Mardonius Gobryæ filius, candido lapide facti. Est etiam illic statua Artemisiæ, Lygdamidis filiæ, Halicarnassi reginæ. Hanc aiunt ultro contra Græcos Xerxi auxilium tulisse, et præclara bellicæ virtutis navali ad Salamina prœlio documenta dedisse. (4) In eodem foro templa sunt, Cæsari alterum, ei nempe, qui primus apud Romanos solus imperare concupivit, et novam hanc constituit reipublicæ formam: alterum ejus filio Augusto dicatum, qui et imperium confirmavit, et quum dignitate tum opibus paternam gloriam facile superavit. Cognomen vero Augusti idem significat quod Græcorum lingua σεβαστός. (5) Ad Augusti templum ænea est Agiæ effigies. Agian hunc divinasse ferunt Lysandro, classe Atheniensium apud Ægospotamos esse potiturum, præter triremes decem: quæ e fuga se in Cyprum recepere, quum Lacedæmonii ceteras una cum militibus cepissent. Fuit Agias Agelochi filius, Tisameni nepos. (8) Tisameno patria Eleo, ex Iamidarum familia, oraculum redditum est, e quinque ipsum maxime illustribus certaminibus victorem discessurum. Sed enim, quum ab Olympicis ludis de quinquertio victus abiisset, quippe qui in duobus quidem Andrium Hieronymum (cursu scilicet et saltu) superasset, in lucta vero eidem succubuisset, intellexit oraculum, dari videlicet a numine in quinque certaminibus bellicis victoriam sibi obtinere vaticinanti. (7) Lacedæmonii enimvero, quibus ignotum non erat, quid ex oraculo Tisameno promissum fuisset, homini persuadent, ad se ex Elide migret, et in vaticinando Spartanorum reipublicæ operam navet. Id quum ille fecisset, prœliorum quinque ei victoriam acceptam Spartani retulerunt. Primum fuit ad Platæas contra Persas: alterum in Tegea, quum adversum Tegeatas et Argivos pugnatum est a Lacedæmoniis: tertium in Dipæensibus, quo tempore Arcades omnes, Mantineensibus exceptis, signa cum Lacedæmoniis contulerunt. Sunt autem Dipæenses Arcadum in Mænalia civitas. (8) Jam vero quartum ejusdem auspiciis factum est prœlium contra eos Helotas, qui in Ithomen secesserant. Ipsi quidem Helotæ non universi defecerant, sed Messenici tantum, qui se a priscis Helotis sejunxerant. Verum non multo post etiam quæ huc pertinent, exponam. Tunc quidem Lacedæmonii eos, a quibus facta fuerat defectio, Delphici Apollinis oraculo et Tisameni monitis adducti, icto cum illis foedere, incolumes dimisere. Postremo quintam victoriam prædixit Tisamenus, quum ad Tanagram Lacedæmonii cum Argivis et Atheniensibus conflixerunt. (9) Hæc de Tisameno audita habeo. Spartanis in foro Pythaei Apollinis, Dianæ et Latonæ signa sunt. Chorus autem tota ea fori pars dicitur ob eam causam, quod gymnicis ludis, quos Gymnopædias nominant (quod festum, si ullum aliud, magno studio celebrant) puberes Apollini choros agitant. Non longe Telluris ædes et Agoræi (_Forensis_) Jovis: Agorææ item Minervæ et Neptuni, quem cognominant Asphalium (_quasi Tuentem_). Apollinis aliud ibidem est et Junonis. (10) Visitur et Spartanorum populi virili habitu signum ingenti magnitudine. Est item apud Lacedæmonios Parcarum fanum: cui proximum est Orestis Agamemnonis filii sepulcrum. Tegea enim huc deportata Orestis ossa oraculi jussu eo in loco sepeliere. Prope Orestis sepulcrum est Polydori regis Alcamenis filii effigies: cui præ cunctis regibus aliis tantum honoris Lacedæmonii tribuerunt, ut, quæ publice obsignari necesse sit, ea Polydori imagine magistratus obsignent. (11) Est ibidem Agoræus Mercurius Bacchum infantem portans. Sunt ibidem archiva, quæ Ephorea nominant. In iis est Epimenidis Cretensis monumentum, et Apharei Perieris filii. Veriora autem existimo, quæ a Lacedæmoniis, quam quæ ab Argivis de Epimenide commemorantur. Quo in loco Parcæ sunt, * et Lacedæmoniis. Est etiam Hospitalis Juppiter et Hospitalis Minerva. CAPUT XII. _ De via Aphetais dicta — Icarii et Danai cursus certamine filiarum procis proposito — domo Polydori Booneta dicta — templo et signo Dianæ Celeutheæ et memorandis herois — luco Neptuni Tænarii, Dianæ signo et regione Hellenium dicta — Talthybii monumento — aliis memorandis sepulcris et templis etc. in hac urbis regione — Sciade, ubi conciones habentur — signis Jovis et Veneris Olympiæ. _ E foro quum discedas per eam viam, cui nomen Aphetæ, ad eum locum venias, quæ Booneta nuncupant. Res postulare videtur, ut, quare fuerit via ita appellata, prius exponam. Icarium aiunt Penelopes patrem cursus certamen procis proposuisse. In iis ludis Ulyssem victorem fuisse, dubitari nihil potest. Missi vero in curriculum dicuntur per Aphetaidem (_Demissoriam_) viam. (2) Icarium quidem ipsum cursorios istos ludos exemplo Danai celebrasse crediderim: siquidem Danaus, quum nancisci non posset qui ipsius filias ducerent pollutas, dimisit qui nunciarent sine sponsalibus se daturum cujus cuique maxime esset forma complacita. Verum quum non sane multi convenissent, cursus certamine proposito, ei, qui ceteros prævenisset, quam ille maluisset, secundo alteram, eodemque modo ceteras usque ad extremum locavit. Jam vero quæ viros nactæ non essent, exspectare jubebat usquedum novi proci in cursus certamen descenderent. (3) In hac ipsa via (uti jam dictum est) sunt apud Lacedæmonios quæ Booneta (_quasi dicas Bubus empta_) vocantur. Domus ea fuit olim Polydori regis: quæ, eo mortuo, de ejus uxore empta est. Boves pretium fuere. Nondum enim tunc erat nummus argento aurove signatus: sed priscus fuit mos, uti sibi, quæ quisque vellet, per commutationem, bubus, servitiis, rudi argento et auro ultro citroque datis et acceptis, compararet. (4) Quin hodieque ab Indis referunt qui ad ea loca navigarunt, pro Græcorum, quæ illuc comportatæ fuerint, rebus reponi Indicas merces, nummum vero illos plane ignorare, etsi abundat regio ipsorum auro et ære. Supra Bidiæorum archivum Minervæ ædes est. In ea dedicasse Ulysses dicitur deæ signum, et Celeutheam appellasse, victis cursu Penelopes procis. Ternas vero ille ædes Celeutheæ diversis locis dedicavit. (5) In ulteriore Aphetaidis parte sacella sunt: Iopis, qui vixisse videtur circa Lelegis vel Myletis tempora: item Amphiarai Œclis filii, quod Tyndari filium ei velut patrueli fecisse existimant: ipsius etiam Lelegis. Nec procul hinc templum Neptuni [Tænarii]; Tænarium nuncupant. Nec multo longius Minervæ signum, quod dedicatum ferunt ab iis, qui in Italiam et Tarentum in coloniam deducti sunt. (6) Vicum vero eum, quod Hellenium appellant, ex eo nominatum tradunt, quod in eo loco, quo tempore Xerxes in Europam trajecit, eæ Græcorum civitates, quæ contra illum arma ceperunt, qua maxime ratione obsisterent, consultarunt. Alii vero duces eos, qui Menelaum ad Trojam secuti sunt, ibi memorant de tota transmissionis ratione deque Helenæ raptu in Paride vindicando consilia inisse. (7) Prope Hellenium Talthybii monumentum ostenditur. Monstrant et Ægienses in Achivis monumentum in foro, quod esse Talthybii affirmant. Et Talthybius quidem iram ob violatos Darii caduceatores, qui terram et aquam petitum venerant, in Lacedæmonios publico, in Athenienses privato malo exercuit, quum male scilicet Miltiadæ Cimonis filii domum multasset, quod is auctor Atheniensibus fuisset, ut caduceatores, qui in Atticam venerant, interficerentur. (8) Est etiam Lacedæmoniis Acritæ Apollinis ara: est item Telluris ædes, Gaseptum nomine. Supraque eam dicatus est Apollo Maleatas. In extrema Aphetaide jam prope muros est Dictynnæ ædes et regia sepulcra eorum, qui sunt Eurypontidæ nuncupati. Proximum Hellenio est Arsinoes templum, Leucippi filiæ, Pollucis et Castoris uxorum sororis. Qua vero in parte sunt, quæ Phruria (_Custodum castella_) appellantur, Dianæ delubrum, pauloque longius progressus monumentum videas, quod iis erectum est vatibus, qui ex Elide venerunt et Iamidæ sunt appellati. (9) Maronis præterea et Alphei templum, quorum virtus in prœlio Lacedæmoniorum ad Thermopylas post Leonidam maxime enituit. Tropæi vero Jovis ædem fecerunt Dores, bello superatis quum aliis Achæis, qui tunc Laconicum solum tenebant, tum ipsis etiam Amyclæensibus. Magnæ quidem Matris fanum præcipua colitur religione. Post ipsum Hippolyti Thesei filii, et Aulonis Arcadis, Tlesimenis filii, sunt sacella. Hunc Tlesimenem Parthenopæi Melanionis filii fratrem nonnulli, filium alii fuisse dixerunt. (10) Alter est foro exitus, circa quem locum ædificata est, quæ Scias vocatur, in quo hac ipsa etiam ætate conciones habent. Hanc Sciadem opus esse memorant Theodori Samii, qui et ferrum fundere primus docuit et ex eo signa fingere. Eodem in loco Timothei Milesii citharam suspenderunt Lacedæmonii, quum ei multam eo crimine irrogassent, quod septem veterum nervis quattuor ipse in citharæ cantu addidisset. (11) Adjuncto Sciadi ædes est rotunda, in qua Jovis et Veneris signa cognomento Olympiorum posita sunt. Eam ædem erexisse ferunt Epimenidem, de quo quæ ab Argivis memorantur, neutiquam ipsi comprobant, nempe qui neque cum Gnosiis bellum unquam se gessisse dicant. CAPUT XIII. _ De memorandis prope Sciadem: templo Proserpinæ Sospitæ et Carneo domestico dicto — Apolline Carneo — signo Aphetæ et aris deorum Ambuliorum — templis Jovis Coloniatæ et Euanemi ac Pleuronis heroo — templis Junonis Argivæ et Hyperchiriæ ac signo Junonis Veneris — Hetœmocle et Hipposthene. _ Prope est Cynortæ Amyclæ filii sepulcrum; Castoris etiam monumentum, ad quod ædes quoque condita est. Quadragesimo enim post pugnam adversus Idan et Lynceum anno Tyndarei filii, nihilo omnino maturius, in deos relatos asserunt. Monstratur ad Sciadem Idæ etiam et Lyncei sepulcrum. Verisimilius tamen traditur, illos in Messenia, non autem hoc in loco sepultos. (2) Verum magnitudo calamitatum et diuturnitas temporis, quo extra Peloponnesum Messenii exularunt, effecit ut multa antiquitatis monumenta reversis essent prorsus ignota: quumque illi hæc ignorent, controversari de hisce licet quibuslibet. Jam vero contra Olympiæ Veneris ædes est Sospitæ Proserpinæ, quam Thracem Orpheum condidisse ferunt; alii Abarin eum, qui venit ex Hyperboreis. (3) At Carneus, quem appellant cognomento Domesticum, coli est cœptus apud Spartanos, antequam Heraclidæ redirent, et cum sacris constitutus in Crii, Theoclis filii, vatis domo. Quum enim hujus Crii filiam offendissent Dorum speculatores, ut forte aquam haustum ibat, cum ea in colloquium venerunt: moxque quum ad Crium venissent, ab eo capiendæ Spartæ rationem didicerunt. (4) Habuit quidem Carnei Apollinis religio, quæ apud Dores universos obtinuit, a Carno originem: qui patria fuit Acarnan, ab Apolline vero divinandi artem accepit. Hunc enim Carnum quum interfecisset Hippotes Phylantis filius, iratus Apollo Dorum castra male mulctavit. Quumque Hippotes ob eam cædem exulatum profugisset, Dores Acarnanem vatem ex eo tempore statuerunt sacris et cæremoniis placandum. Sed enim hic prædictus Apollo Carneus Lacedæmoniis non est ille Carneus cognomento Domesticus, verum Carneus cognomento Domesticus est is, qui in Crii vatis ædibus colebatur, quum Achæi adhuc Spartam tenerent. (5) Praxilla quidem versibus prodidit, Europæ filium Carneum fuisse, educatum vero ab Apolline et Latona. Alius etiam de cognominis hujus causa sermo vulgatus est: cornos a Græcis in Ida Trojæ monte ex Apollinis luco ad Durium equum fabricandum excisas quumque dei numen læsum scirent, ad ejus iram leniendam sacra instituisse, et ab arboris nomine χρανεἱᾳ, litera ρ transposita ex prisca quadam consuetudine, Carneum Apollinem nuncupasse. (6) Non longe a Carneo est signum, quod Aphetæi dicitur: a quo loco in cursum missos e carceribus tradunt Penelopes procos. Prope vicus est, in quo aliquot sunt porticus forma quadrata, ubi priscis temporibus scruta venibant. Proxima ara est Jovis Ambulii, Minervæ Ambuliæ, Castorum item Ambuliorum. (7) E regione est locus, quæ Colona dicitur, et Bacchi Colonatæ ædes. Juxta eam lucus est illi heroi sacer, quem viæ ducem Baccho Spartam contendenti fuisse perhibent. Heroi huic prius, quam deo ipsi, sacra faciunt Dionysiades et Leucippides. Feminis vero aliis undecim, quæ et ipsæ nominantur Dionysiades, cursus certamen proponunt: quod ex Delphico quodam responso facere jussi sunt. (8) Non longe a Bacchi templo est Jovis ædes Euanemi. Ad ejus dexteram est Pleuronis sacellum. Fuit Tyndarei filiis maternum genus a Pleurone. Thestium etenim Ledæ patrem Areus (_Asius?_) carminibus prodidit Agenore Pleuronis filio genitum. Ab eo sacello non longe abest tumulus, in quo est Junonis Argivæ ædes. Dedicatam aiunt ab Eurydice Lacedæmonis filia, Acrisii Abantis filii uxore. Hyperchiriæ vero Junonis delubrum ex oraculo ædificatum, quum agrum Eurotas late diluisset. Operis antiqui signum ligneum Veneris Junonis appellant. (9) Ad eam pro filiarum nuptiis sacra facere matres solenne est. In via tumuli, quæ dextrorsum fert, Hetœmoclis (_Etymoclis?_) est effigies. Huic et ejus patri Hippostheni evenit ut victores de lucta in Olympicis ludis declararentur, ad palmam undecimam uterque: una tamen victoria fuit pater filio superior. CAPUT XIV. _ De memorandis in via a foro solis occasum versus, theatro ac Pausaniæ et Leonidæ sepulcris — regione Theomelida dicta et memorandis ad eam — Anchione — templo Thetidis — Cerere Chthonia — loco Dromo dicto et memorandis ad eum — templo Æsculapii Agnitæ, et Dioscurorum Apheteriorum signis — de loco Platanista dicto et certaminibus epheborum ibi institutis — Phœbæo et sacris, quæ ibi sunt. _ E foro in eam partem, quæ ad solis occasum est, contendentibus ostendit se Brasidæ Tellidis filii cenotaphium. Prope abest theatrum e candido lapide erectum, insigni valde et spectando opere. Ex adverso theatri est Pausaniæ, qui Platæensi prœlio prætor fuit, sepulcrum; et ei proximum Leonidæ. Ad ea quotannis orationes habentur, et ludi fiunt, in quibus est solis certandi locus Spartanis. Et Leonidæ quidem ossa quadraginta post ejus cædem annis a Pausania e Thermopylis deportata * * Erecta etiam pila est, in qua nomina incisa sunt, et paterna item nomina eorum, qui ad Thermopylas Persarum impetum sustinuerunt. (2) Est Spartæ etiam vicus, qui Theomelidæ dicitur. In eo sepulcra regum sunt, qui Agiadæ appellantur; et proxime, quæ Lesche Crotanorum dicitur. Sunt autem Crotani Pitanatarum tribus pars. Haud procul ab hac Lesche est Æsculapii templum, quod In Agiadarum dicitur. Paulo hinc longius Tænari visitur monumentum; a quo promontorium in mare prominens appellatum fama vulgavit. Deorum ibidem sunt ædes, Neptuni Hippocurii et Dianæ Æginææ. Verum si ad Leschen pedem referas, ad Issoriæ Dianæ templum venias. Eandem vero et Limnæam vocant. Non est illa quidem Diana, sed Britomartis Cretensium; cujus est a me facta mentio, qua in parte res Æginetarum exposui. (3) Proxime ea monumenta, quæ Ægiadis posita sunt, pilam aspicias, in qua inscriptæ sunt quas de cursu tulit palmas Chionis vir Lacedæmonius, tum aliæ, tum vero Olympicæ, quæ septem numerantur, de stadio scilicet, quattuor, reliquæ de iterato curriculo. At cum scuto currere, peractis jam prope ludis, nondum invaluerat. Hunc Chionin cum Batto Theræo classe profectum coloniam Cyrenen deduxisse eique in ejiciendis finitimis Libybus socium fuisse tradunt. (4) Thetidis vero templum hanc memorant erigendi causam fuisse. Quum armis ulciscerentur Messeniorum defectionem, regem suum Anaxandrum in hostilem agrum invasisse et multas inde feminas, et inter eas Cleo, quæ Thetidis fuit sacerdos, in servitutem adduxisse: eam Cleo Anaxandri uxorem Læandridem [_s. Leandridem_] a viro poposcisse: quumque signum illam ligneum habere deæ comperisset, templum illi dedicasse quodam monitam somnio. Signum quidem ipsum Thetidis in operto diligenter et religiose servant. (5) At Cererem Chthoniam (_Terrestrem s. Inferam_) colere se accepta ab Orpheo religione affirmant. Ego hujus deæ cultum ab Hermionensibus sumtum arbitror, apud quos Chthoniæ Cereris nobile visitur fanum. Est apud eosdem Lacedæmonios recentissimum Serapidis delubrum; et fanum Jovis cognomento Olympii. (6) Est apud eosdem Dromus (_curriculum_) dictus: qui locus mea quoque ætate adolescentibus ad cursus meditationes est attributus. Dromum ab ea parte, in qua est Agiadarum sepulcrum, ingressis ad lævam Eumedis monumentum se ostendit. Fuit et hic Eumedes unus de Hippocoontis filiis. Est ibi etiam pervetus Herculis signum, ad quod sacra Sphærei faciunt. Sic enim appellantur apud Spartanos, qui, quum ex ephebis excesserint, inter viros jam censeri cœpti fuerint. Sunt in ipso Dromo gymnasia, quorum alterum fuit a Spartano Eurycle dedicatum. Extra Dromum prope Herculis signum domus est, nunc privati hominis, olim Menelai. Paulo longius a Dromo progressus templa videas Castorum, Gratiarum, Ilithyiæ, Apollinis Carnei et Dianæ Hegemones. (7) Ad dexteram Dromi Agnitæ templum est. Æsculapii hoc est cognomentum, quod simulacrum ejus ex agno erat: agnus vero vitex est e viminum genere perinde ut rhamnus. Non longe ab Æsculapii tropæum exstat, quod a Polluce de Lynceo victo erectum memorant. Id ipsum facile eorum mihi opinionem probat, qui Apharei filios negant Spartæ sepultos. Circa ipsa Dromi principia Castores sunt Apheterii. Paululum progressis offert se Alconis sacellum. Hunc Alconem Hippocoontis dicunt filium fuisse. Proxime est Neptuni templum, quem Domatitam cognomine appellant. (8) Vicina regiuncula ab arboribus appellata Platanistas: proceris enim platanis condensa est. Campus is, in quo suas committunt ephebi pugnas, euripo circumquaque, non aliter quam mari insula, cingitur. Ad eum per pontes aditus patent. In eorum pontium parte altera est Herculis signum, in altera vero Lycurgi effigies: leges siquidem Lycurgus tulit quum ad universam rempublicam pertinentes, tum etiam ad epheborum exercitationes et pugnas. (9) Atqui et alia quædam ex vetere instituto ephebi faciunt. Ante pugnam enim sacrificant in Phœbæo. Est autem Phœbæum extra urbem situm, non procul a Therapne. Eo in loco utraque epheborum classis caninum catulum Enyalio mactant, fortissimo scilicet deorum victimam ex eo animalium genere illi acceptam existimantes, quod mansuetis omnibus fortitudine præstat. Catulos quidem caninos haud scio an alii Græcorum ulli immolare soleant præter Colophonios. Mactant etenim et Colophonii deæ, quam Enodion appellant, nigrum catulum. Fiunt autem quum apud ipsos Colophonios, tum Lacedæmone inter ephebos nocturna de more sacra. (10) Iidem ephebi ad pugnam in illis sacris committunt apros cicures duos. Solet vero usu evenire ut, utrius classis aper victor discesserit, ea ut plurimum in Platanista palmam auferat. Hæc ab illis in Phœbæo peraguntur. Postero vero die paulo ante meridiem transeunt pueri per pontes in eum locum, quem euripo circumdatum diximus. Nocte superiore, qua aditus parte alterutrum agmen ingrediatur, sorti permittitur. Ita pugnant, ut infestis manibus et calcibus insultent, morsibus etiam corpora fœdent, et oculos hi vicissim eruant. Ac bini quidem ad hunc modum congrediuntur: sed totis etiam agminibus impressionem faciunt, atque una acies alteram in aquam detrudere omni nisu contendit. CAPUT XV. _ De Cyniscæ heroo ad Platanistam — aliis herois, fonte Dorcea, Sebrio vico et Alcmanis poetæ monumento — templo Helenæ et Herculis ejusque odii in Hippocoontis domum causis — memorandis in viis a Dromo ducentibus, templo Minervæ Axiopœnæ — Hipposthenis luctatoris templo, et Martis signo compedibus vincto — lesche, Pœcile dicta, et memorandis ad eam — Junonis Ægophagæ et Neptuni Genethlii templo — Veneris Morphûs dictæ templo, ejusque signo compedibus vincto. _ Ad Platanistam est etiam Cyniscæ Archidami regis filiæ sacellum. Ea prima feminarum omnium equos alere instituit et prima ludis Olympicis de quadrigis palmam meruit. A tergo porticus, quæ prope Platanistam erecta est, sacella sunt Alcimi et Enaræphori: neque magno intervallo Dorcei; supraque hoc Sebri. Filios eos fuisse aiunt Hippocoontis. (2) A Dorceo quidem proximum sacello fontem Dorceam nuncupant: a Sebro Sebrium vicum. Ad Sebrii dexteram est Alcmanis tumulus, cui in canticis pangendis nihil gratiæ detrivit Laconica lingua, cujus alioqui voces perexiguam auribus afferunt suavitatem. (3) Sunt ibi Helenæ etiam et Herculis ædes: illa prope Alcmanis sepulcrum: hæc sub ipsis urbis muris, in qua est Herculis armati signum. Esse eo habitu Herculem aiunt propter pugnam cum Hippocoonte et ejus liberis. Et Herculi quidem odii causam in Hippocoontis domum exstitisse, quod quum, ut de Iphiti cæde purgaretur, Spartam venisset, indignum illi putarint quem voti compotem facerent. (4) Aliud præterea, quod ad arma rem deduxit, fuit hujusmodi. Œonus, Herculis consobrinus, Licymnii Alcmenæ fratris filius, quum adolescentulus adhuc esset, cum Hercule Spartam venit: quumque visendæ urbis causa obambulans ad Hippocoontis ædes forte accessisset, in eum canis domus custos invasit: at Œonus lapide canem percussit. Hippocoontis filii cursim egressi puerum fustibus conficiunt. (5) Ea res Herculem vehementer commovit. Subito itaque animi impetu impulsus Hippocoontis filios est armis adortus. Verum in ea dimicatione vulnere accepto se clam subduxit. Posterius vero cum copiis Spartam ingressus, patre et filio male mulctatis, probe Œoni cædem ultus est. Et Œoni quidem monumentum juxta Herculis templum visitur. (6) E Dromo ad solis ortum progressus ad dexteram in diverticulum venias, in quo Minervæ Axiopœnæ cognomento ædes est. Dedicasse Herculem ferunt, quum Hippocoontem et ejus liberos pro iis, quibus lacessitus fuerat, injuriis satis ultus esset. Cognomen Axiopœnæ (_condignas pœnas sumentis_) inde ductum, quod hominum supplicia veteres pœnas appellarunt. Est ejusdem Minervæ ædes altera in via, quæ e Dromo ad lævam fert. Dicatam tradunt a Thera Autesionis filio, Tisameni nepote, pronepote Thersandri, quo tempore coloniam deduxit in eam insulam, quæ de ipsius nunc nomine Thera nuncupatur, priscis vero temporibus Calliste fuit. (7) Proximum Hipposthenis templum, qui multas illas de lucta palmas tulit. Ei oraculi monitu divinos habent honores, Neptuno eos haberi censentes. Ex adverso hujus templi visitur prisci operis signum Enyalii in compedibus. Eadem vero est ratio in hoc simulacro Lacedæmoniis, quæ Atheniensibus in ea Victoria, quam Involucrem appellant. Hi enim vinculis impeditum a se nunquam Martem aufugiturum: illi semper mansuram secum, quæ pinnis careat, Victoriam interpretantur. Has secuta rationes urbs utraque, quo diximus habitu, signa statuit. (8) Est præterea Spartæ lesche quam Pœcilen (_Variam_) nuncupant: et proxima illi sacella Cadmi Agenoris filii et Œolyci Theræ filii posterorum, atque Ægei Œolyci filii. Fecisse vero illa memorant Mæsin, Læan et Europan: quos Hyræi filios, Ægei nepotes fuisse ferunt. Iidem et Amphilocho sacellum fecere, quod horum atavus major Tisamenus matre ortus est Demonassa Amphilochi sorore. (9) Soli e Græcis omnibus Lacedæmonii solenne habent, Junonem colere quam Ægophagam (_quasi Caprivoram_) nominant, eidemque capræ immolare. Herculem quidem produnt templum dedicasse et deæ capras mactasse primum, quod contra Hippocoontis filios pugnanti nihil Juno adversi objecerit, quum proinde atque in aliis certaminibus contra pugnaturam putasset. Capris vero fecisse, quod alius generis victimæ non suppeterent. (10) Non procul a theatro ædes est Neptuni Genethlii (_Natalitii_) et sacella Cleodæi Hylli filii et Œbali. De Æsculapii fanis nobilissimum res apud Lacedæmonios ad Booneta: ad cujus lævam Telecli sacellum. De hoc etiam post agam, quum ad Messeniorum res oratio pervenerit. Non longe progressis collis est non utique magnus. In eo pervetus ædes et ex ligno signum armatæ Veneris. Unum hoc ex omnibus, quæ viderim, templis alteram habet superstructam ædem, tanquam tabulatum alterum, quæ est Morphûs. (11) Veneris hoc est cognomen. Sedens ea conspicitur cum galericulo et compedibus. Addidisse aiunt Tyndareum compedes, quo innueret vinculorum similitudine, quam firma esse fide erga viros suos feminas oporteret. Nam deam ulcisci voluisse Tyndareum compedibus (sunt enim qui hoc etiam memoriæ prodiderint) exprobrantem illi filiarum adulteria, ut credam, adduci non possum. Quam enim ridiculum, si putasset facta e cedro effigie et imposito Veneris nomine, pœnas ab dea expeti posse! CAPUT XVI. _ De templo ac signis Hilairæ et Phœbes, earumque sacerdotibus, quæ Leucippides dicuntur — ovo, quod Leda peperit, ibi servato, atque ædificio Chitone — domo Tyndarei filiorum — herois nonnullis et Herculis lucta cum Eryce — Lycurgi legislatoris templo et sepulcris quibusdam — vico Limnæo, templo Dianæ Orthiæ ac signo Dianæ Tauricæ — Dianæ cultu sanguineo et puberum Lacedæmoniorum flagellatione. _ Proxime est Hilairæ et Phœbes delubrum. Eas Apollinis fuisse filias Cypriorum carminum auctor scriptum reliquit. Sacerdotes earum sunt virgines, quæ eodem, quo deæ, nomine Leucippides appellantur. Et alterum quidem signorum quum e sacris virginibus una exornandum suscepisset, pro vetere facie reposuit aliam, eo artificio factam, quo nunc simulacra fieri solent. Idem vero factura etiam in altero, per visum in quiete deterrita. est. E templi lacunari pendet ovum tæniis religatum: illud esse memorant, quod Leda peperit. (2). Texunt ei, qui Amyclis est, Apollini quotannis mulieres tunicam: et domum, in qua texunt, Chitonem (_Tunicam_) appellant. Prope domus est, quam initio inhabitasse tradunt Tyndarei filios. Interjecto dein tempore, eam Spartanus comparavit Phormio. Ad hunc hospitum ornatu Castores venisse dicuntur; ac e Cyrene se venire simulantes rogasse, ut hospitio se acciperet: eam vero sibi cellam depoposcisse, qua maxime delectabantur, dum inter homines ætatem agerent: (3) At illum, in quam mallent ædium partem, divertere eos jussisse, cellam illam unam excepisse, quod filia virgo in ea habitaret. Postero die et virginem et ejus famulatum omnem evanuisse. In cubiculo tantum signa Castorum, et mensam, ac super ea laserpitii fruticem repererunt. Hæc ita evenisse memorant. (4) A Chitone fere ad portas eunti sacellum est Chilonis, sapientiæ nomine clari hominis: et ** ri Atheniensis, unius de illis, qui cum Dorieo Anaxandridæ filio in Siciliensem coloniam classe trajecerunt. Deducendæ vero coloniæ ea fuit causa, quod Erycinum agrum ad Herculis posteros, non ad eos, a quibus tenebatur, barbaros, pertinere putabant. Herculem enim aiunt cum Eryce luctatum, propositis certaminis conditionibus, ut, si ipse vicisset, Erycis regione potiretur, sin victus esset, Geryonæ boves illi concederet: (5) eas enim tum præ se agebat Hercules: quumque in Siciliam tranassent, ad Eleum Cyphum (_scypho secundum fabulam?_) transiit etiam ipse, ut eas repeteret. Has igitur boves, Hercule victo, Eryx abducere poterat. Verum non eadem, qua Herculem, multo post Dorieum Anaxandridæ filium dii sunt benevolentia prosecuti. Erycem enim Hercules occidit, Dorieus ab Egestanis est cum exercitu prope ad internecionem deletus. (6) Lycurgo etiam legum suarum latori tanquam deo templum Lacedæmonii erexerunt. Est in postica templi parte Eucosmi Lycurgi filii sepulcrum, juxta aram Lathriæ et Anaxandræ. Fuerunt hæ sorores geminæ, quas uxores duxere Aristodemi filii, quum ipsi itidem gemini essent, Thersandri filiæ, neptes Agamedidæ, qui regnavit in Cleestonæis (_Cleonæis?_), quique ex Ctesippo Herculis abnepote genitus est. Ex adverso templi monumentum est Theopompi Nicandri filii: Eurybiadæ etiam ejus, qui Lacedæmoniorum triremibus præfuit, quum ad Artemisium et Salaminem classe cum Persis pugnatum est. Proximum his Astrabaci (sic enim appellatur) sacellum. (7) At vicus is, quod Limnæum dicitur, Orthiæ Dianæ sacer est. Deæ ligneum signum aiunt id esse, quod olim e Taurica Orestes et Iphigenia sustulerunt. Deportatum illud intra fines suos Lacedæmonii affirmant, quippe qui et regem suum agnoscunt Oresten. Atque id mea sententia multo est probabilius, quam quod Athenienses vulgarunt. Qua enim de causa Braurone signum illud reliquisset Iphigenia? vel quum mœnibus excedere pararent Athenienses, cur et ipsam in naves non imposuissent? (8) Ceterum adhuc adeo illustre est Tauricæ Dianæ nomen, ut Cappadoces Euxini accolæ penes se deæ signum esse contendant, et Lydi etiam illi, apud quos Anæitidis Dianæ fanum est, illud sibi vindicare studeant. Athenienses enimvero commiserunt, Persis ut prædæ esset: quod enim Braurone fuit, Susa prius asportatum, Seleuci deinde concessu hac ætate habent Laodicenses e Syria. (9) Et Dianæ quidem Orthiæ signum, quod apud Lacedæmonios est, esse illud ipsum, quod barbaris ademptum est, satis perspicua sunt indicia. Primum quod Astrabacus et Alopecus Irbi filii, Amphisthenis nepotes, pronepotes Amphiclis, Agidis abnepotes, simulacro reperto statim mente capti sunt. Deinde, quod Limnatæ in Spartanis et Cynosurenses, quique ex Mesoa et Pitane erant, dum sacrum deæ facerent, ad jurgium et rixam, mox etiam ad cædes conversi sunt: quumque ad ipsam aram multi occubuissent, reliquos exorta morbi vis absumsit. (10) Inde oraculum acceptum est, aram eam humano sanguine aspergi oportere. Quare quum ante sorte duceretur immolandus, sacri ritum Lycurgus ad puberum plagas transtulit. Quo fit ut hoc etiam ritu nihilo fere minus sanguine humano ara imbuatur. Sacris præest femina. Ea tantisper, dum cæduntur pueri, signum præfert, (11) quod est alioqui propter brevitatem levissimum: verum si, quibus cædendi negotium datum est, cum quopiam eorum qui cæduntur epheborum, vel ob speciem, vel ob natalium claritatem, agant parcius, tunc eousque signum aiunt grave fieri, ut sacerdos illud sustinere nequeat. Quod ubi animadvertit, in cædentes scilicet causam confert, seque eorum culpa queritur onere opprimi. Adeo est ei signo e Taurico sacrorum ritu tralatitium, hominum sanguine lætari. Eandem deam non Orthiam modo, sed Lygodesmam (_lygo vinctam_) etiam nominant, quod in lygorum (_viticis id genus_) fruticeto reperta sit. Sic erat autem vitice undecunque involuta, ut nihil a recto statu declinaret (_unde Orthiæ nomen inditum_). CAPUT XVII. _ De templo Ilithyiæ — arce Lacedæmoniorum — templo Minervæ Poliuchi seu Chalciœci ejusque signo in arce — templo Minervæ Erganes ibidem, ac Jovis Cosmetæ — Musarum et Veneris Areæ templis — Jovis antiquissimo signo æneo — Pausaniæ binis signis, ejus proditione ac Cleonices cæde ab eo facta. _ Non longe ab Orthiæ abest Ilithyiæ (_Lucinæ_) templum: ædificatum illud et Lucinam pro dea coli cœptam ex oraculo Delphico memorant. (2) Lacedæmonii arcem in excelso exstructam loco, uti Cadmeam Thebani aut Argivi Larisam, non habent: sed quum in urbe multi sint colles, eorum eminentissimum arcem appellant. (2) In eo Minervæ ædes est, cui Poliuchos (_Urbis præses_) et Chalciœcos (_æneum templum habens_) eidem cognomen. Ejus ædificationem Tyndareus, ut ferunt, est orsus: eoque mortuo ejus liberi opus ad fastigium perducere aggressi sunt, destinatis in eam exædificationem Aphidnæorum manubiis: verum illis quoque deficientibus, multis post annis Lacedæmonii et Minervæ delubrum et ejusdem deæ signum ex ære fecerunt. Opifex fuit Gitiadas, homo indigena. Is et alia cantica fecit Doricis modis, et in ipsam deam hymnum. (3) Expressæ in ære sunt multæ de Herculis ærumnis, multi etiam ejusdem herois voluntarii et feliciter quidem suscepti labores: Castorum quum alia facta, tum vero Leucippi filiarum raptus: Vulcanus matrem e vinculis eximens (expositum est a me, qualia hæc fuisse dicantur, in eo, qui de Atticis rebus est, libro): Perseo etiam in Libyam contra Medusam moventi dant Nymphæ cassidem ac talaria, quibus in sublime feratur. Elaborata sunt etiam quæ ad Minervæ natales pertinent, porro Amphitrite et Neptunus: quæ mihi amplissima et spectatu cumprimis digna esse videbantur. (4) Est ibidem etiam aliud Minervæ templum Erganes. In porticu ea, quæ in meridiem excurrit, delubrum est Jovis Cosmetæ cognomento, et ante ipsum Tyndarei monumentum: at quæ in occasum procedit porticus, habet aquilas duas, quibus Victoriæ singulæ vehuntur, Lysandri donum cum duplicis victoriæ monumentis, de victo scilicet Antiocho, Alcibiadis gubernatore, et oppressis Atheniensium triremibus apud Ephesum; tum vero eorundem Atheniensium classe ad Ægospotamos deleta. (5) Ad lævam Chalciœci Musarum ædem dicarunt, quod Lacedæmonii in prœlia exeunt non ad tubæ cantus, verum ad tibiarum modos et lyræ citharæque pulsum. In postico Chalciœci ædes est Veneris Areæ: signa sunt ejus e ligno tam vetusta, quam alia quævis in Græcia. (6) In dextera Chalciœci parte Jovis Supremi signum factum est, omnium, quæ ex ære sunt, vetustissimum. Neque enim una et eadem fuit universi operis fabricatio, sed particulatim membra excusa, inter se deinde sunt apte clavis confixa, atque ita, ne dissolvi possint, coagmentata. Fecisse aiunt Clearchum hominem Rheginum, quem Dipœni et Scyllidis nonnulli, alii ipsius Dædali discipulum dicunt fuisse. Ad Scenoma, quod ita nominant, mulieris est imago. Lacedæmonii eam Euryleonida, quæ equorum bigis in Olympicis vicit, esse dicunt. (7) Ad ipsam Chalciœci aram duæ sunt imagines Pausaniæ illius, qui prætor Platæense prœlium commisit. Quæ vero ejus fortunæ eventa fuerint, quod satis nota omnibus sunt, in præsentia non commemorabo. Sufficiunt enim ea quæ priores scriptores de illis accuratissime scripserunt: addere autem satis habebo ea, quæ de Byzantio homine audivi, Pausaniam proditionis reum factum solum ex omnibus, qui supplices ad Chalciœci confugissent, impunitatem non meruisse, neque vero aliam ob causam, quam quod cædis piaculum eluere non potuisset. (8) Is enim quum ad Hellespontum Spartanæ et sociorum classis dux castra haberet, virginis Byzantiæ cupiditate incensus est: quum vero prima nocte, quibus negotium datum erat, Cleonicen ad eum perduxissent (id enim erat puellæ nomen), somnum jam capiens repente strepitu est excitatus. Forte enim illa accedens accensam lucernam dejecerat invita. Ibi Pausanias, qui suorum de Græcia prodenda sibi consiliorum conscius perpetua animi conturbatione et pavore, agitari solitus erat, perterrefactus virginem acinace transverberat. (9) Hoc illud fuit facinus, cujus fraudem nunquam effugere, nullis expiationibus, nullis Jovi Phyxio (_Absolutori_) deprecationibus susceptis, quum in Arcadiam ad lustratores eos, qui Psychagogi appellantur, Phigaleam venisset, luere potuit. Dedit itaque ille Cleonicæ et deo meritas pœnas. At Lacedæmonii Delphici Apollinis jussu et æneas imagines posuerunt, et genium venerantur Epidoten nomine, Hicesii Jovis iram ob Pausaniæ facinus accensam ab hoc Epidota dicentes averti. CAPUT XVIII. _ De signo Veneris Ambologeræ et templo Minervæ Ophthalmitidis — templo Ammonis — Diana Cnagia — via Amyclas versus, Tiasa fluvio et templo Gratiarum, Phaennæ et Cletæ — memorandis Amyclarum — throni Amyclæi descriptio. _ Prope Pausaniæ statuas est Ambologeræ Veneris simulacrum ex oraculo dicatum. Sua etiam sunt Somno et Mori. Esse vero fratres ex Homeri, qui in Iliade sunt, versibus creditur. (2) Euntibus prope Alpîum quod dicitur, Minervæ est Ophthalmitidis (_quasi Oculariæ_) ædes. Dedicatam a Lycurgo ferunt. Nam quum alterum ei oculum excussisset Alcander, cui ab illo latæ leges minime placebant, in hunc vicum confugit: ubi Lacedæmoniorum concursu servatus, quominus et alterum oculum perderet, Ophthalmitidi Minervæ templum fecit. (3) Hinc progressis Ammonis templum est. Ac Libyco quidem oraculo omnium Græcorum maxime initio usos constat Lacedæmonios. Quin et Lysandrum Aphytin in Pallene oppidum oppugnantem, per nocturnum visum monitum ab Ammone, melius et ipsi et Lacedæmoni eventurum, si Aphytæos desissent bello vexare, et obsidionem solvisse et Ammonis religiosius colendi auctorem fuisse tradunt. Venerantur certe Ammonem Aphytæi cultu nihilo minore, quam Ammonii ipsi in Libya. (4) De Cnagia vero Diana hæc sunt memoriæ prodita: Cnageum hominem indigenam ad oppugnandam Aphidnam cum Castore et Polluce venisse: in pugna vero captum et venumdatum in Cretam, servitutem ibi servisse, ubi Cretensibus erat Dianæ fanum: verum exacto temporis curriculo effugisse illum, et una ipsam Dianæ sacerdotem, deæ signo ablato: inde exstitisse Dianæ Cnagiæ cognomen. (5) Sed enim Cnageum hunc in Cretam alio ego casu, quam quo dicunt Lacedæmonii, venisse crediderim; quippe qui neque pugnam commissam ad Aphidnam puto, quum eo tempore et Theseus in Thesprotis detineretur, neque addicti ei essent omnes Athenienses, sed in Menesthei partes multo propensiores. Atqui neque facto prœlio veri satis fuerit simile, quenquam de iis, qui vicerant, captum: præsertim quum tam longo intervallo superiores discesserint Lacedæmonii, ut ipsam etiam Aphidnam ceperint. Verum hactenus de his disceptatum esto. (6) A Sparta Amyclas venientes excipit Tiasa amnis. Nomen ei a Tiasa puella, quæ fuisse putatur Eurotæ filia. Proxima amni est Gratiarum ædes, Phaennæ et Cletæ, quæ sunt Alcmanis versibus nobilitatæ. Lacedæmonem heroem putant Gratiis ædem eam dedicasse, nomina etiam imposuisse. (7) Inter illustria opera, quæ Amyclis visuntur, columnæ insistit Ænetus quinquertio: qui in Olympia victor declaratus, interea quum coronaretur, e vita excessisse dicitur. Ejus itaque illic est effigies et ænei tripodes. Nam alios antiquiores esse aiunt decimam dedicatam ex eo bello, quod cum Messeniis gestum est. (8) Sub eorum primo stat Veneris simulacrum, Dianæ sub altero. Quum ipsos tripodes, tum quæ sunt in iis efficta, Gitiadas fecit: tertius est ab Ægineta Callone factus; sub eo Proserpina insistit. At Parius Aristander et Polycletus Argivus, feminam ille cum lyra, Spartam scilicet ipsam, hic Venerem, quæ ad Amyclæum vocatur, fecerunt. Præstant hi tripodes ceteris magnitudine, et de victoriæ ad Ægospotamos manubiis dedicati fuere. (9) Bathyclis vero Magnesii, qui sellam Amyclæi fecit, opera et dona sunt perfectæ sellæ addita, Gratiæ, et Leucophryenes Dianæ signum. A quo vero Bathycles hic artem didicerit, vel quo Spartæ regnante sellam elaborarit, nihil est necesse hoc loco commemorare. Sellam ipsam ego vidi: quare ejus jam omnem ornatum literis mandabo. (10) Sustinent eam a fronte et a tergo Gratiæ duæ et Horæ totidem. In læva parte Echidna stat et Typhon: in dextera Tritones. Quodsi, quæ in eo efficta sunt, singula exactius consecter, facile nimis multum iis, qui hæc legerint, negotii exhibuero. Ut igitur paucis comprehensa exponam (quum alioqui pleraque non sint incognita), Taygeten Atlantis filiam et ejus sororem Alcyonen asportant Neptunus et Juppiter. Insculptus est etiam Atlas, et Herculis cum Cycno pugna: præterea pugna apud Pholum Centaurorum.(11) Jam vero quare Minotaurum ita fecerit Bathycles, ut vinctus trahi a Theseo vivens videatur, non sane novi. Est in eadem sella Phæacum chorus, et Demodocus cantans: Persei etiam in Medusam facinus cernitur. Ut missum vero faciam Herculis cum Thurio gigante certamen et Tyndarei cum Euryto, visitur illic Leucippi filiarum raptus. Bacchum, puerum adhuc, in cœlum portat Mercurius: Minerva Herculem deducit, de cœlitibus unum in posterum omne tempus futurum. (12) Jam Peleus Achillem Chironi alendum tradit, qui eum instituisse dicitur. Cephalus ob formæ præstantiam rapitur ab Aurora: ad Harmoniæ nuptias dona conferunt dii. Venit in operis partem Achillis cum Memnone dimicatio: Diomedem præterea Thraciæ regem Hercules, et ad Euenum amnem Nessum interficit: Mercurius deas in judicium ad Alexandrum deducit. Ad hæc Adrastus et Tydeus pugnam dirimunt, in quam descenderant Amphiaraus et Lycurgus Pronactis filius. (13) Tum Juno Io Inachi filiam jam bovem factam aspicit: at Minerva insectantem Vulcanum fugitat. Inter hæc est Herculis in Hydram, quo ordine gestum est, facinus: idem etiam Hercules ex Orco canem raptat: Anaxis et Mnasinûs equis uterque insident: Megapenthes Menelai filius et Nicostratus eodem vehuntur equo: Bellerophontes Lyciæ monstrum conficit: Hercules Geryonæ boves abigit. (14) In sellæ superiore margine utrinque Tyndarei filii equis insident: infra eos equos Sphinges sunt, supra feræ decurrunt, pardalis contra Castorem, in Pollucem vero leæna. Summa solii tenet Magnetum chorus, quod hi Bathyclem in solio elaborando juverunt. (15) Ad interiora throni si quis descendat, intus ab ea parte, ubi Tritones sunt efficti, visitur apri Calydonii venatio: Hercules Actoris filios trucidat: Calais et Zetes a Phineo Harpyias arcent: Helenam rapuerunt Pirithous et Theseus: Hercules leonem strangulat: Tityum Apollo et Diana sagittis configunt. Herculis etiam cum Oreo Centauro pugna, et Thesei cum Minotauro expressa est: Herculis rursus cum Acheloo lucta; quæque de Junone sunt fabulis prodita, vinctam scilicet a Vulcano fuisse: ludi deinde, quos in honorem patris fecit Acastus: quæ de Menelao et Ægyptio Proteo in Odyssea commemorantur. Postremo vero Admetus ad currum aprum et leonem jungit, et Trojani Hectori inferias mittunt. CAPUT XIX. _ Descriptio signi Amyclæi et eorum quæ in illius basi expressa sunt — de memorandis Amyclarum — Dionyso Psila dicto — via quæ Therapnen ducit, et templo Æsculapii Cotylei — Marte Therita dicto — Therapne, et Menelai templo — de Helenæ nece Rhodiorum narratio — Crotoniatarum narratio de Helena. _ Solium ipsum ea parte, qua deo sessio parata est, non illud quidem æqualiter planum, verum sedilia habet multa, atque inter singula satis ampla intervalla: medium omnium latissime patet: ibi simulacrum collocatum est. (2) Qua id magnitudine sit, nemo, quod sciam, compertum tradidit: quantum conjectura assequi possis, haud brevius cubitûm triginta videatur. Non fuit ejus opifex Bathycles. Est enim priscum et sine arte factum, nempe quod præter os, manus et imos pedes cetera æneæ columnæ persimile sit. Capite galeam, lanceam manibus et arcum præfert. (3) Simulacri basis aræ formam habet. In ea Hyacinthum sepultum tradunt. Et in Hyacinthiorum celebritate, prius quam sacrum Apollini faciant, in aram istam per æneum ostiolum, quod in aræ parte est, inferias Hyacintho mittunt. In ara illa insculpta sunt, hic Biridis, illic Amphitrites et Neptuni signa: tum vero Juppiter et Mercurius inter se colloquentes. Prope adsistunt Bacchus et Semele: huic proxima Ino. (4) Sunt in eadem ara Ceres, Proserpina, Pluto: una cum his Parcæ et Horæ; et illis adjunctæ Venus, Minerva, Diana: in cœlum autem hæ tollunt Hyacinthum et sororem ejus Polybœam, quam e vita virginem decessisse narrant. Atque illud quidem Hyacinthi signum cum barbula est. Nicias vero, Nicomedis filius, eum supra modum eleganti forma pinxit, quum Apollinis in illum amorem tecte significet. (5) In ea ipsa ara Herculem quoque Minerva et ceteri dii in cœlum deducunt. Ibidem et Thestii filiæ sunt, Musæ, et Horæ. De Zephyro vero, et quemadmodum ab Apolline sit Hyacinthus imprudenter peremptus, aut de flore quæ narrantur, longe se fortasse aliter habent: perinde vero fuisse censeatur, ac vulgatum est. (6) Amycla a Doribus deleta vici jam formam servat. Insignia illic sunt Alexandræ templum et simulacrum. Alexandram quidem Amyclæenses Cassandram Priami filiam esse dicunt. Est ibidem Clytæmnestræ effigies et Agamemnonis statua, quo loco ejusdem credunt fuisse monumentum. Venerantur horum locorum incolæ præ ceteris Amyclæum et Bacchum, cognomento Psilan eum appellantes: apposite illi quidem mea sententia. Psila enim Dorienses pinnas nuncupant. Nempe vinum homines perinde, ac aves pinnulæ, incitat et sublevat. Et Amyclæ quidem hæc memoratu digna obtulerunt. 7. Altera ab urbe Therapnen ducit via. In ea via signum est Aleæ Minervæ. Et antequam Eurotam transeas, paulo supra ripam Jovis Plusii (_Opulenti_), fanum monstratur. Ubi transieris, templum videas Cotylei Æsculapii, quod Hercules dedicavit; deoque id cognominis indidit a vulnere sanatus, quod in pugna priore contra Hippocoontem ejusque liberos acceperat in cotyle (_cavitate in quam caput femoris insertum_). Maxime vero eorum, quæ in hac via exstant, operum priscum est Martis fanum. Exstat hoc ad viæ lævam, simulacrum autem e Colchis a Castore et Polluce deportatum ferunt. (8) Theritan cognomine appellant de nutricis Therûs nomine. Ac forsitan istud Theritæ nomen Colchicum est; neque enim Græci ullam norunt Thero Martis nutricem. Mea fert opinio, non esse a nutrice Marti cognomen Theritæ (_quasi Ferini_), sed a feritate, quod bellicosum hominem, pugna cum hoste inita, nihil mite præ se ferre oporteat, proinde ac de Achille dixit Homerus: Ut leo funestas agitans animo feritates. (9) Therapne a Lelegis filia nomen accepit. In ea Menelai delubrum est: eoque in loco Menelaum et Helenam sepultos tradunt. At Rhodii Lacedæmoniis neutiquam assentiuntur: aiunt enim Helenam Menelao mortuo, errante etiamnum Oreste, a Nicostrato et Megapenthe pulsam ad Polyxo Tlepolemi uxorem, necessariam suam, Rhodum venisse: (10) fuisse vero et ipsam Polyxo Argivam; et quum ante multo cum Tlepolemo fuisset, virum in exilium secutam esse Rhodum: ac tunc quidem insulæ imperasse, suscepta parvuli filii tutela. Hanc itaque Polyxo ulcisci in Helena Tlepolemi necem volentem, ubi in potestate Helenam habuit, immisisse in eam lavantem ancillas Furiarum habitu: quæ illam comprehensam, quum ad arborem suspendissent, laqueo necarunt. In ejus rei memoriam dedicasse Rhodios Helenæ Dendritidis (_Arboreæ_) fanum. (11) Quæ vero de Helena Crotoniatæ narrant, assentientibus Himeræis, ea jam commemorabo. Est in Euxino circa Istri ostia insula Achilli sacra, cui Leuce nomen. Patet ea stadiûm viginti ambitu, silvis undique condensa et quum feris tum mitibus animalibus referta. In ea Achillis delubrum et simulacrum est. (12) Navigasse in eam primus omnium Crotoniates Leonymus dicitur. Quum bellum enim inter Crotoniatas et Locros in Italia gereretur, ac Locri ob eam, quæ ipsis erat cum Opuntiis, propinquitatem Ajacem Oilei filium, ejus ductu et auspiciis prœlium commissuri, invocassent, Leonymum Crotoniatarum ducem, in eam hostilis aciei partem impressione facta, quam cum imperio obtinere Ajacem audierat, vulnus aiunt in pectore accepisse. Ex eo quum vehementer laboraret, Delphos esse profectum: eo quum advenisset, missum esse a Pythia in Leucen insulam: ibi Ajacem ei vulneris remedium monstraturum. (13) Quum vero jam sanatus domum revertisset, commemorasse, Achillem se, Ajacem Oilei filium, et Telamonis item Ajacem vidisse, cumque illis una Patroclum et Antilochum, et Achilli quidem nuptam Helenam: mandasse eam sibi, ut Himeram appulsus nunciaret Stesichoro, oculorum calamitatem ob Helenæ ei iram accidisse: ex eo factum ut palinodiam Stesichorus fecerit. CAPUT XX. _ De memorandis Therapnes, fonte Messeide et Polydeucea — templo Neptuni Gæaochi et vico Alesiis — urbe Phari — urbe Bryseis — Taygeti montis verticibus, Taleto, Euora, Theris et templo Cereris Eleusiniæ — urbe Helo ad mare et Helotis — Lapithæo, Derrhio et Harpleis — memorandis in via Arcadiam versus, templo Achillis — equi monumento et planetarum signis — Pudoris signo. _ Ad Therapnen fontem sum conspicatus Messeidem: quum non desint tamen e Lacedæmoniis, qui non hunc, sed fontem eum, qui ætate hac Polydeucea nuncupatur, Messeidem a priscis vocatum affirment. Est vero Polydeucea fons et Pollucis fanum ad ejus viæ dexteram, quæ Therapnen ducit. (2) Non procul a Therapne Phœbæum est, et in eo Castorum delubrum: quo in loco puberes sacrum Enyalio faciunt. Non multum hinc abest Neptuni templum cognomento Gæaochi (_Terram tenentis_). Ab eo Taygetum versus procedenti vicus est: Alesias (_moletrinas_) nominant; eo in loco molam primum omnium reperisse et fruges molere docuisse Myletem Lelegis filium tradunt. Ibidem Lacedæmoni Taygetæ filio exstructum est sacellum. (3) Ubi vero amnem Phelliam trajeceris, [præter Amyclas] recta mare versus contendenti, Pharis olim urbs in Laconico agro habitabatur. A Phellia abeuntibus ad dexteram via est, quæ ad Taygeton montem ducit. In ea planitie Jovis Messapei templum est. Id ei cognominis inditum tradunt de sacrificuli nomine. Jam vero a Taygeto abeuntes vicus excipit, ubi olim Bryseæ urbs incolebatur. Exstat ibi Bacchi templum, et signum sub divo positum. Nam quod intus est, solis fast est mulieribus aspicere. Solæ quoque mulieres in operto sacra faciunt. (4) Summus Taygeti vertex, Taletum, supra Bryseas eminet. Sacrum Soli appellant: ibique et alias hostias et equos Soli cædunt. Idem autem sacrum et Persis patrium esse novimus. Non procul a Taleto saltus est qui Euoras dicitur. Is et ferarum alia genera et inprimis silvestres capras alit. Facit vero qualibet sui parte Taygetus venatoribus luculentam caprearum, aprorum, cervorum et ursorum copiam. (5) Quod interest spatii inter Taletum et Euoram, Theras nuncupant. Ibi Latonam dicunt a Taygeti jugis ** Cereris delubrum, cui cognomen Eleusiniæ. In eo occultatum memorant Herculem ab Æsculapio, dum vulnus sanaretur. Est ibidem et Orphei signum e ligno positum: Pelasgorum opus fuisse aiunt. Sed hoc etiam præterea ibi fieri scio. (6) Ad mare oppidum fuit Helos, cujus est apud Homerum quoque in enumeratione navium Lacedæmoniarum mentio: Quisque mari vicinum Helos, et quis patria Amyclæ. Huc deducit coloniam Helius Persei liberûm natu minimus. Postea Dores per obsidionem sunt oppido potiti: ex quo primum publici exstitere Lacedæmoniorum servi, ac primi sunt Helotes nuncupati, sicut etiam erant. Obtinuit deinde usus, ut ceteri etiam, qui ad servitiorum numerum accessissent, quamvis Dores Messenii essent, Helotes tamen et ipsi appellarentur: quemadmodum et Hellenes ab Hellade, quæ fuit olim Thessaliæ pars, Græcorum universa natio dicti. (7) Ex eo ipso oppido, quod Helos diximus vocari, Proserpinæ simulacrum statis diebus in Eleusinium deportant. Ab Eleusinio stadia quindecim distat quod Lapithæum appellant a Lapitha homine indigena. Est vero et ipsum in Taygeto: propeque abest Derrhion, ubi sub divo Dianæ signum Derrhiatidis. Proximum fontem Anonum nominant. A Derrhio ad stadia circiter viginti Harplea sunt ad campos usque pertinentia. (8) Jam vero a Sparta in Arcadiam recta contendentibus monstrat se Minervæ cognomento Pareæ signum sub divo. Dehinc Achillis fanum est, quod recludi religio est. At puberibus omnibus, quotcunque in Platanistam pugnaturi descendunt, solenne est Achilli ante pugnam rem divinam facere. Ædificasse fanum dicunt Spartani Pracem pronepotem Pergami ejus, qui e Neoptolemo est genitus. (9) Progressis paulo longius est Equi quod dicitur monumentum: Tyndareus enim equo ibi mactato Helenæ procos ad exsecta equi exta jussit assistere ac juramento super iis adstrinxit: jusjurandum istud erat, eos Helenæ et cui Helenæ connubium præ ceteris esset adjudicatum, opem laturos, si quando injuria lacesserentur. Quum hoc illos sacramento adegisset, equum eo ipso in loco defodit. Prope absunt pilæ septem, priscorum (opinor) ritu erectæ, quas errantium septem stellarum signa esse aiunt, Juxta viam Cranii lucus est cognomento Stemmatii. Est et Mysiæ Dianæ delubrum. (10) Abest ab urbe stadia circiter triginta Pudoris simulacrum. Icarii donum esse ferunt, et hanc narrant dedicationis causam. Quum Icarius Ulyssi Penelopen nuptum dedisset, Ulyssis animum tentavit, numquid Lacedæmone domicilium habere vellet. Quæ spes ubi hominem fefellerat, filiam orare cœpit, ut secum permaneret. Quin et Ithacam jam proficiscentem, currum prosecutus, multis sollicitabat precibus. (11) Ulysses tandem victus hominis importunitate puellæ optionem dedit, vel se ut lubens sequeretur, vel, si id mallet, cum patre Lacedæmonem rediret: ibi illam aiunt nihil sane respondisse, sed faciem tantum velasse: Icarium, quum intelligeret illam in animo habere ut cum Ulysse abiret, dimisisse: signum vero Pudoris ea in viæ parte dedicasse, quo Penelope, quum faciem velavit, pervenerat. CAPUT XXI. _ De Eurota fluvio et Ladæ cursoris monumento — urbe Pellana et memorandis in ea — agro Belbina dicto — vico Croceis — oppido Ægiis et stagno Neptuni — Gytheo et Eleutherolaconibus eorumque urbibus — memorandis in Gytheatarum urbe — Sene (Nereo). _ Qui stadia fere viginti processerint, ad Eurotam amnem accedent, qui prope ad ipsam viam decurrit. Ibi Ladæ monumentum est, qui pedum celeritate suos omnes æquales vicit. Is in Olympicis ludis de longiore curriculo est coronatus; atque inde (uti ego opinor) statim post victoriam æger huc reportatus, quum diem suum obisset, supra militarem viam humatus est. Cognominem vero huic alterum, qui et ipse ludis Olympicis victor, non tamen de longiore curriculo, verum de stadio, est renunciatus, Achivum ex Ægio fuisse, Eleorum de iis, qui ex Olympia victores discesserunt commentarii testantur. (2) Hinc Pellanam versus contendentibus vicus est, cui Characoma (_Vallum_) nomen. Proxima priscis temporibus fuit Pellana urbs, in qua Tyndareum habitasse tradunt, quum e Sparta, Hippocoontem ejusque filios fugiens, excessisset. Hic, quæ conspicerentur digna, Æsculapii fanum et Pellanida fontem vidi. In eum fontem virginem aquam haurientem incidisse narrant: ejus vero capitis velamen in alio fonte, cui Lancea nomen, repertum. (3) Abest a Pellana stadia ferme centum quæ Belbina dicitur. Locus is est Laconici agri maxime irriguus, quem nempe Eurotæ aqua interluit. Multis præterea ac perennibus scatet fontibus. (4) Qua vero Gytheum ad mare descenditur, vicus est Lacedæmoniis, cui Croceæ nomen: in eo lapicidinæ perpetuo ac nusquam interrupto saxo. Cæduntur inde lapides fluvialibus haud absimiles, qui cælo sane nonnihil repugnant; elaborati tamen et expoliti suam habent etiam in deorum cellis exornandis gratiam: multum iidem et piscinis et aquarum ductibus afferunt decoris. Stat ante vicum lapide elaboratum Croceatæ Jovis simulacrum: proxime ad lapicidinas Castores ex ære. (5) A Croceis divertens ad dextram de recta, quæ Gytheum ducit, ad oppidum venias, quæ vocantur Ægiæ. Id esse putant, quod Homerus in carminibus Augeas appellarit. Est eo in loco stagnum, quod Neptuni dicitur. In ejus ferme ripa ejusdem delubrum dei et simulacrum. E stagno pisces metuunt extrahere, quod, qui eos ceperit, eum in halieum piscem (_qui pisces tanquam piscator captat_) mutari dictitant. 6. Ab Ægiis distat Gytheum stadia triginta. Ad mare situm est, atque incolitur jam ab Eleutherolaconibus, quos Imperator Augustus servitutis jugo liberavit, quum ante Lacedæmoniis Spartanis parerent. Mari vero tota incingitur Peloponnesus, parte ea excepta, ubi Corinthiorum Isthmus est. Fert autem Laconicum mare conchylia, ex quibus ad infecturam vestium purpura comparatur nobilitate solis iis, quæ in Phœnicum mari capiuntur, inferiora. Urbes quidem Eleutherolaconum duodeviginti sunt numero: (7) quarum prima ab Ægiis ad mare descendentibus est Gytheum, deinceps Teuthrone, Las, Pyrrhichus: ad Tænarum Cæne polis (_Nova urbs_), Œtylos, Leuctra, Thalamæ, Alagonia, Gerenia: et ad mare ultra Gytheum Asopus, Acriæ, Bœæ, Zarax, Epidaurus cognomento Limera, Brasiæ, Geronthræ, Marios. Atque hæ quidem reliquæ sunt Eleutherolaconum urbes, quum ante quattuor et viginti fuissent. Ceteras, quas jam persequar, in curias eas descriptas esse sciat qui hæc leget, quæ Spartana civitate continentur et cum ea censentur, neque suis legibus utuntur, uti quæ jam enumeratæ sunt. (8) Gytheatæ nemini omnino mortalium origines suas acceptas referunt, sed Herculem et Apollinem memorant, quum in certamen de tripode descendissent, jam lite diremta oppidum communi ope atque consilio condidisse. Et in foro sua sunt diis illis posita simulacra, Apollini scilicet et Herculi. Proxime est Bacchus, et in diversa fori parte Apollo Carneus. Est item Ammonis ædes et Æsculapii statua ex ære: ædes ipsa est sine tecto: tum ei deo dicatus fons, et Cereris sacrosanctum delubrum: præterea Neptuni Gæaochi signum. (9) Quem vero Gytheatæ Senem nominant et in mari habitare dicunt, Nereum esse inveniebam; et e versibus iis Homeri, in quibus Thetidi sermonem tribuit, nomen hoc illi duxerunt: Vos agite interea ponti vada lata subite, visuræ æquoreumque senem et penetralia patris. Sunt hac in regione portæ quæ Castorides nuncupantur: in arce Minervæ ædes et signum. CAPUT XXII. _ De Argo lapide — insula Cranae et memorandis in ea — Trinasi muris et reliquiis urbis Helus — urbe Acriis ejusque memorandis — Geronthris et ibi memorandis — Mario urbe — Asopo urbe ejusque memorandis — promontorio Asini maxilla dicto — urbe Bœis, ejusque origine et memorandis. _ A Gytheo stadia ferme tria distat lapis rudis. Orestem aiunt, quum in eo consedisset, insania liberatum. Ex rei eventu lapis ille Juppiter vocatus est Cappotas (_quasi Sedator_) Dorum lingua. Ante Gytheum Cranae insula est: in qua Alexandrum, rapta Helena, cum ea primum congressum Homerus dixit. Quare in continentis terræ adverso litore Veneris est Migonitidis ædes; ac regio illa tota Migonium vocatur. Templum quidem Alexandrum tradunt faciundum curasse. (2) At Menelaus octavo ferme post Trojæ eversionem anno domum incolumis reversus proxime ad Migonitidis signum Thetidis et deas Praxidicas (_Vindices_) dedicavit. Baccho autem supra Migonium sacer mons est, quem vocant Larysium: eo in loco vere ineunte festos agitant Baccho dies. Sacri quum alias referunt causas, tum quod ibi primum uvam maturam reperiant. (3) Ad Gythei lævam, stadia circiter triginta progressis, in continenti terra muri sunt Trinasi: sic enim appellatur locus ille; quem ego quondam castellum, non oppidum, fuisse arbitror. Ac nomen ei inditum reor a parvis insulis, quæ contra litus sunt numero tres. A Trinaso stadia circiter octoginta ruinæ mœnium absunt, Helos ubi olim urbs fuit. (4) Hinc stadia triginta ubi processeris, oppidum est maritimum Acriæ. Illic, quæ spectentur, digna Matris Deûm ædes et e marmore signum. Et hoc quidem operum omnium vetustissimum eorum, quæ exstant apud Peloponnesios Matri Deûm dicata, prædicant qui Acrias incolunt. Nam Magnesii, qui in Sipyli parte ea sunt, quæ ad Aquilones conversa est, super saxo, quod appellant Coddini, signum ejusdem deæ habent longe omnium antiquissimum: Brotean vero illud Tantali filium fecisse perhibent. (5) Acriatæ Olympiorum quoque victorem ediderunt Nicoclem, qui binis ludis de cursu palmas quinque tulit. Monumentum Nicocli erectum est inter gymnasium et eam murorum partem, quæ cum portu conjuncta est. (6). Ab eadem maritima parte supra Acrias ad stadia ferme centum et viginti absunt Geronthræ. Eam urbem frequentem ante Heraclidarum in Peloponnesum adventum Dores, quorum erat in potestate Lacedæmon, everterunt, pulsisque veteribus incolis, ex suis coloniam eo deduxerunt. Ætate quidem mea hæc quoque civitas in Eleutherolaconum censum refertur. In ipsa via, qua Geronthras ab Acriis iter, pagus est, qui Priscus dicitur. Geronthris Martis delubrum et lucus. (7) Sacra ibi faciunt anniversaria, quibus interdictum est feminis lucum ingredi. Circa forum dulcium aquarum fontes sunt. In arce Apollinis ædes et signi ex ebore caput: quod, reliquum fuit signi, una cum vetustiore templo ignis abolevit. (8) At Marios, aliud Eleutherolaconum oppidum, a Geronthris distat stadia centum. Priscum ibi est diis omnibus commune templum quod circumdat lucus multis irriguus fontibus. Sunt et in Dianio fontes. Perennibus quidem aquis, si qua alia regio, Marios abundat. Pagus est supra oppidum Glyppia, et hic interior a mari. Et ad alterum a Geronthris pagum, Selinuntem nomine, via est stadiûm viginti. Atque hæc loca interius sita sunt, si ab Acriis in continentem adscendatur. (9) Rursum mare versus Acriis sexaginta stadia distat oppidum Asopus. In eo Romanorum Imperatorum templum: et supra oppidum stadia ferme duodecim Æsculapii fanum est. Deum ipsum Philolaum (_Populi amantem_) nominant. Ossa ea, quibus in gymnasio honos habetur, sunt illa quidem insigni magnitudine, hominis tamen fuerunt. Est et Minervæ in arce ædes, cognomento Cyparissiæ. Ad imam arcis partem ruinæ sunt oppidi, quod Achivorum Paracyparissiorum nuncupatur. (10) In his item finibus est Æsculapii fanum, quod ab Asopo distat stadia ferme quinquaginta. Regiunculam eam, in qua Æsculapii fanum est, Hyperteleaton vocant. Excurrit in mare procul ab Asopo stadia ducenta promontorium, quam Asini maxillam nominant. Est in ipso Minervæ templum sine signo et tecto: factum tradunt ab Agamemnone. Est et Cinadi monumentum. Fuit et hic Menelai gubernator. (11) Infra promontorium aperit se Bœaticus sinus, in cujus extremo cornu Bœæ urbs est. Ejus fuit conditor Bœus, unus de Heraclidis: e tribus ille civitatibus, Etiade, Aphrodisiade et Sida, colonos eo deduxisse fertur. Illarum vero priscarum urbium duas in hunc sinum tempestate delatum Ænean, dum in Italiam fugeret, condidisse ferunt, et alteram de filiæ Etiadis nomine appellasse. Tertiæ a Sida Danai filia nomen esse datum. (12) Ex his civitatibus profugi, quum quærerent ubi consisterent, responsum acceperunt, Dianam, quo loco urbem conderent, monstraturam. In terram expositis se lepus ostendit. Quem secuti, tanquam viæ ducem, quum ille se ad myrtum recepisset, eo ipso in loco, ubi myrtus illa fuit, oppidum munierunt. Stirpem myrti eandem nunc etiam colunt, et Dianam nuncupant Servatricem. (13) In Bœensium foro Apollinis delubrum est; et alia in regione Æsculapii et Sarapidis Isidisque. Rudera absunt Bœis haud amplius stadia septem. Ad lævam huc euntibus adstat Mercurii e marmore simulacrum. Et inter rudera facile conspici potest Æsculapii et Hygieæ templum. CAPUT XXIII. _ De insula Cytheris, ejus navali Scandea, Veneris Cœlestis templo et aliis memoraridis — Apolline Epidelio et Delo insula a Menophane Mithridatis duce funditus eversa — Menophanis et Mithridatis morte — Epidauro Limera dicta — Inûs aquæ portendendi vi, eademque Ætnæ crateris — memorandis in urbe Epidauro — promontorio Minoa. _ Contra Bœas Cythera sita sunt. Ad Platanistuntem (ab ea enim parte ut minimum distat a continenti insula hæc), ad Platanistuntem igitur, promontorium ab eo promontorio, quod in ora Asini maxillam diximus appellari, navigatio interest stadiûm quadraginta. Habent maritima Cytherorum Scandean navale. A Scandea ad ipsa Cytherorum mœnia ascenditur stadiûm ferme decem via. Est illic Uraniæ sive Cœlestis Veneris fanum, eorum omnium, quæ apud Græcos Veneri dicata sunt, maxime priscum et sacrosanctum. Deæ signum ligneum est et armatum. (2) A Bœis ad Maleam promontorium navigantibus portus est, quem Nymphæum nominant. Ibi est Neptuni signum recto statu, et mari vicina spelunca, in qua dulcis aquæ fons. Frequens est locus circumquaque incolentium hominum multitudine. Maleam prætervectis ad centum fere stadia, vicus est Apollini sacer in ipsis Bœatarum finibus, cui nomen Epidelium. Quod enim eo in loco nunc visitur Apollinis ligneum signum, idem est quod olim Deli dedicatum fuit. (3) Nam quum esset Delos totius olim Græciæ emporium eaque sola religione munita contra omnes omnium injurias incolas tueretur, exortus est Menophanes quidam Mithridatis copiarum dux, qui vel suapte insolentia vel regis imperio impulsus (homini enim ad pecuniam omnia referenti facile divina quæstu inferiora sunt), (4) in insulam quum murorum, tum armorum præsidio carentem cum classe invasit: ubi et peregrinis, qui illic tunc forte erant, et civibus cæsis, negotiatorum pecunia direpta, donariis compilatis, conjugibus Deliorum et liberis sub corona venditis, ipsam etiam urbem solo æquavit. In ea populatione barbarorum quidam effigiem petulanter in mare abjecit. Ea maris æstu in hos Bœatarum fines delata loco nomen dedit Epidelium. (5) Verum dei iram neque Menophanes neque Mithridates ipse effugit. Mox enim post Deli calamitatem, quum in altum proveheretur Menophanes, qui ejus manus effugerant negotiatores, navibus ex insidiis adorti, hominem submerserunt: Mithridatem vero coegit deus ipsum manus sibi consciscere, quum amisso jam regno a Romanis huc illuc pulsus nusquam posset consistere. Sunt qui illum dicant ab uno de barbaris mercenariis magni beneficii loco impetrasse, ut se conficeret. Has violati numinis pœnas impii homines dederunt. (6) Finitima est Bœatis Epidaurus, Limera cognomento. Abest ab Epidelio stadia circiter ducenta. Esse vero eam coloniam aiunt non Lacedæmoniorum, sed Epidauriorum, qui intra Argivorum fines sunt. Quum enim legati ab Epidauriis publice in Coon insulam ad Æsculapium missi ad hanc agri Laconici oram appulissent, somniis quibusdam monitos sedem eo in loco statuisse memorant. (7) Quin anguem etiam, quem secum Epidauro abduxerant, e navi elapsum non procul a mari se in cavernam demersisse. Quare et visis per quietem et eo prodigio adductos ibi constitisse, et sibi oppidum communisse. Exstant, quo loco se anguis condiderat, aræ Æsculapio dedicatæ, et oleæ circa eas enatæ. (8) Progressi ad dexteram stadia circiter duo aquam videant, qui Inûs dicitur. Magnitudine quidem parvam paludem refert, sed in terræ fundum descendit altius. In eam festo Inûs die solenne est panificia porricere. Ea si demersa retinuerint aquæ, secunda ei, qui porrecerit, promitti autumant: contra vero adversa, quoties illa aqua rejecerit. (9) Eandem habere portendendi vim dicuntur Ætnæ montis crateræ. Abjiciunt enim in eas homines quum sigilla argentea et aurea, tum vero cujusvis generis victimas. Ea si absorpserit ignis, læta sibi nunciari: contra si regesserit, male eventurum ei, a quo illa missa fuerint, interpretantur. (10) Prope viam, quæ Bœis ad Limeram Epidaurum ducit, in Epidauriorum finibus Dianæ Limnatidis delubrum est. Oppidum ipsum non procul a mari in eminenti loco surgit. Quæ spectentur digna illic sunt Veneris fanum; et Æsculapii, in quo simulacrum marmoreum stantis habitu, tum in arce Minervæ ædes; et ad portum Jovis cognomento Servatoris. (11) Promontorium in pelagus sub ipsa urbe excurrit, cui nomen Minoa. Sinus nihil ibi quidem a ceteris differt maris in Laconiæ latus irruptionibus: sed litus ejus calculis abundat figura et colorum varietate speciosis. CAPUT XXIV. _ De Zarace — Cyphantum reliquiis, et Brasiis — Brasiatarum de Semele, Baccho et Ino narratio — de Achillis templo et festo — urbe La, ejusque reliquiis et memorandis, Dianæ Asiæ templo et fonte Galacone — regione Hypsis et fluvio Smeno — regione Araino, La urbis conditore et Achille Helenæ proco. _ Ab Epidauro stadia ferme centum Zarax abest. Hæc ora portum habet valde appellentibus idoneum. Sed enim ex omnibus Eleutherolaconum civitatibus hæc inprimis magnis afflicta est cladibus. Nam et Cleonymus Cleomenis filius [Agesipolidis nepos], hoc unum Laconici nominis oppidum delevit. De Cleonymo, quæ res postulavit, alio loco dixi. Zarace aliud quidem nihil insigne est: in portus duntaxat extremis finibus Apollinis delubrum est, et simulacrum citharam tenens. (2) Hinc secundum mare stadia circiter sex (_centum?_) progressis atque inde ad mediterranea reversis stadia prope decem Cyphantum (sic enim populi illi sunt appellati) ruinæ se ostendunt: et inter eas Stethæum, Æsculapii fanum, cum simulacro marmoreo. Est ibidem saliens frigidissimæ aquæ e saxo prorumpentis. Atalantam a venatione siti laborantem, quum saxum illud cuspide percussisset, aquam elicuisse ferunt. (3) Brasiæ extremum hac in parte Eleutherolaconum ad mare oppidum est: distat a Cyphantibus ducentorum stadiûm navigatione. Incolæ ea sermonibus vulgarunt, quæ nulli Græcorum alii confitentur: Semelen quidem Jovi Baccham peperisse; a Cadmo vero deprehensam cum puero recens nato in arcam conjectam: eam arcam æstu jactatam in fines suos ejectam: ibi Semelen, quæ jam mortem obierit, a se magnifice sepultam; superstitem Bacchum educatum. (4) Eam fuisse causam, ut urbs sua, quæ ad illud usque tempus Oreatæ appellata fuerat, jam mutato vocabulo Brasiæ dicerentur, sumto nomine ab arcæ in eam oram ejectione: quando ætate etiam nostra, quæ maris æstu ad terram extruduntur, ἐχβεβράσθαι (_maris æstu ejectari_) a multis dicuntur. Addunt et alia hujusmodi Brasiatæ: Ino profugam in agrum suum venisse; ibi Bacchum voluisse alendum suscipere. Antrum monstrant, ubi illa infantem enutrierit; et campum appellant Bacchi hortum. (5) Templa illic sunt, Æsculapii unum, Achillis alterum. Festos etiam dies Achilli quotannis agitant. Est Brasiis parvum et molliter in mare excurrens promontorium. In eo sigilla pileata videas ex ære, nihilo pedalibus majora. Non facile dixerim, Castorumne an Corybantum ea nominibus sanxerint. Tria certe sunt ea figura: quibus quartum accedit Minervæ simulacrum. (6) Ad Gythei dexteram Las est, citra mare stadia decem, a Gytheo quadraginta stadiis remota. Habitatur nunc oppidum in medio montium trium intervallo, Ilii (sic enim ex ipsis unum appellant), Asiæ et Cnacadii. Priscis quidem temporibus in Asiæ montis vertice situm fuit: veterisque urbis hac ipsa etiamnum ætate ruinæ monstrantur, et ante muros signum Herculis, et de Macedonibus erectum tropæum. Pars fuit ea Philippi copiarum, quum in Laconiæ ille fines invasit. Palantes hi a cetero exercitu digressi oram maritimam populationibus infestam reddiderant. (7) Inter eas ipsas ruinas templum exstat Minervæ cognomento Asiæ. Pollucem et Castorem erexisse tradunt quo tempore e Colchica expeditione incolumes reverterunt: Fuisse enim et Colchis Asiæ Minervæ fanum. Profectos quidem cum Iasone Tyndarei filios satis habeo cognitum: quod vero Minervam Asiam Colchi colant, id scilicet a Lacedæmoniis acceptum scribo. Prope urbem eam, quæ nunc incolitur, fons est, quem ab aquæ colore Galaconem nominant. Proximum illi fonti gymnasium; in quo priscum Mercurii signum. (8) In eo monte, quod Ilium diximus appellari, delubrum est Bacchi; et in summo jugo Æsculapii. In Cnacadio Carneus Apollo. A Carneo stadia circiter triginta abest vicus intra ipsos jam fines Spartanorum, Hypsa nomine: ubi est Æsculapii sedes, et Dianæ cognomento Daphnææ. (9) Ad mare in promontorio ædes est Dianæ Dictynnæ, cui festos quotannis dies agitant. Ad sinistram promontorii exit in mare amnis Smenos, dulcem potantibus aquam, si quisquam alius, fundens. Habet fontes suos in Taygeto monte. Ab urbe abest haud plus quinque stadia. (10) In vico, cui Araino nomen, Læ sepulcrum, et super monumento statua. Ab eo La oppidum conditum tradunt incolæ; interemptum vero ab Achille; quem huc venisse credunt, quum a, Tyndareo Helenam sibi nuptum deposceret. At enim verius quis dixerit, Lan a Patroclo interfectum, quum unus hic fuerit de Helenæ procis. Nam Achillem Helenam nunquam petisse, ut leve habeatur argumentum, quod in eo carmine, quo illustres feminæ enumerantur, nulla fit Achillis mentio: (11) Homerus certe in ipso ferme operis sui initio Achillem scripsit, pro suo in Atrei filios studio, non Tyndarei sacramento ullo adactum, ad Trojam venisse. Jam vero idem poeta, quo loco ludos exponit, dicentem facit Antilochum, natu esse se grandiorem Ulyssem; atque ipsum Ulyssem, dum, quæ apud inferos viderat, narraret Alcinoo, inter cetera videre se voluisse Pirithoum et Theseum, viros ætate sua superiores. Et Helenam quidem a Theseo raptam scimus. Quo fit ut quadrare neutiquam possit, Achillem unum de Helenæ procis fuisse. CAPUT XXV. _ De fluvio Scyra — Pyrrhicho oppido, Sileno, Diana Astratea — Teuthrone Oppido, Diana Issoria — promontorio Tænaro, portu Achilleo et Psamatho, atque inferorum cane ab Hercule protracto — Arionis delphino insidentis signo et fonte olim miro — Cænopoli — Messa oppido et portu, atque Œtylo urbe. _ Progressi longius a monumento fluvium videant in mare influentem, cui Scyras nomen. Sine nomine ante fuerat: hoc vero nominis tum accepit, quum illum classe intravit Pyrrhus Achillis filius, ad Hermiones nuptias e Scyro proficiscens. Trans amnem eum vetus delubrum est seorsum ab ara Jovis. Ab isto fluvio quadraginta stadiis abest oppidum Pyrrhichus in mediterranea continente. (2) Ab eodem Pyrrho Achillis filio nuncupatum, non defuerunt qui dicerent: alii vero a Pyrrhicho, uno de Curetum deorum numero. Sunt etiam qui Silenum e Malea profectum hic habitasse dicant. In Malea quidem educatum Silenum declarant hi versus e Pindari cantico: Ille robustus, strenuus choreis, quem Maleæ civis et vir Naidis aluit Silenus. Quod vero Silenus etiam Pyrrhichi sit nomine appellatus, nuspiam dixit Pindarus; sed ejus rei Maleæ incolæ auctores fuere. (3) In ipso Pyrrhichi foro puteus est. Monstratum sibi a Sileno aiunt. Quodsi puteus is exaresceret, aquæ penuria valde laborarent. Habent Pyrrhichii intra fines suos templum Dianæ Astrateæ: causa nominis, quod Amazonum exercitum hoc aiunt in loco progrediendi finem fecisse. Est etiam Apollinis Amazonii. Utriusque dei lignea signa sunt. Dedicasse dicuntur feminæ quæ a Thermodonte venerunt. (4) A Pyrrhicho ad mare descendentes Teuthrone oppidum excipit. Conditorem produnt incolæ Teuthrantem Atheniensem. Colunt hi præ ceteris diis Issoriam Dianam. Fontem habent Naiam. A Teuthrone stadia procul centum et quinquaginta excurrit in mare Tænarum promontorium, et portus Achilleus et Psamathus. In ipso promontorio templum est speluncæ in modum ædificatum: in cujus primo aditu Neptuni signum. (5) Hac Græcorum nonnulli versibus prodiderunt ab Hercule Orci canem extractum, quum neque meatus omnino ullus per eam specum subter terram subeat, neque veri omnino cuiquam simile videri possit, deorum ulla esse subterranea regna, quo animæ conveniant. Hecatæus quidem Milesius rem non absurdam commentus est: in ea caverna immanem ac tetrum serpentem lustrum habuisse, qui sit idcirco inferorum canis dictus, quod, quem morsu impetisset, subita eum veneni vi mori statim necesse esset. Eum serpentem esse ab Hercule ad Eurystheum pertractum. (6) Homerus vero (is enim primus Ditis canem, quem Hercules extraxisset, appellavit) neque nomen ei proprium imposuit, neque de ejus figura quicquam est fabulatus, uti de Chimæra. Posteriores et Cerberum appellarunt, et quum cetera cani fecissent similem, tria dixerunt capita habere, quum tamen Homerus nihilo magis homini illud familiare animal canem dixerit quam si eum, qui draco esset, Orci canem appellasset. (7) In Tænaro et alia sunt dedicata monumenta, et ex ære Arion citharœdus delphino insidens. De Arione quidem et delphino quæ audierat, retulit Herodotus, ubi res Lydorum exponit. Ego sane in Poroselene delphinum vidi, qui puero, a quo sanatus fuerat, quum a piscatoribus vulnus accepisset, quasi mercedem curationis penderet, dicto se audientem præbebat et eundem, quocunque ille jussisset, dorso transvehebat. (8) Est in eodem Tænaro fons, qui nihil jam, quod cum admiratione intueamur, habet: olim introspicientibus portus et naves aiunt spectandas præbuisse. Aquæ miraculum illud femina quædam sustulisse dicitur, quum in ea pollutam vestem abluisset. (9) Ab ipso promontorio mari stadia circiter quadraginta prætervectos excipit Cæne polis (_urbs nova_), Tænarum et ipsa ante appellata. Est in ea Cereris fanum, et ad mare Veneris ædes, et ejusdem deæ stantis habitu signum e marmore. Illinc digressis stadia procul triginta [Tænari] vertex, Thyrides dicuntur; et Hippolæ urbis ruinæ monstrantur. Inter eas Minervæ Hippolaitidis sacellum exstat. Non magno abest intervallo civitas Messa et portus. (10) Ab hoc portu ad Œtylum stadia intersunt centum et quinquaginta. Heros, a quo civitas nomen habet, ortu Argivus fuit, Amphianacte Antimachi filio genitus. Sunt in Œtylo quæ spectentur digna, Sarapidis templum, et in ipso foro Carnei Apollinis simulacrum ligneum. CAPUT XXVI. _ De Inûs fano et oraculo in via ad Thalamas, signis Pasiphaes et Solis — Pephno ad mare, et insula hujus nominis, solo natali Dioscurorum — Leuctris et memorandis ibi — signo Jovis Ithomatæ — Cardamyle et Nereidum templo — Enope oppido, postea Gerenia dicto, Nestoris sede, ejusque memorandis — Machaone ejusque cultu ac Podalirio — monte Calathio et Alagonia urbe. _ Ab Œtylo ad Thalamas via in longitudinem stadia prope octoginta patet. In via Inûs fanum et oraculum visitur. In eo futura dormientes provident. Consulentibus enim per somniorum visa, quæ opus est, dea denunciat. Erecta sunt ex ære signa in ea fani parte, quæ sub divo est, Pasiphaes unum, Solis alterum. Quod in delubro ipso est, non satis se illud aperte ostendit, coronamentis omni ex parte velatum: ex ære et ipsum esse dicunt. Fluit e sacro fonte suavis haustu aqua: Lunæ nuncupant. ** Thalamatis Pasiphae non est utique patrium numen. (2) Distat a Thalamis stadi viginti Pephnos maritima civitas. Parva adjacet insula, nihilo omnino ingenti saxo major. Ei quoque Pephnos nomen est. In ea Castores primum in lucem editos Thalamatæ memorant: quod ipsum in cantico quodam suo dixisse Alcmanem, me non fugit. Enutritos autem Pephni negant, sed a Mercurio Pellanam deportatos. (3) In parva hac insula sub divo ænea sunt ipsorum Castorum sigilla, nihilo pedalibus majora. Ea, etsi hibernis undis vehementer saxum verberatur, loco tamen nihil movet fluctus marinus: quod miraculo est: et illud fere haud multo minori, quod formicæ ibi conspiciuntur vulgaribus albicante colore dissimiles. Eam insulam suorum fuisse olim finium, contendunt Messenii: eapropter Castores ipsos majore se quam Lacedæmonios propinquitate attingere. (4) A Pephno stadia viginti absunt Leuctra. Quæ civitati nominis origo, non habeo dicere. Quodsi a Leucippo, uti Messeniis placet, Perieris filio nuncupata est, hoc illud esse arbitror, quod præ diis ceteris Æsculapium colunt, quum Arsinoe eum Leucippi filia natum putent. Marmorea sunt quum Æsculapii ipsius, tum Inûs diversa in parte signa. (5) Ædes ibi erecta est Cassandræ Priami filiæ, cujus simulacrum ab incolis Alexandræ nomine colitur. Sunt et Apollinis Carnei ligneæ statuæ. Huic enim deo honorem ritu eodem habent, quo e Lacedæmoniis Spartiatæ. Leuctris in arce Minervæ templum et simulacrum est. Cupidinis in ipso oppido ædes et lucus, qui perenni aqua hieme irrigatur. Folia vere ex arboribus quæ decidunt, ne exuberante quidem aqua alio deferuntur. (6) Quod vero in maritima Leuctrici agri parte novi accidisse ætate mea, scribere non gravabor. Immissus in silvam ignis ventorum vi magnum arborum numerum exussit. In ea tunc parte, quæ stirpibus maxime erat denudata, repertum est Ithomatæ Jovis signum ita locatum, uti quæ dedicantur locari solent. Eo maxime testimonio nituntur Messenii, dum Leuctra contendunt olim ad fines suos pertinuisse. Sed nihil omnino prohibet quin, ut priscis etiam temporibus Leuctra Lacedæmonii tenuerint, ab ipsis potuerint Ithomatæ Jovi honores haberi. (7) Cardamyle quidem, cujus fecit mentionem Homerus, ubi dona pollicentem Agamemnonem facit, Lacedæmoniis Spartanis paret, quum a Messeniis eam sejunxerit Cæsar Augustus. Abest a mari Cardamyle stadia octo, Leuctris autem sexaginta. Est ad Cardamylen non procul a litore sacer Nerei filiarum lucus. In eum enim locum illas e mari narrant prodiisse, ut Pyrrhum Achillis filium ad Hermiones nuptias Spartam contendentem spectarent. In ipso oppido Minervæ ædes est et Carneus Apollo, ut patrium est Doribus. (8) At quam urbem Enopen Homerus in carminibus appellat, et ipsa Messenii nominis est. Facit autem nunc cum Eleutherolaconibus: ætate nostra Gereniam nominant. In ea Nestorem sunt qui educatum dicant; alii vero huc confugisse, capta ab Hercule Pylo. (9) Gereniæ Machaonis Æsculapii filii monumentum et ejusdem religione nobile fanum visitur. Nam et ab ipso Machaone morbis hominum medelas monstrari putant. Sacram ei regiunculam Rhodon nuncupant. Simulacrum est ex ære statu recto: caput corona cingitur, quam Ciphos patria lingua vocant Messenii. Inferfectum ab Eurypylo Telephi filio dixit Machaonem, qui carmina ea fecit, quæ Ilias parva dicitur. (10) Quare non ab re illud in sacris, quo Pergami in Æsculapii fiunt, servari scio, ut, quum hymnos a Thelepho exordiantur, nihil Eurypylo laudationis impertiant: quin et illum in eo templo nominari nefas habent, quod scilicet eum sciant interfectorem Machaonis fuisse. Ossa quidem Machaonis a Nestore servata dicunt. At Podalirium, quum Ilio deleto redirent Græci, tempestate Syrnum Cariæ incolumem delatum, ibi consedisse tradunt. (11) In Gereniorum agro mons est Calathion, et in eo Clææ (_Calathiæ?_) sacellum: cui specu proximum, angusto admodum aditu: sed qui introierint, quæ admirentur, spectare possunt. A Gerenia ad superiora jam mediterranea triginta procul stadia venientes excipit Alagonia oppidum, annumeratum jam a me in Eleutherolaconum civitatibus. Quæ ibi spectentur digna sunt Bacchi et Dianæ templa. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ MESSENIACA SIVE LIBER IV. CAPUT I. _ De Messeniorum finibus, saltu Chœrio — Messene Triopæ filia, quæ regioni nomen dedit — regia Messeniorum urbe Andania — primis Messeniæ regibus et magnarum dearum initiis a Caucone allatis et a Lyco, Pandionis filio, perfectis — Methapo, omnis generis sacrorum auctore. _ Messenii regionis suæ ab ea parte, quam ad Lacones pertinere Imperator voluit, ad Gereniam fines habent saltum qui nunc Chœrius dicitur. Eam regionem, quum esset deserta, primos incolas hoc modo tenuisse proditum est. Mortuo Lelege, qui in ea Græciæ parte, quæ nunc Laconia dicitur, ab ipso vero Lelegia appellabatur, imperavit, e filiis natu major Myles ei in regnum successit: Polycaon, quod erat minor, privatam egit vitam ad illud usque tempus, quo Argivam uxorem duxit Messenen Triopæ filiam, Phorbantis neptem. (2) Ea, patris dignitate et opibus, quibus ille tunc præ ceteris Græcis maxime florebat, elata, privatam viri conditionem ferre non potuit. Comparatis itaque ab Argis et Lacedæmone auxiliis, in hanc ipsam regionem Polycaon invasit, deque uxoris nomine Messenen universam nominavit. Urbes vero et alias condidit, et in qua regni sedem esse voluit, Andaniam. (3) Nam antequam Thebani ad Leuctra prœlium eum Lacedæmoniis commisissent, atque inde Messenen, quæ hac etiam ætate exstat, sub Ithome condidissent, nullam omnino existimo urbem eo nomine nuncupatam. Adducor autem non minimum Homeri versibus. Nam ille in populis enumerandis, qui ad Ilium venerunt, Pylon, Arenen et alias nonnullas recensens, nullam prorsus Messenes mentionem fecit. Satis vero aperte idem in Odyssea significat, populum fuisse, non civitatem unam Messenios: Nam pecus ex Ithaca rapuit Messenia pubes. (4) Apertius vero ubi de Iphiti arcu loquitur: Illi in Messena sibi in sedibus occurrerunt Ortilochi. Ortilochi domum in Messene parvum oppidum Pheras innuit: quod ipsemet exponit, quo loco de Pisistrati ad Menelaum adventu agit: Jam Pheras veniunt magni sub tecta Dioclis, qui satus Ortilocho. (5) Primi igitur hujus regionis imperium Polycaon Lelegis filius, et uxor ejus Messene tenuerunt. Ad hanc ipsam Messenen magnarum dearum initia Caucon Eleusine veniens deportavit. Fuit Caucon Celæni (_Clini?_) filius, Phlyi nepos. Phlyum ipsum Athenienses e Terra genitum memorant: quibus assentitur Musæi hymnus Lycomidis factus in Cererem. (6) Magnarum vero dearum initia, multis post Cauconem annis, Lycus, Pandionis filius, quam augustissima quamque celeberrima ut essent, effecit. Hac etiam ætate Lyci Saltum nominant, ubi ille antistites mysteriorum lustravit. Et esse in Messeniaco agro saltum qui Lyci dicitur, testatur hoc versu Cretensis Rhianus: Horrentemque Lyci saltum, jugaque aspera Elæi. (7) Quod autem hic Lycus Pandionis fuerit filius, aperte declarant versus, qui sunt ad Methapi effigiem. Nam et Methapus quosdam initiorum ritus reformavit. Fuit hic quidem Atheniensis patria, initiorum orgiorumque et cujusvis modi sacrorum designator. Idem vero et Cabirorum Thebanis initia constituit, et juxta Lycomidarum septum imaginem cum inscriptione dedicavit. Ea inscriptio quum alia, tum inprimis, quæ nostræ narrationi fidem faciant, testatur: (8) Mercuriique domos lustravi, ** viasque Primigenæ gnatæ Cereris cum matre, ubi dicunt Messenen magnis festa instituisse deabus, quam Caucon Clini Phlyidæ gnatus amavit. Miror, cuncta Lycus quare Pandione cretus Andaniam magnis portarit mystica Athenis. (9) Indicat inscriptio, ad Messenen venisse Cauconem Phlyi nepotem: alia præterea de Lyco, et illud inprimis, veterem initiorum sedem Andaniam fuisse. Et consentaneum mihi hoc quoque videbatur, Messenen et Polycaonem, in qua urbe suam sibi regiam posuissent, in eadem sacrorum etiam religionem constituere voluisse. CAPUT II. _ Polycaonis filiorum nulla a veteribus fit mentio — de Periere, Melaneo et Œchalia — Perieris filiis Messeniæ imperium obtinentibus et Arene urbe — Lyco, qui magnarum dearum initia tradidit, et Apharei filiis — tribus feminis, quæ ad tumulos maritorum sese interfecerunt. _ Equidem non mediocre adhibui studium, ut discerem, ecquinam Polycaoni e Messene liberi geniti essent. Evolvi itaque et librum, quæ Magnæ Eœæ inscriptæ sunt, et Naupactia carmina; omnia præterea, quæ versibus Cinæthon et Asius de Gentilitatibus perscripserunt: neque omnino quicquam, huc quod pertineret, comperi. Nam quum Magnæ testentur Eœæ, cum Polycaone Butæ filio fuisse nuptam filiam Hylli Herculis filii Euæchmen, in illis certe nulla prorsus vel de Messenes viro vel de ipsa Messene mentio. (2) Jam vero ætatibus ferme quinque, non amplius, uti mea fert opinio, exactis, quum nullus jam omnino de Polycaonis posteris esset superstes, accersiverunt sibi in regnuri Messenii Perierem Æoli filium: ad eum venisse Messenii dicunt Melaneum, præstantem arcu et sagittis virum, quique ob artis ejus excellentiam ab Apolline genitus credebatur. Huic a Periere partem eam regionis attributam, quæ Carnasium nunc, Œchalia tunc dicta est, accepto scilicet ab uxore Melanei nomine. (3) Thessali vero et Eubœenses (ut plerumque est de Græciæ rebus controversa historia) ita inter se dissident, ut illi Eurytium (vicus est hic ætate nostra desertus) Œchaliam priscis temporibus urbem dicant fuisse. Ab iis, quæ hac de re sunt Eubœensium sermonibus prodita, nihil fere dissentit Creophylus in Heraclea sua. At Milesius Hecatæus in Scio Eretrici agri parte Œchaliam esse scripsit. Verum Messenii quum alias ob rationes probabiliora quam ceteri mihi dicere videntur, tum inprimis ob ossa Euryti, de quibus etiam posterius commemorabimus. (4) Perieri geniti sunt e Gorgophone, Persei filia, Aphareus et Leucippus. Hi patre mortuo in Messenia regnarunt: auctoritate tamen superior fuit Aphareus. Hic dum regnaret, Arenen urbem condidit, nomenque ei imposuit a filia Œbali, uxore sua et eadem sorore ex una et eadem matre genita. Etenim cum Œbalo nupta fuit Gorgophone: ac bis quidem jam de ea nobis sermo fuit in superioribus libris, iis quos de Argolica et de Laconica terra conscripsimus. (5) Hic itaque Aphareus et urbem in Messenia Arenen condidit, et Neleum, qui erat filius Crethei, filii Æoli, nomine vero Neptuni, patruelem suum, Peliæ ex Iolco minas fugientem, domo recepit sua, et agri ei partem maritimam assignavit: qua in parte et aliæ erant urbes, et Pylos, in qua regiam suam constituit Neleus. (6) Venit autem Arenen et Lycus, Pandionis filius, quo tempore et ipse Ægei, fratris sui, metu Athenis profugit: atque hic quidem magnarum dearum orgia Aphareo et ejus liberis et Arenæ uxori tradidit Andaniam deportata, quod eodem in loco Messenen Caucon initiaverat. (7) Aphareo filii duo fuere: natu major et virtute præstantior erat Idas, minor Lynceus. Is (si cui credi possint, quæ Pindarus dixit) oculis fuit tam perspicacibus, ut in quercetis per medios arborum truncos cerneret. Hic an liberos reliquerit, compertum non habeo: Idas quidem filiam habuit Cleopatram ex Marpessa, quæ Meleagri uxor fuit. Is qui Cypria carmina fecit, ait Protesilai, qui, quum ad Troadem appulissent Græci, primus exscensionem facere ausus est: Protesilai inquam hujus uxorem, Polydoram nomine, filiam fuisse Meleagri, Œnei neptem. Si ergo verum est, tres hæ mulieres, initio a Marpessa facto, amissis viris semetipsas jugularunt. CAPUT III. _ Apharei domo exstincta, Messeniorum regnum ad Nestorem pervenit — de Æsculapii filiorum expeditione contra Ilium — Nelei posteri ab Heraclidis ejiciuntur et Cresphontes cum Aristodemi filiis de Messenia sortitus fraude illa potitur — de Cresphontis et ceterorum regum urbibus regiis, atque illius nece — Cresphontis filius superstes, Æpytus, ab Arcadibus in regnum restituitur, ejusque posteri Æpytidæ appellantur — de Glauco, Æpyti filio, ejusque posteris regnum Messeniæ obtinentibus. _ At enim posteaquam Apharei liberi cum Dioscuris patruelibus suis de bubus dimicarunt, et Lynceum Pollux occidit, Idas vero fulmine ictus fato suo perfunctus est, Apharei domus tota, maribus omnibus consumtis, deleta est: tunc Messeniorum imperium ad Nestorem Nelei filium delatum: penes quem quum cetera omnia, tum vero quæ Idæ regno continebantur, fuerunt: iis tamen populis exceptis, quibus Æsculapii liberi imperarunt. (2) Æsculapii enim filios e Messenia tradunt ad obsidendum Ilium venisse: natum siquidem Æsculapium Arsinoe Leucippi filia, non Coronide. Ac Triccam sane desertum quendam in Messenia vicum appellant, et versus Homeri in testimonium afferunt, quibus Machaonem Nestor sagitta percussum benigne consolatur. Neque enim, inquiunt, tantam omnino benevolentiæ significationem ille dedisset, nisi et vicini et gentilis casu regis commotus fuisset. Confirmantur hæc, quæ de Æsculapii filiis dicuntur, eo quod et Machaonis monumentum Gereniæ ostenditur, et Pheris fanum Machaonis liberûm. (3) Jam vero confecto bello Trojano, quum diem suum post reditum Nestor obiisset, Dorum expeditio et Heraclidarum reditus duabus post ætatibus e Messenia Nelei posteros ejecit. Verum hæc quasi cumulus quidam iis accedunt, quæ de Tisameni rebus narravi. Sed et illud restat exponendum. Quum Temeno Dores Argos assignassent, ab illis Cresphontes terram sibi Messeniam depoposcit, quippe qui Aristodemo natu fuit major. (4) Aristodemus enim ipse e vita jam excesserat: Theras vero Autesionis filius majorem in modum Cresphonti adversabatur, Thebanus ille quidem origine et Polynicis Œdipi filii atnepos. Tutelam enim is tunc Aristodemi filiorum gerebat, quod eorum erat avunculus ex matre: uxorem siquidem duxerat Aristodemus Autesionis filiam nomine Argiam. Cupiebat Cresphontes omni modo Messeniam sibi assignari: quare Temenum precibus adit, et ubi eum sibi conciliavit, tum scilicet ei committit sortitionem. (5) Ille in situlam, quum eam jam aqua complesset, sortes Aristodemi filiorum et Cresphontis mittit, re ita constituta, ut sors utra prior exiisset, illi Messenia adjudicaretur: et quidem Aristodemi liberûm sortem e siccata sole argilla, Cresphontis e coctili laterculo fecit. Quo factum est ut, illa soluta, hæc constiterit, et per eam Cresphonti Messenia obtigerit. (6) Neque vero prisci Messenii a Doribus ejecti sunt. Nam facile illi et Cresphonti, novo regi, paruerunt, et Dores in agri partem receperunt: atque eo libentius, quod invidiosa jam erat apud ipsos regum superiorum potentia, qui erant Minyæ ab Iolco oriundi. Uxorem vero Cresphontes Meropen duxit, Cypseli filiam, Arcadum tunc regis; e qua quum alios suscepit filios, tum vero qui natu minimus fuit, Æpytum. (7) Ac sibi quidem et liberis regiam Stenycleri ædificavit, quum ante reges alii ab initio, et ipse etiam Perieres, Andaniæ habitassent. Aphareus quoque posteaquam Arenen munivit, in ea cum liberis imperii domicilium habuit. At Nestori ejusque posteris Pylos regia fuit. Postremo Cresphontes Stenycleri regem habitare voluit. Hunc opulenti, quod populariter nimis plebem esset amplexus, ejusque liberos occiderunt, (8) Æpytus vero solus, quod apud Cypselum maternum avum adhuc puer educabatur, parenti et fratribus superstes fuit. Illum jam adultum Arcades in Messeniorum regnum, et una cum Arcadibus Dorum reges, Aristodemi videlicet filii, et Isthmius (_?_) Temeni filius, restituerunt. Æpytus paterno regno recepto patris primum interfectores, quique ejus fuerant cædis auctores, ultus est: deinde conciliata sibi obsequiis nobilitate, plebe largitionibus delinita, eo pervenit honoris, ut Æpytidæ posteri jam omnes appellati sint, quum ante Heraclidæ dicerentur. (9) Hujus filius Glaucus, a patre accepto imperio, par illi fuit in omnes ordines officio et æquitate, deorum vero cultu multo superior. Etenim quum Jovis templum, quod in Ithomes vertice fuit, præterquam a Polycaone et Messene, nullis per Dores afficeretur honoribus, Glaucus his quoque auctor exstitit ut illum colerent. Idem Machaoni Æsculapii filio primus in Gerenia rem divinam fecit, et Messenæ Triopæ filiæ solita heroibus decerni munera dedicavit. Glauci filius Isthmius Gorgaso etiam et Nicomacho Pharis templum erexit. (10) Isthmio Dotadas genitus: qui ad cetera navalia, quæ tunc in Messenia fuerunt, unum Mothonæ munivit. Succedit Dotadæ filius Sybotas. Is ut reges Pamiso amni anniversaria sacra facerent jussit, et ut ante magnarum dearum (quæ ipso etiam regnante Andaniæ celebrabantur) initia Euryto Melanei filio parentaretur Œchaliæ. CAPUT IV. _ Phinta regnante Messenii primum chorum in Delum mittunt et prima inter Messenios et Lacedæmonios discordia exoritur — ejus causa narratur — Phintæ filiis regnantibus primum bellum Messeniacum suscipitur — de bubus Polycharis ab Euæphno venditis, causa belli, narratio. _ Jam vero Phinta regnante, Sybotæ filio, Apollini primum Messenii sacrum cum virorum choro Delum miserunt. Iis canticum quo deum salutarent (Prosodium appellant), fecit Eumelus: et hæc certe carmina sola sunt, quæ Eumelum fecisse pro comperto habetur. Hujus ipsius Phintæ temporibus discordiarum semina inter Messenios et Lacedæmonios exstitere. Causa in dubio est; hujusmodi tamen fuisse narratur. (2) In Messeniorum finibus Dianæ Limnatidis cognomento templum est, commune solis Dorum Messeniis et Lacedæmoniis, nulli præterea civitati. Ad illud templum missas a se sacrorum causa virgines violatas a Messeniis Lacedæmonii commemorant, ac regem etiam suum Teleclum Archelai filium, Agesilai nepotem, Dorysso, Labota, Echestrato, Agide, proavis oriundum, injuriam propulsare conantem, interemptum: et ipsas quidem virgines dedecus voluntaria morte redemisse. (3) At Messenii narrant, ad templum venientibus primoribus suis a Teleclo insidias factas. Nam quum Messeniam Lacedæmonii propter agri bonitatem inprimis appeterent, disposuisse illum impuberes Spartanos in morem virginum ornatos cum pugionibus, qui illos ex improviso sedentes adorirentur. Ibi Messenios ad vim arcendam accurrisse, et quum Teleclum ipsum, tum vero impuberes illos omnes occidisse. Lacedæmonios quidem, quod esset facinus publico consilio patratum, conscios a se injuriam profectam, ob Telecli cædem ut pœnas repeterent in animum non induxisse. Hæc ab utrisque prodita sunt: credat vero quisque proinde atque in alterutram sit studiis civitatem propensior. 4. Post hæc, exacta ferme ætate una, Alcamene Telecli filio Spartæ imperante, ex altera vero regia familia Theopompo Nicandri filio, qui per posteritatis gradus sex a Charillo, Polydecte, Eunomo, Prytanide, Euryponte descendit, in Messeniis vero Antiocho et Androcle Phintæ filiis, utriusque populi simultas in apertum bellum erupit. Priores Lacedæmonii arma cepere, quum causa accessisset ejusmodi, ut ad permovendos qui jam essent odio exulcerati et belli omni modo cupidi, non solum sufficeret, sed specie quoque honestissima esset: jure tamen et disceptatione controversiam omnem dirimere potuissent, si animi ad pacem fuissent propensiores. Res in hunc modum gesta est. (5) Polychares quidam Messenius fuit, quum cetera minime obscurus, tum vero Olympica palma nobilitatus. Quarta enim Olympiade, quum apud Eleos unicum esset de stadio certamen, victor renunciatus est. Is boves habuit multas: quibus alendis quum propria non suppeditarent pascua, locavit eas Spartano homini Euæphno in ipsius agro pascendas, ea mercede, ut esset fructus, qui e bubus perciperetur, particeps. (6) Erat autem Euæphnus ejusmodi homo, ut lucro injusto fidem posthaberet: alioqui disertus et blandus. Is mercatoribus, qui in Laconiam navibus venerunt, armenta venundedit; atque inde ipse nuncius ultro ad Polycharem venit, prædones excursione in eum agrum compascuum facta extortaque sibi per vim præda boves et simul bubulcos abegisse. Interea dum is fallaciter commentum Polychari persuadet, de bubulcis unus a mercatoribus aufugit. Qui reversus Euæphnum ibi apud dominum deprehendit et coram Polychare redarguit. (7) Convictus is quum pernegare non posset, ad preces confugit, supplexque id sibi ut ignosceret quum Polycharem ipsum tum ejus filium rogabat: magnam enim vim in hominum natura quum alia habere multa, tum nihil esse lucri cupiditate ad animos cogendos valentius. Indicavit Euæphnus, quanti boves venditæ essent; ac se pretium repositurum, si Polycharis filius secum isset, repromisit. In Laconiam ubi venerunt, fœdius multo addidit Euæphnus sceleri scelus: adolescentem interficit. (2) Ejus rei immanitate commotus Polychares, Lacedæmonem ventitans ad reges et Ephoros de filii cæde assidue multisque cum lacrimis ad tædium usque querebatur: exponobat insuper, quas ab eo homine, quem sibi hospitem adsciverat cuique præ cunctis Lacedæmoniis fidem habuerat, injurias accepisset. Verum quum eadem apud omnes magistratus iterando nihil omnino ad rei pœnam profecisset, jam mentis parum compos furorique suo nimis indulgens, spreta sua salute, in quemcunque incidisset Lacedæmoniorum, eum tanquam hostem morte multabat. Ejus belli itaque causas Lacedæmonii præ se ferunt, tum quod Polychares sibi deditus non esset, tum quod Teleclum Messenii oppressissent: præter antiquas simultates ob commissam a Cresphonte in sortitione fraudem susceptas. CAPUT V. _ De iis, quæ Messenii contradicentes narrant et quibus Lacedæmoniorum avaritiam coarguunt — Messenii de Polychare tradendo deliberantes in partes et pugnam discedunt, in qua Androcles interficitur — Euphae Messeniorum regnum obtinente Lacedæmonii, bello haud indicto, clam Ampheam, Messeniorum urbem, oppugnant et capiunt — de Atheniensium illius temporis magistratibus. _ Contra de Teleclo dicunt Messenii, quæ a me jam sunt exposita. Æpytum etiam ostendunt Cresphontis filium ab Aristodemi filiis restitutum. Non fuisse id facturos, si quid illis cum Cresphonte fuisset dissidii. (2) Deditum a se in pœnam non fuisse Polycharem, quod neque ipsi sibi dedidissent Euæphnum: voluisse tamen se, vel apud Argivos, qui utriusque civitatis essent consanguinei, vel in Amphictyonum consilio causam cognosci; voluisse rem eandem Areopagitarum sententiis committere, quod judicium illud de cæde apud Athenienses jam pridem fuerat constitutum. (3) Verum non eam bellandi causam Lacedæmoniis dicunt fuisse, sed immodica illos avaritia inflammatos, et se opprimere insidiis voluisse et alia multa designasse. In exemplum Arcadas et Argivos adducunt, quorum fines carpendi finem nullum illi fecerint. Commemorant præterea Crœsi donis delinitos, primos e Græcis cum barbaris amicitiam iniisse: quo sane tempore Crœsus quum alios Asiæ populos Græcanicos, tum Cariæ continentem terram, quam Dores incolunt, imperio suo adjecerit. (4) Addunt, Delphici Apollinis templo a Phocensium ducibus direpto ejus sacrilegii non privatim solum Spartæ reges et optimates, verum et ipsum publice Ephororum magistratum ac senatum participem fuisse. Denique quo eximie arguant, Lacedæmonios nihil lucri causa non semper ausos, societatem iis cum Apollodoro Cassandriæ tyranno initam exprobrant. (5) Sed cur postremum hoc factum tam acriter incessant Messenii, non est mihi propositum hoc loco afferre. In Apollodori quidem tyrannide tollenda, etsi neque tam diu neque tanto animi ardore bellatum est, Cassandrensium tamen calamitates facile Messeniorum infortunia adæquerunt. Et ad hujusmodi sane causas uterque populus belli initia refert. 6. Venere tunc ad Messenios Lacedæmoniorum legati, qui dedi sibi Polycharem postularunt: at Messeniorum reges relaturos ea de re se ad populum responderunt, ac deinde per publicas literas, quod populus jussisset, Spartanos rescituros. Quare quum profecti jam essent legati, concione vocata, sententiæ dictæ sunt valde diversæ. Androcles enim Polycharem auctorem impii et nefarii facinoris dedendum omnino censebat; Antiochus vero quum alia contra dixit, tum illud inprimis miserrimum, si Polychares ante oculos Euæphni pœnas penderet: et enumerabat, quam multa et quam gravia essent futura, quæ perpeti illum necesse foret. (7) Postremo eo contentio evasit, ut a sua alterutrius factione arma caperentur. Verum brevi finem habuit ea dimicatio: nam qui cum Antiocho erant, multo superiores numero quum essent, et Androclem ipsum et earum partium potentissimum quemque interemerunt. Antiochus quum solus regnum occupasset, per literas Spartanis denunciat, se iis judicum consiliis, quæ ante nominavimus, totam controversiam commissurum. At illi nihil omnino tabellariis respondisse dicuntur. (8) Paucis post mensibus quum in demortui Antiochi locum regnare cœpisset ejus filius Euphaes, Lacedæmonii neque per legatum indixerunt bellum Messeniis, neque omnino aperte eorum amicitiæ renunciarunt, verum quam maxime potuerunt clandestinis consiliis bello apparato jusjurandum conceperunt, non esse arma se posituros, neque bellandi diuturnitate, si forte bellum in longinquum tempus duceretur, neque ullius cladis magnitudine, priusquam agros et urbes Messeniorum vi captas imperio adjecissent suo. (9) Hæc ante jurati noctu copias Ampheam versus eduxerunt; Alcamene, Telecli filio, exercitus duce constituto. Fuit Amphea in Messenia Laconiæ finitimum oppidum, non magnum illud quidem, sed in præcelso colle situm, circumfluens aquarum perennium copia. Opportunus alioquin visus est locus, unde omnis se belli apparatus effunderet. Oppidum itaque capiunt patentibus portis nec ullo obstante præsidio. Messenii, qui sunt intus deprehensi, omnes ad unum interfecti, in ipsis cubilibus alii, alii vero, quum animadversa calamitate ad templa et aras deorum supplices confugissent; pauci omnino periculum effugerunt. (10) Hc prima fuit Lacedæmoniorum adversus Messenios expeditio, altero anno nonæ Olympiadis, qua Messenius Xenodocus de stadio victor renunciatus est, quum Athenis nondum sorte annui magistratus ducerentur, quod scilicet civitas ea Melanthi posteros, qui sunt Medontidæ appellati, regia potestate exuit et pro ea magistratum gerere jussit legibus constitutum: deinde cavit ne ultra annos decem imperium continuarent. Quo itaque tempore Amphea capta est, Æsimides, Æschyli filius, apud Athenienses quintum annum summæ reipublicæ præerat. CAPUT VI. _ De belli Messeniaci denominatione ejusque scriptoribus — de Aristomene ejusque ætate — Messenii, Amphea capta, ad Stenyclerum concionem populi habent, et bellum parant. _ Sed antequam bellum conscribam et quæ utrique bellantium parti divinitus patienda aut facienda obvenerunt, statui Messenii hominis res gestas et ætatem exquirere. Hoc igitur bellum, quod a Lacedæmoniis eorumque sociis cum Messeniis et iis populis, qui auxilia Messeniis miserunt, gestum est, non ab iis, qui. priores arma ceperunt, nomen duxit, uti Medicum vel Persicum et Peloponnesiacum, sed a Messeniorum clade Messeniacum est appellatum, sicuti et illud, quod ad Ilium Græci gesserant, pervicit usus ut Trojanum, non Græcum, appellaretur. Hoc ipsum Messeniacum. bellum perscripsere Rhianus Benæus versibus, soluta oratione Prienensis Myron: (2) sed eorum neuter a belli initio ad finem perpetua serie est omnia persecutus. Nam arbitratu uterque suo partem ejus belli, sibi quam voluit, assumsit. Myron ab Ampheæ eversione exorsus, omnia deinceps conscripsit, quæ usque ad Aristodemi mortem consecuta sunt: atque eum historiæ suæ finem præscripsit. At Rhianus primum bellum prorsus non attigit, verum ea duntaxat, quæ Messeniis post defectionem a Lacedæmoniis evenerunt. Sed neque hæc omnia singillatim literis mandavit: verum quæ post pugnam gesta sunt eam, quæ ad Fossam Magnam quæ dicitur commissa est. (3) Messenium igitur Aristomenem, cujus maxime causa hanc feci de Rhiano et Myrone mentionem, quod is scilicet primus et omnium maxime Messeniorum nomen virtute sua illustrarit: eum, inquam, virum Myron Prienensis inseruit quidem ille historiæ suæ; verum Rhiano in suo poemate Aristomenes nihilo est obscurior, quam Homero in Iliade Achilles. Quum itaque inter illos plane non conveniat, reliquum mihi illud est ut eorum alterius, non utriusque, auctoritatem rejiciam. Rhianus quidem majorem veritatis de Aristomenis ætate rationem habuisse videtur: (4) Myron vero, quod facile ex aliis ejus scriptis cognoscas, atque ex hoc inprimis Messeniaco ejus opere, parum omnino, quam probabilia diceret, attendit. Scriptum enim reliquit, Lacedæmoniorum regem Theopompum ab Aristomene interfectum, paulo antequam e vita decederet Aristodemus: quum Theopompum neque in prœlio neque alio quovis mortis genere occidisse compertum habeamus ante confectum plane bellum, quando hic ille Theopompus fuit, qui bello finem imposuit. (5) Ejus rei testimonio sunt Tyrtæi elegi: Regi olim nostro divum curæ Theopompo, per quem Messene lata choris capitur. Viguit itaque mea quidem opinione Aristomenes posteriore bello: cujus res gestas, quum ad eam belli partem nostra oratio pervenerit, accuratius persequar. 6. Messenii ubi primum captam Ampheam cognoverunt ex eorum sermone, qui cladem effugerant, ex omnibus civitatibus Stenyclerum in unum convenerunt. Ubi vocato ad concionem populo optimi quique priori loco ac postremo rex ipse exterritos hominum animos confirmarunt, quum dicerent, non esse protinus ob Ampheæ oppressionem de universi belli exitu ex isto casu judicium faciendum, neque omnino esse ad id bellum gerendum quam se apparatiores Lacedæmonios. Illos quidem ad res bellicas longioris temporis afferre exercitationem; sibi vero necessitatem impositam ad excitandos ad virtutem animos acriorem. Causam præterea suam fore diis ipsis favorabiliorem, quum et fines suos defenderent et hostes ipsi nulla injuria lacessissent. CAPUT VII. _ Lacedæmonii in Messeniam incursiones faciunt, et prædam agunt — Euphaes, rex Messeniorum, exercitum una cum servis contra hostes educit, et prœlium conseritur — anno proximo Lacedæmonii denuo exercitum contra Messenios ducunt, et hi adversa acie in hostes contendunt — utriusque exercitus duces oratione suos exhortantur. _ Hæc et alia hujusmodi quum dixisset Euphaes, concionem dimisit: et exinde Messenios omnes in armis habuit. Nam et tirones ad belli munia erudiendos curabat, et veteranum militem assidua exercitatione confirmabat. Interea Lacedæmonii in hostilem quidem agrum incursiones faciebant: verum (quippe qui suum illum jam esse credebant) neque arbores succidere neque villas demoliri; prædam tantum, si quam nacti essent, agere, frumenta fructusque alios asportare. (2) Urbes præterea aliquot oppugnare aggressi nullam omnino expugnarunt, quum et propugnaculis et firmioribus præsidiis munitæ essent: quin per irritos conatus acceptis vulneribus retrocedere coacti postremo oppidorum oppugnationibus prorsus abstinuerunt. Populabantur rursus Messenii maritimos Laconiæ fines et quæ circa Taygetum erant arva omnia. (3) Quartus jam annus exierat post captam Ampheam, quum Euphaes Messeniorum alacritate confisus, quorum animos ira in Lacedæmonios ardere videbat, ac simul satis jam ratus per assiduas exercitationes ad rei militaris scientiam profectum, educturum se exercitum edixit, servisque ut se sequerentur imperavit cum materia et omni jaciendi valli instrumento. Id quum Lacedæmonii rescissent ex iis, qui ad Ampheam in præsidio erant, (4) et ipsi copias eduxerunt suas. Erat in Messeniorum finibus campus ad signa conferenda et alioqui idoneus, et quod profundior eum alveus dividebat. Ad eum alveum suam instruxit aciem Euphaes. Ducem Cleonnin declaravit. Equites et levem armaturam, pauciores utrique quingenis, Pytharatus et Antander ducebant. (5) Ubi in unum acies concurrere, gravem armaturam utrinque præcipiti animi ardore pro inveterato odio impressionem facientem medius alveus cohibuit. Equites vero et levis armatura, quæ numero et virtute utrinque fere par fuit, supra alvei intervallum prœlium inierunt. Anceps id certamen erat. (6) Interea autem dum hi pugnant, jubet Euphaes servos jacto vallo primum tergum, deinde et latera sui agminis aggere munire. Quum vero nox ingrueret et pugna esset soluta, tunc et frontem castrorum circa alveum Messenii munierunt. Quare cum prima luce consilio Euphais animadverso facile intellexerunt Lacedæmonii, neque sibi pugnandi potestatem fore cum Messeniis, qui jam e castris non prodirent, et ad ea obsidenda, quum imparati ad id venissent, nullam in promptu esse facultatem. Domum itaque reverterunt. (7) Deinde qui consecutus est anno, quum juventuti seniores ignaviam et jurisjurandi contemptum exprobrantes grave convicium facerent, aperte altera in Messenios expeditio suscepta est. Rex uterque Theopompus Nicandri filius et Alcamenis Polydorus (decesserat enim Alcamenes ipse) exercitum eduxerunt. His cum agmine suo occurrerunt Messenii: ad pugnamque lacessiti adversa acie in Spartanos contenderunt. (8) Lævo Lacedæmoniorum cornu Polydorus, Theopompus dextero præerat: mediam aciem ducebat Euryleon, tum quidem Lacedæmonius, sed Thebis a Cadmo oriundus. Nam ad Ægeum, Œolyci filium, Theræ nepotem, Autesionis pronepotem quinto posteritatis gradu origines suas referebat. Jam vero contra dexterum Lacedæmoniorum cornu Antander et Euphaes; adversus sinistrum, quod Polydorus regebat, stetit Pytharatus; in media acie Cleonnis. (9) Quum prope jam esset ut signa conferrent, progressi in medium duces suos utrinque ad rem strenue gerendam cohortati sunt. Ac Theopompus quidem suos perbrevi Lacedæmoniorum more oratione adhortatus memores esse jussit concepti contra Messenios jurisjurandi; pulcrum, præclarum et honestum fore, si patribus, qui finitimos in servitutem redegissent, splendidiora edidisse facinora et feliciorem suis finibus adjecisse regionem viderentur. At Euphaes longiore quidem quam Spartanus usus est oratione: nihilo plura tamen et hic dixit, quam tempus pati posse videretur. (10) Non esse de agro tantum et fortunis propositum certamen dixit: habere se præ oculis, quæ victos maneret sors: conjuges et parvulos liberos in servitutem abductum iri; iis vero, qui jam adolevissent, levissimam pœnam mortem fore, ea modo si absque contumelia et cruciatu contigisset: futurum ut deorum templa diriperentur, sua cujusque patria incendio deleretur. Neque vero se hæc ex conjectura dicere; minime obscura unicuique documenta esse posse calamitates eas, quas qui Ampheæ oppressi sunt, passi fuerant: (11) tali eventorum atrocitati honestam mortem esse præferendam. Facilius esse multo, quum invicti adhuc sint et animorum audacia hostibus pares, promta alacritate adversarios superare, quam abjecto prius animo post in clade sarcienda laborare. Talia locutus est Euphaes. CAPUT VIII. _ De prœlio a Messeniis cum Lacedæmoniis commisso et fortiter utrinque factis narratio. _ Ubi vero duces utrinque signum dederant, cursu Messenii in Lacedæmonios effusi impressionem fecerunt: quippe qui ira concitati mortem cupidius oppeterent et pro se quisque prior pugnæ aleam experiri festinarent. Lacedæmonii et ipsi gressum contra alacriter tulerunt: caverunt tamen quammaxime, ne turbatis ordinibus acies solveretur. (2) Quum jam prope esset ut congrederentur, primum minis, armorum motu ac trucibus se invicem oculis lacessebant; contumeliæ etiam utrinque jactatæ: Lacedæmonii servos esse suos Messenios dicere, nihilo illos quidem Helotis liberiores: at contra Messenii ad impium illos facinus aggressos, qui incensi dominandi cupiditate cognatis suis negotium facesserent et quum aliorum qui Dorico nomini patrii essent dii, tum vero Herculis ipsius numina læderent. Jam vero quum a probris ad manus ventum esset, acriter se vicissim impellere. Majore vero impetu hostem Lacedæmonii trudebant. Urgebat jam vir virum cominus. (3) Et bellandi quidem arte atque exercitatione superiores erant Lacedæmonii, quin etiam numero. Erant enim in eorum potestate finitimi jam prope omnes iidemque ejus belli socii Asinæi: porro Dryopes, ab Argivis ætate una ante sedibus suis pulsi, quum Lacedæmonem supplices venissent, jam necessitate adducti arma conjunxerant. Contra levem vero Messeniorum armaturam Cretenses venerant sagittarii, mercede conducti. (4) Messenios quidem quum desperatio tum pariter mortis contemptus incitabat: quum et quæ paterentur omnia iis, qui patriam suam maxime illustrem esse vellent, necessaria potius quam gravia ducerent, quæ vero facerent, quo alacritatis essent pleniora, eo magis ad hostis conatus debilitandos apposita. Et eorum sane multi extra agmen suum prosilientes præclara edebant summæ virtutis facinora: quin et in iis, qui letalibus acceptis vulneribus jam prope animam agerent, vigor ille apparebat, qui solet a desperatione proficisci. (5) Audiebantur mutuæ cohortationes. Viventes namque et integri saucios hortabantur, ut priusquam fato suo defungerentur se dignum aliquid gererent, quo possent mortem cum voluptate oppetere. Saucii rursus, quum dilabi jam vires sentirent neque possent amplius spiritum retinere, superstites monebant, ne se deteriores essent neve committerent, sua ut mors nihil omnino patriam juvisse videretur. (6) At Lacedæmonii pugnæ initio neque se vicissim adhortabantur neque ad inopinata audaciæ specimina tam promti erant quam Messenii: verum, qui a pueris bellicas artes essent edocti, se intra densiorem phalangem continebant, quod hostem sperabant neque tam diu in acie persistere neque in armis laborem nec vulnera perpeti posse. (7) Propria hæc in utraque acie quum quod ad facinora tum quod ad animos pugnantium attinet fuere. Commune illud fuit utrisque, quod nemo vel cædem deprecabatur vel in pecunia salutis spem repositam habebat. Diffidebant enim fortasse propter odii magnitudinem, se quicquam profecturos: et, quod caput fuit, priora facta nolebant dehonestare. Jam qui hostem interficiebant, neque se gloriose jactabant neque probra omnino ulla jaciebant: in neutram enim erat partem spes propensior, utri essent utris e certamine superiores discessuri. Accidebat in primis insignis illis mors, qui jacentem spoliare aggrediebantur: vel enim nudata aliqua parte corporis missilibus figebantur, vel de improviso quum aliud agerent cædebantur; vel ab iis ipsis etiam, quibus spolia detrahebant, adhuc spirantibus confodiebantur. (8) Fuit et regum ipsorum illustris dimicatio. Theopompus intemperantius se in Euphaem infesto telo intulit. Euphaes in se vadentem conspicatus, Antandrum appellans: «Non sunt, inquit, quæ Theopompus molitur, diversa a Polynicis, a quo oriundus est, ausis. Ille enim quum adversum patriam ab Argis exercitum duxisset, sua manu fratrem occidit, et ab eo vicissim est interemptus. Iste etiam quærit Herculis posteritatem eodem parricidii scelere contaminare, quo Laii et Œdipodis familia se polluit. At enim non discedet ille satis lætus a prœlio.» Hæc dicens et ipse in hostem invasit. (9) Ibi totum prœlium, quod fatigatis in utraque acie militibus jam prope elanguescebat, confirmatis corporibus et aucto mortis contemptu acrius exarsit. Quare primis congressibus primæque signorum collationi instaurata pugna prope similis, si quibus forte spectare licitum fuisset, videri potuit. Postremo Euphais globus, qui electissimis viris constabat, versa jam prope immodica illa audacia in furorem, virtute etiam sua usus, in adversum hostem impetu facto Theopompum ipsum loco deturbant et Lacedæmonios sibi oppositos in fugam vertunt. (10) Sed alterum, cœpit Messeniorum cornu graviter laborare. Quum enim Pytharatus cecidisset, qui in ea agminis parte steterant, duce jam amisso et ordines deseruerunt [et turbulentius pugnaverunt, neque tamen] animum desponderunt. Non tamen aut fugientes Messenios Polydorus, aut Lacedæmonios est Euphaes insecutus. Satius enim Euphaes et Messeniorum principes esse putarunt, laborantibus suis opem ferre. Non tamen cum Polydoro ejusve cohorte manum conseruerunt. (11) Nox enim jam omnia tenebris obduxerat. Ipsos etiam Lacedæmonios, quominus abeuntem hostem insequerentur, plurimum quidem locorum ignoratio deterruit. Erat præterea etiam patria ipsis disciplina, qua in fugam versos hostes non urgebant cupidius: quod providentius curandum putabant ne turbarentur ordines, quam ut fugientem unum et alterum cæderent. Media utrinque acies, hinc Euryleonte, illinc Cleoni duce, æquo Marte pugnavit. Nox superveniens horum quoque certamen diremit. (12) Dimicatum in hoc prœlio est ex utraque parte gravi maxime peditum armatura. Equestres enim copiæ et parvæ fuere et nihil omnino memoria dignum gesserunt: nondum enim illo tempore Peloponnesii equitandi peritiam fuerant adepti. Expediti vero Messeniorum et Lacedæmoniorum Cretenses sagittarii ne congressi quidem sunt, quod more majorum utrique in pedestris aciei subsidiis steterant. (13) Postero die sub primam lucem neutri pugnam aggredi aut erigere tropæum occuparunt. Ubi jam processit dies, de cadaveribus tollendis per caduceatores pactis induciis ad suos se uterque exercitus humandos convertit. CAPUT IX. _ Messenii post hanc pugnam calamitatibus afflicti in montem et urbem Ithomen secedunt — Delphos mittunt ad oraculum consulendum — ad oraculi effatum exsequendum virginem ex Æpytidarum genere quærunt — Aristodemus filiam immolandam tradit, ac dein ipse illam interficit. _ Post eam pugnam Messeniorum res multis cœptæ calamitatibus affligi: primum quidem, quod immodica in urbium præsidia erogata pecunia, jam unde exercitum alerent, non habebant: deinde et servitia ad Lacedæmonios perfugiebant: postremo morbus quidam pesti assimilis etsi non ad omnes est grassatus, magnam tamen rebus cunctis perturbationem attulit. De summa rerum consulentibus placuit pleraque oppida, quæ in meditullio sita essent, deserere, in Ithomen vero montem secedere. (2) Erat in eo oppidum non ita magnum, cujus factam esse ab Homero in Græcorum copiis recensendis mentionem credunt, quum «Ithomen salebrosam» dicit. Facta huc secessione vetera mœnia, quatenus sat esset toti quæ illuc convenerat multitudini tuendæ, ampliarunt. Erat locus ceteroqui natura egregie munitus. Nam et mons ipse nulli est eorum, qui intra Isthmum sunt, magnitudine inferior: et in illa præsertim parte, ubi urbs erat, aditu difficillimus. (3) Statuerunt etiam Delphos mittere legatos qui oraculum consulerent. Missus itaque est Tisis Alcidis filius, vir quum ceteris laudibus præstans, tum vero divinandi sollertiæ maxime deditus. Hunc Delphis redeuntem ex insidiis Lacedæmoniorum aliquot de præsidio ab Amphea adoriuntur: sed enim acriter se defendentem et repugnantem capere non potuerunt: hominem certe urgendi finem non prius fecerunt, quam vox audita, a quo missa incertum, ORACULI NUNCIUM DIMITTE. (4) Ac Tisis quidem Ithomen reversus regi responsum exponit, neque ita multo post ex illis vulneribus diem obiit suum. Convocatis in concionem Messeniis oraculum Euphaes recitat: Nescia viri puella geniis inferis Æpytidûm ab alto sorte ducta sanguine det colla nocturnis secanda cædibus. Si spes fefellit, vos ab alio sumite libenter offerente virginem neci. Oraculi voce audita, virgines statim omnes ex Æpytidarum familia sorti commissæ. Quumque Lycisci filia ducta fuisset, eam Epebolus vates sacrari vetuit, quod diceret non esse e Lycisco genitam; verum uxorem Lycisci eam sibi, quum sterilis esset, supposuisse. Interea dum vates hæc ad populum agit, Lyciscus abducta puella Spartam transfugit. (5) Quæ res ubi vulgata est, quum Messeniorum mentes vehementer commovisset, Aristodemus, et ipse ex eadem Æpytidarum gente, vir et ceteris vitæ ornamentis et bellica virtute Lycisco clarior, ultro filiam immolandam obtulit. Verum hominum plerumque in rebus gerendis alacritatem nihilo fere minus Fatum, quam calculos fluviorum limus, obruit. Nam patriam præclaro facinore servare cupienti Aristodemo objecit se hujusmodi offensio. (6) Messenius civis, cujus nomen non proditur, forte Aristodemi filiam amabat ac propediem erat uxorem ducturus. Is itaque statim cum Aristodemo disceptare, negans, quæ sibi desponsa esset, in patris eam amplius esse potestate: suum esse, qui sponsus sit, in illam jus omne. Qua ratione quum parum proficeret, deinde impudenti mendacio vitiatam a se puellam et gravidam jam esse affirmat. (7) Qua pertinacia eo furoris Aristodemum impulit, ut filiam statim occideret et ejus utero exciso plane omnibus ostenderet non fuisse prægnantem. Ibi alium jussit Epebolus vates filiam devovere; nam Aristodemi filiæ cædem nihil ipsis prodesse: interfectam enim eam a patre, non diis illis, quibus Pythia jusserat, mactatam. (8) Hæc populum docente vate, Messeniorum multitudo ad interficiendum procum puellæ ruebat: quippe qui et Aristodemum parricidii obligasset et ipsis salutis suæ spem in dubium revocasset. Erat ille Euphai ut qui maxime amicus. Persuadet itaque Euphaes Messeniis, consummatum esse oraculum puellæ cæde; quæque ab Aristodemo patrata sint, sufficere ipsis debere. (9) Ei vehementer Æpytidæ omnes assensi sunt, quod nihil malebant eorum unusquisque, quam liberari se devovendæ filiæ metu. Atque regis orationi obtemperantes concionem solvunt, ad sacraque deorum et festos ludos se convertunt. CAPUT X. _ Sexto anno post Lacedæmonii contra Ithomen exercitum ducunt — cum Messeniis æquo Marte pugnant — in hac pugna Euphaes rex vulneribus confectus moritur — Aristodemus rex a Messeniis electus bellum continuat. _ Lacedæmonii de oraculo illo certiores facti, rebus suis magnopere diffidebant tam ipsi quam reges, quum ad reliqua tum ad pugnam capessendam segniores facti. Anno demum post Lycisci ex Ithome fugam sexto Lacedæmonii, quum perlitassent, Ithomen duxerunt. Sed Cretenses aberant; et Messeniis etiam socii minus præsto fuerunt. Suspecti enim jam tum erant Spartani quum aliis Peloponnesiis, tum vero Arcadibus et Argivis maxime. Ac Argivi quidem clam auxilia ad id bellum decreverunt, privatæ militiæ nomine potius quam de communi consilio. (2) Arcadibus aperte expeditio indicta: sed neque hi satis mature venerunt. Nam oraculi fiducia facile Messenios adduxit, ut belli aleam experirentur sociorum copiis non expectatis. Fuit hoc secundum prœlium eventu ipso non valde diversum a superiore. Pugnantes etiam tum lux defecit: sed neutrum in hac pugna cornu nec manipulum vi repulsum memorant. Neutra enim acies, quem ab initio instituerat, ordinem servavit, verum fortissimi quique in medium agmen ab utraque parte prodierunt: ibique multo acerrimum exstitit certamen. (3) Ipse enim Euphaes audacior, quam regem decebat, et intemperantius in Theopompi cohortem invectus vulnera multa et ea letalia accepit. Humi stratum et animam prope agentem, paululum tamen etiamnum spirantem, ad se rapere Lacedæmonii conati sunt. Ibi exarsere in pugnam Messeniorum animi. Incitabat eos in regem suum pristina benevolentia, neque minus retinendi decoris studium: atque animas quidem suas manifesto periculo objicere et ad unum omnes pro rege cædi satius ducebant, quam deserto eo quenquam superstitem esse. (4) Euphais casus et pugnæ tempus produxit et utriusque exercitus virtutem incendit. Relatus in castra Euphaes ac paululum recreatus suos ex eo certamine sensit non inferiores discessisse. Paucis vero post diebus e vita excessit, quum annos regnasset tredecim ac totum regni tempus eum Lacedæmoniis bellando consumsisset. (5) Is quum sine liberis moreretur, regnum populi arbitrio permisit. Cleonnis et Damis cum Aristodemo contendere, quod se quum cetera vitæ dignitate, tum rebus belli gestis præstantiores putarent. Antander enim in pugna ceciderat morte pro Euphae oppetita. Adversabantur præterea vatum duorum, Epeboli et Ophionei, sententiæ, non esse dicentium Æpyti et ejus posterûm imperium homini filiæ cæde polluto decernendum. Nihilominus obtinuit per suffragia regnum Aristodemus. (6) Ophioneus hic Messeniorum vates, quum ab ortu cæcus esset, hujusmodi divinationis genere utebatur: quærebat de consultoribus suis, quid quisque vel privatim vel publice egisset; exinde futura conjiciebat. Aristodemus autem regnum adeptus, et populi in omni re æqua semper studiosissimus erat; et optimates quum ceteros, tum inprimis Cleonnin et Damin quovis honore dignabatur. Idem etiam studiose socios colens; per legatos Arcadum, Argivorum et Sicyoniorum primoribus munera misit. (7) Enimvero bellum Aristodemo imperante utrinque paucis in hostilem agrum populatoribus immittendis et incursionibus sub ipsa messis tempora faciendis gestum. Et cum Messeniis missi etiam ab Arcadibus milites in Laconicum agrum excurrere: quum interea Argivi neutiquam ex professo Lacedæmonios lacessere auderent: ita tamen omnia comparabant, ut contra eos, si pugna commissa esset, omnino prœlium cum Messeniis inituros appareret. CAPUT XI. _ Quinto anno regni Aristodemi Lacedæmoniis et Messeniis socii auxilio veniunt, et sic prœlium committitur — de hoc prœlio, quo Lacedæmonii fugantur, narratio. _ Quintum jam annum regnabat Aristodemus, quum ad statum condictum prœlii diem (belli enim diuturnitate et impensæ magnitudine fracti admodum erant ac debilitati) sui utrisque socii præsto fuere: Lacedæmonios ex omnibus Peloponnesiis Corinthii soli; Messeniis vero cum universo exercitu Arcades et Argivorum ac Sicyoniorum lectissimi quique. Steterunt in Lacedæmoniorum acie media Corinthii et Helotæ et finitimi omnes: ipsi in cornibus, quibus reges imperarunt: phalange usi sunt tam densa et conferta, quam antea nunquam. (2) Aristodemus copias suas in hunc modum instruxit. Quicunque ex Arcadibus vel Messeniis corporibus essent valentissimi quorumque virtus maxime eniteret, qui vero arma minus firma haberent, his arma divisit optima et lectissima: quumque martium opus urgeret, inter Argivos et Sicyonios hos quoque collocavit. Phalangem suam laxatis ordinibus quam poterat longissime, ne posset ab hoste circumdari, explicavit: providit etiam, ut dispositis jam signis a tergo sui Ithomen montem haberent. (3) Ac gravi quidem armaturæ Cleonnin præfecit: substitit ipse cum Dami, qua in parte levis fuit armatura, in qua funditores et sagittarii pauci fuere: reliqua turba ad excursus faciendos propter corporum agilitatem et armorum levitatem maxime idonei erant, thorace aut scuto duntaxat armati. Ea si quibus defuit armatura, hi caprarum et ovium, nonnulli etiam ferarum pellibus tegebantur: maximeque Arcades montani luporum et ursorum exuviis. (4) Jacula singuli plura, lanceas etiam nonnulli gestabant. In insidiis hi locati erant ea Ithomes parte, qua minime possent ab hostibus conspici. Et gravis quidem Messeniorum ac sociorum armatura quum primam Lacedæmoniorum impressionem sustinuit, tum vero in omni prœliandi munere reliquo virtutem exhibebant. Erant hi numero hostibus multo inferiores: verum lectissimi quique cum promiscua multitudine et minime paribus virtute dimicabant. Quare tam alacritate quam pugnandi usu facile restiterunt. (5) Jam expeditæ etiam cohortes Messeniorum signo dato in hostem cursim undique impressionem fecerunt, jaculis eminus latera petentes: nec defuerunt qui audacia incitati majore, longius progressi, cum hoste cominus manum consererent. At Lacedæmonii altero hoc periculo, eoque prorsus insperato, circumventi, non tamen aciem turbarunt; quin contra levem armaturam conversi magno conatu eam ut funderent conabantur: sed quum velites facile, nempe quos nulla armorum impedimenta retardabant, subterfugerent, trepidatio primum, tum ira vehemens Lacedæmoniis incessit. (6) Est vero ita natura comparatum, ut homines ægerrime sibi temperare queant, si quid præter dignitatem accidat. Quare tum et qui ex Spartanis vulnera jam acceperant, et quicunque interfectis comitibus expeditos adorti fuerant primi, in eam partem incumbebant, quo se velites illi intulissent, ac retrocedentes longiore persequebantur excursu. At Messeniorum levis armatura, quo ante cœperant modo, eos ipsos, qui locum obtinerent suum, et cædebant et missilibus figebant: jam vero si insequerentur illi, aversi cito elabebantur ac rursus ad suos se recipientes a tergo urgebant. (7) Hæc passim faciebant etiam alii in alias hostilis aciei partes. Interea gravior Messeniorum et sociorum armatura Spartanos suæ aciei oppositos urgebant audacius, Postremo Lacedæmonii prœliandi mora et vulneribus fatigati et a velitibus novo quadam more disturbati solverunt ordines. Terga jam vertentes iidem velites vel gravioribus affecerunt incommodis. (8) Certum cæsorum Lacedæmoniorum numerum in ea fuga prodere non possum; magnum tamen fuisse et ipse crediderim. Jam vero aliis domos cuique suas reditus periculo carebat: at Corinthiis res fuit discriminis plenissima, quum per hostilem agrum transeundum esset, sive per Argivorum sive per Sicyoniorum fines reverterentur. CAPUT XII. _ Lacedæmonii hac pugna perculsi oraculum Delphicum consulunt — a Messeniis socios abducere student — Messenii quoque Delphicum oraculum consulunt — Lyciscus, qui Spartam aufugerat, ab Arcadibus capitur, et absolvitur — Messenii denuo Delphos mittunt ad Pythiam de belli eventu consulendam — Pythiæ effatum Spartanis indicatur, qui Œbalo auctore fraudulenter in illo exsequendo prævertunt — Ophioneus, vates cæcus, visum recipit. _ Lacedæmonios accepta quidem clades dolore afficiebat, quum tam multos et eos quidem minime obscuros amisissent viros. Sed erat illud fere indignius, quod spes reliqua omnis belli ejus ex animi sententia conficiundi erepta videbatur. Miserunt tamen Delphos, qui deum consulerent. Iis responsum hujusmodi Pythia dedit: Non Martis tantum suadet tibi munera Phœbus: astu capta fuit quondam Messenia tellus, prisca fraude novo rursus capietur ab hoste. (2) Quare ad astum regibus et Ephoris conversis, quum aliud nihil in mentem venisset, quod Ulysses ad Ilium fecit, placuit imitari. Homines enim centum, qui se perfugas esse simularent, ad Ithomen speculatum hostium consilia misere: atque ut plane perfugisse viderentur, publico decreto damnati sunt. Eos ad se venientes Aristodemus statim his verbis dimisit: Novas esse Lacedæmoniorum injurias, vetera eorundem vafra commenta. (3) Id quum minus, uti volebant, cecidisset, Lacedæmonii conati deinde sunt a Messeniis socios abducere. Verum ab Arcadibus rejecti (ad eos enim primum legati venere), quominus ad Argivos proficiscerentur, deterriti sunt. Aristodemus cognitis Lacedæmoniorum conatibus et ipse misit qui oraculum consulerent. His respondit Pythia: (4) Ecce manet fato longi te gloria belli: at, Spartana phalanx te vincat fraude, caveto. Nam bene compacta illorum si vasa habeat Mars, sævum habitatorem feret alta corona chororum _(Sed fraude cave ne Spartanorum dolosa cohors hostilis (superiores enim sunt bello) scandat firma mœnia; habebitque munita corona acerbos habitatores)_, cum gemini e latebris erumpent forte sub auras. Nec prius eventum rerum lux alma videbit, quam, quæ sunt contra naturam, hæc ordine cedent. Aristodemus quidem et oraculorum interpretes, quid sibi vellet responsum hoc, conjiciendo assequi nequierunt: non multis vero post annis vocem suam exposuit et ipso eventu ratam fecit deus. (5) Eo autem tempore forte accidit ut Lycisci, ejus, qui Spartam perfugerat, filia, quam secum abduxerat, moreretur. Ad puellæ tumulum sæpe ventitantem patrem Arcadum equites ex insidiis eruptione facta capiunt. Hinc Ithomen pertractus et in concionem productus causam dixit: Non esse patriam a se proditam; verum secedendum sibi putasse vatis oratione commotum, qui puellam negasset legitimam esse. (6) Hæc quum dissereret, non ante est ei habita fides, quam femina quædam, quæ Junonis sacerdotio tunc fungebatur, in theatrum veniens, sponte puellam se illam peperisse confessa est, et a se datam uxori Lycisci supponendam. Nunc itaque venio, inquit, rem occultam indicatura, ac simul me ut sacerdotio abdicem. Hæc eo dicebantur, quod sancitum apud Messenios erat, ut, si quis e sacerdotio fungentis vel mulieris vel viri liberis ante illos e vita excessisset, in alium transiret sacerdotium. Quare vera esse, quæ mulier dixisset, arbitrati et aliam Junoni sacerdotem legerunt et Lyciscum capitis periculo liberarunt. (7) Aderat jam vicesimus ejus belli annus, quum Delphos de belli eventu consultores iterum mitti placuit. Consulentibus ad hunc modum respondit Pythia: Primus Ithomæi tripodas circum Jovis aram qui statuet decies denos, cum laude tenebit Messenen; id enim Jovis immutabile numen decrevit. Sed te fraus promovet arte dolosa, et post ultio erit: nec fallere numina possis. Fac ut fata volunt: nunc hos, nunc sors premit illos. (8) Hoc oraculo promitti sibi victoriam Messenii interpretabantur, eo maxime, quod, quum ipsi intra muros Ithomatæ Jovis ædem haberent, nullo pacto viderentur posse Lacedæmonii priores tripodas dedicare. Ligneos certe tripodas faciendos curaturi erant, quod ad æneos pecunia non suppetebat. Verum exceptam hanc oraculi vocem e Delphorum numero nescio quis Spartam pertulit. (9) Ibi quum nihil omnino publico consilio excogitari posset ad eam dedicationem occupandam, Spartanus quidam, Œbalus nomine, homo genere haudquaquam claro, sed, uti res indicavit, plane callidus et sollers; is, ut res tulit, tripodas centum e luto finxit, et in peram abditos assumtis retibus cum venatoris ornatu Ithomen agresti turbæ permistus introiit: et ignotus quidem (quippe qui neque in patria sua vulgo esset omnibus notus), quum primum nox supervenit, tripodas illos fictiles dicavit: atque inde Spartam reversus, quod actum fuerat, Lacedæmoniis exposuit. (10) Re comperta Messenii vehementer commoti sunt: et facile quidem Lacedæmoniorum se astu delusos conjecerunt: multitudinis tamen sollicitudinem Aristodemus quum ea, quam res tempusque ferebat, oratione, tum vero statuendis ad Jovis aram ligneis tripodibus (fabricati enim jam fuerant) lenivit, Accidit etiam eo tempore, ut Ophioneus vates, qui a primo statim ortu cæcus fuerat, oculis uti cœperit mirabili admodum casu. Nam quum ingenti capitis dolore laborasset, ab ea valetudine luminis compos fuit. CAPUT XIII. _ De iis quæ Messeniorum exitium portenderunt — Aristodemus de patriæ salute desperans sese ipsum ad filiæ tumulum interficit — Messenii non regem, sed Damin summum prætorem deligunt — obsidione et fame coacti Ithomen relinquunt — de tempore hujus belli Messenici finiti. _ Hinc aliis prodigiis, quum Messeniorum jam res inclinarent ac prope in perniciem laberentur, suæ dii mentis haud dubias dedere significationes. Dianæ erat Messeniis ex ære signum cum æneis armis: huic scutum sponte excidit. Quum Aristodemus Jovi Ithomatæ immolaturus hostias adduxisset, arietes sua sponte cornua aræ tanta vi illiserunt, ut ex ictus vehementia morerentur. Ad hæc tertium prodigium accidit: canes globo facto singulis noctibus ululatum dedere: mox iidem magno agmine ad Lacedæmoniorum castra abierunt. (2) Non hæc solum prodigia, sed visum etiam per quietem oblatum Aristodemum exterruit. Visus est in somnis videre, quum esset armis jam sumtis ad pugnam exiturus, victimarum extis in mensa appositis filiam in pulla veste assistentem pectusque ac ventrem persecta ostentantem: deinde disturbatis e mensa extis, detractis ab ipso armis, loco eorum auream coronam et alba vestimenta imponere. (3) Dum anxio esset animo Aristodemus, quod mortem sibi haud dubie somnium illud portendere interpretaretur (Messenii enim optimates coronatos et candida veste velatos efferunt), nuncius ei advenit, Ophioneum vatem videre desiisse, ac rursus, uti ab initio, oculis esse captum. Est vero tunc oraculum intellectum, quum dixit, ex insidiis erumpentes duos et eosdem in pristinum statum reversos, Ophionei oculos Apollinem innuisse. (4) Aristodemus itaque partim domesticam calamitatem animo reputens, quod sine ullo profectu filiam occidisset, partim nullam patriæ salutis spem reliquam esse videns, ad filiæ tumulum sibi mortem conscivit: vir, quantum humano consilio consequi potuit, patriæ salutaris, sed cujus acta consultaque omnia fortuna eluserit. Regnavit annos sex integros et aliquot septimi menses. (5) Messenios Aristodemi casu perculsos tanta rerum omnium cepit desperatio, ut de mittendis ad Lacedæmonios deprecatoribus cogitarent; verum quominus id facerent, obstitit pertinax in hostem animus. Concione vocata regem quidem non crearunt, sed prætorem cum potestate summa Damin surrogarunt. Hic collegas Cleonnin sibi et Phyleum cooptavit: tum quasi mox prœlium commissurus ex præsenti rerum copia omnia apparavit: urgebat enim obsidio et ex obsidione victus inopia ejusmodi, ut jam nihil esset magis metuendum, quam ne mox fame conficerentur. (6) Virtus certe et animi præstantia ac bellandi pervicacia ne illo quidem tempore Messeniis defuit. Ducibus postremo omnibus et optimis quibusque civibus amissis, hinc etiam menses ferme quinque restiterunt. Sed belli ejus anno vigesimo jam pæne exacto Ithomen deseruere: quod ipsum Tyrtæus versibus testatus est: Anno bis decimo linquentes pinguia culta montis Ithomæi deseruere juga. (7) Finem habuit bellum hoc anno primo quartæ et decimæ Olympiadis, qua Dasmon Corinthius in stadio vicit, quum apud Athenienses Medontidæ decennale adhuc imperium obtinerent, et Hippomeni quidem quartus jam exactus esset imperii annus. CAPUT XIV. _ Messenii emigrantes in varias regiones discedunt — Lacedæmonii urbem Ithomen funditus evertunt, et terram Messeniorum distribuunt — de iis quæ Messeniis ipsis a Lacedæmoniis acciderunt — Messenii his malis vexati defectionis consilia ineunt — de Aristomene ejusque natalibus. _ Tunc Messenii, quibus vel Argis vel Sicyone vel in Arcadia hospitia fuerunt, in eas urbes discesserunt. Eleusinem vero migrarunt, qui e sacerdotum familiis oriundi essent et magnarum dearum initia agerent. Multitudo reliqua in suas quisque priscas patrias dilapsi sunt. (2) At Lacedæmonii primum Ithomen solo æquarunt: urbes deinde ceteras etiam adorti expugnarunt: de manubiis vero Amyclæo (_Apollini_) tripodas æneos dedicarunt: [quorum unus Veneris, Dianæ alter, tertius Cereris et Proserpinæ signis sustinetur.] (3) His ibi dedicatis, agri Messeniaci partem Asinæis, quos Argivi ante ejecerant, eam quam nunc etiam ad mare tenent, assignarunt. Androclis autem posteris (nam superstes adhuc erat Androcli filia et ex ea nepotes, qui Androcle mortuo se Spartam contulerant) regionem donarunt, quæ Hyamia nuncupatur. (4) Porro ad hos Messenios quod attinet, hæc ipsis a Lacedæmoniis fuerunt imposita. Primum omnium jurejurando eos adigunt, nunquam a Lacedæmoniis defecturos, rerum nihil novarum molituros. Deinde vero annui quidem stipendii constitutum nihil imperarunt: sed illi ex omnibus arationibus dimidiam frugum partem Spartam deportabant. Præterea ut viri pariter ex Messenia et mulieres, sumpta veste pulla, regum et optimatum funera prosequerentur, præceptum est; qui imperata non fecissent, pœna iis constituta. (5) In injuriosas hasce Messeniorum pœnas hos versus fecit Tyrtæus: Ut sub non æquo pondere pressi asini, coguntur dominis miseri deferre superbis dimidium frugum, quas sua terra parit. Cum lugubri etiam ornatu coactos fuisse interesse funeribus, in his ille exposuit: Ipsi atque uxores dominos plorare coacti, si quem horum e vita mors rapuisset atrox. (6) His malis circumventi, quum in posterum etiam nihilo Spartanorum dominatum æquiorem sibi fore sperare possent, et pugnando mori satius omnino ducerent, quam penitus e Peloponneso emigrare, defectionis consilia inierunt. Acerrimi erant juvenes rerum novarum auctores; illi quidem omnium belli artium imperiti, sed ea animi elatione, ut cadere mallent liberam nacti patriam, quam servitutem vel omnium rerum copiis circumfluentes perferre. (7) Educta jam juventus erat Messeniis quum in aliis locis, tum vero numero et robore præstantissima Andaniæ: eminebat vero inter omnes Aristomenes, qui apud Messenios hodieque inter heroas colitur: et ejus etiam natales insigniores fuisse putant. Cum ejus enim matre Nicotelea genium quendam seu deum sumta draconis forma concubuisse memorant: qualia de Olympiade quoque Macedonas, et de Aristodama Sicyonios novi memoriæ prodidisse: tantum interest, (8) quod Aristomenem Messenii non Hercule aut Jove genitum prædicant, sicuti Ammone Alexandrum Macedones, Aratum Æsculapio Sicyonii: verum quum Græcorum multitudo Pyrrhum ei patrem fuisse dicat, Messenios ipsos Aristomenem Nicomedis filium in sacrorum libationibus celebrare equidem novi. Hic igitur ætate atque animis vigens, et alii ex optimatibus, instigabant ad defectionem. Hæc autem non statim aperte agebantur, sed missis clam ad Argivos et Arcadas certis hominibus explorabant, an illi sibi sine ullo prætextu ac tergiversatione, nec ope minore, quam in priore bello, auxilium laturi essent. CAPUT XV. _ De tempore belli Messeniaci secundi — prœlium committitur æquo Marte ad Deras et Aristomenes prætor cum summa potestate eligitur — Lacedæmoniis ex oraculo ab Atheniensibus belli ducem petentibus Tyrtæus mittitur — Messeniis et Lacedæmoniis socii auxilio veniunt et prœlium paratur. _ Quum omnia ad bellum ipsis parata essent ac spe quidem multo paratiores socios animadverterant (jam enim Arcades et Argivi apertissimas eum Lacedæmoniis inimicitias exercebant), defecerunt Messenii undequadragesimo post Ithomes excidium anno, qui quartus fuit tertiæ et vicesimæ Olympiadis, qua vicit in stadio Hyperesiensis Icarus: Atheniensium vero respublica annuis jam erat magistratibus mandata; ac tunc Tlesias (_?_) Athenis archon erat. (2) Qui autem tum essent Spartæ reges, eos Tyrtæus non nominavit: sed Rhianus versibus mandavit, Leotychide regnante bellum hoc alterum gestum. At enim Rhiano in hac ego re neutiquam assentior: Tyrtæum vero id ipsum quod aperte non dixit, significasse tamen facile videri possit. Elegi enim ipsius sunt de bello priore: Obsessam decima hanc nonaque vidit hiems: indomitique animos tam longi munia Martis nostrorum patrum: sustinuere patres. (3) Quibus planum facit, ætate demum tertia post primum bellum iterum Messenios arma cepisse. Declarat itaque annorum series, regem eo tempore Spartæ fuisse Anaxandrum, Eurycratis filium, Polydori nepotem: ex altera vero familia Anaxidamum, Zeuxidami filium, Archidami nepotem, pronepotem Theopompi. Idcirco autem ad pronepotem Theopompi descendi, quod, Archidamo Theopompi filio ante patrem mortuo, Zeuxidamum e filio nepotem Theopompus imperii sibi successorem reliquit. At Leotychidem regnum possedisse constat post Demaratum, Aristonis filium, quum Ariston ipse a Theopompo septimus fuerit. (4) Eo ipso igitur tempore contulere cum Lacedantemoniis signa Messenii ad Deras, qui vicus in Messenia est, anno post defectionem primo. Neutris venere a sociis auxilia: neque penes quos ejus fuerit certaminis victoria perspicuum fuit. Aristomerem eo prœlio tradunt facinora majora multo, quam pro unius viri captu, fecisse. Quare statim post pugnam rex est creatus: erat enim ex Æpytidarum genere. Verum quum regnum recusasset, prætorem cum summa potestate sibi esse jusserunt. (5) Is eo erat ingenio, ut facillime pateretur suum iis etiam, qui aliquid in bello memoria dignum gessissent, honorem haberi. Et antiquissima quidem ipsi cura fuit, initio belli Lacedæmonios perterrefacere, quo esset illis in omne reliquum tempus formidolosior. Hoc sibi quum propositum haberet, noctu Lacedæmonem veniens, ad Chalciœci ædem scutum affixit, in quo inscriptum fuit, Aristomenem deæ de Spartanorum manubiis dicasse. (6) Eodem tempore Lacedæmoniis Delphicum Apollinem de belli exitu consulentibus responsum, ut Atheniensem hominem consiliarium accerserent. Quare quum per legatos de oraculo docuissent Athenienses ac simul Atheniensem sibi hominem, cujus uterentur consilio, depoposcissent, ea res animi dubios tenuit Athenienses. Nam et periculosum nimis fore reipublicæ suæ judicabant, si Lacedæmonii parte Peloponnesi optima sine insignibus cladibus potirentur; et rursus divinis vocibus non parere nefarium censebant. Quare hoc excogitant. Erat Athenis Tyrtæus quidam ludi magister, qui neque satis mente valere credebatur et altero claudicabat pede. Hunc ad Spartanos misere. Ibi ille modo civitatis principes, modo plebem, proinde ut locus aut tempus tulisset, cogens elegos suos et anapæstos iis decantabat. (7) Anno uno post prœlium ad Deras, quum sui jam utrisque socii præsto essent, ad Apri monumentum (id vico ei nominis est) ad prœlium committendum parati convenere. Messeniis Elei, Arcades, Argivi et Sicyonii auxilia miserant. Convolarant etiam qui sponte profugerant e Messenia; et ab Eleusine, quibus a majoribus tradita fuerant magnarum Dearum initia: Androelis præterea nepotes; ex iis enim, qui Messenios maxime adjuvabant, hi fuerunt præcipui. (8) Lacedæmoniis præsto fuere Corinihii, et e Lepreatis nonnulli Eleorum odio ducti. Asinæis fœdus cum utrisque juramento sancitum fuit. Vicus quem Apri diximus monumentum nuncupari, in Stenyclero Messeniaci agri est. Nomen ex eo habet, quod Herculem memoriæ proditum est ibi super apri extis fœdus cum Nelei liberis, fide ultro citroque data et accepta, icisse. CAPUT XVI. _ Sacris utrinque a vatibus factis, prœlium initur — de Aristomenis rebus in hac pugna gestis — Spartanos clade perculsos Tyrtæus elegos canendo excitat — de honore Aristomeni a feminis habito, et illius clypeo — Aristomenes urbem Pharin expugnat et vulneratur — Caryatides virgines comprehendit, et magna accepta pecunia reddit. _ Sacra rite a vatibus utrinque ante pugnam facta. Vates erat Lacedæmoniis Hecas, nepos et cognominis Hecæ illius, qui cum Aristodemi filiis Spartam venerat: Messeniis Theoclus. Oriundus hic Theoclus ab Eumantide fuit. Eumantin ipsum, Eleum hominem de genere Iamidarum, Messenen Cresphontes adduxerat. Quare quum suum utrique vatem haberent, majore cum confidentia ad certamen properabant. (2) Sed et ceteri, pro sua quidem quisque ætate ac virili parte, magnam præ se ferebant alacritatem: omnes vero superabat ardore Anaxander Lacedæmoniorum rex, quique circa ipsum erant Spartani. In Messeniorum exercita Androclis nepotes Phintas et Androcles, totaque ea manus, quæ illorum ductum sequebatur, egregie ad virtutis laudem et pari consensu adspirabant. Tyrtæus et magnarum dearum antistites nulla ipsi belli munia obibant; extremos tantum sui quique agminis cohortationibus ad pugnandum accendebant. (3) Quod vero ad Aristomenem attinet, stipabant eum octoginta e Messeniis, lectissimi juvenes, ejus æquales: quorum magno sibi unusquisque honori ducebat, quod se ille, quem in suam cohortem præ ceteris adscisceret, dignum putasset. Et poterant sane, sive mutuum posceretur auxilium, sive ducis pugnam vel jam aggredientis vel prope aggressuri significationes statim et sine mora observare. Steterunt hi cum Aristomene primi in acie contra Anaxandri cohortem, in qua fuit Spartani exercitus robur. Quare magno tandem negotio, quum ad multas horas dimicassent multaque avide accepissent vulnera jamque prope nihil esset spei reliquum, postremo pervicacia et impetu hostem fundunt. (4) Fusum Aristomenes ut alia Messeniorum cohors persequatur imperat: ipse cum suis ad integros et adhuc suum obtinentes locum conversus, ubi et illos dare terga coegit, mox alios et subinde alios acrius adoritur, donec totam Lacedæmoniorum atque sociorum aciem, quum modo in hanc, modo in illam partem se inferret, terribilior multo quam ut hominis unius illa videri posset audacia, dissipatis atque disturbatis ordinibus in fugam vertit. Jam vero quum palantes ageret, qui neque in fugiendo modum haberent ullum, neque tantisper consisterent, dum in unum convenirent, (5) ad silvestrem pirum, in ea campi parte enatam, ventum. Ibi Aristomenem a cursu Theoclus vates revocabat, quod in ea arbore Castor et Pollux consedissent. Sed Aristomenes, cedens ardori suo, Theocli vatis monitis, omnino non auscultans quum ad pirum accessisset, clypeum amisit; ibi dum in eo quærendo cunctatur, spatium datum est elabendi aliquot, qui se ante in fugam dederant, Lacedæmoniis. (6) Ea clade perculsi Lacedæmonii ad belli finem spectabant: sed eos Tyrtæus de sententia recitatis elegis deduxit; idemque milites, qui in cohortibus desiderabantur, de Helotum delectu supplevit. Aristomenem Andaniam reversum acceperunt matronæ tænias in eum, quacunque incederet, et ut anni ferebat tempestivitas flores et fructus jacientes, carmen præterea illud, quod nostra etiam cantatur ætate, in eum concinentes, Per Stenycleria plana secutus in ardua montium victor Aristomenes est Lacedæmonios. (7) Clypeum postea recuperavit Aristomenes, quum Delphos primum venisset, atque inde Pythiæ jussu in adytum Trophonio apud Lebadeam sacrum descendisset: quem clypeum post Lebadeam detulit et ibi affixit, egoque eum ibi positum vidi. Insigne ejus est aquila, passis ad extremos clypei margines alis. Sed tunc e Bœotia rediens, clypeo apud Trophonium invento ac recuperato, ad majora mox belli se opera comparavit. (8) Collectis enim Messeniorum aliis, assumta insuper lectissimorum juvenum manu, quos circum se habere solebat, sub crepusculum ad Laconicum oppidum, quod in urbium enumeratione veteri nomine Pharin Homerus, Pharas nuncupant Spartani et finitimi, contendit. Ibi occisis qui resistere conati fuerant, ac oppido direpto, dum Messenen cum luculenta præda redit, Anaxandrum, qui facta ex insidiis eruptione cum armatorum globo tergum urgebat, conversus in hostem in ipsa via hos quoque fudit: quin fugientem Anaxandrum acriter insequi non prius desiit, quam jaculo natium altera trajecta retrocedere coactus est, quum nihil interea de præda deperisset. (9) Modico dein tempore intermisso, quantum scilicet curando vulneri sat fuit, quum Spartam ipsam adoriri in animo haberet, objecta per visum Helenæ et Castorum specie est deterritus. Interim Caryis virgines choros Dianæ agitantes interdiu ex occulto aggressus parentum opibus et dignitate præstantissimam quamque comprehendit et ad Messeniæ vicum quendam perduxit. Ibi virginum custodia certis hominibus de sua cohorte mandata noctem unam quievit. (10) Interea juvenes, vino (ut mea fert opinio) et libidine transversos rapiente, virgines eas vitiandi cupiditate exarserunt, atque adeo, ut ne ipsius quidem Aristomenis vocibus negantis id jus fasque Græcis esse conatu absisterent. Quare ut eas ab injuria vindicaret, adolescentes aliquot, quorum erat maxime vino incitata licentia, occidere coactus captivas tam integras, quam ante fuerant, parentibus magna accepta pecunia reddidit. CAPUT XVII. _ Aristomenes, qui feminas Cereris sacra facientes comprehendere tentat, ab iis capitur, sed eadem nocte salvus evadit — tertio belli anno Lacedæmonii ad Magnam Fossam pugnaturi Aristocratem, regem Arcadum, pecunia corrumpunt — de vindicta Neoptolemea dicta, qua Lacedæmonii postea afficiuntur — Aristocrates prœlii initio Arcades ex acie subducit, et per medios Messenios cum iis aufugit — Messenii magna clade funduntur et fugantur — Aristomenes fugientes colligit, et cum iis in montem Iram sese recipit, ubi per undecim annos Lacedæmoniorum obsidionem sustinet. _ Est in Laconino agro vicus Ægila nomine, in quo templum Cereris veteri religione consecratum. Huc matronas per festos dies more majorum sacra ut facerent convenisse, Aristomenes quique cum eo erant exploratum habebant. Eo itaque veniens opprimere eas conatus est: sed quum illæ non sine numinis ope vim repulissent, gladiis etiam, quibus ad hostias mactandas usæ fuerant, armatæ et verubus, quibus exta torrenda transigebant, hostem invaserunt: multisque Messeniorum graviter sauciis ipsum quoque Aristomenem facibus percussum ac male mulcatum in vincula conjecerunt. Sed eadem nocte liberatus ad suos rediit. Dimisisse eum dicitur antistita Cereris Archidamea, non pretio, sed amore adducta (illum enim multo ante amare cœperat): simulavit vero effugisse Aristomenem exustis vinculis. (2) Tertio anno quum prope esset ut ad Magnam fossam (hoc loco nomen est) prœlium committeretur, et Messeniis Arcades ex omnibus urbibus auxilium tulissent, Aristocratem Hicetæ filium, patria Trapezuntium, Arcadum regem et eorum tunc exercitus ducem, Lacedæmonii pecunia corrupere. Primi enim omnium Lacedæmonii ex omni antiquitatis memoria hostem dicuntur muneribus sollicitasse et venalem prostituisse victoriam in armis alioqui positam: (3) nam antequam Lacedæmonii contra bellicas leges proditionem in Messenios comparassent et Aristocrates Arcas proditionis facinus ausus esset, virtute ac fortuna e diis comite pugnantes decernebant. Constat vero Lacedæmonios eosdem et insequentibus deinde temporibus, quum ad Ægospotamos classi Atheniensium in statione oppositi essent, et alios hostium prætores et Adimantum inprimis mercede sibi devinxisse. (4) At enim et ipsos Lacedæmonios oppressit aliquando vindicta quæ Neoptolemea dicitur, ex eo scilicet, quod, quum ad Hercei Jovis aram Neoptolemus Achillis filius Priamum jugulasset, et ipsi postea accidit ut ad Apollinis Delphici aram interimeretur. Venit inde in proverbii consuetudinem, at quoties, qua quis alterum affecisset injuria, eam ipse passus esset, Neoptolemea vindicta diceretur. (5) Nam quum maxime opibus florerent Lacedæmonii, deleta Atheniensium classe, magna Asiæ parte Agesilai ductu occupata, tunc eis non licuit totum Persæ adimere imperium, sed ipsorum arte rex Persarum usus, missa Corinthum, Argos, Athenas, Thebas pecunia, bellum in Spartanos concitavit, quod est Corinthiacum appellatum. Quæ fuit causa ut Agesilaus in Græciam omissa Asiatica expeditione exercitum reportare cogeretur. (6) Lacedæmoniorum itaque in Messenios dolum dii suo tempore in ipsorum vertere perniciem. Aristocrates vero, accepta a Lacedæmoniis pecunia, Arcadas primum quid moliretur celavit: deinde vero quum utraque acies signa collatura esset, suis terrorem et trepidationem injecit, quasi iniquo in loco positis, unde, si ad manus ventum esset, victis exitum nullum fore: et sibi sacrificanti affirmavit nihil læti exta portendisse. Edixit itaque, ut signo a se dato pro se quisque fuga saluti suæ consuleret. (7) Quare, quum jam prœlium iniretur omnesque in hostem conversi essent Messenii, Aristocrates abduxit Arcadas, Messeniisque lævum cornu et acies media nudata est. In utraque enim agminis parte constiterant Arcades, quum neque Elei neque Argivi nec Sicyonii pugnæ interessent, Præterea, quo esset efficacior proditio, Aristocrates etiam aliud commisit: per medios Messenios fugiens evasit. (8) Insperata ista præsentium mutatione consternati Messenii simulque isto Arcadum per suum agmen transitu turbati non multum abfuit quin ejus, quod in manibus erat, obliviscerentur: omissis enim Lacedæmoniis, qui se magno impetu in ipsos inferebant, ad Arcadas jam fuga sese proripientes respectabant, aliique supplices orabant ut manerent, alii conviciis illos et maledictis incessebant, proditores et fœdifragos appellantes. (9) Lacedæmonii interea facile destitutos undique circumdato agmine cinxerunt, et minimo labore ac periculo sibi obviam victoriam pararunt. Aristomenes tamen cum cohorte sua locum tenuit et cominus incumbentis impetum hostis aliquamdiu sustinuit: sed fuere tam pauci numero non magno utique præsidio. Periit autem Messeniorum tanta multitudo, ut qui ante de servis dominos Lacedæmoniorum se futuros rati fuerant, jam ne salutis quidem reliquam spem ullam haberent. Occubuere etiam principum nonnulli, interque eos Androcles, Phintas, et, cujus clarissime in eo prœlio virtus eluxit, Phanas, Olympica de longiore curriculo victoria jam ante illustris. (10) Aristomenes inde prœlii reliquias collegit: quumque suis, ut Andania et oppidis, quæ a mari longius abessent, relictis se in Iram montem reciperent, suasisset, eo in loco collectos obsidione cinxerunt Lacedæmonii, eos hoc modo brevi expugnaturos rati. Nihilominus Messenii post acceptam ad Fossam cladem annos undecim hostibus restiterunt. (11) Testatur, tam longum illius obsidionis tempus fuisse, etiam Rhianus his versibus: Montis ad albentis clivos tenuere Lacones castra bis undenas herbas hiemesque in totum. Circumscripsit scilicet annos per hiemes et æstates: nam quum herbas dixit, viridem segetem vel anni tempus, quod paulo ante messem est, significavit. CAPUT XVIII. _ Messenii, Ira occupata, ex Laconico agro omnis generis prædas agunt — de frugum inopia et seditione inde Spartæ orta — Aristomenes Amyclas capit, vulneratur et vivus captus in Cæadam conjicitur — inde miro modo evadit et in Iram redit. _ Ira occupata, reliquo omni agro exclusi Messenii, præter oram tamen maritimam, quam illis integram et incolumem Pylii et Mothonæi præstiterunt, prædas non magis ex Laconico, quam ex suo ipsorum agro agebant, utrumque jam hostilem esse judicantes. Fiebant quum ab aliis passim, ut fors ferret, excursiones; tum inprimis Aristomenes quum comites sibi in unum ad trecentos lectissimos viros coegisset, (2) agebant illi rapiebantque Lacedæmoniorum omnia, undecunque quis poterat: fruges, vinum, pecora absumebant; mancipia et supellectilem dominis æstimata reddebant. Coegit ea agrorum direptio Lacedæmonios edicto cavere, (quod arva non sibi, sed iis, qui in Iram secesserant, seri videbant,) ne colerentur, bello durante, Messenici et Laconici agri finitimæ partes. (3) Ex eo frugum egestas Spartæ et inde seditio consecuta, locupletibus ægre ferentibus sua latifundia inarata jacere. Eum fremitum versibus suis Tyrtæus compressit. Interea Aristomenes cum sua manu sera jam vespera egressus Amyclas magnis itineribus contendit: quo quum primo diluculo pervenisset, subito impetu oppidum cepit ac diripuit, atque inde ad suos se prius recepit, quam e Sparta subsidium mitteretur. (4) Excursionibus ejusmodi hostilem agrum non prius destitit infestum reddere, quam Lacedæmoniorum manipulos dimidia parte plures cum ambobus regibus nactus, facto cum illis prœlio, præsentique se animo defendens et vulnera alia accepit et percusso lapidis ictu capite, caligantibus oculis, vertigine correptus, prope exanimis corruit. Vix adhuc spirantem catervatim irruentes Lacedæmonii, et cum eo quinquaginta de ipsius cohorte captivos Spartam pertraxere. Quos quum in Cæadam abjiciendos censuissent, (sic foveam vocant, in quam maximis criminibus capite damnatos præcipites mittunt), (5) ceteri quidem Messenii omnes periere: Aristomenem, qui sæpe alias, idem et tunc servavit deus. Cujus qui res gestas magnificentius extollunt, advolasse aquilam dicunt, quæ cadentis corpus passis alis subiens ita illum libraverit, ut omni ex parte illæsus ad ejus barathri ima delatus fuerit. Verum etiam exitum ei ex illo hiatu monstraturum erat numen. (6) Nam quum in imo jam specu constitisset, veste obvolutus decubuit, extremam, quam proxime abesse putabat, vitæ horam exspectans. Triduum erat ibi jam commoratus, quum audito strepitu quodam, retecta facie, per tenebras, quibus jam oculi ejus adsueverant, vulpem vidit cadavera appetentem. Cogitans itaque per accessum omnino aliquem bestiam illuc penetrasse, ea dum sibi appropinquaret, opperiebatur. Id quum, uti volebat, accidisset, feram manu altera prehendit; altera, quoties se illa convertisset, chlamydem mordicus prensandam objiciebat: et currentem quidem, qua se via dabat, cursu consequebatur; trahendum vero se belluæ per invia præbebat. Vidit postremo cuniculum nihilo ampliorem, quam unde posset vulpes evadere, per quem luminis se aliquid ostendebat. (7) Per illam quadrupes, ut primum dimisit eam quasi manumissam Aristomenes, lustrum suum repetiit. At Aristomenes angustam illam ac minime perviam cavernulam manibus aperiens, in Iram ad suos tandem evasit. Fuit ejus fortuna, quum captus est, mira et inopinata: (major enim viri spiritus erat, major ex rerum gestarum magnitudine audacia, quam ut quisquam capi illum posse sperare debuerit:) sed nihil fuit admirabilius, nullum certius, id non sine divini numinis auxilio contigisse, argumentum, quam quod e Cæada elabi potuerit. CAPUT XIX. _ Aristomenes Corinthios Lacedæmoniis opem laturos noctu opprimit — sacra, quæ Hecatomphonia vocantur, facit — Lacedæmonii inducias quadraginta dierum pangunt, per quos sagittarii Cretenses Aristomenem incautum capiunt — Aristomenes a virgine quadam vinculis liberatur. _ Ubi salvum Lacedæmoniis renunciarunt perfugæ quidam Aristomenem ad suos rediisse, non plus credi posse visum est, quam si mortuum hominem revixisse audissent. Ex hujusmodi vero eventu veritati fidem ipse Aristomenes asseruit. Mittebantur a Corinthiis auxilia Spartanis ad Iram expugnandam. (2) Eos milites Aristomenes quum per speculatores comperisset agmine haud composito et incustoditis castris iter facere, noctu dormientes adortus et alios complures et eorum duces Hypermenidem, Achladæum, Lysistratum et Idectum (?) occidit; ac mox castrorum prætorium diripuit. Id facile cognoscere Lacedæmonii potuerunt ab Aristomene, neque ab alio quoquam Messeniorum esse gestum. (3) Fecit post hæc Aristomenes Ithomatæ Jovi sacrum, quod Hecatomphonia vocant. Id sacrum fieri patrio instituto veteri traditum ab iis Messeniis, qui in pugna hostes centum occidissent. Prima itaque, quum ad Apri monumentum pugnatum est, Hecatomphonia fecit Aristomenes: altera, quum oppressos nocturna pugna Corinthios cecidisset: tertio ab eodem hæc peracta sacra referunt de excursionibus quas post illa fecerat. (4) Lacedæmonii autem, Hyacinthiis, quæ jam aderant, solenni ritu interfuturi dierum quadraginta inducias cum Messeniis, qui in Ira sedem habebant, pepigerunt. Ac dum illi quidem ludos celebrant, Cretenses sagittarii e Lycto et aliis Cretæ urbibus evocati, interea in agrum Messeniorum excursiones facere non desinebant. Aberat tum Aristomenes ab Ira et securius induciarum fiducia vagabatur. Ita insidias ex illo sagittariorum numero septem faciunt, captumque, ubi nox appeteret, pharetrarum loris vinciunt. (5) Mox id ex illis duo gratulabundi Spartam nunciant, captum Aristomenem; reliqui in tugurium quoddam Messeniaci agri captivum pertrahunt. Habitabat ibi orba patre virgo una cum matre sua. Ea superiore proxima nocte per somnium visa fuerat sibi videre, pertrahi illuc a lupis leonem vinctum ereptis unguibus; illum se e vinculis exemisse et inventos ungues illi reddidisse; atque ita ab leone lupos esse laniatos. (6) Deducto itaque a Cretensibus ad eas Aristomene, agnovit puella expressam vero eventu somnii imaginem: quæsivit ex matre, quisnam ille esset, auditoque viri nomine confirmavit se; et quum in eum intueretur, facile, quod sibi significatum esset, intellexit. Vinum itaque largius Cretensibus fudit; quumque se vinolenti omnes abjecissent, ei, quem graviore somno consopitum animadvertit, pugiunculum eripuit; eo vincula abscidit Aristomenes, et sumto gladio insidiatores suos jugulavit. Virginem illam, pro navata saluti suæ opera, a filio suo Gorgo uxorem accipi voluit Aristomenes, quum tamen non esset ille annorum major decem et octo; atque ita salutis pretium ei persolvit. CAPUT XX. _ Ira undecimo post obsessionem anno expugnatur, et oraculi effatum sic exitum habet — Aristomenes quoddam Messeniorum arcanum defodit in monte Ithome — de exitio Messeniis adulterio et proditione importato. _ Undecimo obsidionis anno et Iram capi et Messenios suis ejici sedibus volebant fata. Et sane quæ de salutis ratione post cladem ad Fossam acceptam sciscitantibus Aristomeni et Theoclo Delphicus Apollo responsa dederat, ipso rei eventu comprobata sunt. His autem versibus respondit tum fatidica virgo: Ipse, Nedes dum hircus bibat alta fluenta, nec ultra, Messenen servo. Prope enim instant tristia fata. (2) Sunt autem Nedæ fontes in monte Lycæo: fluvius ipse per Arcadas lapsus, verso in Messeniam alveo, Messeniorum et Eleorum fines maritimos dividit. Ac tunc illi quidem ex oraculo providendum sibi putarunt, ne hirci de Neda potarent. Aliud vero longe innuerat deus, quod fuit hujusmodi. Caprifici stirpem Græci plerique _olynthen_, Messenii autem ipsi _tragon_ sive caprum nominant. Eo quidem tempore caprificus forte in ripa Nedæ enata, quum non in sublime se crescens erexisset, sed in amnem prona inclinasset, extremis jam frondibus aquam contingebat. (3) Id Theoclus vates conspicatus, conjecit illam caprifici plantam hircum esse, qui de Neda, sicuti Pythia prædixerat, biberet; ac jam fatale Messeniis exitium imminere. Re tamen apud alios dissimulata, uni Aristomeni ad eum locum deducto oraculum explicat, eique, quod res erat, persuadet, tempus quo reliquum quid spei erat effluxisse. Aristomenes sic se rem habere et ipse concedit nec ullam jam esse perniciei dilationem: itaque pro præsenti rerum statu consuluit. (4) Quum haberent enim operta quædam Messenii, quæ si abolerentur, funditus in posterum omne tempus Messene occasura erat; sin conservata illa fuissent, redivivum olim imperium ex ipsis ruinis erupturum, Lyci, Pandionis filii, vaticiniis prædictum fuerat; neque id ignoraret Aristomenes, noctu egressus in maxime devia ac deserta Ithomes parte arcana illa defodit, Jovi Ithomatæ et diis ceteris, quorum ope ad eum diem Messeniorum res steterat, preces fundens, curarent ut incolume depositum servaretur, neque omnino id in Lacedæmoniorum potestatem veniret, quod jam solum ad posteri temporis spem Messeniaci nominis reliquiæ haberent. (5) Post hæc Messenios, ut olim Trojanos, adulterium ad extremum exitium perpulit. Ira occupata subjectos etiam monti campos usque ad Nedæ ripas tenebant; et habitabant nonnulli etiam extra portas. Neque interea quisquam e Laconia venit ad eos perfuga. Unus propius accessit Emperami, clari hominis inter Spartanos, servus bubulcus. (6) Is quum domini armenta pasceret, quotidie fere boves præ se prope Nedam agebat. Ibi Messenii hominis extra muros habitantis uxorem aquatum venientem conspicatus ejus amore captus est. Feminam primo ad colloquium, deinde donis ad stupri consuetudinem pellexit. Dehinc observabat, quo tempore ejus vir custodias obiret. Suam enim quæque vicem Messeniorum pars arcis præsidium obtinebat. Nam ab ea maxime parte, ne intra mœnia se inferret hostis, metuebant. Qua itaque hora domo ille discedebat, bubulcus ad ejus uxorem ventitabat. (7) Forte ita accidit ut esset illi nocturna vigilia cum præsidiariis aliis obeunda, per effusissimos vero ea nocte imbres stationem deserere cogerentur qui excubabant. Ut enim in festinatis munitionibus, neque projectum muri neque turres habebant, quo cœli incommoda effugerent: et eo quidem securius tum abiere, quod pluvia et hiberna nocte, insuperque illuni, negotium ne sibi hostis facesseret, nihil verebantur. (8) Præterea Aristomenes vigilias pro more circumire non poterat. Nam quum non multis ante diebus Lacedæmonii, assumtis Apteræis jaculatoribus, Euryalo Spartano duce, Cephallenium mercatorem, frumenta et alios, quibus opus erat, commeatus Iram solitum comportare, intercepissent, illum Aristomenes sibi hospitem, omnemque ejus pecuniam servarat, ipse autem vulnus in pugna acceperat. Ducis itaque metu soluti vigiles eo licentius præsidium deseruere, (9) et suos quique domos redierunt, in quorum numero Spartani pastoris amicæ vir fuit. Hæc interea adulterum secum domi habebat, et ubi maritum adventantem sensit, quam celerrime potuit, occultato amatore virum benignius etiam multo, quam consueverat, accipit. Percontatur deinde, quamobrem celerius redisset. Hic ille, qui neque corruptam uxorem neque mœchum domi suæ latere poterat suspicari, veram exponit facti causam: tempestatis vi tam se quam socios omnes e præsidio pulsos. (10) Subauscultabat dictis pastor. Simulac itaque omnia accurate intellexit, quam raptim potuit, in castra Lacedæmoniorum a Messeniis quasi transfuga pervenit. Aberant eo tempore Lacedæmoniorum rex uterque; et bubulci dominus Emperamus copiis, quæ Iram obsidebant, præfectus fuerat. Ad eum igitur accedens deprecatur primum noxam fugæ bubulcus; deinde docet, appositum illud maxime esse ad Iram capiendam tempus, quæ ex Messenii oratione exceperat, singula totidem verbis referens. CAPUT XXI. _ De Ira proditione expugnata narratio. _ Habita est ejus verbis fides: ac mox eundem servum suum itineris ducem secutus Emperamus cum Spartanis, via perdifficili, utpote per densissimas tenebras et nihil remittente imbre, superatis tamen animi alacritate difficultatibus, ad arcem Iræ agmen deduxit. Ibi scalis admotis, et quo quisque eniti valuit modo, munimenta transcenderunt. Messeniis imminens exitium et alia indicabant signa, et canum voces, non quales latrantium esse consueverunt, sed vehementes et perpetui ululatus. Quare quum in summum jam discrimen rem deductam viderent, non undique contractis armis et apparatu universo, sed passim eo quisque telo arrepto, quod casus obtulisset, terram eam, in qua sola jam ex omni Messenia patriæ nomen remanserat, tutari conabantur. (2) Primi hostem esse intra muros sensere primique cum armis occurrerunt Gorgus Aristomenis filius et Aristomenes ipse, cumque illis Theoclus vates et item Theocli filius Manticlus; præterea Euergetidas, vir quum per se egregius et honoratus, tum per nuptias nobilitatus: nupta enim cum eo erat Hagnagora, Aristomenis soror. Ac tunc quidem, quamvis se quasi intra retia captos atque undique circumventos et oppressos animadverterent, spei tamen adhuc aliquid, ut in perditis rebus, habuere. (3) Aristomenes quidem et vates satis norant patriæ fata differri amplius non posse: tenebant enim memoria, quid oraculi de capro ambagibus significatum fuisset; neque id tamen prodendum esse vulgo putarunt et occultum servarunt: sed festinanter per oppidum discursantes, ac modo hos, modo illos prensantes, ut quisque obvius esset factus, monere, hortari, a pristina virtute ne desciscerent, alios etiam e suis ad rem gerendam domibus cunctantes evocare. (4) Atque ea quidem nocte nihil ab alterutris memorabile gestum est. Illos enim quum locorum inscitia, tum vero Aristomenis fortitudo reddebat segniores. Messeniis autem neque vacarat accipere a ducibus tesseram; ac, si vel faces vel aliud quodvis lumen accendissent, id statim vis hiemis exstinguebat. (5) Ut primum illuxit et se mutuo conspexerunt, Aristomenes et una Theoclus cives, ut extrema omnia auderent, incitabant, et alia commemorantes et inprimis insigne illud Smyrnæorum facinus, qui quum partem Ioniæ obtinerent, Gygen, Dascyli filium, qui urbem magnis Lydorum copiis oppressam tenebat, virtute et animi præsentia ejecerant. (6) Quibus auditis Messenii ipsa subnisi rerum desperatione in hostes, qua cuique viam fortuna ostendebat, irruerunt. Ipsæ etiam feminæ de superiori loco tegulas, et aliud quicquid missile nancisci potuissent, ejaculari conabantur: sed quominus tecta scandere possent, procellæ vis obstabat. Arma vero capere ausæ virorum alacritatem inflammabant, quum has etiam illi facile viderent malle in patria mortem oppetere, quam in servitutem Spartam trahi. Ea animorum conspiratione potuissent fortasse fati iniquitatem superare, (7) nisi effusi multo etiam præfractius essent imbres, et crebris cum tonitribus et fragore fulgura adversa oculos præstrinxissent; contra vero Lacedæmoniis hæc confidentiam addidissent, deos a se stare interpretantibus, præsertim vero quum, fulgente ad dexteram Jove, læta omnia Hecas vates nunciasset. (8) Idem ejusmodi consilii auctor fuit. Lacedæmoniorum copiæ numero longe superiores fuere: verum quum non æquo campo aut ordinato agmine, sed qua quisque in urbis parte congressus cum hoste esset, manus consererentur, facile eveniebat ut postremi quique prorsus essent inutiles. Hos ut in castra se reciperent, Hecas jussit, ibique corpora cibo ac somno curarent: quum advesperasceret, adessent, fessos levaturi. (9) Quo factum ut, quum fatigatis vicissim recentes succederent, facile pugnæ labor sustineri potuerit. At contra Messeniis fuere omnia misera et ærumnosa: tertium enim jam diem et noctem tertiam iidem hosti resistebant. Tunc mane vigilia, cœlesti aqua, et gelu, fame ad hæc et siti confecti prope erant: maxime vero feminas ex armorum insolentia laborum assiduitas fregerat. (10) Ibi Theoclus vates Aristomenem appellans, «Quid inanem, inquit, operam sumis? expugnari Messenen fato omnino decretum est: atque imminentem calamitatem jam pridem Delphici Apollinis vox nobis prænunciavit; atque id ipsum caprificus nuper aperte ostendit: mihi fatum est una cum patria cadere: tu vero, quantum potes, Messenios serva, serva et te ipsum.» Hæc locutus in adversarios irruit; ac in Lacedæmonios hæc vociferatus est: «At vos non in omne tempus e Messeniorum opibus fructum capietis læti.» (11) His dictis in obvios quosque invadens, cecidit eos et ipse vulneratus est: tandem quum animum cæde hostium explesset, animam efflavit. Aristomenes viros, quorum virtus in ea pugna enitebat, adhuc præliantes reliquit, ceteris e pugna revocatis, ut uxoribus et liberis in medios ordines receptis, quacunque viam fecisset, se sequerentur imperat. (12) Horum extremo agmini Gorgum et Manticlum præfecit. Ipse in primam aciem provolans caputque quassans et hastam vibrans claram significationem dedit, transitum et discessum quæri. Placuit Emperamo et Spartanis qui aderant divisa acie fugientibus viam dare, homines tanquam rabie quadam percitos et ad extremum jam desperationis progressos, non esse amplius efferandos rati: atque id ut facerent, etiam Hecas vates jusserat. CAPUT XXII. _ Arcades Messenios Ira expulsos ad Lycæum montem benevole excipiunt — Aristomenes, qui Spartæ invadendæ consilium capit et perficere parat, ab Aristocrate denuo proditur — Aristocratis proditione indicata, Arcades illum lapidibus conficiunt. _ Simulac de Ira capta certiores facti sunt Arcades, universi ab Aristocrate postularunt, se ut educeret, quo vel servarent Messenios, vel cum illis perirent. At ille, quippe qui delinitus esset Lacedæmoniorum pecunia, plane recusavit, neminem superesse Messeniorum, cui jam ferri auxilium posset, dictitans. (2) At enim quum liquido jam constaret superstites esse Messenios et vi coactos Iram deserere, ultro cum vestimentis et cibariis eos accepturi Lycæum montem Arcades occurrere, præmissis civitatum principibus, qui socios consolarentur et itinerum duces essent. Quum salvi accessissent jam ad Lycæum, hospitio comiter accepti sunt ab Arcadibus et liberaliter invitati, ut per urbes divisi secum manerent; se agros quoque in eorum gratiam denuo divisuros. (3) Verum Aristomenes quum direptæ Iræ miseratione tum Lacedæmoniorum odio instinctus tale consilium init. Seligit ex omni agminis sui numero homines quingentos, quos omnium minime vitæ retinendæ cupidos norat. Ibi tota Arcadum multitudine, ipso etiam Aristocrate audiente, quem nondum rescierat patriæ proditorem esse (quod enim e pugna excessisset, non scelere, sed metu et ignavia factum opinatus fuerat): ab eo itaque sibi nihil cavens, quærit coram ipso etiam de suis, numquid patriam ultum secum nihil recusent mortem oppetere. (4) Quum assensi essent omnes, quid in animo haberet, aperuit, quod scilicet inclinante jam die Spartam esset ducturus, quum magna pars ad Iram esset, alii agendis et rapiendis Messeniorum rebus essent occupati. «Nam si ita (inquit) acciderit ut volumus, et Sparta fuerimus potiti, licebit illis sua reddere, nostra recipere: sin aliter evenerit, una cademus omnes, illustrem facinoris nostri memoriam posteris relinquentes.» (5) Hæc quum dixisset, ex Arcadibus ad trecentos in societatem se illius ausi obtulerunt. Verum idcirco rem aggredi cunctati sunt, quod litantibus exta minus læta fuere. At postero die Lacedæmoniis consilia sua patefacta seque iterum ab Aristocrate proditos haud dubie deprehenderunt: Nam quum Aristocrates in codicillis perscripsisset quæ consilia ceperat Aristomenes, cum iis codicillis servum, cujus maxime benevolentiæ confidebat, Spartam ad Anaxandrum misit. (6) Eum servum, dum Lacedæmone reverteretur, speculati Arcadum nonnulli, quum alias de re publica dissidere ab Aristocrate soliti, tum eo maxime tempore minimum illi fidei habentes, interceptum in concilium Arcadum producunt. Ibi quæ ad Aristocratis epistolam rescripta fuerant, frequenti conventu recitata. Memorabat Anaxander, tam fugam a Magna Fossa Aristocrati a Spartanis lucrum attulisse, quam præmium indicio recenti adfuturum. (7) Re in publicum prolata Arcades in Aristocratem continuo lapides jecere, idemque ut facerent, Messenios cohortabantur. At illi Aristomenem intuebantur: is vero humi defixis oculis collacrimabat. Arcades obrutum lapidibus Aristocratem insepultum extra fines abjecere; columellam autem in Lycæi templo erexerunt, his versibus incisis: Ulta dies facile est dextro Jove longa tyrannum, Messenen qui olim prodiderat miseram. Difficile est hominem perjurum fallere divos. Tu salve, et serva, Juppiter, Arcadiam. CAPUT XXIII. _ Messeniorum superatorum alii in Helotarum numerum referuntur, alii Cyllenen se recipiunt, et coloniæ deducendæ consilium capiunt — de tempore secundi belli Messeniaci finiti — Anaxilas, Rhegii in Italia tyrannus, Messenios arcessit et in Siciliam traducit — Messenii cum Rheginis Zanclæos superant, et cum his juncti urbem Zanclen incolunt quam Messenen appellant — de Hercule Manticle. _ Messeniorum quotcunque aut ad Iram aut quocunque alio loco Messeniæ deprehensi sunt, eos Lacedæmonii in Helotarum numerum conscripserunt. Pylii et Mothonæi et ceteri e Messenico nomine maris accolæ, expugnata Ira classibus se Cyllenen, quod Eleorum navale fuit, receperunt: atque inde ad eos, qui in Arcadiam profugerant, contendere, quo communi classe et consilio novas sibi terras ac sedes quærerent: ac coloniæ quidem deducendæ auctorem et ducem cuncti Aristomenem poscebant. (3) At ille, quamdiu vitæ compos esset, bellaturum se cum Lacedæmoniis affirmavit: neque vero dubitare quin opera sua Spartæ novi semper aliquid mali creari posset: illis Gorgum et Manticlum duces dedit. Euergetidas cum reliqua Messeniorum manu ipse etiam ad Lycæum venit. Ibi quum Aristomenis consilium de Sparta opprimenda fluxum atque irritum fuisse comperisset, assumtis ad quinquaginta sociis ex omni agmine, contra Lacedæmonios retro ad Iram duxit; (3) ubi quos prædæ reliquias persequentes offendit, male mulcavit: quumque lætos ipsorum super victoria triumphos in flebilem luctum convertisset, postremo super hostium strage occubuit. Aristomenes ad duces suos Cyllenen ut proficiscerentur edixit Messeniis, quicunque vellent coloniæ deducendæ participes esse. Dederunt omnes nomen, præterquam quos aut senectus aut viatici egestas a peregrinatione deterritos in Arcadia detinuit. (4) Ira capta finem habuit Messeniorum et Lacedæmoniorum secundum bellum, quum Athenis archon erat Autosthenes, anno primo octavæ atque vicesimæ Olympiadis, cujus victor exstitit Chionis Laco. (5) Quum ad Cyllenen convenissent Messenii hieme jam imminente, hibernandum eo in loco censuerunt. Pecuniam et annonam Elei præbuere. Vere ineunte, quonam dirigi cursum oporteret, consultare cœperunt. Censebat Gorgus Zacynthum insulam supra Cephalleniam occupandam, unde insulani e continentis terræ incolis facti, maritimis excursionibus oram omnem Laconicam infestam redderent. At Manticlus neque Messenes neque injuriarum, quas a Spartanis accepissent, memoriam retinendam; verum esse primo quoque tempore in Sardiniam, magnam et copiis omnibus circumfluentem insulam, transmittendum. (6) Interea Anaxilas ad Messenios misit, qui in Italiam eos accerserent. Rhegii hic tyrannidem, quartus ab Alcidamida, e eujus erat nepote genitus obtinebat. Commigrarat vero a Messene Alcidamidas Rhegium, post Aristodemi regis mortem, Ithome expugnata. Hic igitur Anaxilas Messenios arcessebat: quos, ubi advenerant, docuit, perpetuum sibi esse cum Zanclæis bellum; possidere autem illos uberem ac luculentum agrum, et urbem valde opportuno Siciliæ loco: quibus si potiri posset, ea se iis traditurum. Quum esset omnibus id consilium probatum, traduxit eos auxilio ipsorum Anaxilas in Siciliam. (7) Zanclen ab initio prædones tenuere: nam quum ea terræ pars deserta adhuc esset, muro incluserunt quidquid circa portum erat, inædificato castello, e quo in mare involare possent, et rursum e marinis excursionibus eo se recipere. Eorum duces fuere Cratæmenes Samius (_?_) et Chalcidensis Perieres. Ii alios quoque postea e Græcis inquilinos adsciscendos duxerant. (8) Ac tunc quidem Zanclæos Anaxilas navali, terrestri prœlio Messenii fudere: qui quum jam terra marique hinc a Messeniis, illinc a Rheginis obsiderentur, magna murorum parte dejecta, ad aras ac deorum sedes confugere. Imperabat Anaxilas, ut supplices Zanclæorum trucidarentur, reliqui cum uxoribus et liberis sub corona venderentur. (9) At Gorgus et Manticlus deprecantes, Anaxilan rogarunt, ne, quæ per summum nefas a cognatis passi essent, cogerentur ipsi adversus Græcos homines committere. Ab aris igitur excitatis impunitas fuit; fideque ultro citroque data et accepta rempublicam cum victis communicatam; mutato tamen nomine Zanclen urbem Messenen placuit appellari. (10) Hæc gesta sunt undetricesima Olympiade, qua iterum vicit Chionis Lacon, archontis munere apud Athenienses fungente Miltiade. Manticlus Herculis templum novæ coloniæ erexit. Exstat extra muros dei fanum, Herculis Manticli vocant, sumto a conditore nomine: qua ratione etiam Ammon in Africa dictus, et Babylone Juppiter Belus: hic ab Ægyptio Belo, Libyes filio; ille a pastore, qui templum dedicavit. Hoc exules Messenii modo errorum finem nacti sunt. CAPUT XXIV. _ Aristomenes, sorore et filiabus in matrimonium datis, Rhodum concedit et ibi moritur — Messenii inter Helotas relati deficiunt et in montem Ithomen secedunt — Messeniis certis conditionibus ex Ithome abire jussis Athenienses Naupactum inhabitandam dant. _ Aristomenes interea quum novæ coloniæ imperium sibi deferri passus non esset, sororem primum Hagnagoram Tharyci Phigaliensi, duas vero, quas habebat, nubiles filias, majorem natu Damothoidæ Lepreatæ, minorem Heræensi Theopompo matrimonio junxit. Delphos deinde consulendi causa profectus est: quid acceperit responsi, non traditur. (2) Eodem vero tempore venerat ad oraculum Damagetus Rhodius, Ialysi rex: ei Pythia respondit sciscitanti, unde esset potissimum uxor ducenda: ejus, qui vir esset Græcorum optimus, filiam ut duceret. Reliqua erat Aristomeni tertia filia. Hanc sibi ille legitimis nuptiis conjugem adscivit, patrem ipsius longe esse optimum Græcorum ejus ætatis omnium statuens. Et ipse quidem Aristomenes filiam Rhodum ad virum deduxit. Inde quum Sardes ad Ardyn, Gygæ filium, et Ecbatana in Medos ad Phraortem regem transmittere cogitaret, (3) morbo oppressus diem suum extremum obiit. Neque enim oportebat ullam Lacedæmoniis amplius cladem ab Aristomene inferri. Mortuo Rhodii, auctore Damageto, insigne monumentum erexere et exinde honores habuerunt. Porro quæ memorantur de iis, qui in Rhodo appellantur Diagoridæ, oriundi illi a Diagora Damageti filio, Doriei nepote, pronepote Damageti et Aristomenis filiæ, ea prætermisi, ne intempestiva scribere viderer. (4) Lacedæmonii Messenia potiti agrum omnem, præter Asinæorum fines, inter se diviserunt: Mothonen Naupliensibus paulo ante e Nauplia ab Argivis ejectis tradiderunt. (5) At Messenii, in ipso agro detenti, sunt, quum in Helotarum censum pro fortunæ suæ necessitate venissent, a Lacedæmoniis denuo defecerunt, septuagesima nona Olympiade, qua Corinthius Xenophon vicit, archontis munere Athenis fungente Archidemide. Defectionis opportunitatem hujusmodi nacti sunt. Lacedæmoniorum nonnulli ob noxam nescio quam capitis damnati, supplices ad Tænarum confugerunt: unde eos Ephori ab ara abstractos interfici jusserunt. (6) Hoc piaculum violatorum in templo Neptuni supplicum, eversa funditus urbe, ex ira ejusdem numinis luerunt Spartani. Ejus calamitatis tempore inter Helotas veterum Messeniorum reliquiæ in Ithomen montem secessere. Adversus eos Lacedæmonii omnia sociorum auxilia, et cum Atheniensium copiis Miltiadæ filium Cimonem, publice sibi amicum et hospitem, accierunt. Sed quum in suspicionem rerum novarum apud eos venisse videantur Athenienses, eos paullo post ab Ithome Spartani avocarunt. (7) At illi, ubi fidem sibi non haberi senserunt, cum Argivis amicitia conciliata, Messeniis iis, qui in Ithomes obsidione certis fœderis conditionibus dimissi fuerant, Naupactum Locris, qui ad Ætoliam Ozolæ nominantur, ademptam, dederunt incolendam. Saluti fuit Messeniis ex Ithome decedentibus loci natura. Præmoniti præterea fuerant Lacedæmonii Delphici Apollinis oraculo, piaculum grave admissuros, si Jovis Ithomatæ supplices violassent. Sub certis itaque conditionibus illi e Peloponneso dimissi sunt. CAPUT XXV. _ Messenii Naupactum incolentes Œniadis in Acarnania bellum inferunt, eorumque urbem capiunt — proximo anno Acarnanes omnes aggrediuntur Messenios qui Œniadis sunt — Messenii prœlium committunt cum Acarnanibus — obsidentur et urbe relicta Naupactum se recipiunt. _ Neque vero accepta ab Atheniensibus Naupacto eique urbi circumjecto agro acquieverunt. Vehemens enim incessit cupido suis rebus gestis ditionem non spernendam acquirendi. Quare quum scirent Œniadas Acarnanum gentem opimum agrum possidere, hostes vero sempiternos Atheniensium esse, infesto eos exercitu adorti sunt. Numero erant hosti pares, virtute multo superiores. Quare obvios acie fundunt, mox intra mœnia compulsos circumsident. (2) Ibi nihil, quod ad urbes obsidendas homines excogitarint, a Messeniis omissum: scalis admotis, desuper in urbem descendere tentabant, et subtus muris ab ima parte subfossis: adhibitæ machinæ omnes, quæ pro re ac tempore fabricari potuerunt. Dejecta itaque muri parte, veriti oppidani, ne, si per vim urbs caperetur, ipsi occiderentur, uxores et liberi sub corona venirent, icto fœdere urbem reliquere. (3) Ea et agro simul toto Messenii annum unum potiti sunt. Sequenti dehinc anno Acarnanes contractis omnibus ex urbibus copiis ad Naupactum oppugnandam primum copias ducere in animo habuerunt. Verum id postea consilium repudiarunt, quod iter sibi faciendum per Ætolos videbant, quibuscum assiduas exercebant inimicitias. Præterea Naupactiis, id quod res erat, in promptu classem esse suspicabantur: pedestribus vero duntaxat copiis non satis fore se armatos videbant contra eos, qui maritimas etiam opes haberent. (4) Mutato itaque consilio, omnem belli impetum in Messenios, qui in Œniadis erant, convertere. Ad oppidum igitur obsidendum omnia comparabant, quod adduci non poterant ut crederent tantam hominum paucitatem contra universam Acarnanum gentem pugnare ausuram. Ipsi quoque Messenii, etsi frumenta et alia quæ ad longiorem obsidionem sustinendam usui forent, contraxerant, (8) decreverunt non exspectata obsidione justo prœlio belli fortunam experiri. Neque enim decere se arbitrabantur, qui Messenii essent, neque virtuti, sed fortunæ Lacedæmoniorum succubuissent, Acarnanicæ turbæ tumultu terreri. Memoria repetebant Atheniensium quoque in Marathonicis campis strenuum facinus, qui trecenta Persarum millia deleverant, decem ipsi millibus pauciores. (6) Acie itaque cum Acarnanibus decernendum duxerunt. Pugnam memoriæ proditum hoc commissam modo. Quum essent hominum multitudine longo intervallo superiores Acarnanes, facile Messenios ex omni fere parte cinxerant præter tergum, qua portis obverterant quaque de muris oppidani alacriter hostem arcebant. Hic igitur cingi non poterant: sed frontem et latera circumdata Acarnanes missilibus acriter urgebant. (7) At Messenii in quam partem conversi incubuissent, hos cædentes, illos vulnerantes, hostium agmen turbabant. Perrumpere et in fugam hostem vertere idcirco non potuerunt, quod qua parte Acarnanes laxari manipulos videbant, concursu facto locum per vim occupabant. (8) Quodsi repulsi Messenii alio impressionem fecissent, itidem rejecti nihilo plus proficiebant. Præsto enim erant qui suis opem ferentes penetrare hostem coarctata acie non paterentur. Eo fiebat ut ad breve spatium loco Acarnanes pellerentur, Messenii vero irruente multitudine concedere cogerentur. Anceps fuit usque ad extremum diei prœlium. Nocte ea, quæ consecuta est, quum a proximis urbibus supplementum Acarnanibus missum esset, recipientibus se intra mœnia Messeniis, ad obsidionem res deducta. (9) Ac nihil illi quidem metuebant, ne aut hoste muros transcendente aut a suis deserta statione urbs vi expugnaretur: illud calamitati fuit, quod intra mensem octavum omnis commeatuum copia exhausta fuerat. De muris tamen hostem illudentes, ne si in decimum quidem annum obsidio traheretur, defutura sibi cibaria jactabant. (10) Jam vero sub primæ quietis tempus clam Œniadarum portis egressi hostem tamen fallere non potuerunt. Quare conserere iterum manus coacti circiter trecentos de suo agmine amisere, majorem ipsi hostium numerum cediderunt. Mox via sibi per medios Acarnanas facta, Ætolorum regionem attingebant sibi amicorum, et per eam salvi Naupactum pervenerunt. CAPUT XXVI. _ Messenii odium in Lacedæmonios præcipue in bello Peloponnesiaco exserunt — a Lacedæmoniis Naupacto ejiciuntur et in Siciliam ac Rhegium, plurimi ad Euesperitas Libyæ abeunt — Messeniis reditus in Peloponnesum portenditur — post pugnam ad Leuctra Messenii a Thebanis in Peloponnesum revocantur — Epaminondæ somnium de regione Messeniis revocatis assignanda — Epiteles somnio monitus Aristomenis depositum reperit. _ Et in posterum quidem omne tempus magno ac pertinaci in Lacedæmonios odio Messenii ardebant, quod inprimis Peloponnesiaci belli temporibus præ se tulerunt. Nam et Naupactum copiarum receptaculum, unde in Peloponnesum incursiones fierent, Athenienses habuere; et oppressos in Sphacteria Spartanos Messeniorum e Naupacto funditores una cum Atheniensibus de medio sustulerunt. (2) Quamobrem superatis ad Ægospotamos Atheniensibus, Messenios Naupacto quoque Lacedæmonii ejecere, navali prœlio victos. Hi profugi partim in Siciliam, partim Rhegium se ad propinquos suos contulere: maxima vero eorum pars ad Euesperitas Libyæ populos profecti sunt: nam quum hi barbarorum finitimorum bello premerentur, in civitatum suarum communionem omnes, quæ Graci essent nominis, accersebant. Ad hos igitur pars major Messeniorum abiit, quos ducebat Comon, quo item duce copiarum ad Sphacteriam usi fuerant. (3) Deinde anno fere uno ante Leuctricam Thebanorum victoriam divinitus Messeniis in Peloponnesum reditus promissus est. Primum enim Messanæ ad fretum Herculis sacerdotem narrant per somnium sibi visum videre Herculem Manticlum in montem Ithomen ab Jove ad hospitium vocari. Porro in Euesperitis somniavit Comon, congredi se cum matre jampridem mortua, et illam statim a congressu revixisse. Et is quidem adhuc speraverat, quum jam multum possent Athenienses navalibus copiis, Naupactum se recepturos: at enim Messenen restitutum iri somnia promittebant. (4) Accidit enim non ita multo post, ut Lacedæmonii ad Leuctra debita jam pridem fato clade affligerentur: quandoquidem Aristodemo Messeniorum regi oraculum aliquando redditum est, cujus hæc erat extrema clausula: Utere sorte tua: fatum hos nunc, nunc agit illos. Significabat scilicet, ipsum tunc et Messenios male rem gesturos; suum vero fatale malum ipsam etiam Lacedæmonem olim esse experturam. (5) Victores igitur Thebani, perculsis ad Leuctra Lacedæmoniis, in Italiam et Siciliam, ad Euesperitas etiam usque, et quocunque Messenii profugi venissent, dimisere legatos, qui eos in Peloponnesum revocarent. Atque hi citius et alacrius quam potuit sperari quum pristinæ patriæ desiderio, tum Spartanorum sempiterno odio incitati concurrerunt universi. (6) Dubius erat animi Epaminondas, ubinam eos consistere juberet. Neque enim facile videbatur urbem condere, quæ satis foret contra Lacedæmoniorum opes munita: et simul non satis novæ urbi idoneum in Messenico agro locum reperiebat. Ipsorum certe Messeniorum animus ab Andania et Œchalia instauranda abhorrebat, quod in utroque loco iniquissima fuissent usi fortuna. Hæc capiendi consilii difficultas quum valde Epaminondam sollicitum haberet, adstitisse ei noctu in somnio dicitur vir senex, antistitis ornatu, hac eum appellans oratione: «Tibi quidem quodcunque armis expetiveris decus partum dabo; nomenque tuum et gloriam, Thebane dux, quum hominum cœtus reliqueris, immortalitati consecrabo: tu modo Messenios in patriam ad suos penates reduc. Placata enim jam est Castorum ira, quam læsi in illos foverant.» (7) Hæc ille Epaminondæ. Jam vero Epiteli, Æschinis filio, quem Argivi delegerant qui et suis præesset copiis et Messenen restitueret, nocturnum illud idem visum denuntiavit, ut, quo loco in Ithome smilacem et myrtum vidisset, humum inter eas stirpes mediam fodiens, anum æreo clausam thalamo jam graviter affectam et prope animam agentem eximeret. Epiteles ubi primum illuxit, ad eum, qui indicatus fuerat, locum veniens æneam urnulam effossa terra offendit. (8) Hanc ille statim ad Epaminondam detulit: cui quum somnii imaginem exposuisset sui, jussit ille amoto operculo, quid in ea reconditi esset, intueri. Ille sacris operatus, votisque ei nuncupatis, a quo somnium exstitisset, vasculum aperuit. In eo volumen reperit ex albo plumbo in tenuissimas laminas sparso, libri forma; in quo perscripta erant magnarum Dearum initia. Hoc illud fuit depositum, quod eo loco defoderat Aristomenes. Illum vero, qui dormientibus Epiteli et Epaminondæ per nocturnum visum obversatus est, Cauconem fuisse aiunt, qui Andaniam olim Athenis profectus ad Messenen Triopæ filiam venerat. CAPUT XXVII. _ De causa iræ Dioscurorum in Messenios — Bacidis vaticiniis et initiorum ratione a sacerdotibus literis consignata — Epaminondas ad urbem Messeniis condendam omnia parat — sacris solenniter factis urbs exstruitur et Messene vocatur, aliaque oppida a Messeniis restituuntur — de tempore reditus Messeniorum in Peloponnesum eorumque exilii diuturnitate cum aliarum gentium exilio collata. _ Iræ quidem Castorum in Messenios, antequam ad Stenyclerum pugnatum est, initium ex hujusmodi, quantum ego conjectura assequi possum, exstitit causa. Adolescentuli duo, Panormus et Gonippus, Andanienses, ætate ac forma florentes, a primis annis usu et consuetudine prope domestica conjuncti in Laconiæ fines populandi causa simul excurrere soliti fuerant. (2) Forte Lacedæmonii per festos Castoris et Pollucis dies, post solenne epulum in ipsis castris compotationibus se ac lusibus oblectabant. Ibi Gonippus et Panormus in albis tunicis et purpureis lacernis, equis pulcherrimis invehentes, pileos capite gestantes, hastas manibus tenentes, de improviso se Lacedæmoniis ostendere. (3) Illi Castores esse rati, qui sacris interesse suis voluissent, adorabundi occurrerunt, eorum sibi numen precibus implorantes. At juvenes ubi primum in medios recepti sunt, tumultum et stragem, modo hos, modo illos hastis ferientes, ediderunt; atque inde, violatis per contemptum et contumeliam Castorum sacris, Andaniam reverterunt. Hinc orta, opinor, Castorum in Messenios ira. Tunc vero, ut Epaminondæ nocturna illa imago persuaserat, non amplius Castores Messeniorum reditui refragabantur. (4) Inprimis vero Bacidis Epaminondam carmina moverunt ut Messenen restitueret. Hujus Bacidis, quem Nympharum afflatu divinasse tradunt, et aliis Græciæ populis edita vaticinia celebrantur, et hoc exstat de Messeniorum reditu: Amittet florem imperii tunc Sparta nitentem, atque omni rursus Messene habitabitur ævo. Quin et Iræ oppressionem, quo esset modo eventura, compertum habeo Bacin prædixisse, cujus prædictionis hic exstat versus: Quique a Messene sonitu atque canalibus icta. Repertam initiorum rationem in commentarios retulerunt certi homines e sacrificulorum gente. 5. Epaminondas ubi condendæ urbi, quam nunc Messenii tenent, judicio suo locum maxime idoneum cepit, vates consuluit, numquid esset ea regio diis cordi futura. Qui quum renunciassent secunda esse exta, expediri ad urbis exædificationem omnia jussit, lapides comportari, adesse homines in metandis viis et angiportis, profanis ac sacris ædibus exstruendis, murorum ambitu designando, murisque ipsis ædificandis sollertes. (6) Posteaquam in promptu omnia fuere, quum hostias ad sacra facienda exhibuissent Arcades, rem divinam Epaminondas ac Thebani omnes Baccho et Apollini Ismenio patrio ritu fecerunt: Argivi Junoni Argivæ et Jovi Nemeo; Messenii Jovi Ithomatæ et Castori ac Polluci; sacerdotes Messeniorum magnas Deas et Cauconem coluerunt. Invocati etiam sunt ab universis heroes, ut reverterentur sedesque cum ipsis haberent communes, nominatim Messene Triopæ filia ante omnes: tum Eurytus et Aphareus eorumque filii: de Herculis vero posteris Cresphontes et Æpytus: præ ceteris consentiente omnium voce invocatus Aristomenes est. (7) Atque eum quidem sacrorum cæremoniis et votorum nuncupationibus diem transegere. In sequentibus murorum ambitum excitarunt. Intra eum domos et templa erexere. Atque hæc quidem fecere, cantibus aliis repudiatis, ad Bœotiæ et Argivæ tibiæ modos. Et tunc maxime in musicis certaminibus Sacadæ et Pronomi cantica cœpta sunt usurpari. Urbi ipsi MESSENE nomen inditum. Restituerunt alia etiam oppida. (8) Nauplienses Mothone non sunt ejecti: Asinæis quoque sua finium jura conservata. His gratiam habuere, quod Lacedæmoniis auxilia contra se non misissent: at Naupliensibus, quod Messeniis in Peloponnesum reversis munera, quæ suppetebant, obtulerant, et tum divinum numen assiduis votis pro Messeniorum reditu, tum Messenios ipsos crebris precibus pro salute et incolumitate sua sollicitarant. (9) Rediere in Peloponnesum Messenii, resque suas postliminio recepere ducentis et octoginta septem annis post Iræ expugnationem, Dyscineto Athenis magistratum archontis gerente, Olympiadis centesimæ secundæ anno tertio, qua Damon Thuris victor iterum renunciatus est. Non breve omnino tempus Platæenses etiam patria profugi caruere; non breve Delii, quum suis ab Atheniensibus ejecti sedibus Adramytteum coloniam deduxere. (10) Jam vero Orchomenii Minyæ post Leuctricam pugnam a Thebanis Orchomeno expulsi a Philippo Amyntæ filio in Bœotiam tandem reducti sunt; et ab eodem Platæenses. Thebanos ipsos, quum Thebas evertisset Alexander, non multis post annis Cassander Antipatri filius urbe instaurata restituit. Ex his, quos recensuimus, populis etsi Platæenses diutissime omnium exularunt, duarum tamen ætatum spatium non excesserunt. (11) Verum Messenii trecentos ferme annos extorres e Peloponneso errarunt: quo temporis decursu et patrios ritus constantissime retinuere et Doricam linguam nihil prorsus immutarunt, quin ejus proprietatem omnium Peloponnesiorum accuratissime ad nostra usque tempora conservarunt. CAPUT XXVIII. _ Lacedæmonii, Thebanis in bello Phocico occupatis, Messeniis denuo bellum inferunt — Messenii cum sociis resistunt et tandem cum Philippo Macedonum rege societatem jungunt — Messenii Elidem dolo occupant — de simili et aliis in Homero strategematibus. _ Post reditum pacata aliquamdiu a Lacedæmoniis fuere Messeniis omnia, quod scilicet Thebanorum metu et Messenen jam restitutam et Arcadas in unam congregatos civitatem armis lacessere non sunt ausi. Postea vero quam Phocense bellum (quod etiam Sacrum est appellatum) abduxit extra Peloponnesum Thebanos, pristina confidentia subnisi a bello Messeniis inferendo se continere non poterant. (2) At hi Argivorum et Arcadum auxiliis freti bellantibus resistebant. Sed Atheniensium opem quum implorassent, responderunt illi, non esse ullo pacto se cum illis in Laconiæ fines invasuros: si priores arma intulissent in Messeniam Lacedæmonii, ad sua defendenda se sociis non defuturos polliciti sunt. Cum Philippo post hæc Messenii, Amyntæ filio, Macedonum rege, societatem junxerunt. Quæ res, ut ipsi dicunt, effecit ut pugnæ ad Chæroneam, etsi fuit illa Græcis omnibus communis, non interfuerint. Non tamen contra Græcos ut bellarent, in animum sibi unquam induxerunt. (3) Jam vita perfuncto Alexandro, quum iterum Græci contra Macedonas arma cepissent, et ipsi sua in eo bello munia obiere, sicuti et ante, quum de Atheniensium rebus ageremus, exposuimus. Contra Gallos autem, recusante Cleonymo Lacedæmoniorum rege cum ipsis inducias pacisci, cum Græcis non pugnaverunt. (4) Non multo post Elidem Messenii tum bellicis artibus, tum aperta vi occuparunt. Nam quum Elei ab antiquissimo inde tempore legum justitia et æquabilitate ceteros Peloponnesios anteissent, postremo quum Philippus Amyntæ filius iis, quas ante enumeravimus, calamitatibus reliquam Græciam afflixisset, Elidis etiam primores pretio sollicitavit. Igitur seditionibus primum inter se Elei laborare cœperunt, atque ad arma, ut fertur, processerunt. (5) Hinc proclivius jam in majora odia invicem ruituri erant, quum et Lacedæmoniorum causa inter se dissiderent et alioquin ad civile bellum res spectaret. De Eleorum statu certiores facti Lacedæmonii, auxilia statim mittenda partium suarum studiosis censuerunt. Ac dum illi quidem delectu habendo et ordinibus describendis tempus terunt, interea e Messeniis lectissimi quique ad mille ferme homines raptim, clypeis Laconica insignia præferentes, Elidem veniunt. (6) Eos intra mœnia Spartanorum factio, rati auxiliares suos adesse, receperunt. Sic oppido potiti Messenii eos, qui Lacedæmoniis studuerant, urbe expulerunt, et iis, qui suarum erant partium, urbem tradidere. (7) Usurparunt illi quidem sati opportune commentum Homericum. Nam et ille in Iliade Patroclum memoravit arma Achillis indutum, in hostium se aciem intulisse: quumque Trojani ad pugnam redisse Achillem putassent, conturbatos esse qui in prima acie steterant. Sunt et alia callide ab Homero excogitata militaria consilia: uti quum duos pro uno speculatores narrat ex Græcorum castris noctu ad Trojanos venisse; hominem postea specie transfugam, re speculatorem, Ilium missum ad exploranda hostium consilia. (8) Ad hæc, dum militaris Trojanorum ætas facto agmine esset ad prœlium exitura, ad urbis vel juniores, vel grandiores natu, quam ut essent ad pugnandum idonei, custodiam disponit. Idem vero in Græcorum castris jubet eos, qui vulneribus acceptis pugna excesserint, ne omnino nihil agant, integros armare. Sic Homeri carmina in omni re hominibus fuerunt utilia. CAPUT XXIX. _ Demetrius, Philippi filius, cum Macedonibus Messenen invadit — cur Messenii Achæorum concilio sese non junxerint — Megalopoli a Cleomene capta, Messenii Philopœmenem cum Arcadibus excipiunt ac dein Spartam cum sociis expugnant — Nabis, Lacedæmoniorum tyrannus, Messenen occupat et certis conditionibus discedit — Achæi de Messeniis questi iis bellum inferunt — Philopœmenem vivum capiunt Messenii et iterum Achæorum communi annumerantur. _ Non multis post captam Elidem annis Demetrius Macedonum rex, Philippi filius, Demetrii majoris nepos, Messenen ditioni suæ subjecit. Multa nos quidem, quæ insolenter egit Perseus in Philippum et Demetrium Philippi filium commemoravimus qua in parte in Sicyoniorum rebus versata est historia. Quemadmodum vero Messene a Demetrio occupata fuerit, nunc exponam. (2) Laborabat Philippus pecuniæ egestate, qua carere nullo pacto poterat. Eam ob rem cum aliquot navibus Demetrium in Peloponnesum mittit. Is in portum quendam appulit Argivorum finium, non sane celebrem: inde vero raptim itinere maxime compendiario ad Messenen duxit; et collocato quidem in agminis fronte omni, quod forte habuit, levis armaturæ genere, qui viarum Ithomen ducentium non erant ignari, clam ante diluculum transcendit muros, qui medii inter arcem Ithomes et urbem ipsam fuere. (3) Orta jam luce, quum sensissent Messenii se oppressos, in tam gravi periculo trepidantes suspicari primum se Lacedæmoniorum fraude captos. Quare veteri in Spartanos odio incitati, nihil vitæ parcentes, acriter pugnam capessebant. Ubi vero ex ipsa armorum specie et oris sono Macedonas et Demetrium ipsum agnoverunt, ingenti sunt perculsi terrore. Cogitabant enim fore sibi jam negotium cum gente ad omnes belli artes paratissima, quæque adversus quodvis hostium genus fortuna semper usa fuisset secundissima. (4) Impendentis tamen mali magnitudo virtutem ultra vires auxit; et simul ad bene sperandum animos illud erexit, quod ex tam longo temporis intervallo non absque deorum consilio redire sibi in Peloponnesum liciturum fuisse judicabant. Et oppidani ergo ira ac robore impletis animis in Macedonas tendebant, et arcis præsidia e superiore loco urgebant. (5) Et illi quidem initio tum virtute, tum rei militaris scientia alacriter resistebant: postremo, ut qui ex itinere fessi erant, hinc viris urgentibus, illinc feminis tegulas et lapides ejaculantibus, fugam effusissimam fecere. Multi e saxis pendentibus (ea enim parte maxime prærupta est Ithome) præcipites periere: pauci abjectis armis incolumes evaserunt. (6) In Achæorum concilium idcirco Messenii non iere, ut mea fert opinio, quod quum ultro misissent auxilia bellantibus cum Pyrrho Æacidæ filio Lacedæmoniis, eoque beneficio jam prope inter ipsos pacata essent omnia, illud cavendum putabant, ne, si in Achæorum, qui aperti erant Spartanorum hostes, concilium se conscribi postulassent, veteres inimicitias renovasse viderentur. (7) Ac illud quidem Messenios, opinor, non fefellit, quod ipsi in mentem mihi venire potuerit: cogitasse eos, etiamsi cum Achæis non fecissent, per se tamen Achæos Lacedæmoniorum hostes fore. In Achaico enim concilio Argivi et Arcades non parum habebant loci. Verum et ipsi se cum Achæis Messenii post longi temporis cunctationem conjunxere. Neque ita multo post Cleomenes Leonidæ filius, Cleonymi nepos, per inducias Arcadum Megalopolin cepit. (8) In ea qui deprehensi fuerunt partim sunt in expugnatione interempti. Qui vero cum Philopœmene Craugidis filio effugere (quæ multitudo duæ amplius Megalopolitanorum partes fuere), eos Messenii apud se recepere, quum ob veterum erga se meritorum memoriam, quibus jam Aristomenis temporibus fuerant ab Arcadibus provocati, tum vero ut gratiam parem referrent pro eo, quod ab illis in Messene restituenda adjuti fuerant. (9) Est ita comparatum natura, ut rerum humanarum vicissitudo huc illuc omnia transferat. Nam et Arcadibus, Messenii vicissim salutis auctores fuere: et (quod magis præter opinionem accidit) Arcadas rursus Spartæ capiendæ Messeniis socios fortuna esse voluit. Quum enim collatis signis cum Cleomene ad Sellasiam dimicassent, mox Aratum Achæorum ducem secuti Spartam expugnarunt. (10) Vixdum erant Lacedæmonii Cleomenis dominatu liberati, quum Machanidas tyrannus est exortus; quo sublato, Nabis dominationem invasit. Is quum non privatas solum, sed etiam sacras ædes spoliasset, brevi ingentem coegit pecuniam: et ex ea copias sibi comparavit. Hic ipse Nabis quum Messenen occupasset, Philopœmen et Megalopolitani eadem nocte præsto fuere; quorum interventu cedere tyrannus coactus sub certis fœderis conditionibus abiit. (11) Achæi postea injuria nescio qua se provocatos questi omni ope sua bellum Messeniis intulere. Ac primum quidem agrum pervastarunt: deinde sub ipsum messis tempus, collectis undique copiis, iterum irrumpere in Messeniam conati sunt. At Dinocrates, qui summæ tunc reipublicæ præerat, cuique populi suffragiis exercitus imperium decretum fuerat, occupatis angustiis, qua aditus in Messeniam patebat Arcadibus, Lycortæ Achæorum ducis inceptum effecit ut irritum esset: cum Messeniis enim et finitimorum auxiliis occurrens hostem facile repulit. (12) Quin et Philopœmenem, qui cum paucis equitibus multo post Lycortæ agmen tempore venerat, nec adhuc de ipsorum rebus audisse quidquam poterat, pugna e superiore loco prospere facta vicere ac vivum cepere Messenii. Quo autem modo captus fuerit Philopœmen, et quis ejus vitæ finis, in eo, qui est de Arcadum rebus, libro posterius enarrabimus. Ii certe e Messeniis, quorum suasu est ille vir interfectus, meritas pœnas luere; ac rursus ipsa Messene in Achæorum partes concessit. 13. Adhuc varia Messeniorum infortunia stylo sum persecutus, et quemadmodum eos fortuna sua procul a Peloponneso in ultimas terras actos postliminio in pristinas reduxerit sedes, commemoravi: hinc ad agri urbisque partes explicandas orationem convertam. CAPUT XXX. _ Descriptio Messeniacæ regionis et urbium — Abia urbs — Pharæ et quæ ad ejus conditoris, Pharis, genus pertinent — de Fortunæ nomine primum ab Homero commemorato — de primo Fortunæ signo, polo capiti imposito et Amaltheæ cornu exornato. _ Ætate nostra in Messenia exstat Abia oppidum ad mare, a saltu Chœrio stadia haud amplius viginti dissitum. Iren olim vocatam ferunt, et de septem illis urbibus unam fuisse, quas Agamemnon apud Homerum se daturum Achilli pollicetur. Hyllo autem et Dorieo ab Achæis bello superatis, Abiam tradunt Gleni Herculis filii nutricem in hanc Iren commigrasse: ibique domicilio suo constituto, Herculi templum dedicasse: quare Cresphontem postea, quum grato pioque animo memoriam feminæ celebraret, et alios ei honores habuisse, et urbem mutato nomine Abiam appellari voluisse. Herculis quidem in ea urbe et Æsculapii templa valde illustria exstant. (3) Abia distant Pharæ stadia octoginta. In ipsa via salsa aqua est. Messenios, qui Pharas tenent, Augustus Imperator Laconico nomini adjunxit. Ejus oppidi conditorem celebrant Pharin, Mercurio et Phylodamea Danai filia genitum. Pharin nullam virilem sobolem, filiam unicam Telegonen reliquisse aiunt. Ejus gentilitatis insequentem seriem in Iliade percensuit Homerus: Diocli geminos fuisse, Crethonem et Ortilochum: Dioclem ipsum Ortilocho Alphei filio ortum. De Telegone mentionem prorsus nullam fecit. Ea, si Messenios audiamus, Ortilochum Alpheo peperit. (3) Audivi etiam illud, quum Pharis essem: præter geminos filiam Diocli fuisse Anticleam: ex ea et Machaone Æsculapii filio Nicomachum et Gorgasum natos: Pharis eos permansisse et Diocle mortuo regnum adisse. Creduntur illi hac etiamnum ætate morbis laborantes et aliqua captos corporis parte sanare; eoque nomine in eorum fanum victimas sacrorum causa et donaria mittunt. Habent etiam Fortunæ fanum Pharætæ cum perveteri signo. (4) Ac Fortunæ quidem poetarum primus (quod sciam) mentionem fecit Homerus hymno in Cererem, quum et alias Oceani filias, et Tychen (_Fortunam_) etiam ipsam, tanquam Oceani filiam, ludentes cum Proserpina fecit, his versibus: Una omnes vario per prata comantia flore, candida Leucippe, Phænoque, Electra, et Ianthe, Melobosis, Tyche et Ocyrhoe præsignis ocellis. (5) De ea nihil præterea memoravit, neque illam omnino dearum esse maximam dixit, penes quam sint rerum humanarum momenta omnia, quum idem tamen poeta in Iliade bellantibus Minervam et Enyo duces præfecerit; Dianam feminis parturientibus verendam esse dixerit; Veneri autem nuptiarum curam attribuerit. Verum de Fortuna nihil ille plus, quam ante dictum est, memoriæ prodidit. (6) Bupalus autem, templis ædificandis et simulacris fingendis admodum sollers, quum Smyrnæis Fortunæ signum faceret, omnium, quos ipsi cognoverimus, primus capiti deæ polum imposuit; altera vero manu Amaltheæ quod Græci appellant cornu tenentem fecit. Ad hunc ille modum Fortunæ munera declaravit. Mandavit post hunc et alia de Fortuna versibus Pindarus, et eam Pherepolin (_urbes ferentem_) vocavit. CAPUT XXXI. _ De Apollinis luco Carnio — urbe Thuriatarum — vico Calamæ, loco Limnæ dicto ac fontibus Pamisi fluvii — urbe Messeniorum sub Ithome sita — Messenes muri cum aliarum urbium muris comparati, aliaque memoranda — de Laphriæ Dianæ cultu et Diana Ephesia — Curetum æde — signis memorandis in Æsculapii templo — Messenes templo et picturis in eo. _ Non longe a Pharis lucus est Apollinis, Carnii nomine; et in eo perennis aquæ fons. Absunt a mari Pharæ stadia ferme sex. Hinc ad ejusdem Messeniæ mediterranea contendentes stadia procul circiter octoginta Thuriatarum urbs excipit. Hanc ab Homero versibus Antheam appellatam putant. Spartanorum autem civitati Thuriam subjecit Augustus. Nam quum is cum Antonio civile bellum gereret, Antonii quidem sectam eum aliis Græcis Messenii idcirco secuti sunt, quod Augusti partes juverunt Lacedæmonii, (2) Quocirca victor Augustus e Messeniis et reliquis, qui contra eum in acie steterunt, levius alios, alios gravius mulctavit. Thuriatæ ipsi ex oppido, quod antiquitus in excelso fuit tumulo, in planitiem descendere. Non tamen superiorem urbem omnino deseruere: nam et collapsorum murorum adhuc reliquiæ cernuntur, et templum exstat, quod deæ Syriæ dicitur. Campestrem urbem fluvius præterlabitur Aris nomine. (3) In ora interiore Calamæ vicus et Limnæ regiuncula est. In hac Limnatidis Dianæ ædes: quo loco Spartæ regem Teleclum occisum fama prodidit. (4) Qua e Thuria Arcadiam fere versus iter est, fontes habet Pamisus amnis; quorum aquæ infantium morbis medentur. Jam vero ab his fontibus ad lævam digressis ad stadia ferme quadraginta, Messeniorum sub Ithome urbs est: ea non Ithome solum, sed qua ad Pamisum excurrit, monte Eua incingitur. Huic monti a bacchantium voce Euoe nomen inditum ferunt, quum hoc primum in loco et ipse Bacchus, et quæ eum comitabantur feminæ sic inclamasse credantur. (5) Qui urbem Messenen ambiunt muri, toti e lapide structi sunt: ex iis turres et propugnacula eminent. Babylonis quidem muros, aut qui Memmonii dicuntur Susis in Perside, neque vidi, neque cujusmodi sint, de quoquam, qui ipse viderit, audivi: quas vero urbes muris munitissimas ipse viderim, Ambrosos est Phocica, Byzantium et Rhodos; eæ tamen murorum munitionibus cum ipsa Messeniorum urbe comparandæ non sunt. (6) In foro Jovis est signum Servatoris, et aquæ ductus, cui nomen Arsinoe, a Leucippi videlicet filia. Defluit in eum aqua de fonte, quem Clepsydram vocant. Delubra deorum duo, Neptuni et Veneris, et, quod memoria maxime dignum est, Deûm matris e Pario lapide signum, Damophontis opus, qui Olympiæ etiam Jovem solutis jam eboris compagibus ad unguem exactissime coagmentavit: quare sunt ei ab Eleis honores habiti. (7) Fecit idem Damophon eam quam Laphriam Messenii nuncupant: cujus ob hanc causam sancita est religio. Calydonii Dianam inprimis colunt, apud eos cognomento Laphriam. Ejus cæremonias et cognomen a Calydoniis recepere Messenii, quum, Naupacto ab Atheniensibus accepta, Ætolis essent finitimi. Habitum deæ alio loco exponam. Laphriæ autem nomen Messenii et ex Achæis Patrenses soli usurparunt. (8) Ephesiam quidem Dianam urbes prope cunctæ eodem celebrant cognomine: et privatim viri præ ceteris eam diis prosequuntur honoribus. Causæ vero sunt ex mea opinione et Amazonum gloria, quas fama fert deæ simulacrum erexisse, et quod ab antiquissimis temporibus templum illud fuerit conditum. Tria præterea ejus celebritatem auxerunt: magnitudo primum templi, quod cetera omnia hominum opera anteit; Ephesiorum deinde civitatis splendor; et ipsa postremo dea claritas. (9) Habent Messenii Lucinæ etiam delubrum cum marmoreo signo. Proximum est Curetum ædes, in qua cujusvis generis animalia pariter immolant. Facto enim a bobus et capris sacri initio ad aves descendunt, quas in flammas porriciunt. Magna etiam cum religione Cereris ædes celebratur, et Castorum simulacra Leucippi filias rapientium. Est vero superius jam a me expositum, controversiam esse Messeniis cum Lacedæmoniis, ab utris Castores oriundi sint, eosque utique sibi Messenios vindicare. (10) Plurima vero et quæ spectentur dignissima habet signa apud Messenios Æsculapii fanum. Seorsum enim dei ipsius et ejus liberorum simulacra; seorsum, Apollinis, Musarum et Herculis posita sunt. Suum inter cetera locum habent urbs Thebana, Epaminondas Cleommidis (_Polymnidis_) filius, Fortuna, et Diana Lucifera. Horum quæ marmorea sunt, fecit Damophon, quem unum e Messeniis statuarum artificem novimus non indignum cujus mentio fiat. Epaminondæ effigies e ferro est: eam alius omnino opifex fecit, non Damophon. (11) Templum etiam exstat Messenes Triopæ filiæ, cujus ex auro et Pario marmore factum est signum. In postica templi ejus parte picti sunt qui in Messenia regnarunt ante Dorum in Peloponnesum adventum, Aphareus videlicet et filii. Post Heraclidarum vero reditum Cresphontes, unus et ipse de Dorum ducibus. De iis vero, qui Pylum tenuerunt, Nestor et ejus filii Thrasymedes et Antilochus. His enim, quod natu maximi fuere, honos inprimis est habitus, eoque maxime, quod bello Trojano interfuerunt. (12) Pictus est etiam Leucippus Apharei frater, et cum eo Hilaira, et Phœbe: Arsinoe præterea, et ipse, Arsinoe quidem natus, uti prædicant Messenii, Æsculapius, et Machaon et Podalirius. Nam et illorum clarum fuit Trojano bello nomen. Has omnes imagines pinxit Omphalion, Niciæ Nicomedis filii discipulus, quem et servisse Niciæ, eique in deliciis fuisse nonnulli tradiderunt. CAPUT XXXII. _ De signis Hierothysii ita dicti a Messeniis ac gymnasio et signis in eo — Æthida a Messeniis ut heroe culto — Aristomenis sepulcro et sacris, quæ ibi fiunt — Aristomene mortuo ad Leuctra pugnante — Thebanorum de Aristomenis clypeo narratio. _ Quæ vero ædes apud Messenios Hierothysion vocatur, habet deorum omnium signa, quorum in Græcia sancitæ religiones sunt. Inter ea ænea est Epaminondæ effigies. Dedicati etiam sunt tripodes vetusti, quos ἀπύρους appellat Homerus. Jam vero quæ in gymnasio signa sunt, opera Ægyptiorum (_?_) artificum sunt, Mercurius, Hercules, Theseus. Hos enim tum Græci universi, tum barbaræ nationes multæ, circa gymnasia et in palæstris colere solent. (2) Æthidam etiam reperi, hominem quam ego sum natu majorem, cui tanquam heroi a Messeniis honores habentur, quod egregie pecuniosus fuerit. Alii Messeniorum non negant quidem præclaram et luculentam pecuniam Æthidæ fuisse, pernegant vero eum, cujus erecta fuerit super columna statua, divitem illum Æthidam fuisse, sed avum ei cognominem, quo duce Messenii olim Demetrium Philippi filium, quum noctu insperatissimo impetu Messenen oppressisset, repulere. (3) In eodem gymnasio Aristomenis visitur monumentum, quod minime esse dicunt cenotaphium. Et percunctanti quidem mihi, quonam modo ejus ossa obtinuerint, responsum est, Rhodo se ea arcessivisse et Pythii Apollinis jussu esse reddita. Insuper sacri, quod ad eum tumulum solenni ritu fiat, mihi cæremonias exposuerunt. Heroicis sacris destinatum taurum ad pilam non procul a sepulcro alligant. Is quum ferox et vinculorum sit insolens, evadere conatur: quodsi, dum tumultuatur et exsilit, pila moveatur, secundum id est Messeniis omen; sin prorsus immota ea pila steterit, calamitatem sibi aliquam portendi interpretantur. (4) Interfuisse vero Aristomenem, quanquam ex hominum cœtu excesserat, etiam Leuctricæ pugnæ, et auxilio Thebanis fuisse, et ejus maxime opera magna ista clade afflictos Lacedæmonios prædicant. Enimvero primos omnium Chaldæos et Indorum magos memoriæ prodidisse novi, esse hominum animos immortales. Assensi deinde sunt eis tum alii Græcorum, tum omnium maxime Aristonis filius Plato. Id si communi hominum opinione comprobetur, etiam illud credi possit, Aristomenis in Lacedæmonios odium in omne posterum tempus perdurasse. (5) Non alienum certe est a Messeniorum oratione quod aliquando Thebis audivi, etsi non congruit omni ex parte utriusque gentis sermo. Aiunt itaque Thebani, quum prope esset ut cum hoste ad Leuctra congrederentur, missos qui et alia oracula et eum, qui in Lebadea colitur, deum consulerent: et sane quæ ab Ismenio, a Ptoo, Abis et Delphis missa sunt responsa commemorantur. Quæ vero senariis heroicis vaticinatus fuerit Trophonius, hæc perhibentur: Ne petite ante hostem, sacrum quam cura tropæum sit vobis posuisse. Hic scutum ornate, quod acer fixit Aristomenes Messenius. Ipse inimicas scutatorum acies infestaque tela refringam. (6) Accepto oraculo impetrasse a Xenocrate precibus Epaminondam tradunt, ut Aristomenis clypeum accerseret; illumque ad tropæi, quod erexerat eo loco, unde posset a Lacedæmoniis conspici, insignia atque ornamenta addidisse, Norant Lacedæmonii omnes fixum in Lebadea scutum Aristomenis; multi etiam per pacem ad Trophonii profecti illud fuerant conspicati. Parta vero victoria suum Trophonio donum Thebani restituere. Est etiam in stadio Messeniorum posita ex ære Aristomeni statua. A theatro non procul Sarapidis et Isidis fanum est. CAPUT XXXIII. _ De acropoli Messeniorum et fonte Clepsydra — Messeniis incunabula Jovis sibi vindicantibus, et Ithome ac Neda, nutricibus Jovis — signo et cultu Jovis Ithomatæ — Mercurii signo Atticæ formæ, fluvio Balyra et Thamyride — campis Stenyclericis, luco Carnasio et signis in eo — reliquiis Andaniæ et Electra ac Cœo fluviis — reliquiis urbis Dorii Thamyridis calamitate. _ Ascendentibus ad Ithomes jugum, ubi est Messeniorum arx, fons, cui Clepsydra nomen, manat. Longum esset et arduum, ut maxime propositum id quis haberet, populos enumerare omnes qui Jovem apud se natum et educatum affirmant. Et in his sunt etiam Messenii: hi quoque Jovis incunabula sibi vindicant, ejusque nutrices nominant Nedam, a qua fluvius, et Ithomen, a qua mons nomen acceperit. Has quidem Nymphas surreptum a Curetibus Jovem, ob patris metum, in hoc aiunt fonte lavasse, et ab eo Curetum furto aquæ nomen inditum Clepsydræ. Ac singulis diebus aquam ex eo fonte in Jovis Ithomatæ templum ferunt. (2) Signum Jovis fecit Ageladas iis olim Messeniis, qui Naupacti consederunt. Domi suæ illud servat sacerdos annuus. Agitant vero et festos anniversarios dies: Ithomæa nuncupant. Ludos etiam priscis temporibus musicos institutos fuisse, et aliunde et ex Eumeli versibus licet conjicere, quos in Prosodio quod dicitur carmine in Delum scripsit: Grata etenim semper tibi, Juppiter incola Ithomes, Musa fuit, puro quæ gaudet libera gressu. Videtur ergo mihi Eumelus et versus istos fecisse, et musicum certamen a Messeniis institutum nosse. (3) Qua ad Arcadiæ urbem Megalopolin egressus patet, in ipsa porta est Mercurii signum, Attici operis. Athenienses enim quadrangula figura Hermas faciunt, et eam ab illis alii Græciæ populi acceptam formam in Mercurii sigillis usurparunt. Abest a porta stadia ferme triginta Balyra amnis. Nominis eam dicunt fuisse causam, quod ibi captus oculis Thamyris lyram abjecerit. Philammone et Argiopa Nympha genitum Thamyrin fama vulgavit: Argiopam Parnassi fuisse incolam; quum vero jam uterum ferret, in Odrysas migrasse, recusante puellæ nuptias Philammone. Eo evenit ut Odrysen ac Thracem Thamyrin vocent. In hunc fluvium alii duo confluunt, Leucasia et Amphitus. (4) Trans eos amnes campi sunt qui Stenyclerici nominantur. Heroem aiunt fuisse Stenyclerum. E campi ejus regione vicus est; prisci Œchaliam, Carnasium lucum ætas nostra appellat, cupressis maxime consitum. Signa deorum ibi posita, Apollinis Carnei, et Mercurius arietem portans. Est et Proserpinæ Cereris filiæ, quæ cognomento Hagne (_Casta_) dicitur. Prope illud simulacrum aqua e scatebris profluit. (5) Quo vero Deabus magnis ritu operentur (nam in Carnasio sua illis quoque celebrantur initia), facile in arcanis esse patior. Hæc certe initia secundum Eleusinia præcipuam quandam mihi sanctimoniam habere videntur. In ea tamen ærea urnula, quam dux Argivus a se repertam protulit, Euryti Melanei filii ossa servari, nulla vel in vulgus prodere somnii religione prohibeor. Labitur prope Carnasium amnis Charadrus. (6) Ad lævam ad stadia ferme octo progressis Andaniæ sunt ruinæ. Ei sane urbi ab Andania puella nomen impositum, est omnium antiquitatis interpretum consensu receptum. Quibus vero orta sit parentibus, aut quicum nupta fuerit, non habeo dicere. Ab Andania qui Cyparissias versus iter habent, per Polichnen (_Oppidulum_) qui vocatur transeant. Electra ibidem et Cœus fluvii præterfluunt. Hæc nomina vel ad Electram Atlantis filiam et ad Cœum Latonæ patrem referri possint; vel forte sumta fuere ab indigenis heroibus Electra et Cœo. (7) Qui Electram transierit fontem, cui nomen Achaia, et rudera videat Dorii urbis. In hac urbe Thamyridi oculorum calamitatem contigisse versibus testatum suis Homerus reliquit, quod scilicet Musas ipsas cantu se superaturum fuisset gloriatus. At Phocæensis Prodicus (hujus modo si sunt in Minyadem conscripta carmina) pœnas Thamyridi suæ in Musas petulantiæ apud inferos inflictas scripsit. Ego vero ex morbo luminibus captum Thamyrin crediderim, quum idem etiam post Homero acciderit; qui tamen infortunio non ita succubuit, quin carmina serere usque pergeret: at Thamyris malo victus poesin prorsus deseruit. CAPUT XXXIV. _ De Pamiso fluvio et piscibus animalibusque variis fluviis peculiaribus — urbe Corone, agro Inûs sacro, Biante fluvio et Plataneti fonte — urbis Corones denominatione et memorandis — de prisco Apollinis Corinthi templo ad mare — oppido Colonides dicto — Asinæis et Dryopibus — Asine urbe et aliis locis. _ A Messene ad Pamisi ostium via excurrit ad stadia octoginta. Per arva labitur Pamisus, purus ac limpidus, navesque e mari per eundem adscendere possunt ad decem circiter stadia. Quin et marini eum subeunt pisces, vere potissimum appetente: quod ipsum in Rheno et Mæandro evenit. Maxime vero in Acheloi flumen innatant, qua circa Echinadas insulas erumpit: (2) alia tamen longe forma sunt, quos Pamisus recipit, et omnino quales esse par est, quos puræ alunt aquæ, neque omnino lutulentæ, uti eorum amnium sunt, quos paulo ante nominavimus. Capitones quidem, quum de genere sint in limo degentium, turbulentis amnibus gaudent. Maleficas certe bestias non alunt Græciæ flumina, sicuti Indus, Nilus Ægyptius, Rhenus, Ister, Euphrates, Phasis: hi enim ejusmodi alunt belluas, quæ ut quævis aliæ devorandis hominibus inhiant, specie vero accedunt ad eos, qui in Hermo et Mæandro degunt, siluros; sed colore sunt nigriore ac robore majore; his enim duabus rebus siluri illis belluis sunt inferiores. (3) Indus et Nilus crocodilos uterque habent: sed Nilus fluviales etiam equos, haud minus illos quidem hominibus infensos, quam crocodili sint. At Græciæ flumina hæc bestiarum portenta non gignunt. Nam qui in Aoo, qui per Thesprotidem Epiri labitur, sunt canes, advenæ e mari influunt. (4) Est ad Pamisi dexteram Corone urbs maritima, sub Mathia monte. In hac eadem via vicus maritimus est, quem Inûs sacrum putant. Hic enim e mari emersisse Ino dicunt, quum Leucothea cœpta nominari in dearum jam fuisset numerum relata. Paulo hinc longius Bias amnis in mare exit. Nomen ei impositum creditur a Biante Amythaonis filio. Jam stadia prope viginti a via abest Plataneti fons: aqua e patula profluit platano et intus cavernosa. Arboris latitudo similis fere est speluncæ parvæ, et ab ea descendit aqua potu suavis ad Coronen usque. (5) Urbs prisco nomine Æpea vocabatur: postea vero quam Thebanorum ductu restituti sunt Messenii, Epimeliden tradunt, qui ad urbem condendam fuerat missus, Coroneam appellasse: quod ipse ex Coronea Bœotiæ urbe oriundus esset: sed ab initio Messenios non recte eam nominasse, et eam nominis depravationem ipso tempore invaluisse. Est et illud fama vulgatum: quum fossa locandis fundamentis duceretur, æream cornicem, (_quæ Græcis est_ corone) repertam. (6) Delubra illic exstant Dianæ Nutricis cognomento, Bacchi et Æsculapii: et hujus quidem Bacchique signa e marmore. Jovis in foro Servatoris ex ære simulacrum est. Æneum est et Minervæ in arce sub divo, cornicem manu tenens. Vidi etiam Epimelidæ sepulcrum. Qua vero de causa portum Achæorum appellent, compertum non habeo. (7) A Corone stadia prope octoginta progressis Apollinis templum in ora maritima est magna religione percelebre. Nam et antiquissimum esse autumant Messenii, et deus ipse (quem Corydum (_Galeritam_) Apollinem nominant) certam laborantibus morborum opem impertit. Hoc signum e ligno est: aliud, quod Argeotæ est, ex ære; et hoc ab Argonautis dedicatum credunt. (8) Coronæorum urbi finitimæ sunt Colonides. Negant vero qui illic habitant, se Messenios esse, sed ex Attica se terra huc a Colæno deductos aiunt: ipsum Colænum, galeritam ex oraculo secutum in ea loca venisse: procedente deinde tempore linguam et mores Dorum accepisse. Sitæ sunt Colonides eminenti loco, modico spatio procul a mari. (9) At Asinæi Lycoritis olim finitimi Parnassi accolæ fuere. Nomen illis tunc fuit Dryopes, quod et in Peloponnesum postea traducti retinuerunt, sumtum a Dryope conditore. Tribus vero post ætatibus, quum, Phylante regnum obtinente, prœlio ab Hercule victi, Delphos abducti et Apollini devoti fuissent, ex ejusdem dei responso in Peloponnesum ab Hercule deducti Asinen primum prope Hermionem tenuerunt: inde ab Argivis ejecti Messeniæ partem a Lacedæmoniis acceptam habitarunt, et tum et postea, quum Messenii in Peloponnesum postliminio reversi eorum civitatem incolumem esse passi sint. (10) De rebus vero suis ita ipsi commemorant Asinæi, ut ab Hercule se fuisse prœlio superatos fateantur et urbem suam in Parnasso captam; captivos vero se ad Apollinis pertractos negant: muris enim expugnatis ab Hercule, deserto oppido se diffugisse narrant ad Parnassi juga: ac mox quum in Peloponnesum navibus transmisissent, Eurysthei opem supplicum in morem ornatos implorasse: et ab illo quidem, quum in Herculem implacabili odio laboraret, in Argolica terra Asinen sibi traditam. (11) Soli vero e Dryopum gente Asinæi nostra etiamnum ætate istud Dryopum nomen sibi gloriæ ducunt, multo certe secus quam in Eubœa Styrenses. Nam Styrorum quoque incolæ sunt origine Dryopes ex eorum numero qui, quum paulo longius ab urbe habitarent, pugnæ adversus Herculem non interfuerunt, Dryopum tamen nomen aspernati sunt: sicuti et Delphi Phocenses nominari se neutiquam sibi laudi duxerunt. Contra Asinæi Dryopum appellatione maxime lætantur: idque religiosissima quæque apud ipsos templa maxime declarant, eadem forma exædificata, qua illa olim fuerant in Parnasso dedicata: habent enim Apollinis unum, Dryopis alterum cum pervetere simulacro. Initia quoque Dryopi peragunt quotannis, eumque Apollinis filium fuisse dictitant. (12) Sita et hæc urbs ad mare est, uti olim fuit Argolica illa vetustior Asine. Ad eam a Colonidibus quadraginta stadiûm via est. Tantundem ab Asine abest regio cui Acritæ nomen. Excurrit in mare Acritas, et ante ipsum deserta est insula Theganussa. Secundum Acritan portus est Phœnicûs, et ipsi proximæ insulæ Œnussæ. CAPUT XXXV. _ De Mothone, ejusque denominatione — Naupliensibus Mothonen incolentibus et libertate a Trajano Mothonæis concessa — Epirotarum imperio populari — calamitate Mothonæis ab Illyriis illata — memorandis in urbe Mothone, templo Minervæ Anemotidis — de diverso aquarum colore et natura. _ Mothone, antequam Græcorum adversus Trojam profecturus exercitus colligeretur, Iliaci etiam belli temporibus Pedasos dicta est: mutato deinde nomine, uti tradunt Mothonæi, ab Œnei filia est appellata. Œneo etenim Porthaonis filio, quum post excisum Ilium cum Diomede in Peloponnesum secessisset, e pellice Mothonen filiam genitam. Mea vero fert opinio, a scopulo, qui Mothon dicitur, loco nomen datum. Is enim portum ipsis efficit, dum et angustiorem navibus ipse e mari prominens appulsum relinquit, et simul ab imo fluctibus obsistens maris impetum et æstus concitatiores frangit. (2) Expositum est in superiore historiæ parte, Lacedæmonios Naupliensibus in invidiam apud alios Græciæ populos vocatis et eo nomine suis e sedibus ejectis, quod partis Laconum essent, Damocratida Argis regnante, Mothonen tradidisse; nec ulla eos propter Messeniorum reditum nova calamitate affectos. Fuere autem, sicuti ego existimo, Nauplienses olim Ægyptii, ex ea classe quæ cum Danao ad Argolicam terram appulit: ætatibus vero tribus post a Nauplio Amymones filio in coloniam deducti sunt in ipsam Naupliam urbem. (3) At Trajanus Imperator Mothonæis concessit ut cum liberis populis censerentur et suis legibus uterentur. Sed ante ea tempora solis illis ex omnibus Messeniis, qui ad mare sunt, hujusmodi accidit infortunium. Res Thesprotidis Epiri per seditiones prope eversæ fuerant. Deidamia enim Pyrrhi filia orba liberis diem obiit suum. Regnum illa quidem moriens populo commendavit. (4) Pater ei Pyrrhus fuerat Ptolemæi filius, Alexandri nepos, majoris Pyrrhi pronepos. De Pyrrho autem Æacidæ filio ante egimus, quum in Atticarum rerum descriptione versaremur. Hunc Procles Carthaginiensis fortuna et rerum gestarum splendore Alexandro Philippi filio inferiorem fuisse testatur: in disponendis vero in acie peditum equitumque copiis et item capiendi consilii, quo hostis caperetur, arte illo multo meliorem. (5) Accepta libertate Epirotarum populus et aliis in rebus in dies erat insolentior, et omnino se nihil magistratibus audientem præbebat. Quare subito impetu ab Illyriis, qui supra Epirum ad mare Ionium habitant, oppressi sunt. Neque vero ullam novimus popularem rempublicam magnos habuisse progressus, præter eam quæ fuit Atheniensium; sed hi per popularem statum summam potentiam adepti sunt: nam præcipua quadam prudentia ceteris Græcis præstiterunt et suas religiosissime omnium leges observarunt. (6) At Illyrii, gustata semel dominandi dulcedine, quum augendi imperii cupiditate flagrarent, navibus constructis piraticam exercebant, et alios aggressi populos excursionibus infestos reddidere, uti quisque maxime fuit injuriæ expositus; et amicitiæ specie ad Mothonæorum portum appulerunt, atque inde in urbem misere qui vinum ad naves ut deportarent rogaret. Quumque ab oppidanis non sane multis vinum comportatum esset, emerunt quanti esset a Mothonæis æstimatum Illyrii, et vicissim de mercibus suis aliquid illis vendiderunt. (7) Postero die quum ad portum urbani multo plures descendissent, et illis lucri faciendi copia facta est: postremo quum etiam feminæ et viri passim ad naves venissent, vinum et venderent et de hospitum rebus mercarentur, ibi Illyrii confirmata audacia viros multos, feminas plures vi correptas in naves imposuerunt, et prope ad solitudinem Mothonæorum oppido redacto per Ionium mare intra suos se fines recepere. (8) Est Mothonæ Minervæ Anemotidis cognomento delubrum cum simulacro: a Diomede dicatum aiunt, et deæ nomen impositum. Nam quum intempestivis et violentis tota regio ventis (_qui Græcis sunt_ anemi) graviter laboraret, votis a Diomede Minervæ nuncupatis, omnis illa ventorum sævitia in posterum etiam omne tempus conquievit. Exstat ibidem etiam Dianæ ædes, ubi aquæ puteus pice permistæ, quæ quum odoris suavitate, tum colore persimilis est Cyziceno unguento. (9) Omnium quidem, quas aspexerim, aquarum maxime cærulea est in Thermopylis, neque tamen tota, sed ea præcipue, quæ in natationem influit, quas incolæ vocant Ollas muliebres. Rutila vero prope ad sanguinis colorem aqua per Hebræorum terram proxime a mari, agro Iopæ urbi finitimo, labens visitur. Perseum interemto ceto, cui Cephei filia fuerat exposita, in eo fonte cruorem abluisse indigenarum sermo vulgavit. (10) Vidi etiam ex fontibus scaturientem ad Astyra nigram aquam. Sunt Astyra calidarum aquarum balneæ contra Lesbum, in ea regione, qui Atarneus appellatur. Eam Chii mercedem a Persarum rege accepere, quum illi Pactyam hominem Lydum, qui supplex ad ipsos confugerat, dedissent. Hæc aqua nigra est: vicissim ostendunt Romani non longe ab urbe trans amnem Anienem aquam albam. In eam qui descenderint, initio tam frigidam sentiunt, ut exhorrescant; at si paululum fuerint immorati, nihil minus incalescunt, quam si vehementer calidum medicamentum ebibissent. (11) Atque has ego quidem aquas, ingenio fontium plane admirabili, ipse sum conspicatus: nam vulgata prætereo aquarum miracula. Neque enim aut salsam aut acerbam aquam e fontibus manare magni miraculi loco ducendum. Νon omittam duos diversa admodum natura et loco fontes: in Cariæ campis qui Albi nominantur, prope pagum qui Dascyli dicitur, aqua est calida, lacte haustu suavior. (12) Jam vero ab Herodoto literis proditum memini, amaræ aquæ rivum in Hypanim amnem influere: quod certe non video cur a veritate abhorrere putemus, quum ætate nostra ad Dicæarchiam (sive Puteolos) aqua exstiterit tam acuto calore effervescens, ut intra paucos annos plumbeos, per quos fluit, tubulos resolverit. CAPUT XXXVI. _ De promontorio Coryphasio et urbe Pylo — memorandis in urbe Pylo — Nestoris bobus et priscorum hominum pecoris et gregis studio — Sphacteria insula — memorandis Cyparissiarum et Neda fluvio. _ A Mothone ad Coryphasium promontorium via interest haud minus stadiûm centum. In ipso promontorio est Pylos, quam Clesonis filius Pylus condidit, deductis in eam a Megaride Lelegibus, qui tum Megaridem tenebant. Sed ei parum diuturnum illud fuit imperium: a Neleo siquidem et Pelasgis ab Iolco venientibus pulsus est. Quare inde abiens in proximos fines Pylon in Elea tenuit. Eo vero dignitatis Pylon perduxit in regno suo Neleus, ut ab eo Neleam urbem versibus Homerus appellarit suis. (2) Est Pyli Minervæ templum, cognomento Coryphasiæ; et domus quæ Nestoris dicitur. In ea Nestor ipse pictus cernitur: et intra oppidum ejusdem est monumentum. Nam quod extra est non longe a Pylo, id Thrasymedis esse ferunt. Ostenditur in ipsa urbe spelunca, in qua Nestoris et ante eum Nelei boum fuisse stabulum dicunt. (3) Boves illæ Thessalicæ fuerint genere de grege Iphicli, Protesilai patris: eas etenim Neleus a filiæ procis sponsalitium munus depoposcit, et horum causa Melampus Biantis fratris adductus gratia, in Thessaliam venit et a pastoribus quidem Iphicli in vincula primum conjectus, deinde vero pro responsis, quæ roganti Iphiclo dedit, vates quum esset, mercedem boves cepit. Fuit hoc præcipuum illis temporibus divitiarum studium, luculenta habere equorum et boum armenta. Nam præterquam quod Iphicli boves Neleus expetivit, Herculi etiam imperavit Eurystheus, ut ex Iberia Geryonæ boves, quas eximia ibi specie esse fama vulgaverat, ad se abigeret. (4) Armenti ex Erythea acerrima fuisse incensum cupiditate Erycem, in Sicilia tum tyrannum, eo constat, quod, quum in luctæ certamen cum Hercule descendisset, hinc Herculis boves, illinc Erycis regnum præmia victori proposita fuerunt. Testatum etiam in Iliade reliquit Homerus, Iphidamantem, Antenoris filium, inter sponsalia munera primo centum boves socero suo dedisse. Quæ omnia satis perspicuo argumento sunt, bobus inprimis priscos illos homines esse delectatos. (5) Pascebant vero, ut mea fert opinio, Nelei armenta utplurimum extra fines. Nam quum totus ferme Pyliorum ager arenosus sit, alendis armentis non satis est herbosus. Hoc idem testatur Homerus de Nestore loquens, quum eum fere ubique arenosæ Pyli regem appellat. (6) Ante portum Sphacteria insula prominet, haud aliter quam ante Deliorum navalem stationem Rhenea. Est vero ita comparatum, ut, quæ ante loca obscura fuerunt et ignota, ex aliquo hominum casu et fortunæ momento fama celebrentur. Nam et Caphareum Eubœæ promontorium Græcorum ab Ilio cum Agamemnone redeuntium naufragium nobilitavit; et Psyttalia ante Salaminem insula, non aliunde nota est, quam quod in eo loco Persæ deleti sunt. Pari ratione Lacedæmoniorum ad Sphacteriam clades hoc quoque loco celebre ad posteros nomen dedit; Athenienses vero etiam æneum Victoriæ signum ad illustrandam rei ad Sphacteriam gestæ memoriam in arce dedicarunt. (7) A Pylo ubi Cyparissias veneris, in suburbanis non procul a mari fons est, quem percussa thyrso a Baccho terra exstitisse ferunt: eaque de causa Dionysiada fontem ipsum nominant. Exstat ad Cyparissias Apollinis quoque templum et Minervæ cognomento Cyparissiæ. Ad Aulonem delubrum est cum signo Æsculapii Aulonii. Illinc proxime Messeniorum et Eleorum fines Neda amnis interfluens dirimit. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ ELIACA PRIORA SIVE LIB. V. CAPUT I. _ De quinque Peloponnesi partibus — Eleorum origine, primis regibus, et Endymione — Epeo et Epeis — Endymionis morte — Œnomao ac Dolope — Ætolo, unde Ætoli, et Eleo, unde Elei dicti — Augea et Hercule — Amarynceo et Actore ejusque filiis. _ Græcorum quicunque Peloponnesum in quinque partes neque plures dividunt, ii fateantur necesse est, in ea parte, quæ est Arcadum, Eleos et Arcades ipsos habitare; secundam vero Achæorum, tres deinde reliquas Dorum esse. Nationes autem quæ Peloponnesum tenent, indigenæ Arcades et Achæi sunt. Quorum Achæi a Doribus patria pulsi non tamen extra Peloponnesum abiere; sed Ionibus ejectis, eam partem, quæ Ægialus veteri nomine dicebatur, nunc ab ipsis Achæis nominata est, colunt: (2) Arcades vero primæ originis terram in hoc usque tempus perpetuo incolunt. Sed reliqua ab advenis habitantur. Atque hujus ætatis Corinthii omnium maxime novi in Peloponneso sunt: abhinc enim annos ferme ducentos decem et septem colonia hæc ab Imperatore _Romano_ deducta est. Dryopes quoque et Dores, ex Parnasso illi, hi ex Œta in Peloponnesum advenerunt. (3) Eleos vero scimus ex Calydone ceteraque Ætolia huc trajecisse: de quorum altiore antiquitate, quæ comperimus, hæc propemodum sunt. Regnavit in hac terra primum, ut ferunt, Aethlius, Jovis et Protogeniæ Deucalione natæ filius; qui Endymionem genuit. (4) Hunc a Luna adamatum et ex hac dea filias quinquaginta suscepisse narrant. Qui vero magis veritati consentanea loquuntur, eorum Endymionem aiunt alii ex Asterodia uxore, alii ex Chromia, Itoni filia, Amphictyonis nepte, alii denique ex Hyperippe, Arcadis filia, genuisse filios Pæonem, Epeum et Ætolum; filiamque unam Eurycyden. Proposuit autem in Olympia cursus certamen de imperio filiis suis Endymion. Ex eo victor discessit Epeus, regnoque potitus est; ac Epei primum, qui sub ditione ejus tunc erant, appellati. (5) Fratrum vero alterum quidem in patria cum fratre regnante permansisse ferunt: Pæonem se superatum ægre ferentem, quam longissime a domo peregre profectum, super Axio flumine regionem de suo nomine Pæoniam appellasse. De Endymionis autem morte non convenit inter Heracleotas, qui Milesiis finitimi sunt, et Eleos. Elei enim Endymionis monumentum ostendunt, Heracleotæ autem dicunt illum in Latmum montem secessisse: ** et est quidem in Latmo Endymionis adytum. (6) Epeus ex Anaxirhoe Coroni filia, quam uxorem duxerat, filiam suscepit Hyrminam, marem omnino prolem habuit nullam. Accidit eo regnante, ut Œnomaus Alxionis vel, ut poetæ canunt et vulgi fabula celebrat, Martis filius, qui regioni Pisææ dictæ tunc imperitabat, regno expelleretur a Pelope Lydo, qui ex Asia illuc transmiserat. (7) Occiso Œnomao Pelops et Pisæam obtinuit, et Olympiam huic finitimam, quæ sub Epei ditione erat, huic ablatam imperio suo adjecit. Hunc Pelopem dicunt Elei primum in Peloponneso fanum Mercurio ædificasse et sacra ei deo fecisse, quo sibi ex Myrtili cæde infensum placaret. (8) Ætolum, qui Epeo in regnum successit, ex Peloponneso fugere oportuit, quod eum ob admissam imprudenter cædem Apidis filii ad pœnam vocabant. Nam Apin Iasonis filium e Pallantio Arcadiæ oppido, in funebribus ludis qui Azani fiebant, Ætolus incitatis quadrigis obvium interemerat. Ab hoc Ætolo Endymionis filio Acheloi accolæ, quod in eam continentis terræ partem profugerat Ætolus, Ætoli appellati sunt. Epeorum imperium suscepit Eleus ex Eurycyda Endymionis filia et (si cui id credibile videtur) Neptuno genitus. Ab hoc Eleo, qui prius nominabantur Epei, nomen acceperunt. (9) Ex Eleo Augeas nascitur. Atenim qui Augeæ res nobilitant, nomine paullum immutato, Augeam non Elei, sed Helii filium fuisse dicunt. Et huic quidem Augeæ adeo magna boum armenta caprarumque tanti greges fuisse dicuntur, ut eorum fimo obducta agri pars maxima otiosa et inculta jaceret. Hercules igitur ab eo vel agri Elei parte, vel alia quacunque mercede promissa, ut agrum a stercoribus purgaret, adductus est: (10) quod ille immisso in stercora Menio flumine perfecit. Sed Augeas Herculi mercedem et ipse abnegavit, quod eum videret arte potius, quam ullo labore opus perfecisse; et filium natu majorem, cui Phyleo nomen, domo ejecit, quod ejus in bene de se meritum virum injuriam reprehendisset. Deinde ille quum alia comparabat ad propulsandum, si cum exercitu Elidem invaderet, Herculem, tum filios Actoris, e Amarynceum sibi in belli gerendi societatem adscivit. (11) Erat autem Amarynceus rerum bellicarum usu maxime sollers, patre ortus Pyttio, homine ex Thessalia oriundo, qui in Eleam ex Thessalia venerat. Huic Amarynceo etiam partem imperii in Elea concessit Augeas. Actor quoque, et ejus filii, qui indigenæ erant, regni fuere consortes: siquidem Actor Phorbante Lapithæ filio, et Hyrmina Epei filia genitus fuerat, denique suæ matris nomine urbem in Elea Hyrminen condiderat. CAPUT II. _ De Herculis expeditione adversus Augeam et Actoris filiorum cæde — Elei hujus cædis pœnas expetunt ab Argivis — Molione Eleos ab Isthmicis ludis diris arcet — de causis, cur Elei Isthmicos ludos non frequentaverint, duplex narratio. _ Hercules, suscepto adversus Augeam bello, nihil memoratu dignum in ea expeditione gerere potuit. Ejus enim auxilia ab Actoris filiis audacia et ætate vigentibus semper rejiciebantur. Sed enim quum ludos Isthmicos indixissent Corinthii, venissentque Actoris filii spectandi causa, eos Hercules ex insidiis ad Cleonas occidit. Quum autem, a quo cædes facta esset, ignoraretur, Molione, _Actoris uxor_, a quonam filii sui fuissent interfecti, magna cura investigavit. (2) Re cognita, Elei ab Argivis (nam tunc Tirynthe Hercules domicilium habebat) cædis pœnas depoposcerunt. Id quum illi recusassent, a Corinthiis rursus contenderunt, ut, quicquid Argolici nominis esset, pro violato fœdere Isthmicorum ludorum celebritate interdicerent. Quod et ipsum quum frustra petissent, Molione cives suos diris dicitur defixisse, quotcunque in posterum Isthmicis ludis non abstinuissent. Illud Moliones edictum tam religiose Elei observarunt, ut hoc etiam tempore, quicunque ex Eleis ad certaminum palmas corpora exercent, ejus devotionis metu Isthmicum neutiquam conventum celebrent. (3) De hac ipsa re aliæ feruntur narrationes duæ. Ab aliis enim Cypselum proditum est Corinthiorum tyrannum aureum Jovi in Olympia signum dedicasse; eoque mortuo, priusquam nomen dono inscripsisset, ab Eleis Corinthios contendisse, ut civitatis suæ nomen inscribi paterentur. Quod quum non impetrassent, ira incensos, Eleos Isthmiorum aditu prohibuisse. Sed quomodo tum Corinthiis ipsis Olympicorum conventu non esset interdictum, si invitis Eleis, ne Isthmicis interessent, edixissent? (4) Illud item alterum de eadem re hominum sermo vulgavit: Prolao, viro inter Eleos nobili, ex Lysippe uxore Philanthum et Lampum genitos: hos, quum ad Isthmia venissent, alter ut pancratio inter pueros, alter ut lucta contenderet; priusquam in certamen descenderent, ab adversariis strangulatos vel alio mortis aliquo genere confectos esse dicunt. Sic Lysippes imprecationes in causa fuisse, si quidem Elei non ultro abstineant Isthmiis. Facile vero eo argumento hoc ipsum refellitur, (5) quod Timoni Eleo, qui de Græciæ certaminibus quinquertii palmas tulit, in Olympia statua posita est, cum elegis omnes ejus viri victorias testantibus. Eadem inscriptio, quare Isthmicæ non fuerit compos coronæ, his versibus indicat: Sisyphiis juvenem vetuit succedere terris dira Molionidum pœna secuta necem. At enim hactenus de ea re satis a nobis quæsitum esto. CAPUT III. _ Hercules cum sociis Elidem capit — Eleam terram Phyleo tradit — Eleorum feminæ quam ob causam Minervæ cognomine Matri templum dedicaverint — de Eleorum regibus post Augeæ mortem — Dores Eleo regnante in Peloponnesum redeunt Oxylo duce. _ Post hæc Hercules, collecto ab Argivis, Thebanis et Arcadibus exercitu, Elidem captam diripuit: quo tempore Eleis et Pyli, quæ in Elea terra est, incolæ et Pisæi auxilia tulerunt: et alteros quidem ultus est Hercules; Pisæis vero quominus bellum inferret, hujusmodi eum oraculo prohibuit Apollo Delphicus: Pisa patri curæ, mihi Pytho donat habendam. Fuit hæc oraculi vox Pisæis saluti, Phyleo autem Eleam Hercules verecundia potius quam bene merendi studio adductus tradidit. Eidem captivos et Augeæ pœnam condonavit. (2) Eo tempore Eleorum feminæ orbatam virili robore patriam videntes, Minervæ vota nuncuparunt, si gravidæ ad primos virorum congressus fierent. Ejus voti damnatæ Minervæ cognomento Matri templum dicarunt. Utrique, et viri et mulieres, summa ex illo congressu percepta voluptate, locum in quo primo congressi sunt, Bady vernacula voce nominarunt; deinde flumen etiam ipsum, quod præterfluit, ex eodem argumento Bady aquam nuncuparunt. (3) Phyleus, ordinatis Elidis rebus, quum Dulichium remigrasset et Augeas jam senio confectus diem suum obiisset, exin Eleorum regnum Agasthenes, alter Augeæ filius, cum Amphimacho et Thalpio suscepit. Nam quum Actoris filii geminas Dexameni Oleni regis filias uxores duxissent, alteri quidem eorum ex Theronice Amphimachus, Euryto vero ex Therophone Thalpius nascitur. (4) Non tamen interea aut Amarynceus aut Amaryncei filius Diores privatam vitam egerunt, quod et Homerus in Eleorum recensu significat. Omnem enim eorum classem quadraginta navium fuisse dicit: quarum dimidiæ parti Amphimachus et Thalpius imperarint; e reliquo numero decem Amaryncei filius Diores, totidem Agasthenis Polyxenus duceret. Polyxeno autem a Troja reduci filius natus est Amphimachus. Hoc puero nomen, opinor, indidit Polyxenus ob amicitiam, quæ ei cum Amphimacho Cteati filio, qui ad Ilium ceciderat, intercesserat. Amphimacho Eleus oritur. (5) Hoc Eleo Elidis regnum tenente Dores cum Aristomachi filiis comparata classe moliti sunt reditum in Peloponnesum. Regibus oraculo denunciatum est, remigrationis ducem trioculum ut facerent. Valde dubitantibus quidnam sibi responsum illud vellet, vir forte, qui mulum altero captum oculo agebat, occurrit. (6) Tum nimirum mente conjecit Cresphontes, oraculi vocem ad hunc hominem pertinere. Eum itaque sibi Dores familiarem ac socium adsciverunt. Is in Peloponnesum navibus transmittendum, non pedestri exercitu per Isthmum irruptionem tentandam suasit. Neque tantum id fieri oportere monuit, sed ipse navigationis a Naupacto ad Molycrium dux exstitit: quamobrem illi Dores Eleum agrum petenti desponderunt. Fuit hic quidem vir Oxylus, Hæmone Thoantis filio genitus: Thoas vero erat ille ipse Atrei filiorum ad Priami regnum evertendum socius: a quo Thoante ad Ætolum Endymionis filium ætates retro sex numerantur. (7) Erant autem Heraclidæ et alias Ætoliæ regibus sanguine juncti, et eo maxime nomine, quod Thoantem Andræmon et Hyllum Hercules e germanis sororibus genuerant. Acciderat Oxylo, ut ex Ætolia abiret exsul, quod disco, uti narrant, ludens et aberrans imprudenter hominem occiderit. Eum, qui ceciderat, alii Thermium, Oxyli fratrem, tradidere; Alcidocum alii, Scopii filium. CAPUT IV. _ De Oxylo alia narratio — varia quæ ad Oxylum pertinent — post Oxylum Laias regnum obtinet — dein Iphitus, qui Olympicum certamen restituit — de bellis, quibus interfuerunt Elei. _ Proditum etiam memoriæ est aliud hujusmodi de Oxylo, veritum illum esse, ne Aristomachi liberi, quum, quam esset fertilis et bene cultus omni ex parte ager Eleus, cognovissent, eum sibi tradere recusarent: ejusque rei causa per Arcadum fines, non per Eleorum agrum, Dores deduxisse. Et Eleorum quidem imperium sibi sine armis vindicanti Oxylo non cessit Dius. Facta is provocatione censuit non esse universo agmine inter ipsos decernendum, verum singulos ex utroque exercitu deligendos, qui singulari certamine de rerum summa dimicarent. Cujus quum pars utraque sententiam comprobasset, (2) delatum hoc certamen Degmeno Eleo sagittario, ex Ætolis vero Pyræchmæ funditori. Superior discessit Pyræchmes: quare potitus regno est Oxylus. Et is quidem priscos Epeos pristinas sedes obtinere passus est, et cum illis Ætolos conjunxit, agro æquabiliter assignato. Ac tam Dio eximia munera concessit, quam sancitos veteri religione honores et ceteris heroibus habuit, et Augeæ eum, qui ætate nostra observatur, morem parentandi reliquit. (3) Eundem aiunt, e propinquis muro vicis homines intra urbem vocasse atque Elin tum multitudine incolarum frequentiorem tum opibus auctiorem reddidisse. Huic quum Delphici Apollinis voce præceptum esset, ut de Pelopis genere unum sibi imperii condendi socium adscisceret, magno undique studio quæsivit, et Agorium tandem, Damosii filium, Penthili nepotem, Orestis pronepotem, invenit, quem ab Helice Achaiæ urbe, cum non magna utique Achæorum manu, in regni partem recepit. (4) Oxyli uxorem Pieriam nomine fuisse tradunt, de qua nihil aliud quicquam memorant. Filios aiunt Oxylo genitos Ætolum et Laiam: et Ætolum quidem immatura morte ereptum condiderunt parentes exstructo monumento in ipsa porta, qua in Olympiam ad Jovis templum iter est. Hoc ei monumentum ex oraculo posuere, quo jussi sunt neque extra neque intra urbem illum sepelire. Parentat Ætolo hac ipsa etiam ætate quotannis stato die gymnasii præfectus. (5) Successit Laias in regnum patri. Non tamen uspiam reperi ejus posteros regno potitos. Quare eos consulto prætereo: neque enim volui ad privatos homines meam descendere orationem. Secundum hæc Iphitus, ab Oxylo quidem oriundus, æqualis vero Lycurgi, a quo scriptæ Lacedæmoniis leges, ludos in Olympia ordinavit, nundinas Olympicas denuo indixit et ludorum causa inducias instituit, quum hæc omnia intermissa fuissent aliquandiu. Ejus autem Olympiorum intermissionis causam tunc exponam, quum ad ea, quæ in Olympia sunt, accessero. (6) Huic Iphito, quum Græcia illo tempore jam prope deleta intestinis seditionibus et pestilenti morbo esset, consulendum de remedio earum calamitatum Delphicum Apollinem esse videbatur. Respondit deus, expedire ab Iphito et Eleis Olympicos ludos instaurari. Suasit præterea Eleis Iphitus, ut Herculi immolarent, quum illum ante hostem judicassent. Inscriptio, quæ in Olympia est, Iphitum testatur Hæmonis filium fuisse: Græcorum plerique non Hæmonis eum, sed Praxonidæ filium dixere, Prisca Eleorum monumenta ad cognominem patrem referebant Iphitum. (7) Elei quum belli Trojani, tum vero suscepti contra Persas in Græciam invadentes belli participes fuere. Ac ut missum faciam, quoties, dum Olympicos ludos instaurant, cum Pisæis et Arcadibus dimicarint, inviti quidem cum Lacedæmoniis in Atheniensium fines irruperunt. Neque multo post adscitis in societatem Atheniensibus, Argivis et Mantinensibus contra Lacedæmonios stetere. (8) Agide vero cum exercitu intra fines per Xeniæ proditionem ingresso, ad Olympiam magno prœlio hostes vicere et in fugam versos Lacedæmonios extra fani septa ejecere: interjecto dein tempore arma posuere iis conditionibus, de quibus ante scripsi, dum Lacedæmoniorum res commemorarem. (9) Jam vero Philippo Amyntæ filio Græciæ imperium pervicaciter occupante, Elei quidem ipsi intestinis discordiis jam pæne afflicti se cum Macedonibus conjunxerunt: non tamen, ut ad Chæroneam cum Græcis acie confligerent, adduci potuerunt. Philippum tantum Lacedæmonios adorientem prisco in eam civitatem odio suo indulgentes juverunt: sed iidem mortuo Alexandro cum Græcis bellum adversus Antipatrum, et Macedonas gessere. CAPUT V. _ Aristotimus, qui postea Elidis regnum obtinet, a Cylone interficitur — de bysso, quæ in Eleo agro gignitur — regione Samico dicta, Triphylia et urbe Lepreo — urbis Leprei conditore, nominis origine et memorandis — fluvio Anigro ejusque malo odore — antro Anigridum Nympharum. _ Insequenti postea tempore Aristotimus, Damareti filius, Etymonis nepos, Eleorum tyrannide, ad quam invadendam ab Antigono Demetrii filio, Macedoniæ rege, auxilia ei missa sunt, potitus est. Hunc Aristotimum, ubi per sex menses dominationem exercuerat, adorti Chilon, Hellanicus, Lampis et Cylon regno ejiciunt. Quin eum, quum ad Jovis Servatoris aram supplex confugisset, sua manu Cylon is, quem ante nominavimus, occidit. Hæ fuerunt bellicæ Eleorum res gestæ, quas modica in præsentia oratione perstrinximus. (2) Inter Elei agri miracula byssus est: hic enim tantum, nec alibi uspiam in tota Græcia nascitur. Admirationi porro fuerit illud etiam, quod, quum in finitimis locis equæ ex asinis pariant, id intra ipsos Eleæ terræ fines nunquam usu evenit. Cujus rei causam exsecrationem quandam esse perhibent. Byssus autem in Elea nascens tenuitate nihil cedit Hebræorum bysso, minus tamen flava est. (3) Ex Eleo agro egredienti vicus ad mare est, cui Samicon nomen. Supra hunc ad dexteram regio quæ Triphylia dicitur. In ea urbs Lepreos. Lepreatæ volunt quidem illi Arcadum pars esse, sed liquido constat, antiquitus Eleis paruisse; et quotcunque ex ea civitate in Olympicis vicerunt, eos præco Eleos e Lepreo renunciavit: præterea Aristophanes versibus testatus est, Lepreon Eleorum oppidum esse. Lepreon a Samico, relicto ad lævam Anigro amne, via una ducit; eodem altera ex Olympia, tertia ex Elide. Earum quæ longissima, unius diei est. (4) Inditum oppido nomen tradunt a Lepreo conditore, Pyrgei filio, quem cum Hercule in edacitatis certamen descendisse aiunt. Ubi quum uterque eodem tempore bovem occidisset et in epulas parasset, ac plane se nihilo ad edendum Lepreus (uti etiam spoponderat) Hercule inferiorem ostendisset, hujus eo processit certandi cupido, ut Herculem ad singularis etiam certaminis dimicationem ausus fuerit provocare. Interfectum quidem ab Hercule in ea pugna Lepreum in Phigalensium finibus sepultum fuisse tradidere, quum tamen non habeant Phigalenses ipsi, quo loco Leprei monumentum fuerit, indicare. (5) Audivi vero et qui ad Lepream Pyrgei filiam oppidi originem referrent. Sunt etiam qui primos urbis inquilinos lepram passos dicant, atque ex ea incolarum calamitate urbem nomen accepisse. Narrant autem Lepreatæ, fuisse in urbe sua Leucæi (_Lycæi?_) Jovis ædem, et Lycurgi Alei filii sepulcrum, atque aliud Cauconis. Hujus monumenti insigne fuisse virum lyram tenentem. (6) Sed ætate mea neque monumentum ullum apud eos exstabat paulo insignius, neque cujusquam dei ædes, una excepta Cereris, et ipsa e crudo latere exstructa, in qua ne signum quidem ullum est. Non procul ab oppido Lepreatarum fons est Arene: nomen ei ab Apharei uxore impositum ferunt. (7) Reversis ad Samicum, recta per vicum eum contendentibus Anigrus fluvius in mare exit. Hunc fluvium exeuntem sæpe violentiores ventorum flatus repellunt. Congesta enim e pelago ad ostium fluminis arena aquam, quominus profluat, coercet. Quo fit ut, quum exterius mare, interius amnis ipse arenam diluerit, non sine periculo jumenta, multo etiam minus expediti homines in eam se possint demittere. (8) Descendit hoc flumen e Lapitha Arcadiæ monte; ac statim a fonte gravissime olentem aquam mittit: qua priusquam flumen aliud, Acidantem nomine, accipiat, manifestum est ne pisces quidem in ea ali. Quin et, quos ipse Acidas influens importat, esculentos esse negant, quum tamen, antequam in Anigrum innatent, in Acidante capti ad cibum expetantur. (9) Fuisse vero Acidanti nomen vetus Iardano, unde ipse conjicerem, non habui, sed auditum ab Ephesio homine refero. Tetrum vero illum aquarum odorem e terra, unde effluit, exsistere Anigro crediderim, quemadmodum et supra Ioniam ex eadem causa aquæ tam mali sunt odoris, ut halitu ipso nonnullæ exitium homini afferant. (10) E Græcis vero Chironem alii, alii alium Centaurum Pylenorem, ab Hercule sagitta percussum aiunt, quum vulneratus fugeret, hujus fluminis aqua vulnus abluisse: inde Hydræ veneno infectum flumen fœdum odorem contraxisse. Sunt qui in id causam referant, quod insaniæ morbo liberatis Prœti filiabus Melampus Amythaonis filius piacula in hunc amnem abjecerit. (11) In Samico non longe a flumine antrum est: Anigridum Nympharum incolæ appellant. Huc qui cute vitiata aliquo vitiliginis genere, nigro vel albo, intravit, ubi primum Nymphis rite imploratis, nuncupatisque cujuscunque sacrificii votis, deinde laborantes corporis partes defricuerit amnemque nando transmiserit, fœditatem eam in aquis relinquere creditur, atque inde sanus emergere, nativo cuti colore restituto omnique macula abolita. CAPUT VI. _ De urbe Samia et de Samico — Arene — Scilluntis reliquiis — Xenophontis fuga et exilio in Scillunte — monte Typæo ad viam Olympiam versus, et Callipatira seu Pherenice, femina in Olympico certamine deprehensa. _ Anigro transmisso recta in Olympiam contendentibus modico intervallo ad viæ dexteram est eminentior locus et Samia oppidum supra ipsum [Samicum]. Hoc oppidum [Samicum] Polysperchonti Ætolo traditum est adversus Arcadas propugnaculum fuisse. (2) Arenes vero vestigia neque Messeniorum neque Eleorum quisquam, quo loco essent, poterat mihi indicare. In diversas autem sententias, qui id conjicere conati fuerint, distrahuntur. Veri mihi simillima ii dicere videbantur, qui Samicum antiquioribus et heroum temporibus Arenen vocatam existimant. Hi nituntur etiam Homeri, qui in Iliade sunt, versuum testimonio: Proximus Arenæ Minyeius in mare currens est amnis. Et quæ se ostendunt ruinæ, proxime Anigrum sunt. (3) Atque contendere quidem possis, Samicum non appellatum esse Arenen: Anigrum vero fluvium Minyeium antiquitus fuisse nominatum, confitentur Arcades. Nedæ quidem maritimam partem sub Heraclidarum reditum in Peloponnesum terminum fuisse inter Messenios et Eleos facile deprehendi potest. (4) Jam secundum Anigrum qui longius processerit per campos majori ex parte arena coopertos, in quibus sunt agrestes pinus, retro ad lævam Scilluntis rudera videat. Fuit una de Triphyliæ urbibus Scillus. Ac belli quidem ejus tempore, quod inter Pisæos et Eleos gestum est, Pisæos Scilluntii secuti, cum Eleis propalam inimicitias exercuere, qua de causa postea ab Eleis deleti sunt. (5) Sed ereptam Eleis Scilluntem Lacedæmonii post Xenophonti Grylli filio tunc Athenis exulanti donarunt. Exagitatus vero est Xenophon a suis civibus, quod Cyro, qui fuit Atheniensi populo inimicissimus, contra Persarum regem, quo maxime benevolo utebantur, stipendia fecisset. Quum enim Sardibus esset Cyrus, Lysandrum Aristocriti filium ad comparandum contra Athenienses classem pecunia juverat. Hæc itaque Xenophonti exilii causa fuit. Constituto autem ad Scilluntem domicilio agri partem consecravit Ephesiæ Dianæ et templum exstruxit. (6) Abundat Scillus ferarum generibus variis ad venationem, apris inprimis et cervis. Agrum perlabitur Scilluntium Selinus amnis. Ex Eleis autem ii, quibus curæ est antiquitatis monumenta explicare, receptam a suis Scilluntem memorant: et Xenophontem, quod illam a Lacedæmoniis accepisset, in Olympico consilio postulatum causam dixisse, eundemque ab Eleis absolutum Scillunte secure domicilium habuisse. Et sane non longe a Dianio monumentum monstrabatur cum statua e Pentelico marmore, quam Xenophontis esse accolæ dicunt. (7) In via quæ Olympiam ducit cis Alpheum, Scillunte venienti celsa crepidine præruptus mons occurrit: Typæum illum appellant. Hinc de saxo feminas dejicere Eleorum lex jubet, quæ ad Olympicos ludos penetrasse deprehensæ fuerint, vel quæ omnino Alpheum transmiserint quibus est eis interdictum diebus. Non tamen deprehensam esse ullam perhibent præter unam Callipatiram, quam alii non ita, sed Pherenicen nominant. (8) Hæc viro ipsius mortuo, cum virili ornatu exercitationum se magistrum simulans, Pisirrhodum filium in certamen deduxit Olympiam; jamque eo vincente sepimentum id, quo magistros seclusos habent, Callipatira transiliens nudata est. Feminam tamen agnitam omni crimine liberarunt, quod datum est ex judicum æquitate patris, fratrum et filii reverentiæ, qui omnes ex Olympicis ludis victores abierant. Ex eo lege sancitum, ut nudati adessent ad ludicrum ipsi etiam magistri. CAPUT VII. _ De Alpheo et fluviis in eum influentibus — de Alpheo et Arethusa fabula — de aliis fluviis paludem vel mare perlabentibus ac Maris mortui mira ratione — Olympicorum ludorum origine et denominatione — Hyperboreis. _ Qui in Olympiam pervenerint, hic jam Alpheum amnem videant, uberrima et suavissima fluentem aqua: in quem tum alii fluvii tum septem inprimis, nobiles amnes influunt. Per Megalopolin labens Helisson nomine Alpheo miscetur; tum Brentheates ex agro Megalopolitano; et prope Gortynam, ubi Æsculapii fanum, præterfluit Gortynius: ex Melænensibus inter Megalopolitanæ et Heraitidis terræ fines Buphagus; e Clitoriorum agro Ladon; ex Erymantho monti cognominis fluvius. Atque hi quidem ex Arcadia omnes in Alpheum descendunt. Jam Cladeus ex Elea veniens eidem se permiscet. Neque tamen Alphei ipsius in Eleo agro, sed in Arcadia fontes sunt. (2) De eodem hæc vulgata est fabula, virum illum fuisse venatorem, Arethusam amasse, et ipsam venandi studiosam. Quæ quum illius nuptias recusasset, in insulam prope Syracusas, cui Ortygiæ nomen est, dicitur transmisisse atque ibi ex humana forma in fontem conversa: ipsi etiam Alpheo accidisse ut præ amore in amnem mutaretur. (3) Et hæc quidem de Alpheo et Ortygia feruntur. Meantem vero subter mare amnem fonti apud Syracusas immisceri, quid causæ sit quare non credam, non plane video, quum Delphici Apollinis voce rei fidem factam meminerim. Is enim Archiam Corinthium ad Syracusas condendas proficisci jubens, hujusmodi usus est versibus: Trinacriam supra cano jacet insula ponto: Ortygiam dixere: ubi læta fluenta refundit Alpheus, pulchræ sese immiscens Arethusæ. Atque ex eo quidem, quod in Arethusam fontem illabitur Alpheus, fabulæ de Alphei amore locum datum crediderim. (4) Et sane Græcorum quicunque vel Ægyptiorum, in Æthiopiam supra Syenen vel ad Meroen, Æthiopum urbem, profecti sunt, Nilum narrant, paludem quandam ingressum per eamque non secus ac per continentem terram elapsum exinde per Æthiopiam inferiorem in Ægyptum decurrere, ac postea in mare, quod ad Pharum est, erumpere. In Hebræorum finibus amnem ipse vidi Jordanem, qui stagnum Tiberiadem nuncupatum perfluit; ac deinde in alterum stagnum, cui Mare Mortuum nomen est, ingressus, in ea ipsa palude consumptus evanescit. (5) Hoc ipsum Mare Mortuum diversa admodum a ceteris aquis omnibus natura est. In eo enim viventia, etiamsi nihil se moveant, supernatant; inanima vero omnia in ima descendunt. Eo fit ut et piscibus orba sit palus: e manifesto enim periculo se pisces ad aquas recipiunt naturæ suæ congruentes. Idem quod Alpheo accidit etiam alii in Ionia flumini: cujus quum in Mycale monte fontes sint, mare, quod in medio est, perlapsus emergit rursus in Branchidis, prope portum cui Panormo nomen. Atque hæc quidem ad hunc modum se habent. 6. De Olympicorum vero ludorum origine inter Eleos ii qui ultimam antiquitatem persequuntur, hæc commemorant: Saturnum primum omnium cœli regnum obtinuisse: ei in Olympia homines eos, quod Aureum Genus nuncupatum est, templum dedicasse. Post hæc recens natum Jovem Rheam matrem Dactylis Idæis, qui Curetes alio nomine appellati sunt, commendasse: venisse illos ab Ida Cretæ monte Herculem, Pæonæum, Epimedem, Iasum et Idam. (7) Herculem, ut qui natu maximus erat, cursus certamen fratribus per ludum proposuisse, victoremque oleastri corona donasse. Magnam vero illos oleastri copiam habuisse, adeo ut sua etiam cubilia ejus arboris viridi fronde substernerent. Stirpem eam fuisse ex Hyperboreis ab Hercule primum ad Græcos deportatam. (8) Esse Hyperboreos ipsos gentem supra Boream ventum, primus versibus mandavit Olen Lycius in hymno, quem in Achæiam fecit, venisse Delum ex his Hyperboreis Achæiam. Post Olenem canticum Melanopus Cumanus in Opin et Hecaergen decantavit, quo et ipsas testatus est prius etiam quam Achæiam Delum ab Hyperboreis venisse. (9) Aristæus vero Proconnesius (mentionem Hyperboreorum hic quoque fecit) fortasse plura de illis cognoverit ab Issedonibus, ad quos se pervenisse in carminibus prodidit. Auctor igitur istorum ludorum Hercules Idæus celebratur, a quo sint Olympia appellati; et ob eam rem quinquennales esse placuit, quod fratres quinque numero fuere. (10) Sunt qui Jovem cum Saturno de imperio hoc ipso in loco colluctatum dicant. Alii debellatis (_Titanibus?_) ab eodem ludos institutos; quibus et alii dii vicisse narrantur, et Apollo Mercurium cursu secum certantem prævertisse, pugilatu Martem superasse: cujus rei causa traditum ut Pythii tibiarum modi salientibus quinquertionibus præcinerentur, quod sacrum id carmen Apollini esset, et ipse Olympicas tulisset palmas. CAPUT VIII. _ De variis regibus, qui post Herculem ludos Olympicos celebrarunt — ludis Olympicis post Oxylum usque ad Iphitum cessantibus — primo cursus certamine, reliquisque certaminis generibus institutis. _ Post hæc Clymenum Cardyis filium, quinquaginta ferme annis post Deucalionis in Græcia diluvium, ab Idæo Hercule oriundum, e Creta profectum aiunt ludos in Olympia fecisse, et tum reliquis Curetibus, tum vero Herculi proavo suo aram dedicasse, et ipsum Herculem cognomento Parastaten (_Adjutorem_) appellasse. Clymenum hunc Endymion Aethlii filius regno exuit; ac suis deinde filiis in Olympia cursus certamen de regno proposuit. (2) Dehinc una fere post Endymionem exacta ætate Pelops omnium, qui ante se fuissent, maxime memorabiles Olympio Jovi ludos fecit. Pelopis vero filiis ex Elide per ceteram Peloponnesum totam dissipatis, Amythaon Crethei filius, Endymionis patruelis, (fuisse enim Aethlium quoque Æoli, nomine vero Jovis filium dicunt) Olympia instauravit; post hunc Pelias et Neleus communi opera. (3) Augeas præterea ludos fecit, et Hercules Amphitryonis filius Elide capta. A quo plures coronati sunt; primum Iolaus, qui equis Herculis in cursu ceteros anteierat: et sane antiquitus more receptum fuit alienis quoque equis certare: siquidem Homerus in funebribus Patrocli ludis Menelaum facit Agamemnonis Ætha usum, altero vero suo ipsius: ceterum fuit etiam alias Iolaus Herculis auriga. (4) Is igitur curru, Iasius vero Arcas desultorio equo vicit. Ex Tyndarei filiis cursu alter, Pollux cæstibus. Ipsum etiam Herculem fama vulgatum est de lucta et pancratio coronatum. (5) Post Oxylum regem (nam et hic ludos fecit) Olympia intermissa sunt usque ad Iphitum. Illa vero instaurante, ut supra dixi, Iphito prorsus jam veterum ludorum obsoleverat memoria. Sed paulatim in eorum memoriam redierunt: ac si quid reminiscerentur, id renovatis ludis adjecerunt additamentum. (6) Id autem perspicuum est: ex eo enim tempore, quo continua serie Olympiades memorari cœpta sunt, cursus primum proposita sunt præmia, quæ Corœbus Eleus obtinuit. Neque tamen ulla Corœbi in Olympia statua exstat, sed sepulcrum ejus in Eleorum finibus. Olympiade deinde quarta et decima additus est diauli sive duplicati stadii cursus, e quo accepta ex oleastro corona victor discessit Hypenus Pisæus; Acanthus ea, quæ consecuta est, Olympiade. (7) Ac decima et octava Olympiade quinquertii et luctæ certamen eis in mentem rediit: quinquertii Lampidi, luctæ præmium Eurybato, utrique Lacedæmonio, obtigit. Tertio dehinc et vicesima Olympiade cæstuum ludicrum institutum: victor exstitit Onomastus Smyrnæus, quum jam tum Smyrna cum Ionibus censeretur. Quinta supra vicesimam justæ ætatis equorum cursus introductus: curru victor renuntiatus est Thebanus Pagondas. (8) Octava secundum hanc Olympiade pancratiastes et desultorius equus in curriculum recepti. Antevertit omnes equa Crauxidæ Crannonii; in pancratio adversarios superavit Lygdamis Syracusanus. Hujus Syracusis prope Latomias monumentum exstat. Numquid is corporis magnitudine par fuerit Herculi Thebano, compertum equidem non habeo: a Syracusanis certe ipsis ita traditum est. (9) Puerorum vero certamina nullo veteris memoriæ exemplo, sed suo arbitratu instituerunt Elei, Ac primum quidem de cursu et lucta septima et tricesima Olympiade pueris proposita præmia. Luctæ Hipposthenes Lacedæmonius, cursus palmam accepit Polynices Eleus. Ac prima et quadragesima Olympiade pueros in cæstuum pugna commiserunt. Competitores superavit Sybaritanus Philetas. (10) Jam vero gravioris armaturæ peditur cursus in stadium receptus est quinta et sexagesima Olympiade, mea sententia, quod idonea visa est ad res bellicas exercitatio. Qui cum scutis decurrerunt, eos primus vicit Damaretus Heræensis. Bijugorum integra ætate equorum (συνωρίδα) vocant), cursus institutus est Olympiade tertia et nonagesima: vicit Euagoras Eleus. Undecentesima vero Olympiade junctis ad currum pullis certari placuit: coronam de pullorum curru cepit Sybariades (_Eurybates_) Lacedæmonius. (11) Receptæ deinde pullorum bigæ et pullus item desultorius. Bigarum palmam Belistiche, femina e maritima Macedoniæ ora; desultorii equi Tlepolemus Lycius abstulit: hic tricesima prima supra centesimam Olympiade; Belistiche bigis Olympiade ante hanc tertia. Post hæc Olympiade centesima et quadragesima quinta puerile institutum est pancratium: in quo vicit Phædimus Æolensis ex urbe Troade (_Alexandria_). CAPUT IX. _ Nonnulla Olympica certamina ab Eleis abolentur — de Calpes et Anabatarum cursu — Olympicorum ludorum ordine — ludorum præfectis (Agonothetis) — Hellanodicis. _ Sunt etiam antiquata nonnulla Olympiæ certamina, Eleisque mutata sententia visum non amplius ea agitari. Puerorum enim quinquertium octava et tricesima Olympiade institutum quidem fuit; et Lacedæmonius Eutelidas eo victor oleastri coronam accepit; postea tamen non amplius Eleis placuit ut in quinquertii certamen descenderent pueri. Quumque apenen septuagesima Olympiade solenniter instituissent, et calpen, Olympiade post eam proxima, decreto facto octogesima quarta Olympiade utrumque abrogarunt certamen, ac vetuerunt ne in posterum vel calpes vel apenes cursu contenderetur. Quum vero primum ea certamina sunt instituta, Thersii Thessali apene, calpe autem vicit Patæci Achæi ex urbe Dyma. (2) Utebantur vero in calpes certamine equabus: e quibus sub extremam cursus metam desilientes sessores, prehenso suæ quilibet equæ freno, cum equabus decurrebant: quod ad meam usque ætatem faciunt ii qui dicuntur Anabatæ (_?_). Sed inter calpes cursum et anabatas hoc est discriminis, quod peculiaribus anabatæ insignibus et masculis utuntur equis. Porro apene neque inventum est antiquum, neque decoris habet quicquam: et alioqui imprecatio est antiquitus in Eleos facta, ne omnino in eorum terra coitus equarum esset ad mulos procreandos: mulos enim pro equis apene bigarum in morem habebat. (3) Ludorum ætate mea ordo est, ut mactatis deo victimis quinquertii primum et cursus, deinde equorum certamina committantur, hic ab Eleis est septima et septuagesima Olympiade institutus. Nam ante eadem die et equi et homines ad certamen inducebantur. Pancratiastæ tunc sub noctem prodibant: neque enim satis mature poterant accersiri, quum dies equiriis et potissimum quinquertio consumeretur. De pancratiastis illa Olympiade palmam tulit Atheniensis Callias. Sic in posterum cautum erat ne aut quinquertium aut equiria pancratio impedimento essent. (4) At in ludorum præfectis a majorum more ætatis nostræ institutum variavit. Iphitus enim solus a se editis ludis præfuit; idemque post Iphitum ab Oxyli posteris est observatum. Quinquagesima demum Olympiade duumviris ex ipsa Eleorum civitate sorte ductis Olympiorum cura mandata est: atque ille quidem binorum designatorum numerus ad multos post annos servatus est. (5) Quinta (_post?_) et vicesima Olympiade _judices_ novem Hellanodicæ instituti sunt. Eorum tres de equorum cursu, totidem alii de quinquertio, de ceteris reliqui certaminibus cognoscebant. Secunda deinceps Olympiade additus est decimus ludorum præfectus. At tertia supra centesimam in tribus duodecim Elei descripti sunt; ac deinde tribus singulæ suum dedere Hellanodicam. (6) Afflicti post hæc Arcadum bello et agri parte multati, amissis insuper omnibus pagis qui adempta agri parte continebantur, in tribus octo contracti sunt, quarta et centesima Olympiade. Eo factum ut Hellanodicæ totidem legerentur quot essent jam tribus. Octava postremo, quæ supra centesimam fuit, Olympiade pristinus est virorum decem numerus restitutus, idemque ad nostram usque ætatem permanit. CAPUT X. _ De Jovis luco, Alti dicto — templi Jovis Olympici descriptio. _ Multa sane habet Græcia, quæ vel spectentur vel audiantur cum admiratione: sed omnium accuratissime, divinitus religione imbutis animis, Eleusinia initia et Olympici ludi celebrantur. Jovis ἄλσος (_lucus_) mutato nomine Altin antiquitus vocitant; atque etiam Pindarus in iis versibus, quos in quendam fecit Olympiorum victorem, Altin illum locum appellavit. (2) Templum et signum Jovi de manubiis Elei dicarunt, Pisæis aliisque finitimis populis, qui cum illis defecerant, bello superatis, ac Pisa ipsa direpta. Simulacrum a Phidia factum, inscriptio etiam ad Jovis pedes posita testatur: PHIDIAS CHARMIDÆ FILIUS ATHENIENSIS ME FECIT. Templi Dorica constructio est. Ambitus exterior dispositas in orbem columnas ostentat. (3) Ædificatus est autem e vernaculo lapide porino. Surgit in altitudinem ad fastigium usque pedes octo et sexaginta; patet in latitudinem nonaginta quinque, excurrit longitudo ad ducentesimum ac trigesimum. Architectus operis fuit Libon, homo indigena. Tectum est non coctili tegula, sed cæso ad tegulæ formam e lapicidinis Pentelicis marmore. Inventum hoc Byzæ Naxio tribuunt, cujus opus statuas Naxi esse dicunt, quæ hanc inscriptionem habent: Naxi hæc Latoidis fecit sollertia Byzæ, cui primum secta est tegula de lapide. Vixisse Byzen hunc illis temporibus proditum est, quibus in Lydia Alyattes et Astyages Cyaxaræ filius regnavit in Medis. (4) Olympici templi in extremis tecti finibus eminent inaurati lebetes; in medio fastigii apice inaurata item Victoria. Infra Victoriæ signum fixus est aureus clypeus, in quo Medusa Gorgon cælata est. Clypei inscriptio et qui dedicarint et qua de causa declarat his versibus: Ex auro phialam capta posuere Tanagra, juverat hæc bello quod Lacedæmonios, Cecropidæ Argivique duces, et Ionica proles victores partis de spoliis decimam. Hujus ego pugnæ mentionem feci etiam in historia de rebus Atticis, Atheniensium persequens monumenta. (5) In eodem Olympii Jovis templo zonæ, quæ summas columnas supra ambit, extrinsecus clypei affixi sunt inaurati viginti et unus, a Romani exercitus imperatore Mummio dedicati, confecto Achaico bello, capta Corintho, et pulsis extra suos fines Corinthiis qui Dorici nominis fuere. (6) In ipsis templi fastigiis in antica parte signa sunt: paratur curule certamen inter Pelopem et Œnomaum, quod in eo est ut utrinque committatur. Signo Jovis medius imminet fastigii vertex: ad ejus dexteram galea imposita capiti Œnomaus stat: adsistit ei uxor Sterope, una de Atlantis filiarum numero. Sedet ante currum et equos Myrtilus, Œnomai auriga. Ipsi quidem equi numero sunt quattuor. Myrtilo proximi sunt viri duo, quibus non sunt adscripta nomina; sed et illis videri potest ab Œnomao demandata ipsius equorum curatio. (7) In extremo fastigii latere Cladei _amnis_ effigies jacens cernitur. Huic Elei alioquin etiam secundum Alpheum præcipuos habent honores. Ad Jovis lævam expressi sunt Pelops et Hippodamia, Pelopis auriga, equi ac viri duo, ipsi quoque Pelopis equisones. Hic se fastigium rursus in angustum contrahit. Ea in parte Alpheus effictus est. Hominem eum, quo auriga usus est Pelops, Trœzenii Sphærum nomine prodidere: Olympicarum rerum interpres Cillam esse aiebat. (8) Quæ igitur in antica fastigii parte visuntur, Pæonii opus sunt, cui genus e Menda Thraciæ oppido. Postica vero pars Alcamenis est opus, Phidiæ æqualis et in signorum fingendorum sollertia hoc tantum artifice inferioris. Ejus est in fastigio Lapitharum cum Centauris in Pirithoi nuptiis pugna. In media fastigii parte est Pirithous; prope Eurytion, qui Pirithoo sponsam abripuit: auxilium Pirithoo fert Cæneus; altera ex parte Theseus securi Centauros obtruncat: e Centauris vero virginem alius, alius puerum rapuit ætate ac forma florentem. Fecit hæc, opinor, Alcamenes, quod ex Homeri versibus didicerat Jovis Pirithoum filium fuisse: ac Theseum sciebat generis ordine quartum esse a Pelope. (9) In eodem templo pleræque ex Herculis ærumnis elaboratæ sunt. Supra fores enim Arcadici apri venatio est, et quæ de Thrace Diomede tradita sunt, porro quæ Hercules in Erythea insula contra Geryonem gessit; tum idem Atlantis onus subiturus cernitur, et Eleorum agrum fimo purgans. At supra postici fores Amazoni balteum eripit; tum, quæ de cervo et Gnosio tauro commemorantur, quæ item de hydra deque Stympheliis volucribus et Argivo leone, ibidem expressa sunt. (10) Jam per æneas fores ingressis est ad dexteram ante columnam Iphitus ab Ecechiria (_quasi dicas Inducia_) muliere coronam accipiens: nomina elegi inscripti significant. Erectæ sunt etiam in templi parte interiore columnæ, quæ sublimes a terra sustinent porticus, per quas ad Jovis signum aditus patet. Attollit se inde etiam cochlea, per quam ad templi culmen scanditur. CAPUT XI. _ Simulacri Jovis Olympii ejusque throni in templo Olympico accuratior descriptio. _ Sedet in solio deus ex auro et ebore factus. Corona capiti imposita est, ad oleaginæ frondis similitudinem ficta. Dextera Victoriam, et ipsam ex ebore et auro, præfert, tænia et corona in capite redimitam. Læva manu sceptrum tenet deus omnium metallorum varietate distinctum. Quæ avis sceptro incumbit, aquila est. Aurei sunt deo etiam calcei, pallium item aureum. In eo tum diversæ imagines tum ex omnibus florum generibus lilia inprimis cælata sunt. (2) Solium ipsum auro et pretiosis præfulget lapidibus; neque in eo vel ebenum vel ebur desideratur: imagine quoque tam pictæ quam cælo fictæ in eo cernuntur. Signa etiam in eo sunt, Victoriæ quattuor saltantium specie ad singulos sellæ pedes. Duæ itidem ad pedis utriusque calcem sunt: ac prioribus quidem pedibus utrinque incumbunt Thebanorum pueri a Sphingibus rapti. Infra Sphingas Niobes liberos Apollo et Diana sagittis configunt. (3) Inter pedes solii discurrunt regulæ quattuor, mutua illos compage jungentes. In ea quæ in fronte regula est septem se adhuc ostendunt sigilla: nam eorum octavum quæ causa aboleverit, ignorant. Fuerint autem illa priscorum certaminum simulacra. Nondum enim, qua Phidias viguit ætate, puerorum instituta fuerant ludicra. Eum vero, qui tænia ipse sibi caput præcingit, corporis specie Pantarcem referre narrant, Eleum puerum, amore Phidiæ devinctum. Idem Pantarces in lucta puerorum palmam est adeptus Olympiade sexta supra octogesimam. (4) In ceteris regulis exstat Herculis comitatus adversus Amazonas pugnans. Numerus utriusque partis conjunctus accedit ad novem et viginti. Inter Herculis socios est etiam Theseus. Non soli autem pedes solium fulciunt, sed mediæ etiam inter binos pedes, pedibus magnitudine pares, columnæ. In ea quæ sub solio sunt penetrari, ut quidem Amyclis intra Apollinis solium subimus, hic non potest: nam Olympiæ quominus propius accedant spectatores, sepimentis quibusdam in parietum modum exstructis prohibentur. (5) Eorum sepimentorum pars ea quæ ex adverso januæ est, cæruleo tantum oblita est; latera reliqua Panæni picturas habent. Inter eas Atlas est cœlum ac terram sustinens: adsistit Hercules jam prope illius onus excepturus. Cernitur etiam Theseus cum Pirithoo; præterea Græciæ et Salaminis imagines, quæ posterior navium applustria manu præ se fert; item ex Herculis ærumnis cum leone Nemeæo certamen; Ajacis in Cassandram contumelia; (6) tum Hippodamia Œnomai filia cum matre, et vinculis adhuc districtus Prometheus, at Hercules jam ad eum erectus. Traditum enim est hoc etiam negotii Herculem habuisse, ut Prometheum aquila, quæ illum male in Caucaso mulcabat, interempta e vinculis exemerit. Postrema in pictura sunt Penthesilea animam agens, eam sustinente Achille; et Hesperides duæ mala ferunt, quæ ipsarum dicuntur fuisse commissa custodiæ. Panænus quidem hic Phidiæ frater fuit; qui Atheniensibus etiam in Pœcile Marathoniam pugnam pinxit. (7) In extrema solii altitudine, supra simulacri caput, fecit Phidias Gratias una ex parte tres, totidem Horas ex altera. Nam et has Jovis esse filias poetarum carminibus proditum. Horas certe Homerus in Iliade nominavit, cœlique illis dixit, quasi regiæ domus excubiis, custodiam attributam. In basi ea, quæ pedibus Jovis subest (θρανίον hoc Attici appellant), leones aurei et contra Amazones Thesei pugna cælata est. Fuit hæc prima pugna contra exteras gentes suscepta, quæ Atheniensium nomen nobilitavit. (8) In eo vero scamillo, qui universum solium cum Jove et ornatu omni sustinet, facta sunt emblemata ex auro: in currum qui ascendit Sol, Juppiter et Juno; prope Jovem Gratia; proxime huic adstat Mercurius, prope Mercurium Vesta; post Vestam est Amor Venerem e mari emergentem excipiens; Veneri Suada coronam defert. Adsunt Apollo cum Diana, Minerva, Hercules. In extrema basi cernuntur Amphitrite et Neptunus; equum Luna, ut mihi videtur, ad cursum incitans. Etsi mulis ferunt, non equis, hanc deam vehi, futili quadam de mulo fabula vulgata. (9) Et Olympii quidem Jovis signum quam alte lateque pateat, linearum descriptionibus qui demonstrare conati fuerint, quum sciam non defuisse, eorum mihi certe parum est in metiendo probata sollertia. Est enim ea tota dimensio inferior multo prope aspicientium opinione. Tradunt certe ipsius dei auctoritate Phidiæ artem comprobatam. Nam quum expolito jam opere Jovem Phidias orasset, significationem ut sibi aliquam daret, numquid illud ipsi acceptum esset et gratum opus, eam pavimenti partem repente de cœlo tactam memorant, quo loco usque ad ætatem meam urna visitur ænea et impositum ei operculum. (10) Et a signi quidem fronte quod est pavimentum nigro, non candido marmore constratum est; ambit autem nigrum marmor circumcirca crepido e Pario lapide. Ea cohibetur oleum quod effunditur: oleum enim Olympico simulacro propterea adhibetur, quia prohibet ne quam e paludosa Altis natura ebur contrahat noxam. At contra in Atheniensium arce Virginem quæ vocatur non oleum, sed aqua, quantum ad ebur, servat: nam quum arx illa valde sicca sit ob magnam eminentiam, ebur, e qua materia factum est Minervæ signum, aquam et rorem ex aquæ aspersu amat: (11) Epidauri vero quum percontarer cur neque oleum neque aqua esset adhibita ab ipsis signo Æsculapii, docuerunt me æditui, solium, cui signum insideret, puteo imminere. CAPUT XII. _ De ebore, elephanti cornu, non dente — velo laneo in templo Jovis Olympii — donariis et signis hujus templi — Adriani et Trajani Imperatorum statuis operibusque Trajani insignibus — Augusti Imperatoris signo ex electro et Nicomedis ex ebore confecto — de electro — Neronis et aliis donariis. _ Quod vero ad ebur pertinet, quicunque hominum ea, quæ ex elephantorum ore exserta prominent, istarum belluarum dentes esse, non cornua, existimant, ab alce illi, Gallica fera, et tauris Æthiopicis specimen capiant. Alcæ enim, qui mares sunt (nam feminis nulla omnino prodeunt cornua) e superciliis, Æthiopici tauri autem e naribus cornua extrudunt. Quis igitur in magno ponat miraculo, esse animal cujus ex ore erumpant cornua? (2) Argumento etiam illud esse potest, quo contrarium demonstretur: quod bestiæ sunt quæ certo ratoque temporis ambitu cornua abjiciant, rursusque illa, quoties amiserint, reponant. Hoc cervis, capreis, et idem elephantis accidit. Verum dens nulli animalium jam adulto, quum semel decidit, renascitur. Quare si dentes essent, et non cornua, quæ ex ore prodeunt, quomodo renasci possent iterum? Ad hæc dentes natura sua igni neutiquam cedunt: at boum et elephantorum cornua sic igni emolliuntur, ut vel ex tereti planam vel aliam quamvis accipiant figuram. Quid, quod ex inferiore mandibula fluviales equi et apri sannas exserunt? cornua vero e maxillis exserta nusquam videmus. (3) In elephantis vero, quum a superiore id, quod dentes multi esse putant, descendat maxilla, me auctore dubitarit nemo cornua illa esse, quæ a temporibus orta per os extrorsum resupinata sese efferant. Hæc ego non auribus, sed ipsis accepta oculis scribo, elephanti calvam conspicatus in Dianæ, quod templum in Campania nobile, a Capua (quæ regionis Campanorum totius caput est) abest stadia ferme triginta. Est igitur longe alia, quam ceteris quadrupedibus, elephanto cornuum eruptio, sicuti ei et corporis vastitas et reliqua forma valde est a reliquo belluarum genere diversa. Quam vero Græci splendidi et magnifici ac minime omnium parci in colendis diis fuerint, magno illud documento est, quod ab Indis et ex Æthiopia ebur ad signa deorum facienda advehendum curarint. 4. Et in Olympico templo laneum velum tum textili Assyriorum opere, tum Phœnicum purpurea tinctura exornatum dedicavit rex Antiochus. Ejusdem donum fuit ægis aurea et in ea Gorgo, quæ Athenis in theatri fastigio locata est. Velum hoc non, quo more fit in Dianæ Ephesiæ templo, subter lacunar sursum attollunt, sed ad pavimentum usque laxatis funibus demittunt. (5) Inter ea vero donaria, quæ intus vel in atrio templi posita sunt, est solium Arimnesti Tyrrhenorum regis, qui primus exterorum donum Olympio Jovi misit: tum ænei equi, quos Cynisca dicavit, Olympicæ victoriæ monumentum, veris illos quidem equis magnitudine inferiores, locati sunt in primo templi aditu ingredientibus ad dexteram. Exstat item tripus ære obductus, super quo victoribus, priusquam mensa erigeretur, coronæ proponebantur. (6) Imperatoribus vero statuas, Adriano quidem urbes Achaici conventus ex Pario lapide, Trajano autem universi Græci erexerunt. Hic Imperator Getas, qui supra Thraces sunt, imperio adjunxit, et cum Osroe Arsacis nepote Parthisque bellum gessit. Operum autem quæ facienda curavit, maxime memorabilia sunt thermæ quæ ab ipso nomen acceperunt, magno exstructum ambitu amphitheatrum rotundum; ad hæc hippodromus, non breviore stadiûm duorum spatio: tum forum Romanum, et reliquo ornatu dignissimum spectatu, et maxime ex ære structo lacunari. (7) Statuarum autem quæ rotundis insistunt scamillis, ex electro una Imperatoris Romanorum est Augusti; altera ex ebore, Nicomedis Bithyniæ regis, de cujus nomine urbs Bithyniæ maxima appellata est, quum ante Astacus nuncuparetur. Condita ea quondam erat a Zypœte homine Thrace, quantum ex nomine conjicitur. Electrum vero ex quo statuam Augusto fecerunt, in Eridani (_Padi_) fluminis arenis rarum omnino repertu est, nec temere magni æstimatur ab hominibus. Est alioqui electrum aliud nihil, quam argento permistum in metallis aurum. (8) Sunt in Olympii fano, quas Nero donavit, coronæ. Earum tres oleastri, quarta quercus frondem imitatur. Positi ibidem clypei sunt viginti quinque ænei, cum quibus decurrunt, qui armati in curriculum descendunt. Erectæ vero sunt et aliæ pilæ, et ea inter ceteras, qua continetur jusjurandum, quo Elei cum Atheniensibus, Argivis et Mantinensibus centum annorum fœdus et societatem firmarunt. CAPUT XIII. _ De Pelopio in Alti — sacris Pelopis in illo — Pelopis ossibus narratio — Pelopis et Tantali sede in Asia — ara Jovis Olympii e cinere congesta et sacrificiis, quæ in ea fiunt — ara e sanguine constructa. _ Intra Altin Pelopi quoque area consecrata est. Pro ceteris enim heroibus tam colitur apud Eleos Pelops, quam Juppiter præ cunctis diis. Est igitur ad dexteram, qua patet ad Jovis templum aditus, ab Aquilone, Pelopium, tanto spatio interjecto, ut in eo et statuæ et alia ornamenta dedicata poni potuerint: porrigitur autem a media ad posticam templi partem, circumvallante lapidea maceria. Tota area et arboribus convestita et signis passim est conspicua. (2) Ingressus ad eam est a solis occasu. Eum locum dedicasse Pelopi Herculem Amphitryonis filium ferunt. Quartum enim hic a Pelope posteritatis gradum tenuit. Idem etiam Hercules Pelopi dicitur ad eam scrobem sacrum fecisse, cui ætate etiam nostra annui magistratus nigro ariete faciunt. Ac de ea quidem victima vati portio nulla tribuitur: collum tantum more majorum lignatori datur. (3) Sic enim appellatur unus de Jovis famulatu, cui negotium mandatum est, ut certo pretio ligna ad sacrorum usum vel publice civitatibus vel privatim cuivis homini suppeditet. Sunt autem non ex alia ulla arbore ligna ea, quam de alba populo. Quod si quis, sive Eleus, sive hospes fuerit, carnes ex ea Pelopis, victima comederit, ei templum Jovis introire nefas est. Idem observatur ad Pergamum quod supra Caicum flumen est; nam ibi qui Telepho immolarunt, religio est illis ante in Æsculapii ascendere, quam corpus abluerint. (4) Sed quod ad Pelopem attinet, hoc quoque memoriæ proditum est quum Trojanum bellum duceretur, monuisse vates non ante expugnari Ilium posse, quam Græci Herculis sagittas et de Pelopis ossibus unum apportari curassent. Quare et Philocteten tunc in castra accersitum et Pisa omoplaten ex ossibus Pelopis deportatam. Redeuntibus vero Græcis, ad Eubœam navim eam, in quam Pelopis illud os fuerat impositum, naufragio perisse. (5) Multis deinde annis post Ilium excisum Eretriensem piscatorem Damarmenum jacto everriculo os illud extraxisse, et miratum magnitudinem in arenis id abdidisse. Venisse eundem Delphos scitatum, cujusnam esset os et ad quem usum illud a se conservari oporteret. (6) Tunc etiam providentia divina aderant quos Elei consultum miserant, quæ foret depellendæ pestilentiæ ratio. Atque his quidem responsum est, ut Pelopis ossa requirerent: Damarmeno vero, ut, quæ reperisset, Eleis restitueret. Hoc ille quum fecisset, et alia accepit ab Eleis munera, et ei ejusque posteris custodia ossis demandata est. Omoplate ipsa Pelopis ætate mea jam evanuerat. Id eo accidisse opinor, quod, quum alte absconditum fuisset, tum vestutate tum aquae marinæ illuvie extabuit. (7) Et in Græcia quidem Tantalum et Pelopem habitasse certa adhuc exstant indicia, portus qui Tantali dicitur, et ejusdem sepulcrum non obscurum; Pelopis in Sipyli montis vertice visitur solium, supra eum locum, ubi Plastenes (_?_) matris fanum est. Jam vero ultra Hermum fluvium ad Temnum Veneris signum spectatur e virente a radice sua myrto: quod faciendum curasse Pelopem ferunt, quum ut deam coleret, tum vero ut Hippodamiæ nuptiarum se compotem faceret. 8. Olympii quidem Jovis ara pari intervallo a Pelopio et a Junonis æde distat, ante utriusque frontem sita. Erectam alii tradiderunt ab Idæo Hercule, alii ab indigenis heroibus, duabus ætatibus post Herculem. Congesta illa est e cinere collecto ex adustis victimarum femoribus. Talis et Pergami ara est, Samiæ Junonis, nihilo illa quidem ornatior, quam in Attica quos rudes appellant focos. (9) Aræ Olympicæ ima crepido, quam πρόθυριν appellant, ambitum peragit pedum centum et amplius quinque et viginti: graduum [singulorum] supra imam istam crepidinem ambitus pedes explet binos ac tricenos. Universa aræ altitudo pedes conficit duos prope et viginti, Ducuntur hostiæ ad imæ crepidinis stationem sive πρόθυριν: ibi eas patrio more mactant: femora in summa ara adolent. (10) Et ad stationem quidem ab utroque latere per lapideos, ad aræ altissimam sedem per cineritios gradus scanditur. Et ad stationem quidem usque tam virgines, quam mulieres, quum in Olympiam venire nulla prohibet religio, possunt ascendere; longius in summam aram progredi solis viris fas est. Sacrificatur autem Jovi etiam extra solennem nundinarum celebritatem, tam a privatis hominibus quam quotidie ab Eleis. (11) Stato autem die quotannis, Elaphii mensis nono supra decimum, vates cinerem ex Prytaneo deportant: eoque aqua ex Alpheo amne diluto aram Jovis oblinunt. Religione sancitum est cinerem sola Alphei aqua dilui, alia nulla, atque ex eo tantum luto aræ tectorium superinduci. Eam ob rem Alpheus fluviorum omnium Jovi maxime amicus creditur. Est etiam Didymis Milesiorum ara, quam a Thebano Hercule victimarum sanguine exstructam Milesii tradunt. Non fuit ea tamen victimarum insequentibus temporibus copia, ut ara magnopere potuerit eminere. CAPUT XIV. _ De Jove Ἀπομυίῳ — cur Olympica sacra albæ duntaxat populi lignis adoleantur — de arboribus, quas varii fluvii potissimum alunt — reliquis Olympiæ aris et diis, quibus sacra ibi fiunt — ara ignotorum deorum — Καιροῦ, Jovis filii — Telluris ejusque oraculo, aliisque. _ Sed quod ad Olympicam aram attinet, illud etiam magno miraculo ducitur, quod milvii, etsi avium hoc genus insigni est rapacitate, sacra tamen in Olympia facientibus infensi non sunt. Quodsi forte exta vel carnium partem aliquam illi appetierint, dira portendi immolanti creditur. Aiunt etiam Herculi Alcmenes filio, quum Olympiæ sacrificaret, maximam muscas exhibuisse molestiam: eum itaque vel proprio inventu vel monitu alieno sacra fecisse Jovi Apomyio (_muscas arcenti_), atque ita muscas trans Alpheum fuisse profligatas. Eodem modo dicuntur Elei quoque sacra facere Apomyio Jovi, qui ex Elea [Olympia] muscas abigat. (2) Ex alba vero duntaxat populo, neque ex alia ulla arbore, ad usum Olympicorum sacrorum ligna cædi patrius est Eleis ritus. Credo hunc honorem huic arbori præcipue habitum, quod eam Hercules e Thesprotide terra primus in Græciam attulit. Atque ipsum etiam arbitror Herculem, quum Jovi Olympio sacra fecit, non aliis quam ex alba populo lignis victimarum femora cremasse. Eam vero arborem Hercules in Thesprotide propter amnem Acherontem reperit. Et huc respexisse Homerum putant, quum Acheroidem populum appellavit. (3) Varia autem semper natura fuerunt et nunc etiam diversi sunt amnes ad gignenda herbarum et stirpium varia genera. Mæandri ripæ myricas copiose et feliciter alunt. Asopus in Bœotia insigni magnitudine juncum educat. Arbor persea sola gaudet Nili aqua. Nihil igitur mirum, si ad Acherontem enata primum est alba populus: ad Alpheum oleaster: populus vero nigra Celticæ terræ et Eridani in ea amnis (_Padi_) alumna est. 4. Age vero, quum circa aram maximam jam satis immorati simus, omnes quæ Olympiæ sunt aras persequamur. Sequetur autem oratio mea ordinem eum quo Eleis constitutum est illis aris sacra facere. Vestæ primum divinam rem peragunt, secundo Olympio Jovi, ad aram intra templum euntes; tertio ** hæc quoque in una eademque ara sacra fiunt: (5) quarto et quinto loco Dianæ sacrificant et Minervæ Prædatrici; sexto loco Erganæ. Huic deæ Phidiæ posteri, quibus publice negotium datum est, ut Jovis signum ab adventitiis purgatum sordibus et detersum præstent (Phædryntæ ex eo nuncupati), priusquam ad opus aggrediantur, sacra ibi faciunt. Est et alia Minervæ ara prope templum; Dianæ etiam quadrangula forma in sublime sensim fastigium ascendens. (6) Post eas aras, quas recensuimus, Alpheo et Dianæ ad eandem aram faciunt. Ejus rei causam Pindarus in cantico quodam innuit, et nos in Letrinæorum historia exponimus. Ab hac non longe alia erecta est Alpheo ara, prope quam Vulcano sua item ara posita est. Sed hanc Vulcani aram nonnulli ex Eleis Arei Jovis nominant. Aiunt iidem Œnomaum, quoties Hippodamiæ filiæ procis curule certamen proponeret, Areo Jovi super hac ara rem divinam facere solitum. (7) Post has Herculi ara dicata est, cognomine Parastatæ (_Adjutori_): ejus etiam fratribus, Epimedi, Idæ, Pæonæo et Iaso. Idæ aram ab aliis non ignoro Acesidæ appellari. Quo vero loco area est Œnomai domus, duæ exstant Jovis aræ; quarum unam Herceo (_Domestico_) ipsum Œnomaum dedicasse apparebat: Ceraunio (_Fulguranti_) alteram post Œnomaum positam conjicio, quum ejus domus de cœlo tacta fuisset. (8) Ac de maxima quidem ara, quæ dici opus fuit, paulo superius a me dicta sunt. Vocatur ea Jovis Olympii. Adjacet ei ignotorum deorum ara. Post eam Catharsii (_Expiatoris_) Jovis et Victoriæ; exinde Jovis, cui cognomen Chthonio (_terrestri_): tum vero deorum omnium et Junonis cognomento Olympiæ. Hæc itidem e cineris congestu exstructa est: a Clymeno dedicatam tradunt. Succedit communis Apollinis et Mercurii ara, ob eam præcipue causam, quod lyræ inventum Mercurio, citharæ Apollini Græcorum sermo attribuit. (9) Consequuntur Concordiæ, Minervæ, Matris Deûm aræ. Proxime ad eum aditum, qua est ad stadium accessus, aræ duæ sunt. Earum alteram Mercurii Enagonii (_Certaminum præsidis_), Καιροῦ (_Opportunitatis_) alteram nuncupant. In hunc ab Ione Chio factum hymnum scio; in quo illius natales memorans Jovis filiorum natu minimum esse dicit. Prope Sicyoniorum thesaurum ara est vel Curetum [_Curetis?_] vel ejus qui Alcmena matre natus est Herculis: dicitur enim utrumque. (10) Et qua parte Gæum sive Telluris ædes est, Telluris ara cernitur, e cineris ipsa etiam aggere. Jam tum priscis temporibus fuisse ibi Telluris oraculum fama prodidit. In eo autem loco, quod nominant Stomium, aram Themis habet. At Jovi Catæbatæ (_Fulguratori_) quæ dicata ara est, maceria undequaque ambitur et modico a maxima ara cineritia intervallo distat. Illud denique monendi sunt quicumque hæc legerint, aras me non quo sitæ sunt ordine enumerasse, sed per eas ita me stylo vagatum, uti ad earum quamque vel prius vel posterius Elei sacra faciunt. Pelopis areæ adjuncta est ara Bacchi et Gratiarum communis. Dehinc duæ, Musis una, altera Nymphis positæ. CAPUT XV. _ De reliquis memorandis in Alti, ædificio, Phidiæ officina dicto — Leonidæo — Oleastro Callistephano — Mœragetæ et Jovis ὑψίστου aliisque aris — Prytaneo — Eleorum prisco sacrificandi ritu — sacris Junonis Ammoniæ et Parammonis — Doricis quæ in Prytaneo canuntur carminibus. _ Extra Altin ædificium est, quæ Phidiæ officina nuncupatur. In illis ædibus Phidias operis partes est fabricatus. Est in iisdem ara diis omnibus communis, redeuntibus autem ad Altin e regione Leonidæi. (2) Extra fani ambitum est id Leonidæum, prope eum ad Altin aditum, per quem unum pompa sacrorum traducitur, et ex eo Pompica via est appellata. Est hoc ab uno ex indigenis dedicatum, ætate vero mea diversorium fuit Romanorum in Græcia magistratuum. Inter Pompicam viam et Leonidæum unica media est Agyia: hoc enim nomine angiportum, quem Attici στενωπὸν, vocant Elei. (3) Estetiam in Alti, si ultra Leonidæum ad sinistram tendas, ara Veneris et post eam ara Horarum. Ubi posticum templi est, ad dexteram oleaster se ostendit, quem Callistephanum (_pulchras s. honestas coronas præbentem_) appellant. Ex ea enim arbore solenne est Olympicis victoribus coronam decerpere. Proxima oleastro est Nymphis sacra ara. Eas Nymphas Callistephanos et ipsas nuncupant. (4) Est etiam intra Altin ara Agorææ (_Forensis_) Dianæ, ad Leonidæi dexteram. Habet et dea, quam Dominam vocant, aram suam. Dominam vero quam dearum nominent Græci, in rerum Arcadicarum commentario docebimus. Post hanc ara est Jovis Forensis: et ante locum eum, quam Proedriam (_primam sedem_) appellant, ara Pythii Apollinis; et post ea Bacchi ara. Hanc postremam aram neque multis ante ætatibus positam et a plebeiis hominibus dedicatam ferunt. (5) In ea, quæ ad equorum carceres via ducit, ara est cum inscriptione MOERAGETÆ. Esse illud Jovis cognomen dubitari non debet. Unus enim ipse quid sit vel non sit homini a Parcis concessum novit. Adjuncta est Parcarum ara, oblonga figura: est post eam Mercurii; et deinde Jovis, cui cognomen Altissimo, aræ duæ. Intra ipsos carceres sub divo, medio fere loco, aræ se ostendunt Equestris Neptuni et Equestris Junonis. Adhæret pilæ Castorum ara. (6) In primo ingressu ejus loci, quem ἔμβολον (Rostrum) nominant, ab uno latere ara est Martis Equestris, ab altero Minervæ Equestris. Jam vero intra rostrum ingressis est Bonæ Fortunæ ara; Panis deinde et Veneris. In intimo rostri recessu, Nympharum, quas Acmenas nuncupant. A porticu vero ea, quem Elei de nomine architecti vocant Agnapti porticum, inde redeuntibus, ad dexteram Dienæ se ara monstrat. (7) Rursus Altin per Pompicam viam intrantibus secundum Junonium sunt Cladei amnis et Dianæ aræ: tum Apollinis post eas; quarta Dianæ Coccocæ (hoc enim est deæ cognomen); quinta Apollinis Thermii. Quid hoc Thermii cognomen sibi velit, mihi quoque conjectura in mentem venit, esse eum Attica lingua Thesmium. Quamobrem vero Coccocam Dianam appellent, nunquam adhuc discere potui. (8) Ante Theecoleonem, quem vocant, ædificium est. In ejus ædificii angulo Panis ara dicata. Prytaneum habent Elei intra Altin, prope ipsum exitum, qui est ultra gymnasium. In hoc curricula sunt et athletarum palæstræ. Ante portam Prytanei est Dianæ Agroteræ ara. (9) At in ipso Prytaneo, quum ad eam accesseris cellam, ubi focum habent, ad primi ingressus dexteram Panis aram videas. Focus ille quoque e cinere substructus est et perpetuo igni tam interdiu quam nocte adoletur. Solenne est transportari ab hoc foco cinerem ad Olympii aram eo ritu, quem suo loco exposuimus; neque illa aliunde magis in altitudinem proficit. (10) Et ad earum, quas hactenus enumeravimus, ararum singulas quolibet mense Elei sacra faciunt, prisco quodam ritu, thura et melle subactum triticum in aris iilis adolentes: et aras quidem oleagina fronde velant; vino in libando utuntur. Solis tamen Nymphis et Dominæ ad communem etiam deorum omnium aram vino libare religione prohibentur. Sacrificia curantur a theecolo, qui in singulos menses honorem habet, a vatibus item, libationum ministris, sacrorum interprete, tibicine et lignatore. (11) Quæ vero in Prytaneo inter libandum effari consueverint, aut quos decantent hymnos, neutiquam his censui commentariis inserendum. Neque illi Græcorum tantum diis libant, verum etiam Libyco deo et Ammoniæ Junoni, et Parammoni, quod Mercurii cognomen est. Satis enim constat usos olim Eleos Libyco oraculo: nam aræ adhuc in Ammonis exstant ab illis dedicatæ; et in illis, de quo consuluerint, et quid responsi acceperint, et qui ab Elide publice missi fuerint ad Ammonem incisis literis testatum est. (12) Hæc in Ammonis. At Elei heroibus etiam et eorum uxoribus libant, tum iis, qui passim in Elea terra, tum et illis, qui apud Ætolos in honore sunt. Et carminum quidem effata in Prytaneo Dorica enunciant lingua; sed quis eorum fuerit auctor, non traditur. Est Eleis etiam Cœnatio intra Prytaneum e regione illius cellæ, in qua focus est. In eo cœnaculo epulum præbetur iis, qui Olympia vicerunt. CAPUT XVI. _ De Junonis templo — virginum cursus certamine, Heræa dicto — hujus certaminis origine — sedecim feminarum collegio — Physcoa et Narcæo. _ Postulat jam hic locus, ut ad Junonis templum accedam, et quæ in eo memoratu digna sunt, stylo persequar. Primum omnium Elei tradunt Scilluntios, quæ Triphyliæ civitas est, templum erexisse, annis ferme octo posteaquam Elidis regnum Oxylus iniit. Totius quidem operis ædificatio Dorica est, columnis circumquaque ambientibus: et earum quidem, quæ in postico templi sunt, altera e quercu est. Porrigit se templum in longitudinem pedes tres et sexaginta. ** Architectus, qui operi præfuerit, certus nemo proditur. (2) Ac Junoni quinto quoque anno peplum feminæ sedecim pertexunt, eædemque ludos faciunt Junonia. In his cursus certamen virginibus proponitur, non omnibus simul, sed in classes ex ætate descriptis. Primæ enim currunt impuberes puellæ, tum grandiores, postremo natu maximæ. (3) Currunt autem hoc ornatu: passus capillus, dimissa tunica ad genua, exsertus usque ad pectus dexter humerus. Descendunt et ipsæ in Olympicum stadium; sed curriculum parte fere sexta detracta minuitur. Accipiunt victrices ex olea coronam, et e bove, qua Junoni litatum fuerit, partem. Et pictas quidem earum imagines dedicare fas est. Feminis sedecim, quæ ludis præsunt, totidem ministræ attributæ sunt. (4) Hoc ipsum etiam virginum ludicrum ad res priscas referunt. Hippodamiam enim, Junoni de Pelopis nuptiis ut gratiam referret, sedecim illas mulieres convocasse et cum eis primam Junonios ludos instituisse perhibent. Memoriæ est etiam proditum, Chloridem Amphionis filiam, solam cum unico de marium fratrum numero superstitem e tota sobole de virginum cursu palmam tulisse. De Niobes equidem prole quicquid compertum habui, quum Argivorum res persequerer, exposui. (5) Quod attinet autem ad sedecim feminarum collegium, præter ea, quæ paulo superius scripta sunt, hoc etiam amplius memorant: Demophontem Pisæ tyrannum multis ac gravibus incommodis Eleos affecisse: eo mortuo, quod ille nihil egerat de publico civitatis consilio, facile Elei adducti sunt, ut de iis quas acceperant injuriis æquo jure cum Pisæis disceptarent. Ac tunc sane inter ipsos convenit, ut, quum civitates id temporis in Elea sedecim vigerent, singulæ feminam unam ederent, quæ tum ætate, tum vitæ ac generis dignitate ceteras anteire videretur, atque ut his omnium controversiarum arbitrium permitteretur. (6) Urbes vero, e quibus feminas elegerunt, erant Elis ** Ex his urbibus ortæ feminæ Pisæis et Eleis pacis conditiones tulere. Eisdem vero postea et ludos, quæ Junonis sunt appellata, faciendi, et peplum Junoni pertexendi cura mandata est. Duos eædem choros celebrant; Physcoæ unum, alterum Hippodamiæ vocitant. Fuisse Physcoam tradunt ex Elide cui Cœlæ (_cavæ_) cognomen: domicilium in curia Elidis habuisse, quæ Orthia dicta est: (7) a Baccho adamatam, ei filium, cui Narcæi nomen, peperisse: Narcæum ipsum jam adultum cum finitimis bellasse: magnas inde opes consecutum, et Minervæ, quam de se Narcæam appellavit, ædem dedicasse; primumque omnium a Narcæo et Physcoa Baccho honores decretos esse. Physcoæ et alii honores habiti et chorus alter sedecim feminarum ab ea nomen sumsit. Servant Elei nihilominus quum cetera * quamvis urbibus. In tribus enim octo distributi, e singulis binas mulieres deligunt. (8) Neque vero aut sedecim feminæ, aut Hellanodici Eleorum ullam attingunt munerum suorum partem, priusquam se piaculari sue et aqua lustrarint. Eam lustrationem ad Pieram fontem suscipiunt. Est fons ille in campis, per quos iter est ex Olympia Elidem contendentibus. Hæc sane ita se habent, uti exposita sunt. CAPUT XVII. _ De multis signis in templo Junonis — arca Cypseli — scribendi ratione βουστροφηδὸν dicta — arcæ Cypseli accurata descriptio. _ Junonis est in templo Jovis **; tum Junonis signum est in solio sedens. Adstat barbatus quidam et galeam capiti impositam ferens. Hæc rudis cujusdam opificii opera sunt. Sedentes vero deinceps in soliis Horas fecit Smilis Ægineta. Quod proximo loco Themidis (mater enim ea Horarum est) signum positum est, fecit Doryclidas Lacedæmonius, Dipœni et Scyllidis discipulus. (2) Hesperides vero quinque opus fuere Theoclis, item Lacedæmonii, quem Hegyli filium fuisse, et ab iisdem magistris Dipœno et Scyllide artem didicisse ferunt. At Minervam casside armatam, hasta et scuto, Medontis Lacedæmonii esse opus memorant: fratrem hunc Doryclidæ fuisse, et eosdem magistros habuisse. (3) Sedent e regione Ceres et Proserpina: adversi sibi stant Apollo et Diana. Posita sunt ibidem Latonæ, Fortunæ, Bacchi et volucris Victoriæ signa. Atque hæc quidem cujus artificis opera sint compertum non habeo; valde autem mihi prisca esse videntur. Et sunt, quæ hac in parte recensui, omnia ex ebore et auro. Posteriorum ætatum et alia sunt dona in Junonis templo: e marmore Mercurius infantem Bacchum portans, Praxitelis opus; et Cleonis Sicyonii ex ære Venus. (4) Fuit Cleonis doctor Antiphanes. Hic a Periclyto didicerat, Argivi Polycleti discipulo. Sedet ad Veneris pedes inauratus pusio nudus; quem Chalcedonius elaboravit Boethus. Atque huc transpositus est ex æde, quod Philippeum vocatur ** sunt hæc itidem ex auro et ebore, Eurydice Philippi filia ** (7) Arca fabricata est e cedro, cum aureis et eboreis emblematis, partim vero ex eadem cedro cælatis. In arcam hanc Cypselum, qui Corinthi postea tyrannidem est adeptus, mater sua abdidit, quum recens natum Bacchidæ magna cum sollicitudine deposcerent. Arcam deinde in Olympia dedicarunt ipsius posteri, qui Cypselidæ sunt appellati, ob servatum gentis suæ principem et parentem. Fuisse vero hoc nominis Cypselo traditur, quod ejus ætatis Corinthii arcas appellabant _cypselas_. (6) In arca incisæ sunt priscis literis inscriptiones ad plerasque figuras. Earumque literarum aliæ in rectum tendunt, alias earundem figuras Græci βουστροφηδὸν (a boum arantium conversione) appellant. Id est hujusmodi: postquam exaratus est versus unus, versus alter a fine præcedentis ducitur ordine converso, perinde ut fit in diauli cursu. Inscriptiones in arca etiam alias perplexis et inexplicabilibus flexibus scriptæ sunt. Quodsi ab ima arca exorsus omnia oculis persequare, in primo latere hæc contineri videas: (7) Œnomaum, qui Pelopem cum Hippodamia fugientem urget. Bigis uterque invehitur, sed pinnati sunt Pelopis equi. Tum Amphiarai domus est, et Amphilochum infantem portans anus nescio quæ. Pro foribus monile præferens Eriphyle stat. Adsistunt filiæ, Eurydice, Demonassa, et nudus puer Alcmæon. (8) Asius autem poeta suis carminibus Alcmenam etiam ex Amphiarao et Eriphyle genitam memorat. Baton, Amphiarai auriga, equorum habenas una, altera manu lanceam tenet. Amphiaraus ipse in currum alterum jam pedem imponit, ensem vero stringit in uxorem conversus, ac vix, quin ira incensus in eam irruat, satis animum in potestate continens. (9) Post Amphiarai domum ludi ficti sunt Peliæ funebres: circumstant spectatores certantium; et in solio sedens Hercules, cujus a tergo stat mulier: eam quæ sit nulla significat inscriptio: ceterum tibias non Græcas, sed Phrygias inflat. Bigas agitant Pisus Perieris, et Asterion Cometæ filius, qui ipse quoque in numero fuisse Argonautarum dicitur. Pollux præterea et Admetus: de hinc Euphemus, quem Neptuni satu ortum poetæ vulgarunt, eundemque Iasonis in expeditione Colchica comitem fuisse. Hic e bigarum curriculo victor discedit. (10) Descendit in cæstuum certamen Admetus et Mopsus Ampycis filius. Stat inter eos tibicen eo ritu tibiis canens, quo solent nostra quoque ætate modos saltantibus præcinere quinquertionibus. Luctantur ibidem Iason et Peleus æquo certamine: et Eurybotas discum ejaculatur, de quo incertum, quisnam sit, haud dubie disci jaciendi olim fama florens. Cursus certamen qui ineunt, sunt Melanion, Neotheus, Phalareus: quartus in eo numero est Argius, quintus Iphiclus. Huic jam victoriam adepto coronam offert Acastus. Fuerit is Protesilai pater, qui unus fuit de iis ducibus, qui Ilium oppugnatum iere. (11) Expositi sunt victoribus præmia tripodes. Adstant Peliæ filiæ. Ex illis uni adscriptum est nomen Alcestidi. Jam vero Herculis laborum voluntarius comes Iolaus de quadrigis palmam aufert. Atque hic extremus est actus eorum qui in honorem Peliæ facti sunt ludorum. Post hæc Herculi adsistit Minerva, dum ille hydram belluam ad Amymones flumen sagittis configit. Et ipsi quidem Herculi, quod nempe facile ex operis argumento et corporis habitu ac figura agnosci potest, nomen non est appositum. Adest etiam Phineus Thracum rex, et abigentes Harpyias Boreæ filii. CAPUT XVIII. _ Descriptionis arcæ Cypseli continuatio. _ In altero vero arcæ latere, quod est a læva, ordinem operis in orbem oculis persequenti femina primum expressa est puerum consopitum dextera album sustinens; nigrum sinistra, et hunc dormientis effigie, distortis ambobus pedibus. Indicant inscriptiones, quod facile tamen, ut nihil scriptum sit, conjicere possis, eorum puerorum unum Mortem esse, alterum Somnum, mulierem illam Noctem utriusque nutricem. (2) At formosa illa mulier, quæ fœda facie alteram manu altera obstricto collo trahit, altera fuste cædit, Justitiam significat, quæ Injuriam male mulcat. At alteras duas feminas, quæ pistillis mortaria tundunt, medicamentorum artem calluisse arbitrantur, sed nulla, quæ illæ fuerint, inscriptio indicat. At quæ illa sit mulier, quæ virum sequitur, ex adscriptis versibus hexametris facile colligas, qui sunt hujusmodi: Idas Marpessam formosam, quam sibi Apollo eripuit, sacra redducit ab æde volentem. (3) Prope est tunica amictus vir, dextera calicem, altera torquem tenens: et Alcmena quidem ea est, quæ de ejus manibus illa sumit. Et est illud inter Græcos poetarum carminibus celebratum, Jovem simulata Amphitryonis forma cum Alcmena congressum. Jam Menelaus loricam indutus stricto gladio Helenam invadit, capto scilicet Ilio eam interempturus. Sedenti in solio Medeæ a dextera Iason, a læva adsistit Venus. His epigramma adscriptum hocce: Cypridos imperio Medeam ducit Iason. (4) Sunt et Musæ canentes, modos præeunte Apolline. Appositi versus sunt hujusmodi: En pater hic vatum proles Latonia Apollo, Musarumque chori circum, queis præcinit ille. Alas, uti fabulis vulgatum est, humeris cœlum et terram sustinet; idemque Hesperidum mala fert. Ecquisnam vero ille sit, qui ense accinctus ad Atlantem contendit, nulla indicat inscriptio peculiaris; satis vero per se quisque conjecerit, Herculem eum esse. Id unum his adscriptum est: Sustinet axem Atlas, idemque hic mala relinquet. (5) Mars arma indutus Venerem abducit. Inscriptio in eo est Enyalius. Thetis virgo adhuc ibidem expressa est. Eam Peleus prensat: at Thetidis e manu serpens in Peleum irruere parat. Medusæ sorores pinnatæ Perseum volantem insectantur: sed uni Perseo est nomen adscriptum. 6. In tertio latere arcæ militaria videas. Major exercitus pars pedestre agmen est, equestrium tamen etiam copiarum aliquid in bigis fictum est. Ac partim quidem manum jam conserturi videntur milites, partim vero se consalutatione facta mutuo agnituri. Variat interpretum sermo. Sunt enim qui dicant Ætolos, Oxylo duce, contra priscos Eleos instructos; utrosque antiquæ consanguinitatis recordatione positis inimicitiis ad concordiam spectare. At alii in prœlium descendere Pylios et Arcadas ad Pheam urbem et amnem Iardanum. (7) Verum illud nemini probari possit, Cypseli proavum, quum esset Corinthius, in arca, quam in suo esset instrumento habiturus, consulto insculpi noluisse res patrias Corinthiorum, exterorum vero res gestas, neque illas valde insignes, celebrandas in ea curasse. Equidem hoc ipse possum conjectura assequi, quod quum Cypselo ejusque majoribus origo fuerit e Gonussa supra Sicyonem sito oppido et inter abavos eorum numeretur Melas Antasi filius, (8) hunc Melanem cum agmine suo (uti ante in commentario de Corinthiorum rebus exposui) recipere in civitatis ejusdem communionem recusabat Aletes, quod ex Delphici Apollinis quodam responso fidem ei minus habebat. At enim, quum ille omnibus Aleten modis sibi conciliare studuisset et rejectus multis cum precibus redire non dubitasset, ab invito quidem Alete receptus tamen est. Quare Melanis illas esse copias, quæ in ea parte arcæ spectantur, facile existimari possit. CAPUT XIX. _ Descriptionis arcæ Cypseli continuatio. _ Quod quartum arcæ latus est, si a læva ambire eam cœperis, Borean habet Orithyiam rapientem. Anguium illi caudæ pro pedibus sunt. Pugnat cum Geryone Hercules; ex trinis virorum corporibus junctis compositus Geryones. Est Theseus lyram tenens; cui adstat Ariadna coronam præferens. Tum Achilli et Memnoni pugnantibus sua eorum utrique adest mater. (2) Sunt ibidem Melanion; et juxta eum Atalanta, hinnulum tenens. Ajaci præterea ex provocatione et Hectori singulari certamine congressis adsistit Discordia, facie illa quidem fœdissima. Ad hujus exemplar finxit Calliphon Samius Discordiam in templo Dianæ Ephesiæ, quum ad Græcorum naves commissam pugnam pingeret. In eadem arcæ regione et Castores sunt: eorum alter impuber, et media inter eos Helena. (3) Est Æthra Pitthei filia abjecta humi ad Helenæ pedes cum pulla veste. Apposita est inscriptio versu heroico una voce longiore: Tyndaridæ fratres Helenen atque Æthran Athenis asportant. (4) Sic ille versus compositus est. Iphidamas præterea Antenoris filius humi stratus. Pro eo contra Agamemnonem pugnat Coon. In Agamemnonis clypeo Pavor expressus est leonis capite. Inscriptio est hujusmodi ad Iphidamantis mortui corpus: Iphidamas, pro illoque Coon fera prœlia miscet. In Agamemnonis vero scuto: Hic Pavor est hominum, manibus gerit hunc Agamemnon. (5) Exin adducit ad Alexandrum Priami filium Mercurius in judicium de forma deas. Rem indicat inscriptio: Mercurius Paridi ostentat spectanda dearum corpora, Junonis, Tritonidis, atque Diones. Jam vero Dianam quam ob causam volucrem fecerint, nescio. Humeris certe alæ applicatæ sunt; dextera pardalim præfert, leonem altera. Ad hæc Ajax Cassandram a Minervæ signo divellit. Inscriptio super eo posita rem prodit: Ajax Locrensis Cassandram a Pallade raptat. (6) Ex Œdipi filiis Polynicem in genu collapsum frater Eteocles urget. A tergo Polynicis adsistit femina dentibus et aduncis manuum unguibus quavis fera immanior. Testatur inscriptio Κῆρα (_Fatum_) illam esse: et fati quidem vi Polynicem succubuisse, Eteoclem vero merito suo cecidisse. In antro Bacchus jacet barbatus, auream præferens pateram, talari amictus tunica: arbores antrum vestientes vites sunt, et mali, et punicæ. 7. Arcæ latus supremum (nam sunt quinque numero) nullam omnino inscriptionem habet; ex ipsa vero emblematum facie argumenta conjicias. Intra speluncam mulier cum viro in lectulo decumbit: Circen et Ulyssem eos esse facile ut credamus adducimur, quum ad ancillarum præ foribus numerum, tum vero ad earum opificia respicientes. Nam et quattuor sunt mulieres, et iis intentæ operibus, quæ versibus de illis loquens Homerus persequitur. Adstat Centaurus. Non omnes ei pedes equini sunt, sed anteriores humani. (8) Equorum præterea bigæ insculptæ sunt, et in illis insistentes feminæ. Equis aureæ sunt alæ, et earum feminarum uni vir quidam arma tradit. Hæc ad Patrocli cædem pertinere ex re conjiciunt. Et eas quidem, quæ bigis vehuntur, Nereidas esse: Thetin autem a Vulcano arma accipere. Nam et vir ille non satis firmis esse videtur pedibus, et famulus eum forcipem tenens sequitur. (9) Quin et Centaurum illum Chironem esse dictitant, qui jam vitæ muneribus perfunctus ac in deorum numerum receptus, præsto Achilli est, ejus luctum levaturus. Jam vero insidentes mulis virgines duas, quarum altera habenas tenet, altera vero velato capite sedet, Nausicaam Alcinoi filiam esse putant, cum ancilla ad lavacra contendentem. At qui sagittis Centauros petit et ex iis aliquot jam confecit, dubitari non potest quin sit Hercules. Nam et hoc de Herculis certaminibus unum fuit. Arcæ opifex quisnam fuerit, conjicere nunquam ego utique potui. Inscriptiones vero alius fortasse fecit; ego tamen maxime adducor ut ab Eumelo Corinthio factas putem. Hanc ego tum ex aliis ejus operibus, tum vero maxime ex eo carmine, quod Prosodium in Delum fecit, conjecturam duco. CAPUT XX. _ De aliis donariis in æde Junonis Olympiæ, Iphiti disco, et mensa, in qua coronæ victoribus positæ — de cadavere militis saucii reperto narratio — de Œnomai columna — templo Matris Deorum, Matroo dicto, et Philippeo. _ Spectantur et alia ibi dona, et inprimis modicus quidam lectus ebore magna ex parte exornatus; Iphiti discus, et mensa, super qua victoribus coronæ deponuntur. Et lectulum quidem Hippodamiæ ferunt ludicrum fuisse. Iphiti vero disco induciæ, quas Olympicorum ludorum tempore provulgant Elei, non recto versuum ductu inscriptæ sunt, sed literæ in ora disci orbiculari textu exaratæ. (2) Mensa ipsa partim ex ebore, partim ex auro fabricata est. Opificem fuisse aiunt Coloten, quem ab Heraclea oriundum affirmant: etsi, quibus fictorum origines curiosius inquirere curæ fuit, Parium essse, Pasitelis (_Praxitelis?_) vero discipulum testantur; Pasitelem (_Praxitelem?_) autem per se ipsum artem didicisse. Juno exinde, Juppiter, Deûm Mater, Mercurius, cum Diana Apollo ficti sunt. In tergo tota ludorum descriptio. (3) In uno laterum Æsculapius, et filiarum Æsculapii una Hygiea: Mars præterea, et prope ipsum Agon (_Certamen_). At in altero Pluto est et Bacchus; tum Proserpina et Nymphæ duæ, quarum altera pilam, clavem altera tenet. Est enim clavis Plutonis insigne: eaque, ut fama est proditum, a Plutone inferorum sedes ita clausa est, ut nemini inde reditus pateat. (4) Jam vero, quod Aristarchus rerum Olympicarum interpres memoriæ prodidit, id nequaquam præterierim. Sua igitur ille ætate, quum Elei Junonis ædem sartam tectam, quod vitium templi lacunar fecisset, locassent, inter tabulatum, quod ad speciem expolitum est, et contignationem, cadaver cum gravi armatura saucii hominis repertum memorat. Hunc virum existimabamus dimicasse pugna intra Altin ab Eleis contra Lacedæmonios commissa, (5) et, quum propugnatores templis deorum et omnibus omnino excelsis locis conscensis hostem repellerent, vulneribus confectum, jam moribundum illuc perreptasse, cadaver autem ejus tam diu integrum permansisse, quod, in illis latebris abditum, nec per æstatem vaporum, nec per hiemem frigoris noxam contrahere potuerit. Addidit Aristarchus, elatum cadaver extra Altin et cum iisdem armis humatum fuisse. (6) Œnomai quam appellant ipsi etiam Elei columnam, ea exstat ab ara maxima ad Jovis ædem contendentibus. Quattuor erectæ sunt ad lævam columnæ quibus lacunar sustinetur. Fulciunt eadem ligneam columnam jam vetustate ruentem et multis locis incinctam vinculis. Columnam eam fama pervulgavit in Œnomai domo fuisse solamque stetisse, quum domus reliqua fulmine conflagrasset. (7) In ænea tabella ante ipsam columnam incisi elegi sunt hujusmodi: Una columna ex his, hospes, sum sola relicta, in claris steterunt quæ ædibus Œnomai. Nunc exsto Jovis in templo circumdata vinctis nobilior; nec me flamma voravit edax. (8) Accidit vero ætate mea quiddam hujusmodi. Quum Romanus quidam senatorius vir palmam in Olympicis adeptus, victoriæ suæ relinquere vellet monumentum, cum inscriptione statuam ex ære, scrobem altius effodiendam curavit prope Œnomai columnam: repererunt, qui opus conduxerant, armorum, frænorum et. armillarum fragmenta; quæ ipse, dum eruerentur, vidi. (9) Ædem quandam insigni magnitudine, Dorico opere, Matroum (_Matris Deûm templum_) priscum retinentes nomen appellant: neque vero in ea ullum exstat Deûm Matris signum; statuæ tantum Romanorum Imperatorum ibi erectæ sunt. Est hoc ipsum Matroum intra Altin; et eodem in loco rotunda figura cella, quod Philippeum. vocant. In ejus Philippei summa testudine æneum papaver eminet, quod fibularum caput est cellæ trabibus. (10) Situm est ædificium hoc circa Altis exitum ad lævam Prytanei, e coctili laterculo exstructum, columnis circumquaque cingentibus. Hoc opus erigendum curavit Philippus, quum ad Chæroneam graviter Græcorum fortunas attrivisset. Et dicatæ illic statuæ sunt Philippo et Alexandro, Amyntæ etiam Philippi patri. Tam eas quam Olympiadis et Eurydices statuas fecit ex auro et ebore Leochares. CAPUT XXI. _ Recensio donariorum Olympiæ positorum et signorum — Jovis signa sex, Zanes dicta, et ex pecunia multatitia ob largitionem in certaminibus Olympicis erecta — alia sex de Callippi mulcta — alia duo — memorantur alii, qui in ludis Olympicis largitionibus usi multati sunt, Philostratus — Apollonius — Didas et Garapammon — Damonicus — de Echus porticu et Sarapione ob timiditatem multato. _ Venio jam ad statuarum et donariorum expositionem, in qua diversa genera permiscere non placuit. Nam Athenis quidem in arce quæ posita sunt, sive statuæ, sive aliud quodvis genus sint, diis omnia dicata sunt: at in Alti quædam in honorem divini numinis sunt dedicata; statuæ vero, qui victoribus sunt positæ, et ipsæ honorarii præmii loco eis sunt tributæ. Sed harum quidem posterius fiet a nobis mentio: in præsentia ad ea, quæ præcipua sunt donaria diis facta, se convertet oratio. (2) A Metroo ad stadium recta contendentibus, ad lævam circa Cronii montis finem, crepido est lapidea monti subjecta. Ex ea gradus in clivum assurgunt. Ad crepidinem locata sunt aliquot ænea Jovis simulacra; conflata illa quidem de multatitia pecunia, athletis, qui fraudem ludis fecissent, irrogata. Appellantur ea simulacra ab indigenis Zanes (_Joves_). (3) Eorum sex primi erecti sunt octava et nonagesima Olympiade. Nam quum Eupolus Thessalus ex iis, qui ad pugilum certamen convenerant, Agetorem Arcadem et Cyzicenum Prytanin pecunia corrupisset et præter eos Phormionem etiam Halicarnassensem, qui in Olympiade superiore victoriam adeptus fuerat, quum ipsum Eupolum, tum eos, qui pecuniam cepissent, multarunt Elei: atque hanc primam fuisse dicunt corruptelam ludorum ab athletis perpetratam atque hos primos esse multatos. Ex eo signorum numero duo fecit Cleon Sicyonius; quattuor qui reliqua finxerint, non habeo dicere. (4) Tertium et quartum signum ubi præterieris, elogia ceteris adscripta videas elegiacis versibus. Monet eorum primum, non pecuniis, sed pedum pernicitate et corporis robore, Olympicam palmam acquiri. Secundo inscriptum epigramma docet, erectum signum esse, ut ea re honor deo haberetur, Eleorum religio declararetur, athletisque iis, qui contra leges agunt, terror incuteretur. E duabus reliquis inscriptionibus altera Eleos quum aliis nominibus ornat, tum illis magnæ inprimis laudi tribuit, quod pugiles notarint: altera edicit signa illa documento Græcis cunctis esse, non debere cuiquam Olympicæ victoriæ spem in pecunia esse repositam. (5) Post Eupolum memoriæ proditum est Atheniensem Callippum ab adversariis quinquertii coronam pretio sibi emisse, idque Olympiade duodecima et centesima esse factum. Et multam quidem quum a Callippo, et ejus in certamine adversariis petissent Elei, miserunt Athenienses Hyperidem eam multam deprecatum. Verum quum exorari non potuissent Elei, eam Athenienses animi elationem præ se tulerunt, ut ne Olympicorum quidem celebritate prohibiti judicatum solvere prius voluerint, quam Delphicus Apollo percontantibus responsum dedisset, non responsurum se, antequam debitam Eleis multam dedissent. (6) Sic tandem data, ex ea pecunia signa itidem sex Jovi erecta sunt, et his quoque elegi adscripti, nihilo dexterius facti, quam qui sunt de Eupoli multa. Et indicat prima quidem inscriptio, oraculi jussu Eleorum de quinquertionum fraude judicium comprobante, ea signa dedicata. Secunda item et tertia in laudem ejusdem Eleorum de quinquertionibus judicii. (7) Quarta ad Olympicam victoriam non pecunia, sed virtute adspirandum docet. Quinta, quam ob rem signa posita sint, ostendit. Sexta responsum Delphici Apollinis Atheniensibus redditum commemorat. (8) Duo præterea signa sunt de multa palæstritarum erecta; sed eorum nomina vel me vel ipsos priscarum apud Eleos rerum interpretes fugiunt. Appositæ his quoque suæ sunt inscriptiones. Earum una declarat, Rhodios fraudem palæstritæ Olympio Jovi pecunia luisse: altera, positum signum de multa, quæ iis irrogata fuisset, qui donis ultro citroque datis et acceptis luctam iniissent. (9) Reliqua ejusdem generis signa interpretes priscarum apud Eleos rerum tunc dedicata memorant, quum Olympiade octava et septuagesima supra centesimam a Philostrato nummos acceperit Eudelus: eum Philostratum fuisse Rhodium. Verum in publicis Eleorum monumentis, quibus eorum, qui Olympia vicerunt memoria commendata est, diversa ab his repperi: Stratonem scilicet Alexandrinum centesima septuagesima octava Olympiade, eodem die de pancratio et lucta coronatum. Alexandriam quidem in Canopico Nili ostio Alexander Philippi filius condidit: fuisse tamen et ante non magnum eodem in loco Ægyptiorum oppidum Rhacotin, memoriæ proditum est. (10) Ante Stratonem hunc, oleastri coronam de pancratio et de lucta tres viri cepisse perhibentur, et totidem post eum; et primus quidem Caprus fuit ex Elide ipsa; ex ea Græcia, quæ trans Ægæum est, Rhodius Aristomenes et e Magnetibus, qui sunt ad Lethæum, Protophanes. Ex iis, qui post Stratonem easdem victorias retulerant, Marion Stratonis illius civis, et Stratonicensis Aristeas, sed olim et urbs et regio Stratonicensium Chrysaoris appellata est: septimus denique Nicostratus fuit e maritima Cilicia, etsi nihil ei cum Cilicibus præter nomen commune fuit. (11) Hunc enim Nicostratum adhuc pæne infantem, neque obscuro loco natum, e Prymnesso, quæ Phrygum urbs est, prædones abduxerunt, eumque ad Ægeas, incertum cui, vendiderunt. Aliquanto post visus est per somnium videre sub lectulo, in quo cubabat, humi stratum leonis catulum. Atque ubi jam adoleverat quum alias tum ex Olympicis ludis de pancratio et lucta palmas abstulit. (12) Pecunia autem quum alios postea tum Alexandrinum pugilem, Elei multarunt Olympiade ducentesima ac duodevicesima: nomen ei fuit Apollonio, cognomen (patrium enim Alexandrinis fuit cognomina habere) Rhanti. (13) Damnatus hic primus Ægyptiorum est ab Eleis, non ob datam aut captam pecuniam, sed ob aliam hujusmodi in ludis noxam. Non adfuerat præstituto tempore: ideoque reliquum erat, ut ab Eleis ex legum præscripto ludis prohiberetur. Quod enim prætexebat, fuisse se in Cycladibus insulis a ventis detentum, Heraclides, qui et ipse Alexandrinus erat, fraudulentum esse coarguit, quum docuisset hominem in cogenda ex Ioniæ ludis pecunia occupatum fuisse. (14) Apollonium igitur Elei, et pugiles alios, si qui forte ad condictam diem non adfuissent, exegerunt; Heraclidi coronam intacto partam pulvere decreverunt. Hic Apollonius, ut forte ad pugilatum erat loris illigatus, in Heraclidem jam coronam capientem invasit, et hominem ad ludorum præsides confugientem est persecutus: quæ illi vecordia magno utique stetit. (15) Jam duo alia signa nostræ ætatis opera sunt. Sexta enim et vicesima supra ducentesimam Olympiade pugiles deprehensi sunt de victoria ipsa certamen inisse, pacta mercede. Ob eam rem multa illis imposita. Simulacrorum ex ea pecunia Jovi dedicatorum ad lævam alterum est, alterum ad dexteram, qua aditus ad stadium patet. Pugilibus nomen alteri Didas fuit; et ei, qui pecuniam dedit, Garapammon, ex eadem tribu Arsinoite, quæ Ægypti recentissima est tribuum. (16) Per hercule mirum fuit, exteros homines nihil Jovis numen veritos, ob certamen munera vel accepisse vel dedisse. Sed in miraculo posuerim majore, Eleos ipsos eandem in se admisisse fraudem. Admisit autem Damonicus Eleus: secunda enim et nonagesima supra centesimam Olympiade, quum in luctæ certamen Damonici filius Polyctor, et Sosandri Smyrnæi filius patri cognominis descendissent, cuperet vero impensius Damonicus filium suum victorem discedere, Sosandri filio dicitur pecuniam dedisse, ut facile se vinci pateretur. (17) Ejus rei ubi innotuerat indignitate commoti Hellanodicæ, multam irrogant ipsis parentibus: ab illis enim noxa commissa fuerat. Ex ea pecunia signa duo erecta sunt, alterum in Eleorum gymnasio; ante porticum, quæ in Alti est, alterum. Appellatur ea porticus Pœcile (_Varia,_) a picturæ scilicet varietate, qua olim parietes exornati fuerant. Eandem multi Echûs porticum nominant, quod vocis emissæ imago septies et nonnunquam sæpius reciprocat. (18) Narrant vero etiam, Sarapionem Alexandrinum pancratiastam prima post ducentesimam Olympiade, pridie quam pancratium committeretur, adversariorum metu aufugisse: hinc timiditatis damnatum. Id uni illi accidisse, et nemini præter eum, sive Ægyptius, sive e quavis terra fuerit, affirmant. Atque ea quidem, quæ jam enumeravi signa, quibus ante dictum est causis dicata comperi. CAPUT XXII. _ De aliis Jovis signis Olympiæ positis — signis in basi quadam lapidea — Abantide regione — signo Jovis a Metapontinis erecto — signo Jovis a Phliasiis et alio a quibusdam Leontinis posito. _ Sunt et alia Jovis simulacra, partim publico, partim vero privato ære dedicata. Ad aram vero, qui in Alti est, prope aditum eum, qui ad stadium ducit, nihil ulli deorum immolant Elei: tubicines tantum et præcones in eo positi prisco ritu de palma certant. Prope eam aram suggestum est ex ære, et in eo positum Jovis signum, altitudine cubitûm sex: utraque manu fulmen tenet: dedicarunt Cynæthaenses. Qui adstat torque cinctus impuber, eum Phliasius Cleolas dicavit. (2) Jam vero juxta ædem, quod vocant Hippodamium, e lapide suggestus est, hemicycli forma. In eo Juppiter, et Jovi pro liberûm salute supplicantes Thetis et Aurora. Hæc signa in medio suggestu posita sunt: in utroque semicirculi extremo, accincti ad pugnam sunt, ab altera parte Achilles, Memnon ab altera. Similiter etiam alius alii e regione oppositus stat, barbarus Græco, Ulysses Heleno, quod hi sapientiæ laude in suo uterque exercitu præstitere. Jam propter vetus odium Menelao Paris, Diomedi Æneas, Ajaci Telamonis filio Deiphobus oppositi. (3) Opera hæc fuere Lycii Myronis filii: dedicarunt autem Ionii maris accolæ Apolloniatæ, sicuti priscis literis incisi elegi ad Jovis pedes indicant: Urbis Apolloniæ sunt hæc monumenta, comatus Phœbus quam ad pontum condidit Ionium. Illa manus, veteris quæ cepit Abantidos oras, cum dis e Thronio pertulit huc decimam. Abantis quidem regio, et in ea Thronium oppidum, in Thesprotide Epiri fuere, ad montes qui dicuntur Ceraunii. (4) Disjecta enim tempestate, quum Græci ab Ilio redirent, classe, Locri Boagrii fluminis accolæ, e Thronio, et Abantes ex Eubœa, octo navibus ambo ad Ceraunios montes delati sunt. Ibi quum consedissent, et oppidum Thronium condidere et agrum quantum occupaverant, communi consensu Abantidem regionem appellarunt. Pulsi deinde sunt finitimorum Apolloniatarum bello. Apolloniam e Corcyra deductam aiunt ** nonnulli prædæ participes fuisse dicunt etiam Corinthios. (5) Paululum hinc progressis, in conspectu Juppiter est, ad orientem solem conversus, altera manu aquilam avem, fulmen altera tenens. Imposita est corona capiti e liliis floribus. Fuit hoc Metapontinorum donum, Aristonoi vero Æginetæ opus: incertum vero mihi, quis Aristonoi magister fuerit; incertum etiam, quo tempore floruerit. (6) Dedicarunt etiam Phliasii Jovem, et Asopi filias, Asopum etiam ipsum. Ea signa ita disposita sunt: prima omnium est Nemea sororum natu maxima: post eam Juppiter Æginam prensans. Adsistit Æginæ Harpina, cum qua Mars, uti Eleorum et Phliasiorum sermone proditum est, consuetudinem habuit et ex ea genuit Œnomaum, qui Pisæ regnavit. Proxima illi est Corcyra, et deinceps Thebe; omnium postremus Asopus. Corcyram quidem a Neptuno cognitam tradunt. Versibus Pindarus similia mandavit de Thebe et Jove. (7) Leontini quidam privata, non publica pecunia Jovem erexerunt, septem cubitûm magnitudine: læva aquilam, dextra jaculum præfert, ex poetarum scilicet descriptione. Qui dedicarunt, erant Hippagoras, Phrynon et Ænesidemus: et hunc quidem Ænesidemum alium ab eo arbitror fuisse, qui tyrannidem in Leontinis adeptus est. CAPUT XXIII. _ De Jovis signo a Græcis posito, qui ad Platæas pugnarunt, cum civitatum nominibus inscriptis — ex his illæ recensentur, quæ Pausaniæ tempore deletæ erant — de ænea columna, in qua fœdus Atheniensium cum Lacedæmoniis in triginta annos incisum — signo Jovis a Megarensibus — ab Hyblæis — a Clitoriis Olympiæ posito. _ Ubi viam præterieris, quæ in curiam deducit, Juppiter stat sine ulla inscriptione. Ad septentriones vero quum flexeris, Jovis item signum videas ad ortum solis conversum: dedicarunt quicunque ad Platæas e Græciæ populis contra Mardonium Persarum ducem steterunt. Incisa vero sunt in dextro basis latere earum civitatum nomina, quarum opera in eo prœlio pugnatum est. Primi omnium Lacedæmonii, post eos Athenienses: adscripti his ordine sunt, tertii quartique Corinthii, et Sicyonii, quinti Æginetæ: tum vero Megarenses et Epidaurii: (2) ex Arcadum concilio Tegeatæ et Orchomenii: ad eos Phliasii, Trœzenii, Hermionenses: ex Argivorum finibus Tirynthii; soli vero e Bœotis Platæenses: ex Argivorum urbibus Mycenæi: ex insulis Cii, Melii, Ambraciotæ e Thesprotide Epiri; Tenii et Lepreatæ, sed Lepreatarum soli qui sunt e Triphylia. Ex Ægæo autem et Cycladibus non Tenii soli, sed Naxii etiam et Cythnii. Ab Eubœa Styrenses. His accesserunt Elei, Potidæatæ, Anactorii: extremi omnium Chalcidenses Euripi accolæ. (3) Ex his urbibus hæ erant nostra ætate desertæ: Mycenas et Tirynthem exciderunt Argivi post ejectos e Græcia Persas. Ambraciotas et Anactorios Corinthiorum colonias Imperator Romanorum ad Actium promontorium deduxit, ut Nicopolin incolis frequentaret. Potidæatas bis domo sua pulsos, a Philippo Amyntæ filio semel, et ante ab Atheniensibus, postea restituit quidem Cassander; sed quæ Potidæa fuit, amisso vetere nomine, Cassandrea nuncupata est a conditore. Signum hoc communi impensa harum civitatum in Olympia erectum fecit Anaxagoras Ægineta: cujus tamen ab iis, qui res ad pugnam Platæensem pertinentes conscripsere, nulla omnino facta mentio est. (4) Ante hoc Jovis signum est ænea columna, in qua fœdus incisum Atheniensium cum Lacedæmoniis in triginta annos. Fecerunt Athenienses fœdus hoc redacta iterum in ditionem Eubœa, anno tertio Olympiadis (_octogesimæ tertiæ_), in qua Crison Himeræus stadio vicit. Sancitum in conditionibus illis hoc quoque est: ejus pacis communionem ad Argivorum civitatem nihil pertinere; privatim Atheniensibus liciturum cum illis amicitiam jungere. (5) Atque hæc quidem illo fœdere continentur. Aliud etiam Jovis positum est signum, non longe a Cleosthenis curru, de quo posterius nobis erit sermo. Jovis id signum dedicarunt Megarenses: fecerunt Thylacus (_Phylacus?_) et Onæthus fratres, eorumque filii. Quibus vero illi temporibus fuerint, quave patria nati, aut a quibus artem didicerint, mihi sane ignotum est. (6) Prope Gelonis currum stat Juppiter prisci admodum operis, sceptrum tenens. Hyblæorum donum esse aiunt. Fuere Hyblæ Siciliæ civitates duæ; cognomine Gereatis una; altera ut erat, ita etiam vocabatur Major. Retinent hac etiamnum ætate prisca nomina; et earum altera in agro Catinensi plane deserta est; altera Gereatis in iisdem finibus ad vici formam redacta. In hac fanum est Siculorum celebritate religiosum, deæ, quam Hyblæam vocant, dicatum. Ab hoc ego populo signum arbitror in Olympiam deportatum. Nam ostentorum et somniorum interpretes esse, et ceteros, qui in Sicilia sunt, barbaros deorum cæremoniis colendis anteire, Philistus Archomenidis (_Archonidis_) filius memoriæ prodidit. (7) Prope Hyblæorum donum suggestus est ex ære; et super eo Jovis statua, altitudinis pedum (quantum conjicere possum) decem et octo. Eam qui dedicarint, quique fecerint, inscripti elegi declarant: Hoc signum multis ex urbibus expugnatis Clitorii decimas constituere deo. **** Ariston atque Telestas, germani fratres et Lacedæmonii. Hos homines non omnibus Græcis in notitiam venisse existimo: nam si nobiles essent, haberent quid de iis Elei dicerent, et multo etiam plura, ut de suis civibus, Lacedæmonii. CAPUT XXIV. _ Multa alia Jovis signa a populis et singulis hominibus in Alti posita recensentur — de signo Jovis Horcii in curia posito, ad quod athletæ jurare solent — signo Alexandri Magni Jovis habitu. _ Exin ara est Laœtæ Jovis, Laœtæ etiam Neptuni. Adjuncta est aræ basis ænea, quæ Jovem sustinet, Corinthiaci populi donum, Musi opus, quisquis Musus is fuerit. Inde a curia ad magnum templum contendenti, ad lævam signum est Jovis cum corona velut e floribus; dextera fulmen tenet. Fuit hoc Ascari Thebani opus, quem docuit Sicyonius ** et Thessalorum esse dicit. (2) Hi vero si bello quodam contra Phocenses suscepto e Phocensium manubiis dedicaverunt, non fuerit id, quod Sacrum vocant, bellum, sed illud, quod gesserunt, antequam Xerxes cum Persarum copiis in Græciam transmitteret. Non procul hinc Juppiter positus est, quem ex voto quum superiores e prœlio discessissent, dedicasse Psophidios testatur inscriptio. (3) Dextera in parte magni templi ad Solis ortum Juppiter est altitudinis pedum duodecim: quem dicatum tradunt a Lacedæmoniis, quum rebellantes Messenios altero bello vindicare essent adorti. Adscripti elegi sunt: Hoc sate Saturno signum cape Juppiter alme, auxiliumque favens fer Lacedæmoniis. (4) Romanorum omnino nullus, neque privatæ conditionis, neque senatorius, ante Mummium, quod ego sciam, in Græcorum templis donum ullum ponendum curavit. Primus Mummius de manubiis Achæorum Jovem in Olympia æneum dedicavit, ad lævam ejus, qui a Lacedæmoniis dedicatus fuerat, proxime ad primam templi columnam. Quod vero maximum omnium æneorum signorum, quæ in Alti posita sunt, Jovis est signum ab ipsis Eleis confecto Arcadico bello dedicatum, altitudinis pedum septem et viginti. (5) Justa vero Pelopis delubrum pila est modice a solo eminens, et super ea parvum Jovis simulacrum altera manu prolata. Ex adverso alia sunt perpetua serie collocata signa: inter ea Jovis et Ganymedis. Homerus quidem carminibus mandavit suis, raptum a diis Ganymedem Jovi ut pocula ministraret: pro eo vero equos Troi _patri_ datos. Dedicavit Gnathis Thessalus: fecit Aristocles discipulus et filius Cleœtæ. (6) Alius ibidem Juppiter est impuber, inter Micythi dona. Quis hic Micythus fuerit, unde oriundus, et quam ob causam multa in Olympia dona posuerit, suo loco exponemus. Paululum hinc recta progressis aliud est Jovis impuberis signum. Dedicarunt Elaitæ, qui Æolidem tenent primi, si e Caici campo ad mare descendas. (7) Aliud proxime positum est Jovi signum: inscriptio testatur, Cnidios Chersonesi incolas de hostium spoliis dedicasse. Jovi hinc Pelopem, illinc Alpheum amnem apposuerunt. Et Cnidiorum quidem urbis pars maxima in continenti Cariæ terra condita est, et ibi sunt quæ apud ipsos habentur maxime memoratu digna. Quæ vero Chersonesus dicitur, insula est continenti terræ proxima et ponte cum ea conjuncta. (8) Et ii quidem, qui hic habitant, Olympiæ donaria illa Jovi dedicaverunt, perinde ac si Ephesiorum ii, qui eam, quæ Coressus vocatur, urbis partem tenent, communi Ephesiorum nomine donum se dedicasse dicant. Est etiam ad Altis murum appositus Juppiter ad solis occasum conversus, sine inscriptione. Vulgavit fama hunc quoque a Mummio de Achaicis manubiis dicatum. (9) In curia Jovis est signum specie perfidiosis hominibus quam maxime formidanda. Horcius ei cognomen, _id est Jurisjurandi vindex_. Utraque manu fulmen tenet. Solenne vero athletis omnibus, eorumque parentibus, fratribus, gymnasii magistris, super exsecti suis testibus verbis conceptis dejerare, nihil se fraudis facturos, quominus Olympici ludi rite fiant. Athletæ quidem ipsi hoc amplius jurant, se decem perpetuos menses accurate meditatos, quæ ad exercitationem requiruntur. (10) Jurant præterea qui vel de viris, vel de pullis equorum in certamen prodeuntium pronunciaturi sunt, judicaturos juste nec ob rem judicandam pecuniam se ullam capturos: qua vero re adducti quemvis aut probarint aut improbarint, se non esse in vulgus prolaturos. Jam vero sus ille confecto athletarum jurejurando cuinam sit usui, percontari in mentem non venit. Veteri quidem religione sancitum scio, ne victima vescerentur homines, super qua jusjurandum conceptum fuisset. (11) Id Homerus etiam perspicue testatur, quum exsectum illum suem, super quo Agamemnon jusjurandum concepit, Briseidem se non attigisse, in mare a præcone abjectum dixit: Hoc ait, atque suis præduro guttura ferro dissecuit; quem Talthybius contorsit in undas piscibus æquoreis escam. Atque hoc quidem prisci fuit ritus institutum. Ante Horcii Jovis pedes ænea tabella est, in qua incisi elegi sunt ad pejerantium terrorem compositi. Jam enumeravimus quam accuratissime, quicunque Jovi intra Altin signa posita sint. Nam quod prope maximum templum Corinthius quidam dedicavit (non de priscis ille quidem Corinthiis, sed de iis quos Imperator in urbem deduxit), hoc signum est Alexander Philippi filius, in Jovis habitum videlicet fictus. CAPUT XXV. _ Alia præter Jovis signa recensentur, signa chori puerorum a Messaniis naufragis Olympiæ posita — puerorum ab Agrigentinis in muro Altis posita — de populis qui Siciliam incolunt — binis Herculis signis — signis eorum, qui ad certamen cum Hectore ineundum sorte ducti sunt — signo Herculis de cingulo cum Amazone certantis - signo Herculis a Thasiis posito. _ Jam vero et ea persequemur signa, quæ Jovem non exprimunt: imagines autem quæ non religionis causa, sed ad homines honestandos positæ sunt, eas recensebimus in athletarum commemoratione. (2) Quum Messanii freti accolæ ex antiquo instituto Rhegium pueros triginta quinque, cumque his chori magistrum et tibicinem misissent ad patrios quosdam Rheginorum ludos, nave fracta, pueri omnes periere et ne unus quidem servatus est. Est enim fretum illud fœdissimis in toto mari tempestatibus infame: (3) siquidem venti e diversa superi inferique maris regione (quæ maria Adriam e Tyrrhenum vocant) spirantes, ab alto undas cient, et procellis infestissimas reddunt. Quin et quum venti posuere, ea est influentis et refluentis pelagi concitatio, tam gravis belluarum magna copia innatantium odor, ut naufragis in hoc freto nulla salutis reliqua fiat spes. Quodsi navem ibi Ulixes fregisset, non ille quidem in Italiam incolumis enatasset. Sed nimirum deorum lenitas in omnibus infortuniis malorum aliquam allevationem affert. (4) Tum vero Messanii istum puerorum interitum lugebant, et quum alios illis honores habuere, tum statuam ex ære suam singulis posuere, cumque iis una chori magistro et tibicini. Vetus inscriptio donum esse Messaniorum indicat freti accolarum. Interjecto dein tempore, Hippias, qui inter Græcos sapientiæ laude claruit, elegis titulos earum statuarum composuit. Sunt illæ quidem Callonis Elei opus. (5) Est ad Pachynum (_immo_ Lilybæum) Siciliæ promontorium, quod in Libyam et ad Austros controversum est, Motye urbs, quam Libyes Pœnis permisti tenent. Cum ea barbarorum civitate Agrigentini bello commisso et præda ex iis acta, de manubiis puerorum æneas posuere statuas, dexteras tendentium, et vota se Jovi nuncupare significantium in ipsis Altis muris: Calamidis opus esse statuas illas et ipse suspicabar, et hominum sermone vulgatum est. (6) Siciliam quidem gentes hæ incolunt, Sicani, Siculi, Phryges: et illi quidem ex Italia, Phryges vero a Scamandro fluvio et Troade regione eo transmisere. At Libyes et Pœnos una et eadem classe in coloniam deduxere Carthaginienses. Atque hi quidem e barbaris gentibus Siciliæ inquilini. E Græcis vero Dores, et Iones eam incolunt, Phocici etiam et Attici nominis pars non utique magna. (7) In eodem Altis muro præter Agrigentinorum dona sunt et Herculis signa duo nuda, ætate puerili: unus idem ad ejus imaginem expressus, qui sagittis in Nemea leonem confecit. Hunc cum leone dicavit Tarentinus Hippotion, Nicodami Mænalii opus; alterum vero signum Anaxippi Mendæi dedicatio fuit, et in hunc locum ab Eleis transportatum est, quum ante positum esset in fine ejus viæ, quæ in Olympiam ex Elide ducit, et Sacra dicitur via. (8) Dedicarunt vero communi impensa Achaici concilii populi eorum signa, qui ex provocatione cum Hectore, sorte ducti, erant singulari certamine congressuri: atque hi quidem hastis et clypeis armati prope magnum templum stant: e regione insistit basi alteri Nestor, conjectis in galeam sortibus. (9) Et sorte quidem novem exiere, sed octo duntaxat exstant: nam Ulyssem (fuit enim et ipse in eo numero) Nero Romam asportasse dicitur. Eorum igitur octo signorum uni tantum, Agamemnoni scilicet, nomen adscriptum est, a dextera quidem in lævam partem excurrentibus literis. (10) Et is quidem, cujus in scuto pro insigni gallus gallinaceus, Idomeneus est Minois nepos, a Pasiphae Solis filia oriundus: gallinaceum autem Soli sacram avem celebrant, quod cantu solis ortum nunciet. Incisi sunt hi in basi elegi: Signa Jovi hæc olim magno posuistis Achivi, queis genus a divo Tantalida Pelope. Hoc igitur in illo loco scriptum est: sed opificis nomen in ipso inscriptum est Idomenei scuto: Præstans laude operum multorum hoc fecit Onatas, cui patria Ægine, cuique Micon genitor. (11) Non longe ab Achæorum dono Hercules est, cum equestri Amazone pro balteo pugnans. Euagoras quidem Zanclæus dedicavit, fecit Cydoniates Aristocles. Potest hic Aristocles inter vetustissimos numerari; nec certo quisquam ejus ætatem prodere queat. Hoc constat, fuisse illum antequam Zancle eo nomine, quo ætate nostra appellatur, Messana vocaretur. (12) Dedicarunt et Thasii, qui e Tyro et reliqua Phœnice oriundi, ad Europam quærendam cum Thaso Agenoris filio classi profecti sunt, Herculem in Olympia æneum, super ænea basi. Ejus signi magnitudo est cubitûm decem: dextera clavam, arcum læva tenet. Et Thasi quidem audivi Tyrium esse Herculem, quem Thasii ab initio essent venerati: sed enim quum se illi Græcis adjunxissent, cœptos ab iis Amphitryonis etiam filio honores haberi. (13) Adscripti sunt Thasiorum dono hi elegi: Dona Micone satus hæc est fabricatus Onatas, contigit Æginæ cui coluisse domos. Onatam hunc, quamvis genus Ægineticum in statuis suis expresserit, tamen nulli secundum ducimus eorum, qui a Dædalo ex Attica officina nobiles artifices exstitere. CAPUT XXVI. _ De signo Victoriæ a Doribus Messeniis Olympiæ posito — Micythi donaria recensentur — inter ea signum Agonis (Certaminis) halteres portantis — de Micytho — Minervæ et Victoriæ non alatæ signo — signis Herculis quorundam laborum ab Heracleotis positis et de Heraclea ipsa. _ E Doribus Messeniis ii, qui olim Naupactum ab Atheniensibus acceptam tenuere, Victoriæ signum super pila dedicarunt. Opus hoc est Mendæi Pæonii, de manubiis hostium factum, ex Acarnanum (sicuti ego existimo) et Œniadarum bello. At Messenii ipsi monumentum esse prædicant rei ad Sphacteriam cum Atheniensibus gestæ, atque id eo maxime argumento, quod hostium nomen adscripturi fuerint, si Acarnanes illi aut Œniadæ fuissent, duorum certe simultatem veriti non fuissent: at ne Lacedæmonios offenderent, de industria inscriptionem missam fecisse. (2) Et Micythi quidem multa offendi passim posita dona: primum post Iphiti Elei ab Ecechiria (_quasi Inducia_) coronam accipientis imaginem hæc Micythi dona collocata sunt, Amphitrite, Neptunus, Vesta; quæ omnia fecit Glaucus Argivus. Idem Micythus ad lævum magni templi latus alia dedicavit: Proserpinam, Venerem, Ganymeden, Dianam: e poetis Homerum et Hesiodum: deos rursus alios, Æsculapium, et Hygieam. (3) Et inter cetera Micythi dona Agonis (_Certaminis_) etiam signum est, halteres portantis. Halteres isti speciem præferunt semicirculi, non exacte rotundi, sed oblongioris; ita vero sunt fabricati, ut manuum digiti per eos trajici possint, veluti per amenta clypeorum. Hæc halterum figura est. Prope Agonis signum est Bacchus, Orpheus Thrax, et Jovis, cujus ante mentionem feci, signum. Sunt hæc omnia Argivi Dionysii opera. Alia item dedicata a Micytho memorant, quæ Nero amoverit. (4) Opificum ipsorum Dionysii et Glauci Argivorum certi magistri non produntur: quo vero fuerint tempore, ex ipsa donatoris signorum Micythi ætate intelligi potest. Micythum enim Herodotus scripsit Anaxilæ Rheginorum tyranni servum, ac deinde dispensatorem fuisse; mortuo vero Anaxila, Tegeam migrasse. (5) Testantur præterea inscriptiones donariorum, Chœrum illi patrem, Græcas urbes Rhegium patriam, et Messanam, quæ ad fretum est, domicilium fuisse. Epigrammata quidem eum Tegeæ habitasse non testantur: dona vero in Olympia ex voto posuit, liberato filio tabidi morbi periculo. (6) Qua in parte majora sunt Micythi dona, quæ fecit Argivus Glaucus, prope est Minerva galeam et ægidem induta, Nicodami Mænalii opus, ab Eleis dedicata. Adsistit Minervæ Victoria, quam Mantinenses dedicarunt; sed inscriptiones non declarant quonam bello confecto. Calamis fecisse dicitur: alas vero non addidit, exemplar secutus signi ejus prisci, quod Athenis est, et Involucris Victoria nuncupatur. (7) Proximo vero loco minoribus Micythi donis, quæ Dionysius fecit, Herculis positi sunt labores: pugna cum leone Nemeæo, et cum hydra; Cerberi raptus, apri ad Erymanthum fluvium cædes. Hæc omnia in Olympia Heracleotæ dedicarunt evastatis finitimis Mariandynorum finibus. Accolæ Euxini Ponti sunt Heracleotæ, Megarensium colonia: sed etiam e Bœotiis Tanagræi coloniæ deducendæ participes fuerunt. E regione horum, quæ jam enumeravimus, donariorum alia sunt continenter posita signa, ad meridiem conversa, proxime ad fanum illud, quod Pelopi dedicatum est. CAPUT XXVII. _ Donaria Phormidis Olympiæ — inter ea equus, cui hippomanes inest — de muro cinere in duobus Lydiæ templis — signo Phormidis — signis Mercurii arietem portantis et Mercurii cum caduceo — bobus æneis a Corcyræis et Eretriensibus Olympiæ positis — tropæo æneo ab Eleis erecto — Pentathli signo, Mendæorum donario. _ Inter hæc etiam illa spectantur, quæ dicavit Phormis Mænalius. Hic a Mænalo quum in Siciliam transmisisset ad Gelonem Dinomenis filium, multa dedit bellicæ virtutis documenta, pluribus expeditionibus partim a Gelone, partim deinde a Gelonis fratre Hierone susceptis. Quare ad luculentam adeo provectus est fortunam, ut non hæc duntaxat Olympio Jovi, sed alia etiam Delphico Apollini dona dicarit. (2) Olympica ejus dona sunt equi duo, aurigæ totidem: adsistit enim suus utrique equo auriga. Priorem equum cum homine fecit Dionysius Argivus, Ægineta Simon alteros. Incisa est in prioris equi latere inscriptio, cujus prior pars non est metro adstricta: hoc fere modo, Phormis dedicavit Arcas Mænalius nuncque Syracosius. (3) Hic est ille equus, cui hippomanes infusum esse Elei tradunt. Apertum autem nonnisi magi artificio illa equo accidere. Magnitudine ille quidem et specie inferior est equis plerisque intra Altin positis; insuper deformiorem cauda præcisa reddit. (4) Sed illum mares equi non vere tantum, sed plane quavis anni parte et die appetunt. Irrumpentes enim vel effractis vinculis intra Altin, vel e rectorum manibus elapsi, illum invadunt, nihil hercle minus furenter, quam si viventem pulcherrimam equam gregalem inituri adorirentur. Cedunt illis quidem ungulæ; non prius tamen desinunt hinnitu omnia late complere, rabidoque impetu identidem in eum insilire, quam scuticis et acriori aliqua vi edomiti ab illo ære abstrahantur. (5) Atque aliud in Lydia ipse miraculum vidi, illud quidem a Phormidis equo diversum, nec tamen minus magorum artis expers. Sunt in Lydis, qui Persici cognomine vocantur, urbium Hierocæsareæ quæ dicitur et Hypæporum templa. In utroque templo est cella cum ara; super ea cinis alio longe colore a vulgari cinere. (6) Huc ingressus magus ubi, foco aridis lignis impositis, tiara caput velarit, invocat deum nescio quem: ex libro enim carmen recitat barbaricum, lingua plane ignota Græcis. Ubi peroravit, sponte sua e lignis, nullo igne admoto, purissima emicat flamma. Sed ut redeat, unde huc digressa est oratio, (7) inter Phormidis donaria ipsius Phormidis statua visitur cum hoste cominus dimicans, uno, et item altero ac tertio. Adscriptum est, pugnantem illum militem Phormin Mænalium esse: dedicatum fuisse a Syracusano Lycorta. Satis perspicuum cuivis esse potest, dedicasse Lycortam necessitudine adductum Phormidis. A Græcis (_Ab Eleis?_) tamen, quæ Lycortæ fuerunt dona, Phormidis appellantur. (8) At Mercurius arietem sub ala portans, galea caput armatus, idemque amictus tunica et chlamyde, nihil omnino is ad Phormidis donaria pertinet. Olympio enim Jovi Pheneatæ ex Arcadia illum dedicarunt. Fecisse Onatam Æginetam, et cum eo simul Callitelem, indicat inscriptio. Fuit autem Onatæ vel discipulus vel filius, uti ego arbitror, Calliteles. Non longe a Pheneatarum dono aliud est Mercurii signum: caduceum is tenet: testatur inscriptio positum a Glaucia Rhegino, opificem fuisse Callonem Eleum. (9) Duæ item ex ære boves ibidem sunt: alteram Corcyræi, Eretrienses alteram dedicarunt, Eretriensis Philesii opus. Quam ob rem vero Corcyræi bovem in Olympia unam, et unam item Delphis dedicarint, quum ad Phocensium res pervenerit historia, exponemus. Jam quod de Olympica eorum bove me audire memini, id hujusmodi est: (10) parvulum puerum, quum sub ea bove sedens pronus luderet, sublatum temere caput tam vehementer æri impegisse, ut ex eo vulnere non ita multis post diebus e vita excesserit. Elei bovem cædis ream extra Altin exportare in animo habebant; sed Apollinis Delphici oraculo moniti sunt, ut bovem eo ritu expiarent, quo solent Græci inconsultæ cædis fraudem eluere. (11) Est sub platanis circa medium fere Altis ambitum æneum tropæum: titulus in affixo ibi clypeo incisus docet, Eleos victis Lacedæmoniis illud erexisse. Hæc nempe illa fuit pugna, in qua miles iste animam exhalavit, cujus cadaver, quum Junonis templum sartum tectum curarent, inter tecti fastigium et lacunar cum armis repertum est. (12) Mendæorum, qui sunt in Thracia, donum propemodum me fefellit, ut quinquertionis statuam esse putarem. Posita illa quidem est juxta Eleum Anauchidan, halteres priscos tenens. Verum in ejus femore inscriptio elegiacis versibus hæc est incisa, Mendæi, Sipte sævo Mavorte subacta, primitias summo hic me posuere Jovi. Sipte Thraciæ castellum vel urbs esse videtur. Mendæi ipsi e Græcia atque adeo ex Ionia oriundi sunt. Sedes eorum ab eo mari, quod Ænum urbem alluit, tendunt versus superiorem regionis partem. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ ELIACA POSTERIORA SIVE LIB. VI. CAPUT I. _ Post exordium recensentur signa et donaria insigniorum in ludis Olympicis victorum Olympiæ posita. _ Postulat dehinc suscepti operis ordo, ut post votivorum donariorum expositionem, equos certaminibus nobiles, et athletas, eos etiam qui athleticam non profitebantur, persequamur. Et eorum quidem, qui victores e ludis Olympicis discessere, non omnium positæ sunt statuæ: sed multi sunt, qui vel certantes præclare se gesserunt, vel virtutis alio modo specimen aliquod dedere, statuarum tamen honorem non sunt consecuti. (2) Hos præterire me jubet ratio operis. Neque enim athletas, qui in Olympicum stadium descendere, quibusve palma delata est, persequi mihi propositum; sed quum in reliquis donis, tum vero maxime in statuis exponendis hæc fuit opera sumenda. Quin ex iis etiam, quibus posita statua fuit, multos mihi prætermittendos censui, quum scirem non paucos per sortis fortuitam aleam, non virtute, esse oleastrum adeptos. At eorum omnium, qui vel merito suo gloriam assecuti sunt, vel quorum statuæ artificio ceteris præstant, ego faciam mentionem. (3) Ad dexteram Junonis templi palæstrici hominis imago est: patria Eleus fuit, Symmachus Æschyli filius: prope quem ex Pheneo Arcadiæ Neolaidas est Proxeni filius, qui e puerorum pugilatu palmam tulit. Post hos Archedamus Xeniæ filius, pueris in palæstra superatis, ipse etiam Eleus. Horum, quos jam nominavi, imagines fecit Alypus Sicyonius, Argivi Naucydis discipulus. (4) Sileni vero filium Cleogenem inscriptio ex indigenis unum esse testatur; et desultorio equo de suo ipsius grege vicisse. Adhæret Cleogeni Dinolochus Pyrrhi et Troilus Alcini filius, quibus est itidem ex Elide genus. Non vero ejusdem ludicri palma iis obtigit: nam Troilus illo tempore præfectus Hellanodica, simul de equiriis præmia tulit: bigis enim integræ ætatis equorum et pullorum curru vicit secunda supra centesimam Olympiade. (5) Lege vero post hanc victoriam cautum ab Eleis est, ne quis ex Hellanodicis in posterum equos in certamen mitteret. Hujus fecit statuam Lysippus. Dinolochi vero mater per visum in quiete videre sibi visa est filium se coronatum in complexum suum recepisse. Eo somnio monitus Dinolochus strenue se ad gymnicorum certamina exercebat et pueros cursu antevertit; ejus statuam fecit Cleon Sicyonius. (6) De Cynisca vero Archidami filia, ejusque genere, omnia et in Olympicis palmis et ea in parte historiæ sunt explicata, qua in enumerandis Lacedæmoniorum regibus operam sumsimus. Prope Troili statuam crepido quædam lapidea exstat, superque ea equorum quadrigæ et auriga; ipsius etiam Cyniscæ statua ab Apelle facta, cum aliquot in eam inscriptionibus. (7) Post Cyniscam sunt Lacedæmonii aliquot deinceps positi, qui equis vicere. Primus Anaxander de curuli certamine renunciatus est. Testatur inscriptio, Anaxandri avum ante hunc quinquertii coronam cepisse. Est hic quidem in modum deo vota nuncupantis ornatus. Succedit Polycles, qui Polychalci cognomen cepit, quadrigis et ipse victor, tæniam dextera tenet. Adsistunt pusiones duo: eorum alter trochum præfert, tæniam alter appetit. Idem vero Polycles, ut testatur inscriptio, etiam e Pythicis, Isthmicis et Nemeis equestri certamine victor rediit. CAPUT II. _ Statuæ Lacedæmoniorum equis alendis inclitorum — de statua Thrasybuli vatis et prisca ex animalium extis vaticinandi ratione — Iamidis vatibus — Timosthenis et Antipatri aliorumque statuis — Messenii e Peloponneso ejecti victoriarum in ludis Olympicis expertes sunt et reducti illarum participes evadunt. _ Pancratiastæ vero, quæ proxima est, statuam elaboravit Lysippus. Primus ille quidem vir quum reliquorum Acarnanum, tum eorum qui Stratum urbem incolunt palmam pancratii tulit: ** Xenarces ei nomen; Philandridæ filius fuit, Lacedæmonii certe post irruptionem Persarum in Græciam Græcis omnibus equos alendi studio præstitere. Quare, præter eos, quorum superius mentionem feci, hi alii sunt e Spartanis equis alendis nobilitati, quorum imagines post Acarnanis athletæ effigiem positæ, Xenarces, Lycinus, Arcesilaus, et Arcesilai filius Lichas. (2) Et Xenarces quidem insuper etiam Delphica, Argolica et Corinthiaca victoria claruit. Lycinus quum ad ludos in Olympiam pullos adduxisset et eorum unus deterior visus esset, in equorum jam adultorum certamine hos pullos commisit et per eos victoriam est adeptus. Dedicavit ille in Olympia statuas duas, quas Myron Atheniensis fecit. Arcesilao Lichæ patri Olympiæ victoriæ duæ obtigerunt: Lichas vero, quum Lacedæmoniis tunc ludorum aditu interdictum esset, Thebani populi nomine currum introduxit, victoremque aurigam sua ipse manu tænia redimivit: atque ob eam rem flagellarunt eum Hellanodicæ. (3) Hunc propter Licham Lacedæmonii Agidis regis ductu cum exercitu Eleos invaserunt pugnamque intra Altin cum eis commiserunt. Finito bello, hoc in loco statuam Lichas posuit. Indicant Eleorum literæ quibus victores Olympici recensentur, non Lichæ, sed Thebano populo eam palmam decretam. (4) Non longe a Licha statua posita est Thrasybulo Æneæ filio vati, ex Iamidarum familia, qui suam Mantinensibus contra Agidem Lacedæmoniorum regem, Eudamidæ filium, operam navavit; qua de re agam pluribus, quum ad Arcadum res venero. Per Thrasybuli dexterum humerum in effigie stellio repit: prope canis jacet bipartito dissectus, nudato jecinore. (5) Vetus est et antiquitus hominibus instituta ex hœdis, agnis, vitulis aruspicina. Suem primi omnium Cyprii addidere. Cane vero ad extorum significationes nullæ omnino gentes utuntur. Peculiarem itaque credi facile potest e caninis visceribus divinationem sibi Thrasybulum instituisse. Vates, qui Iamidæ nuncupantur, ab Iamo oriundi sunt, quem Apollinis satu ortum et a patre divinandi peritiam accepisse, carmine prodidit Pindarus. (6) Prope Thrasybuli effigiem Timosthenes Eleus positus est, qui pueros in stadio vicit. Milesius deinde Antipater, Clinopatri filius, qui pueros in pugilatu perculit. Hujus Antipatri patrem Dionysii Syracusani legati ad Olympium Jovem cum muneribus missi, pecunia delinitum adduxerant ut filium victorem Syracusanum renunciari vellet. At Antipater contemptis tyranni donis, Milesium se esse et ex Ionibus primum in Olympia statuam dedicasse; elogio testatus est. (7) Fecit eam statuam Polycletus: Timosthenis effigiem elaboravit Eutychides Sicyonius, Lysippi discipulus. Hic idem Eutychides Syris quoque Orontæ accolis Fortunæ signum fecit, quod magna cum religione apud eas gentes colitur. (8) Proxime ad Timosthenis statuam in Alti Timon positus est, et cum eo Æsepus filius tener adhuc, equo insidens, qua scilicet ætate equo injuge vicit. Timon quidem de curuli certamine victor renunciatus est. Ejus et filii effigiem fecit Dædalus Sicyonius, qui etiam, victis prœlio Laconibus, tropæum Eleis in Alti erectum elaboravit. (9) Posita etiam est Samio pugili statua cum inscriptione, quæ dicatam testatur a Mycone gymnicorum magistro; eademque Samiis in athleticis certaminibus et navalibus pugnis præ ceteris Ionibus laudem summam tribuit: de pugile autem ipso nominatim nulla mentio. (10) Positus ibidem est Messenius Damiscus, qui annos natus duodecim palmam ex Olympicis ludis tulit. Fuit autem ea mihi res haud minus quam alia quævis admirationi, quod eadem ferme fortuna Messeniis et patriam et Olympicorum ludorum gloriam eripuerit. Neque enim postquam e Peloponneso ejecti sunt, aut ex Naupacto, aut e Sicilia, præter Leontiscum et Symmachum freti accolas, quisquam e Messeniis victor declaratus est; quum tamen Siculi hos non Messenios, sed de priscis Zanclæis fuisse contendant. (11) Sed postquam in Peloponnesum rediere, pristina etiam eos comitata est fortuna Olympica: siquidem uno post Messenen restitutam anno ludos Eleis facientibus hic ipse Damiscus pueros stadio vicit; et quinquertii post hanc ei partim Nemeæ, partim vero Isthmicæ victoriæ obtigere. CAPUT III. _ Recensio signorum athletarum Olympiæ positorum continuata — de tempore expeditionis Eleorum et Thebanorum contra Sicyonios — statua Cratini ex Ægira, illius ætatis hominum pulcherrimi — statua Œbotæ, quem pugnæ ad Platæas non interesse potuisse ex temporum ratione patet — statua Diconis Cauloniatæ et de Cauloniæ urbis fatis — statua Lysandri Lacedæmonii. _ Damisco proxima est viri nescio cujus statua: nomen enim ejus non produnt. Dedicavit Ptolemæus Lagi filius; qui se Macedonem inscribendum curavit, quum Ægypti rex esset. Chæream Sicyonium pugilem puerum titulus docet adolescentulum palmam meruisse, Chæremone patre genitum: nominat item statuæ opificem Asterionem Æschyli filium. (2) Post Chæream Sophius Messenius puer et Eleus vir Stomius collocati sunt: in cursu ille pueros antevertit; Stomius vero quinquertii Olympicis ludis unam, tres Nemeis palmas tulit. Hoc amplius ei inscriptio tribuit, Eleorum equitatum duxisse et hoste fuso tropæa erexisse, hostium ducem ex provocatione occidisse. (3) Fuisse vero illum ex Sicyone et Sicyoniis imperasse Elei referunt: arma vero se cepisse contra Sicyonem adductos Thebanorum amicitia, et Bœotiorum tunc auxilia præsto sibi fuisse. Bellum igitur cum Sicyoniis ab Eleis et Thebanis gestum existimari potest post Lacedæmoniorum Leuctricam cladem. (4) Positus deinceps est Labax Euphronis filius, pugil e Lepreo Eleorum; Thrasidis præterea filius Aristodemus vir palæstrita ex ipsa Elide, cui duæ etiam Pythicæ obtigere victoriæ. Effigiem Aristodemi fecit Sicyonius Dædalus, discipulus Patroclis. (5) Hippum Eleum, pugilatu puerorum victorem, fecit Damocritus Sicyonius, qui ad quintum a se retro magistrum Atticum Critium refertur. Ptolichus enim Corcyræus ab ipso didicit Critio: is Amphionem docuit; Amphionis discipulus fuit Pison e Calaurea; a quo artem Damocritus didicit. (6) Positus etiam Cratinus ex Ægira Achaici conventus civitate, qui quum sui temporis omnium esset formosissimus, luctandi etiam arte longo intervallo omnibus præstitit. Is pueris in palæstra dejectis obtinuit ab Eleis, ut ludicræ exercitationis magister proximo sibi loco statueretur. Statuam ejus fecit Sicyonius Cantharus, Alexide genitus, artem ab Eutychida edoctus. (7) Eupolemi Elei imaginem Dædalus idem Sicyonius elaboravit: indicat inscriptio vicisse Eupolemum in stadio ludis Olympicis viros, et quinquertii e Pythicis coronas duas, unam e Nemeis reportasse. De Eupolemo proditus est sermo, quum curriculo Hellanodicæ tres præessent, ex iis duos palmam Eupolemo dedisse, tertium Leonti Ambraciotæ: Leontem eorum utrumque, quorum sententia inferior discesserat, apud Olympicum senatum acceptæ pecuniæ accusasse. (8) Œbotæ statuam Achæi ex Apollinis Delphici responso posuere Olympiade octogesima, cui Olympiade sexta palma de stadio est adjudicata. Qui ergo Œbotas potuit in Græcorum acie ad Platæas prœliari, quum Olympiade septuagesima quinta ad Platæas Persæ duce Mardonio fusi fuerint? Ea quidem quæ ferunt Græci necesse habui commemorare, credere vero omnia nulla me res cogit. At Œbotæ ejusdem casus alios non prætermittam, quo loco Achæorum res persequar. (9) Antiochi statuam Nicodamus fecit. Fuit Antiochus ex Lepreo oriundus. Is pancratio viros in Olympia semel, in Isthmicis et Nemeis quinquertio bis utroque certamine superavit. Neque enim Lepreatas quominus ad Isthmia accederent quicquam deterrebat, uti Eleos. Sic Hysmo Eleus, cui prope Antiochum erecta statua est, quum ad quinquertii certamen se applicuisset, Olympicis unam, Nemeis alteram palmam tulit; ab Isthmicis vero æque hic atque ceteri Elei exclusus est. (10) Huic quum puer adhuc esset fluxum in nervos descendisse ferunt, eumque hanc ob causam ad quinquertium adjecisse animum, ut scilicet isto laboribus pulso morbo sanitatem recuperaret. Atque erat ei hæc disciplina multas et illustres postea victorias paritura. Statua ejus Cleonis opus est, et priscos halteres tenet. (11) Secundum Hysmonem positus est palæstrita puer ex Heræa Arcadum civitate, Nicostratus Xenoclidæ filius. Pantias hanc statuam fecit, qui ab Aristocle Sicyonio per manus traditam artem septimo ejus discipulorum gradu accepit. (12) Dicon Callimbroti filius quinque e Pythico curriculo, tres ab Isthmico, quattuor e Nemeis; ex Olympicis unam de pueris, duas de viris palmas tulit. Atque ei quidem totidem statuæ quot victoriæ fuere erectæ sunt in Olympia. Et puer sane, Cauloniates, sicuti etiam erat, renunciatus est: at largitionibus postea corruptus Syracusanum se renunciari curavit. Est Caulonia in Italiam ab Achæis colonia deducta: dux ejus coloniæ fuit Typhon Ægiensis. (13) Bello autem a Pyrrho Æacidæ filio et Tarentinis contra Romanos suscepto multæ Italiæ civitates a Romanis aliæ, aliæ vero ab Epirotis ad vastitatem et solitudinem redactæ sunt. Inter eas Caulonia fuit a Campanis capta et deleta, quorum maxime auxiliis Romani nitebantur. (14) A ** Diconis statua non longe distat Xenophon Menephyli filius, ab Ægio Achivorum pancratiasta; et Ephesius Pyrilampes in longiore curriculo (δόλιχον vocant Græci) victor. Illi effigiem fecit Olympus; huic cognominis et statuarius Pyrilampes, non is Sicyone, sed Messenæ ad Ithomen natus. (15) Lysandrum Aristocriti filium Spartanum in Olympia posuerunt Samii, a quibus inscriptiones duæ positæ, quarum altera hæc est: Supremi Jovis hæc decora in prædivite fano Publicitus Samii constituere viri. Hæc qui dedicarint docet. Altera ipsum Lysandrum ornat inscriptio: Quod tua Aristocritum et patriam virtute beasti, Lysander, meritis stant monumenta tuis. (16) Ex quo quidem facile intelligas, Samios et Ionas reliquos de una fidelia (uti ipsorum verbum est) parietes duos dealbasse. Etenim quum Alcibiades Atheniensium classem instructam et ornatam circa Ioniam haberet, plerique Iones eum colebant, atque adeo Samii statuam ei æneam in Junonis erexerunt. Superatis vero navali prœlio ad Ægospotamos Atheniensibus iidem Samii Lysandro in Olympia statuam posuere. Quin et Ephesii in Dianæ templo Lysandri, Eteonici, Pharacis et alioram Spartanorum minime clari inter Græcos nominis, imagines dedicarunt. (17) Jam vero commutata rursum fortuna quum ad Cnidum et Dorium montem ab Atheniensibus Cononis ductu classe victi fuissent Lacedæmonii, eousque Ionum studia in diversa abierunt, ut Cononem ex ære, Timotheum etiam, Sami apud Junonem positos videas, itidemque Ephesi apud deam Ephesiam. Et profecto eadem quovis tempore fuit omnibus gentibus quæ Ionibus mens, ut hominum studia ad eos qui opibus ac viribus præstarent propensiora essent. CAPUT IV. _ Recensionis signorum athletarum Olympiæ positorum pars reliqua — statua Sostrati Sicyonii cognomine Acrochersitæ et Leontisci — Olympias CIV ab Eleis non notata, quia Pisæi et Arcades tunc ludos celebrarunt — puer tænia redimitus, unicum Olympiæ signum a Phidia confectum — Chilonis Patrensis signum — Aristotelis Stagiritæ — Archidami, regis Lacedæmoniorum — Ergotelis Cretensis. _ Proxima est Lysandri statuæ effigies Ephesii pugilis, qui de puerorum certamine victoriam est adeptus: nomen ei fuit Alhenæus. Adsistit etiam Sostratus Sicyonius, pancratiastes; cui cognomen fuit Acrochersites, quod adversariorum summas manus fam fortiter apprehendebat, ut non prius eos dimitteret quam elisis digitis dolore confectos intelligeret. (2) Duodecim ei partim Nemeorum, partim vero Isthmiorum palmæ datæ sunt; Pythicæ duæ, Olympicæ tres. Quartam vero supra centesimam Olympiadem, qua Sostratus primum vicit, non conscribunt in suis commentariis Elei: pro illis enim ejus Olympiadis ludos ordinarunt Pisæi et Arcades. (3) Prope Sostratum positus est palæstrita Siciliensis Leontiscus, e Messana quæ ad fretum est. Coronam is ab Amphictyonibus et bis ab Eleis accepit. Et in lucta quidem Leontiscus haud alio more quam Sostratus in pancratio adversarios perculisse fertur: neque enim colluctantes sternendi callidum fuisse, sed victoriam digitis collidendis extorsisse. (4) Statuam ei fecit Pythagoras Rheginus, fingendi peritia si quis alius sollers. Didicisse eum artem ferunt a Clearcho Rhegino, Euchiri discipulo: Euchirum autem esse Corinthium, et præceptoribus usum Syadra (_?_) et Charta Spartanis. (5) Puer tænia caput redimitus, Phidiæ causa et eximiæ ejus in fingendis statuis sollertiæ nobis non fuit prætermittendus, quod scilicet alioqui neminem novimus cujus effigiem expresserit Phidias. Satyrus Eleus Lysianacte patre genitus, ex Iamidarum gente, e Nemea quinque de pugilatu, duas e Pythicis ludis et ex Olympicis totidem palmas tulit. Ejus fecit statuam Atheniensis Silanion. At Polycles et ipse Attici nominis fictor, Stadiei Atheniensis discipulus, Amyntam fecit pancratiasten, puerum ex Epheso, Hellanici filium. (6) Chilon Achæus Patrensis Olympicis duabus de lucta virorum, Delphica una, quattuor Isthmicis, tribus Nemiacis nobilitatus est coronis. Sepulcrum ei publica impensa Achæi erexere. Et prœlians quidem mortem oppetiit. Testata res his versibus epigrammatis Olympi: Me luctatorem bis Olympia Pythiaque ornant, ter Nemea, atque Isthmus me quater undisonus Chilonem. Pater est Chilo Patrensis. Achivi virtutis memores cæsum acie tumulant. (7) Hæc quidem inscriptio est. Quodsi quo bello ceciderit ex ætate Lysippi, qui statuam ejus fecit, conjectandum est, vel ad Chæroneam in acie stetit cum Achæis omnibus, vel pro virilis animi ardore solus e cunctis Achæis prœlio ei interfuit quod ad Lamiam in Thessalia cum Antipatri et Macedonum exercitu commissum est. (8) Post Chilonem duæ deinceps statuæ erectæ: Molpioni una, quem ab Eleis coronam cepisse testatur inscriptio. Alterius nullus est titulus; sed eam Aristotelis esse memorant Stagiritæ e Thracia, sive discipulus ei sive miles quispiam gratia apud Antipatrum florenti et ante apud Alexandrum honorem hunc habuerit. (9) Sodamas ex Asso in Troade ad Idam montem sita Æolensium ex eo tractu primus in Olympico stadio vicit pueros. Prope Sodaman Archidamo Lacedæmoniûm regi, Agesilai filio, statua posita est. Ante hunc Archidamum nulli cuiquam regum extra fines statuam a Lacedæmoniis erectam comperi. Archidamo vero et ob alia merita et mortis causa, ut mea fert sententia, statuam in Olympia dedicandam censuerunt, quod et inter Barbaros occubuit et unus ex omnibus Spartanorum regibus sepulturæ honore caruit: (10) quod ipsum plenius a me in commentario de rebus Laconicis expositum est. Euanthi Cyziceno pugili palma una evenit Olympica in virorum certamine; in puerorum Nemiaca et Isthmica. Juxta Euanthem vir est equorum studiosus currusque et puella currum conscendens. Lampus viro nomen: patria ei Macedoniæ civitatum recentissima, cui a Philippo Amyntæ filio nomen. (11) Cynisco e Mantinea puero pugili statuam Polycletus fecit. Ergoteles autem Philanoris filius, qui duas longioris curriculi in Olympia, totidem in Pythicis, Isthmicis et Nemeis palmas est adeptus, non Himeræus fuisse primitus, quod inscriptio indicat; sed Cretensis e Gnosso fertur: unde per seditionem pulsus, ab Himeræis, ad quos profugerat, est in civitatem receptus, et aliis item honoribus affectus: quare merito sese ut Himeræum in ludis renunciandum curaturus erat. CAPUT V. _ Signum Pulydamantis, qui statura corporis omnes superavit, heroibus exceptis — de Scotussæ, Pulydamantis patriæ, fatis — Pulydamantis alia, præter victoriam Olympicam, fortiter facta narrantur — de Pulydamantis interitu. _ Jam vero qui e celsa pila eminet, quem Lysippus fecit, is omnium hominum, heroibus et si qua fuit alia hominum ante heroas natio exceptis, omnium certe ætatis nostræ hominum statura corporis maximus fuit, Pulydamas Niciæ filius, (2) cujus patria Scotussa hodieque deserta est. Alesander enim Pheræorum tyrannus, dum induciarum fœdera durabant, de improviso urbem cepit; ac de Scotussæis eos qui in theatrum confluxerant (forte enim eis tunc indicta erat concio) peltatorum et sagittariorum manu undique circumseptos ad unum omnes jaculis confodit; puberes etiam quotquot essent trucidandos curavit; feminas et pueros sub corona vendidit; de pretio mercenario militi stipendium dedit. (3) Oppressit exitium hoc Scotussæos Phrasiclide archontis magistratum Athenis gerente, alterius et centesimæ Olympiadis, qua secundum palmam Damon Thurius tulit, anno secundo. Neque diu steterunt quæ perniciem illam effugerant Scotussæorum reliquiæ, sed quum sua Græcos universos fortuna altera jam clade fractos Macedonum armis perculisset, Scotussæi quoque ad extremam imbecillitatem redacti, urbem suam deseruerunt. (4) Fuerunt et alii quidem maxime illustres de pancratio victoriis; verum ad Pulydamantis titulos peculiaris quædam accessit fortitudinis gloria. Montana Thraciæ regio, qui intra Nestum est, qui fluvius Abderitarum fines perlabitur, et alias belluas, et leones alit. Tam vero multi illic gignuntur, ut in Xerxis camelos, qui commeatus convectabant, impetu facto magnam eorum stragem olim fecerint. (5) Errant hi non raro usque per subjacentem Olympo monti agrum: ejus enim montis latus alterum in Macedoniam, in Thessaliam alterum et ad Peneum amnem conversum est. In hoc ipso monte Pulydamas prorsus inermis ingentem et præferocem leonem confecit, quum in hoc se periculum Herculis incensus æmulatione demisisset. Illum enim ad Nemeam leonem stravisse fama vulgavit. (6) Alterum præterea memoriæ proditum est fortitudinis ejus viri miraculum: apprehensum e grege medio maximum et ferocissimum taurum posteriorum pedum alterius ungulis, subsultantem et contranitentem tam obnixe detinuit, ut vix et relictis quidem ungulis effugere potuerit. Aiunt eundem Pulydamantem incitante equos auriga, altera tantum manu retactos a tergo currus sistere solitum. (7) Hac fama impulsus Darius, Artaxerxis ex pellice filius, is qui multitudinis Persarum studiis adjutus Sogdium legitimum Artaxerxis filium regno expulit et loco ejus imperium obtinuit, magnis per legatos donis et promissis invitatum Pulydamantem, de cujus factis inaudiverat, Susa ad se evocavit. Quo quum venisse unus ex provocatione tres de cohorte regia, qui Immortales vocabantur, catervatim se solum oppugnantes occidit. Quæ commemoravi facinora partim in statuæ basi spectantur Olympiæ, partim vero inscriptione testante cognoscuntur. (8) At enim Pulydamanti quoque virium suarum fiducia, quam exitio multis esse solere Homerus carminibus vaticinatus est, perniciem erat allatura. Nam quum per ætatem speluncam intrasset cum aliquot sodalibus accubiturus, fors iniqua ita tulit, ut superior speluncæ pars late fatisceret, manifesto statim collapsuræ neque duraturæ diutius. Ibi Pulydamas, ceteris imminentis periculi metu delapsis, quasi unus tantam labem sustinere posset, manere decrevit et sublatis manibus montem fulcire conatus ruinæ mole oppressus est. CAPUT VI. _ Pergit recensio signorum athletarum Olympiæ positorum — de Euthymo pugili — Herois dæmonis cultu Temesæ instituto, eoque ab Euthymo superato — pictura huc pertinente. _ Prope Pulydamantem statuæ erectæ athletis tribus, Arcadibus duobus et Attico uni. Ex iis Mantinensem Protolaum, Dialcis filium, qui pueros in pugilatu vicit, Rheginus Pythagoras fecit: Narycidam, Damareti filium, palæstritam e Phigalia, Sicyonius Dædalus, Callian denique Atheniensem pancratiasten Micon pictor, et ipse Atheniensis. At Mænalium pancratiasten Androsthenem Lochæi filium, qui duas tulit viriles palmas, Mænalius item Nicodamus fecit. (2) Post hos Eucles statuæ honorem habet, Callianactis filius Rhodius, e domo Diagoridarum, quippe qui e Diagoræ filia genitus est. Olympicam hic coronam cepit de virorum pugilatu: Naucydes opifex fuit. Palæstritam vero puerum Thebanum Agenorem Polycletus Argivus elaboravit, non is qui Junonis signum fecit, sed omnino alius, qui Naucydæ discipulus fuit. Huic Agenori Phocensium commune statuam posuit, quod Theopompus Agenoris pater Phocicæ gentis publicus apud Thebanos esset hospes. (3) Nicodamus e Mænalo fictor, cujus jam mentionem feci, Damoxenidam pugilem Mænalium finxit. Est ibidem Lastratidæ Elei pueri imago, qui de lucta coronam cepit: de pueris et impuberibus alteram in Nemeis ludis victoriam idem reportavit. Paraballonti, Lastratidæ hujus patri, de curriculo iterato palma decreta est. Reliquit idem etiam posteris honoris studium, victorum Olympicorum nominibus in Olympico gymnasio perscriptis. Hactenus de his. (4) Non præterierim autem quæ de Euthymi pugilis victoriis deque reliqua ejus gloria memoriæ prodita sunt. Patria ei fuit Locri in Italia ad Zephyrium promontorium, pater Astycles: etsi cives eum sui non hujus, sed Cæcinæ amnis satu genitum memorant. Fluvius hic Locrensem agrum a Rhegino dividens cicadarum miraculo est memorabilis. Nam quæ in Locride sunt citra Cæcinam, æque atque aliæ omnes argutæ sunt: at in Rheginorum finibus trans Cæcinam nulla est omnino cicada vocalis. Hujus itaque amnis Euthymus filius fuisse dicitur. (5) Is quum ex Olympia de pugilatu palmam tulisset quarta et septuagesima Olympiade, haudquaquam pari eventu ea quæ insecuta est Olympiade certaturus erat. Theagenes enim Thasius unis ludis pugilatus et pancratii palmam appetens Euthymum quidem pugilatu vicit; oleaginam vero de pancratio accipere non potuit ut qui pugna adversus Euthymum jam ante confectus esset. (6) Eam ob rem Theagenes Hellanodicarum sententia talentum unum Jovi, sacram multam; alterum item talentum Euthymo noxæ illatæ nomine dependere jussus est, qui hoc pugilatus certamen adversus Euthymum suscepisse videretur non alia de causa quam ut contumelia eum afficeret. Itaque damnatus est ad pecunias privatim ipsi Euthymo exsolvendas. Et in Olympiade quidem sexta supra septuagesimam Jovi Theagenes quod erat imperatum argenti exsolvit; Euthymum vero ut remuneraretur, ad pugilatus certamen non descendit. Illa itaque et altera deinceps Olympiade Euthymo pugilatus corona decreta. Statua ejus Pythagoræ opus fuit, cum primis, quæ spectetur, dignissima. (7) In Italiam is quum transmisisset, pugnam cum Heroe commisit: de quo, quæ sunt memoriæ prodita, sic propemodum se habent. Ulixem aiunt errantem everso jam Ilio tempestatibus huc illuc et ad alias Italiæ ac Siciliæ urbes et Temesam etiam appulsum: ibi de navalibus sociis ejus unum virgine per vinum violata ab oppidanis contumeliam vindicantibus lapidibus obrutum: Ulixem quidem nulla cædem ulciscendi inita ratione inde profectum: (8) perempti vero socii manes finem nullum sæviendi in cujuslibet ætatis homines fecisse Temesæ, priusquam cogitantes Italiam relinquere Temesenses, Pythici Apollinis responso Temesæ manere et Heroem placare jussi sunt, et consecrato ei solo templum excitare: devovere ei præterea quotannis virginem unam, quæ ipsis formosissima visa esset. (9) Quod quum illi ex oraculo facere pergerent, nihil omnino gravius ab eo dæmone passi sunt. Forte vero quum venisset Euthymus Temesam eo ipso tempore quo solenne numini sacrum fiebat, re tota cognita se intromitti illum aiunt in templum postulasse. Ibi virginem conspicatum primo misericordia commotum, deinde etiam amore incensum; ac puellam quidem, si ab eo servata esset, se in ejus manum conventuram fidem dedisse. Armis igitur captis Euthymus congressum dæmonis exspectavit: (10) atque eum vicit. Jam Heros finibus ejectus, ex hominum conspectu cessit in mare se demergens, Euthymo autem, civitate universa a dæmonis calamitate liberata, maxime illustres celebratæ sunt nuptiæ. De eodem vero Euthymo et illud accepimus: longissimam eum ætatem vivendo implesse, et mortem effugisse quidem, sed alio quodam modo hominem esse desiisse. Habitari hac etiamnum ætate Temesam ex nautici negotiatoris oratione cognovi. (11) Hæc ego auditu percepi: sed memini etiam me in hanc incidere picturam, quæ ex vetusto exemplari accurata imitatione fuerat descripta: adolescentulus Sybaris, Calabrus fluvius, Lyca fons, sacellum insuper et Temesa urbs fuere; in iis dæmon quem ejecit Euthymus: colore fuit is vehementer atro, omnique cetera specie maxime formidabilis; amictus lupi pellis erat: Lycan nomine literæ in ea pictura prodebant. Sed hæc hactenus. CAPUT VII. _ Statua Diagoræ et Diagoridarum — de Dorieo ejusque morte — porro recensentur athletarum signa Olympiæ posita. _ Post Euthymi statuam suæ sunt positæ Pytharcho Mantinensi stadii decursori, et Charmidi Eleo pugili, pueriles utrisque palmas adeptis. Hos ubi spectaveris, in conspectu erunt Rhodii athletæ, Diagoras et ejus omnis proles perpetua serie et habitu quem dicam collocati. Primus eorum est Acusilaus de virili pugilatu accepta corona. Succedit Dorieus natu minimus, cui de pancratio Olympiadibus continuis tribus victoria adjudicata est. Sed ante Dorieum Damagetus quoque pancratii competitores vicerat. (2) Atque hi quidem fratres fuere, Diagoræ filii. Postremus est ipse Diagoras: virilem is pugilum palmam meruit. Ejus Diagoræ statuam elaboravit Callicles Megarensis, Theocosmi filius ejus, qui Megaris signum Jovis fecit. Diagoræ etiam e filiabus nepotes Olympicas coronas de pugilatu meruere; virilem Eucles, e Callianacte et Callipatira Diagoræ filia genitus: puerilem Pisirrhodus, quem mater ipsa in gymnici magistri modum ornata, ad ludos Olympicos deduxit. (3) Positus hic idem Pisirrhodus in Alti proxime ad avi materni statuam. Diagoram ipsum tradunt Acusilaum et Damagetum filios in Olympiam deduxisse; quem victores jam declarati juvenes per mediam multitudinem, quæ ad solennes istos ludos maxima frequentia convenerat, humeris exportarunt, conjicientibus in eum flores Græcis et liberûm causa beatum prædicantibus. Duxit maternum genus Diogoras a Messene, atque adeo ab ipsius Aristomenis filia. (4) Ejus filius Dorieus præter Olympicas palmas, octo victoriis Isthmicas, una pauciores e Nemeis abstulit. Pythicam etiam intacto pulvere coronam cepisse dicitur. Hic et Pisirrhodus præconis voce renunciati sunt Thurii, quod illi, Rhodo a factione pulsi, Thurios in Italiam commigraverant. Verum Dorieus aliquo post tempore Rhodum postliminio reversus unus omnium apertissime Lacedæmoniorum studia est professus: quocirca et propriis triremibus navali bello cum Atheniensibus pugnavit; et quum per Atticas triremes victus et captivus Athenas pertractus esset, (5) Athenienses, qui ante vehemente ira impulsi extrema omnia illi fuerant comminati, simulatque in concionem captivi habitu productum conspexerunt tantum virum cujusque nomen tam insigni gloria esset auctum, conversa ad mansuetudinem sententia, incolumem et impunitum dimiserunt, quum tamen multas haberent justi in eum odii causas. (6) Quæ ad Doriei hujus vitæ exitum pertinent, perscripta sunt ab Androtione in rerum Atticarum commentariis. Quum ad Caunum, inquit, esset regia classis ejusque classis dux Conon populo Rhodiorum persuasisset, ut desertis Lacedæmoniis in regis et Atheniensium societatem transiret, Dorieum peregrinantem circa Peloponnesi regiones comprehensum, ad Spartam in vinculis deductum ibique a Lacedæmoniis majestatis damnatum noxam capitali supplicio luisse. (7) Quodsi vera omnino exposuit Androtion, videtur mihi voluisse ejusdem temeritatis Lacedæmonios arguere, cujus crimine se obligarunt Athenienses, quum Thrasyllum et collegas, qui ad Arginusas classe pugnaverant, inconsiderate capitis damnarunt. Ac Diagoras quidem et ejus posteritas ad hoc gloriæ fastigium pervenerunt. (8) Tulit etiam Alcænetus Lepreates, Theanti filius, cum suis liberis Olympicas palmas: ipse quidem virilem e cæstuum certamine, quum ante etiam puerilem cepisset: Hellanicus et Theantus ejus filii victores de puerili pugilatu renunciati sunt; ille nona et octogesima Olympiade, Theantus proxima posteriore: et horum spectantur omnium in Olympia statuæ. (9) Succedunt Alcæneti filiis Gnatho Dipæensis ex Mænaliorum finibus, et Lycinus Eleus: horum etiam uterque victor puerili pugilatu ex Olympia discessit. Gnathonem quidem valde puerum palma potitum inscriptio testatur. Hunc effinxit Megarensis Callicles. (10) Adsistit Stymphalius Dromeus (_i. e. Cursor_) congruenti sane cum exercitatione nomine. De longiore enim curriculo Olympicas duas, totidem Pythicas, Isthmicas tres, quinque Nemiacas meruit. Primum carnibus vesci in animum induxisse ferunt, quum athletæ ante ipsum caseo e fiscellis alerentur. Hunc Pythagoras, loco ei proximum Pythoclem quinquertionem Eleum, Polycletus expressit. CAPUT VIII. _ Athletarum signa Olympiæ posita porro enumerantur — de Damarchi mutatione in lupum narratio — de Timanthe ejusque vitæ exitu — Timasithei rebus gestis et morte. _ Socratis vero Pellenensis, a quo pueri cursu superati, et Amertæ Elei, qui pueros item in Olympica palæstra prostravit, idemque Pythicis ludis viros certamen ingressos, deinceps positas imagines videas. Superiorem qui fecerit, non traditur: Amertæ effigiem fecit Phradmon Argivus. Euanoridas Eleus puerilis luctæ victoriam Olympiæ ac Nemeæ adeptus. Idem quum Hellanodica factus est, ipse etiam eorum, qui ludis Olympicis vicerant, nomina conscripsit. (2) De pugile vero Parrhasio ex Arcadia, cui nomen Damarcho, quæ memoriæ prodita sunt, præter Olympicam victoriam, fabulatorum hominum figmenta esse arbitror, quod scilicet in Jovis Lycæi sacris in lupum conversus decimo rursus anno pristinam recepisset hominis figuram: quod certe commentum ex Arcadum ipsorum sermone neutiquam ortum videri potest. Ejus enim rei nulla est in statuæ Olympicæ inscriptione mentio. Ea sic se habet: Dinytta genitus Damarchus, dedicat hancce effigiem, Arcadico Parrhasius genere. Hactenus versus illi loquuntur. (3) At Eubotas Cyrenæus, quum ei Libycum oraculum victoriam e curriculo prædixisset, statuam ante ipse faciundam sibi curavit, eamque quo die palmam est adeptus eodem etiam dedicavit. Vicisse eundem curuli quoque certamine ea ipsa Olympiade memorant: quam tamen, quod ludis Arcades præfuerint, Elei pro adulterina habent. (4) Cleonæo Timanthi, qui virilem coronam pancratii accepit, Myron Atheniensis; Baucidi vero Trœzenio, qui luctatores vicit, Naucydes statuam fecere. Huic Timanthi vitæ exitum in hunc modum contigisse tradunt: abjunxerat se ætatis causa ab athletarum certaminibus; attamen quo vires pristinas exercitationibus tueretur, magnum quotidie arcum intendebat. Verum quum peregre profectus exercitationem illam intendendi arcus intermisisset, eam reversus domum voluit repetere. Sed enim quum non amplius valeret, rogo exstructo vivum se in ignem conjecit. Hoc vero et similia qui fecerit aut in posterum sit facturus, mea profecto sententia, insaniæ potius affinis videri possit, quam laudem fortitudinis assequatur. (5) Post Baucidis imagines sunt athletarum ex Arcadia: Euthymenes primum e Mænalo, palma accepta de virili palæstra, quum prius etiam de puerili unam cepisset: ex Pellana deinde Azan Philippus de pugilatu inter pueros victor: tum Critodamus e Clitore, et ipse e cæstuum puerili ludicro victor renunciatus. Horum imagines fecerunt, Euthymenis pueri Alypus, Damocriti Cleon, Philippi Azanis Myron. De Promacho Pelleneo Dryonis filio pancratiaste tunc erit agendi locus, quum ad Achæorum res gestas deducta fuerit oratio. (6) Non longe a Promacho, Timasitheo Delpho statua posita est, Ageladæ Argivi opus. Duas hic Olympicas de pancratio, tres Pythicas palmas abstulit. Ejusdem fuit et belli gloria insignis, ob audaciam nec minorem felicitatem: extremi tamen prœlii fatalis ei fuit conatus. (7) Quum enim Isagoras Atheniensis ipsam Athenarum arcem dominandi cupiditate incitatus occupasset, particeps fuit ejus facinoris Timasitheus. Quare iis oppressis, qui se in arcem concluserant, capitis damnatus Atheniensibus injuriæ pœnas dedit. CAPUT IX. _ Theogneti aliorumque signa — de Gelone ejusque curru Olympiæ posito — Cleomede et iis quæ ei acciderunt. _ Theognetus vero Ægineta e lucta puerorum palmam est adeptus: ejus fecit statuam Ptolichus Ægineta. Magister quidem Ptolicho fuit pater Synnoon; illi Aristocles Sicyonius, Canachi frater, neque multo eo inferior gloria. Cujus autem rei causa sativæ pinus et punicæ mali fructum Theognetus præferat, equidem non valui conjicere: ipsi fortasse Æginetæ hac de re habent patriis aliquid historiis proditum. (2) At secundum ejus hominis statuam quem Elei idcirco non fuisse in victorum numerum relatum tradunt: quod de bigis equarum _calpe_ dictis victor fuerit renunciatus, post illius effigiem luctatori Mænalio Xenocli statuam posuere. Pueros hic in lucta perculit. Adstat Alcetus Alcinoi filius Arcas, et ipse e Clitore, qui pueros in pugilatu superavit. Et hujus quidem statuam Cleon fecit, Xenoclis Polycletus. (3) Proximus loco est Aristeus Argivus: e longiore is curriculo palmam tulit: pater vero ejus Chimon in lucta vicit. Modico eorum statuæ distant intervallo: illam fecit Pantias Chius, qui artem a patre Sostrato didicit: Chimonis duæ, de nobilissimis (meo judicio) sunt Naucydæ operibus, quum scilicet ea quæ in Olympia est, tum quæ Argis Romam in Pacis templum est deportata. A Chimone in lucta stratum Taurosthenem Æginetam memorant: ipsum Taurosthenem insequenti Olympiade omnes dejecisse, qui in luctæ certamen descenderant. Eodem quo coronatus est die spectrum Taurostheni persimile Æginæ victoriam ejus nunciasse dicitur. (4) Jam Phillen Eleum, qui pueros in lucta vicit, Cratinus Spartanus finxit. Quod vero ad Gelonis currum attinet, mea opinio paululum dissidet ab iis quæ alii ante me de eo prodidere. Aiunt enim currum illum Gelonis Siciliæ tyranni donum fuisse. Testatur quidem inscriptio, Gelonem Dinomenis filium Geloum dedicasse. Et vicit hic Gelon, de quo nunc sermo est, Olympiade tertia supra septuagesimam. (5) Verum Gelon tyrannus Syracusis rerum potitus est Olympiadis septuagesimæ secundæ anno secundo; quo anno archon fuit apud Athenienses Hybrilides; e stadio autem victor ea Olympiade discessit Tisicrates Crotoniata. Manifestum ergo est, Gelonem se Syracusanum renunciandum, non Geloum fuisse curaturum. Credi igitur facile potest, privatum hominem hunc Gelonem fuisse, cujus pater tyranni patri, ipse tyranno cognominis fuerit. Glaucias quidem Ægineta et currum et statuam Gelonis fecit. (6) Superiore Olympiade Cleomedem Astypalæensem memoriæ proditum in pugilatu Iccum Epidaurium interemisse: eo crimine erepta palma damnatum ab Hellanodicis, animi ægritudine mentis impotem factum: inde Astypalæam reversum quum in ludum literarium introisset, in quo pueri erant ferme sexaginta, columnam, qua tectum fulciebatur, convellisse. (7) Quare oppressis ruina pueris, quum cives ipsum eum lapidibus insectarentur confugisse in Minervæ; moxque se in arcam, quæ in templo erat, conclusisse. Ejus arcæ operculum Astypalæenses quum diu conati tollere non potuissent, postremo arcam effregisse: aperta, Cleomedem neque vivam neque mortuum visunt. Missis igitur Delphos de rei miraculo consultoribus, (8) his versibus responsum a Pythia redditum: Ultimus heroum Cleomedes Astypalensis, quem jam immortalem superûm dignamini honore. Et Cleomedi ab eo tempore Astypalæenses tanquam heroi honores habent. (9) Prope Gelonis currum Philonis erecta statua est, Æginetæ Glauciæ opus. In hunc Philonem elegos fecit egregie scitos Simonides Leoprepis filius: Glaucus mi genitor, patria est Corcyra, Philoni nomen, vinco pugil jam bis Olympiadas. Stat ibidem Mantinensis Agametor pueris pugilatu victis. CAPUT X. _ Glauci Carystii statua et de eo narratio — porro athletarum signa recensentur. _ Præter eos quos jam percensuimus videas et Glaucum Carystium, quem ex Anthedone Bœotiorum genus deducere a Glauco marino deo memorant. Pater huic fuit Carystius Demylus. In agro vero colendo a puero versatum tradunt: quumque forte refixum vomerem, manu pro malleo usus, restituisset in pristinum aratri locum, (2) Demylus quum id facientem animadvertisset, puerum in Olympicum pugilatum deduxit. Ubi quum Glaucus ab adversariis male mulcaretur, quippe qui prorsus erat artis ejus imperitus, quumque congressus eum eo, cui extrema obtigerat sors certaminis, vulneribus jam prope confectus succumbere crederetur, inclamasse dicitur pater, «Illam fili ab aratro» (_i. e. manum in aratro spectatam ei impinge_): ea itaque voce puerum excitatum acriore plaga adversario perculso mox victorem judicatum. (3) Coronas idem cepisse dicitur Pythiorum duas, octonas Nemeorum et Isthmiorum. Glauco filius statuam posuit: opifex fuit Glaucias Ægineta. Umbratilis pugnæ habitum præ se fert, quod omnium suæ ætatis manus ad certam gesticulationis legem movendi dexterrimus erat Glaucus. Quum decessisset, a Carystiis in ea insula sepultum tradunt, quæ ætate etiam nostra Glauci dicitur. (4) Damareto Heræensi, Damareti filio et nepoti, binæ Olympiorum victoriæ obtigerunt: ipsi quidem Damareto quinta supra sexagesimam Olympiade, qua primum inductus est armaturæ gravis cursus: et ea item quæ consecuta est. Statua ejus clypeum more nostri temporis militum præ se tenet: galea caput, crura ocreis armata sunt. Eum in cursu ludicri morem posteris deinde temporibus Elei et reliqui item Græci sustulerunt. Theopompus deinde Damareti filius, et hujus item filius patri cognominis de quinquertio palmas adepti sunt. Minori Theopompo de lucta etiam victoria obtigit. (5) Luctatoris hujus a quo facta fuerit statua nescimus: patris vero et avi statuas Eutelidæ et Chrysothemidis Argivorum opera esse testatur inscriptio. A quibus vero illi didicerint non docet. Inscriptionis ejus versus hi sunt: Argivi Eutelidas et Chrysothemis fabricarunt, majores artem quos docuere sui. Iccus Nicolaidæ filius, Tarentinus, Olympicam coronam de quinquertio cepit; ac deinde insequentibus temporibus athletarum fuit magister ætatis suæ præstantissimus. (6) Post Iccum Pantarces Eleus victis in lucta pueris erectus est. Fuit hic Phidiæ in deliciis. Proximo loco Cleosthenis viri Epidamnii currus, Ageladæ opus. A tergo positus est Jovis quem Græci ex manubiis Platæensis pugnæ dedicarunt. Vicit Cleosthenes Olympiade sexagesima sexta. Neque vero suam unius, sed equorum etiam et aurigæ simulacra posuit. (7) Inscripta sunt etiam equorum nomina, Phœnix et Corax: et qui eodem sunt juncti jugo ad dexteram Cnacias, ad lævam Samus. Elegi ad currum adscripti sunt hi: Cleosthenes posuit me Pontius ex Epidamno, victor equis, palma clarus Olympiaca. (8) Et omnium quidem Græcorum, qui equorum alendi studio clari fuere, primus hic Cleosthenes statuam Olympiæ posuit. Sunt certe et Miltiadis Atheniensis et Spartani Euagoræ similia dona: verum hujus currus modo est, nec insistit in curru Euagoras. Jam quæ ac qualia Olympiæ dona Miltiades curaverit statuenda, alio instituti operis loco exponetur. Agrum Epidamnii nostra ætate tenent, quem jam ante ab initio: oppidum non idem, quod priscis temporibus, sed quod a vetere urbe non longe abest et a conditore Dyrrhachium appellatur. (9) Sequuntur Lycinus Heræensis, Epicradius Mantinensis, Tellon Oresthasius, et Eleus Agiadas, qui victores de puerilibus ludicris coronas cepere, Lycinus quidem e cursu, reliqui quos dixi de pugilatu. Epicradium fecit Ptolichus Ægineta, Agiadan Serambus et ipse Ægineta, Lycini statua Cleonis est opus. Tellonem quis fecerit non est memoriæ proditum. CAPUT XI. _ Signa regum Macedoniæ, Philippi, Alexandri, etc. — de Theagene varia narrantur — Theagenis signa in multis Græciæ locis posita et culta. _ Proxime sunt ab Eleis Philippo Amyntæ, et Alexandro ejus filio, statuæ dedicatæ, cumque his Seleuco et Antigono. Equestres reliquorum, Antigoni pedestris est. (2) Ab his regibus non longe abest Timosthenis filius Theagenes Thasius; etsi Thasii Timosthenis filium Theagenem negant fuisse: nam quum sacrificulus Herculis, qui Thasi colitur, Timosthenes esset, cum matre Theagenis spectrum Herculis Timostheni simile congressum aiunt: puerum inde natum: hunc quum annum jam ferme nonum ageret, dum e ludo domum rediret, dei (incertum cujus) æneum signum, quod in foro fuerat erectum, conspicatum et ejus simulacri pulchritudine allectum, e sede sua avulsum et alteri humero impositum domum suam deportasse. (3) Incitata vero ob id factum in eum multitudine virum quendam summa inter cives existimatione, magno jam natu, sententia sua puerum minime occidendum censuisse: imperasse tantum ut signum domo in forum reportaret. Id quum ille fecisset, ejus robur longe lateque per totam Græciam hominum sermone celebrari cœptum. (4) Et facinora quidem Theagenis hujus maxime illustria, quæ ad Olympicos ludos pertinuere, ante exposuimus: quo loco etiam commemoravimus, Euthymum pugilem ut perculerit et quæ multa ei ab Eleis fuerit imposita. Ac tunc quidem palmam de pancratio primus omnium quos novimus sine pulvere tulisse dicitur Dromeus, patria Mantinensis: ea deinde, quæ consecuta est, Olympiade eodem pancratii certamine Theagenes ipse vicit. (5) Adeptus idem est de pugilatu Pythicas coronas tres; Nemiacas novem, Isthmicas decem, de mixtis pugilatus et pancratii certaminibus. Phthiæ vero in Thessalis, omisso pugilatus aut pancratii studio, ut in cursu etiam ad nominis celebritatem apud Græcos perveniret, operam dedit. Quare et in longiore curriculo palmæ competitores vicit: et cum Achille fuit ei (mea sententia) æmulatio, quod in patria heroum omnium pernicissimi victorem se cursus declarari concupierit. Fuerunt numero coronæ ejus cunctæ mille et quadringentæ. (6) Quum e vita jam decessisset Theagenes, ex ejus inimicorum numero quidam ad ejus statuam nocte qualibet accedens eam flagris cædebat, non aliter quam si in eo ære ipsum viventem ulcisceretur. Quum autem eum statua subito casu oppressisset, mortui hominis filii statuam de cæde postularunt: estque ea, de Thasiorum sententia, in mare abjecta, Draconis scilicet lege qui anima etiam carentia urbe agroque exterminanda, quum Atheniensibus leges de cæde scriberet, sanxit, si quid forte eorum corruens hominem peremisset. (7) At enim quum per aliquot deinceps annos frugem fere nullam terra Thasiis redderet, qui sciscitatum Delphos missi fuerant, hoc a deo responsum tulere: exules revocandos. Neque tamen exulibus revocatis finem sterilitatis reperere. Quare quum Delphos redissent questi, se quidem dicto audientes fuisse, non esse vero deorum iram ulla ex parte placatam, (8) respondit rursus Pythia: Theagenis magni at nullam rationem habuistis. Ibi quum ea cogitatio sollicitos haberet quanam arte statuam Theagenis recuperarent, piscatores aiunt in altum provectos piscatum, rete comprehensam effigiem Theagenis in litus exposuisse. Ea quum in suum locum reposita fuisset, a Thasiis divinis celebratur honoribus. (9) Multis vero etiam aliis in locis, tum Græcorum, tum barbarorum, Theageni posita simulacra comperi, et divinos ei honores ab indigenis haberi, existimantibus ægris et quopiam affectis morbo salutare ejus numen esse. Statua Theageni in Alti posita Æginetæ Glauciæ opus est. CAPUT XII. _ Dinomenis, Hieronis filii, donaria Olympiæ — de Hierone, Hieroclis filio, et Dinomene — Arei, Lacedæmoniorum regis, et Arati aliorumque donariis et signis. _ Proxime est æreus currus in quem vir ascendit. Currui adstant utrinque singuli equi desultorii, quibus pueri insident. Sunt autem monumenta de Olympicis victoriis Hieronis Dinomenis filii, qui fratri Geloni in Syracusanorum tyrannide successit. At dona ista non sunt ab Hierone missa, sed votum deo persolvit Dinomenes Hieronis filius. Currus Onatæ Æginetæ, Calamidis qui utrinque stant equi et insidentes illis pueri opera sunt. (2) Prope ad Hieronis currum vir est eodem quo Dinomenis filius nomine, et ipse Syracusarum tyrannus, Hieron Hieroclis filius. Is post Agathoclis, qui prius tyrannidem occuparat, mortem, novus est Syracusanis tyrannus exortus, dominatu potitus centesimæ vicesimæ sextæ Olympiadis anno secundo: ea vero Olympiade victor e stadio discessit Idæus patria Cyrenæus. (3) Fuit huic Hieroni cum Pyrrho Æacidæ (_immo Alexandri_) filio hospitium prius, deinde et affinitas, quod Pyrrhi filia Nereis nupserat Geloni ejus filio. Et idem sane Hieron, quum bellum Punicum ab Romanis de Sicilia gereretur et ejus insulæ pars major in Carthaginiensium officio esset, primum ad illorum se studia adjunxit: mox quum Romanorum copias majores et firmiorem esse amicitiam intelligeret, ad eos descivit. (4) Hunc (_immo Hieronynum_) Dinomenes, Syracusanus et tyrannidi infensissimus, de medio sustulit. Neque multo post idem Hippocratem Epicydæ fratrem, qui quum paulo ante ab Herbesso Syracusas venisset, multitudinem seditiosis fuerat vocibus sollicitare aggressus, stricto telo est adortus: verum quum præsenti se ille animo tueretur, Dinomenes satellitum impetu oppressus occubuit. Hieronis statuas equestrem unam, alteram vero pedestrem, Olympiæ dedicarunt Hieronis ipsius filii: opera fuere Miconis Syracusani Nicerati filii. (5) Post Hieronis, Arei Acrotati filii, Lacedæmoniorum regis, et Arati Cliniæ filii erectæ sunt statuæ. Est alia quoque Arei statua equo insidentis: sed illam Elei dedicarant, Aratum Corinthii. Arei sane et Arati mentio non est in superioribus commentariis prætermissa. Renunciatus est Aratus de curuli certamine Olympiæ victor. (6) Timoni Æsepi filio, homini Eleo, a quo ad Olympicum ludicrum missi equi sunt, ** hic æneus est currus: in eum virgo, Victoria quantum conjicio, ascendit. Callonem deinde Harmodii filium, et Moschionis Hippomachum, Eleos patria, qui cæstu pueros vicere, ibi positos videas. Illum Daippus finxit: Hippomachi opifex ignoratur. Is adversarios tres dicitur perculisse, neque plaga, neque vulnere in ulla corporis parte accepto. (7) Erecti ibidem sunt, Theochrestus Cyrenæus, qui equos Libyum more aluit, et avus paternus ei cognominis: tulere uterque Olympicas de equorum ludicro palmas. Isthmicam præterea Theochresti patrem coronam cepisse indicat currus inscriptio. (8) Agesarchi Hæmostrati (_?_) filii Tritæensis de virili in Olympia pugilatu, in Isthmo etiam, Pythone et Nemea victorias elegi testantur: quibus quum Arcades Tritæenses appellantur, esse id a vero alienum comperi. Nam illustrium Arcadiæ civitatum non sunt origines et conditores incogniti, quæ vero ab initio obscuriores propter imbecillitatem ac deinde auctæ, eæ in Megalopolitano nomine comprehenduntur ex communi Arcadum populi decreto. (9) At nullam omnino aliam Tritæam quam quæ Achæorum fuit invenias. Tunc autem quam versus illi scripti fuere, facile quis existimarit Arcadici Tritæenses nominis fuisse, quemadmodum et nunc Arcades sunt qui se Argivis contribuerunt. Agesarchi statuam Polyclis filii fecere, de quibus etiam posterius mentionem faciemus. CAPUT XIII. _ Pila Chionidis victorias enumerans — Hermogenes Equus dictus, et Polites cursu insignis — Leonidas cursu celebratissimus — aliorum athletarum signa recensentur — de Phidolæ equa — equo pilæ insistente, victoriæ Lyci monumento. _ Astylus autem Crotoniata Pythagoræ opus est. Is Olympicas deinceps tres de cursu repetito palmas tulit. Et hujus quidem, quod Hieronis Dinomenis filii studio ductus Syracusanum se renunciandum curasset in posterioribus duabus victoriis, domum Crotoniatæ ad publici carceris usum destinarunt, et statuam in Laciniæ Junonis templo dedicatam everterunt. 2. Exstat Olympiæ pila, in qua Lacedæmonii Chionidis victoriæ incisæ sunt. Parum autem quid dicant attendunt, qui dedicatam ab ipso Chionide, non publice a Lacedæmoniis eam pilam arbitrantur. Nam quum dictum in ea sit, quod pro vero utique haberi potest, tum nondum fuisse cursum cum clypeo institutum, qui divinare Chionis valuit, Eleorum lege hoc etiam ludicri genus aliquando sancitum iri? Ac multo sunt quidem hebetiores, qui hærentem pilæ statuam Chionidis esse effigiem censent, quum sit Atheniensis Myronis opus. (3) Accessit prope ad Chionidis gloriam Lycius homo, Hermogenes Xanthius, qui ludis tribus Olympicum oleastrum octies abstulit: is Hippi (_Equi_) cognomentum a Græcis obtinuit. Possunt jure Politæ etiam victoriæ cum admiratione audiri. Fuit hic e Ceramo [Thraciæ] Cariæ oppido, omnemque in Olympia pernicitatis laudem est meritus. A longissimo enim et diutissime durante cursu post tempus minimum transiit ad brevissimum et celerrimum cursum, et eodem die dolichi continuoque stadii reportavit victoriam, et his duabus victoriis tertiam addidit diauli. (4) Polites quidem secunda * * et quattuor, ut quibusque sors obtigerit, non universos e carceribus emittunt: quique ex ordinibus singulis vicerint, iis rursus cum aliorum ordinum victoribus de eodem præmio decertandum: quo fieri potest ut victor palmam duplicem stadii auferat. In eo cursus genere maxime excelluit Leonidas Rhodius. Is enim per quattuor Olympiadas vires et pernicitatem servavit integram et de cursu duodecim palmas unus abstulit. (5) Non longe a Chionidis pila stat Scæus, Duridis filius Samius, de puerili pugilatu victor. Opus ea statua Hippiæ est. Vicisse Scæum testatur inscriptio eo tempore quo Samii ex insula ejecti erant. Opportunitatem vero, qua in suas jam pristinas fuissent sedes restituti * * * (6) Juxta tyranni effigiem Diallo Pollidis filio statua posita est. Fuit hic patria Smyrnæus; et Ionici nominis hunc primum de puerili pancratio coronam Olympicam cepisse inscriptio dicit. Jam vero Thersilochum Corcyræum, et Aristionem Epidaurium, Theophilis filium, quorum hic cæstibus, Thersilochus pueros vicit, Polycletus Argivus fecit. (7) At Bycelum, qui primus e cunctis Sicyoniis pueros in pugilatu vicit, finxit Canachus Sicyonius, Polycleti Argivi discipulus. Prope Bycelum stat Mnaseas Cyrenæus gravi accinctus armatura, Libys cognomento: cujus finxit statuam Pythagoras Rheginus. Cyziceno Agemacho e continenti Asiæ terra * * Argis esse factam testatur apposita inscriptio. (8) Naxi quidem urbis, quam in Sicilia condidere quondam Chalcidenses Euripi accolæ, ne ipsa quidem ruinarum fragmenta ætate mea exstant. Quod vero ejus nomen ad posteros proditum fuerit, jure Tisandro Cleocriti filio fuerit ea laus tribuenda. Is enim quater viros pugilatu vicit Olympiæ, et toties Pythicam etiam palmam abstulit. Nondum vero tunc neque a Corinthiis neque ab Argivis omnes (Isthmii et) Nemeatæ victores in commentarios referebantur. (9) Phidolæ Corinthii equa prætereunda non est, cui Auræ nomen fuisse memorant Corinthii. Hæc ab ipsis statim carceribus sessore suo delapso, et cursum æque ac si rectorem haberet retinuit et circa metam se convertit: audito vero tubæ sonitu ad cursum concitata es vehementius: quumque ad Hellanodicas antevertisset, jam victoriæ se quasi intelligens compotem constitit. Elei Phidola victore renunciato, ei ut et equæ simulacrum dedicaret imposuerunt. (10) Contigerunt et Phidolæ filiis victoriæ desultorio equo partæ. Insistit pilæ victor equus cum hac inscriptione: Acer equus Lycus hic semel Isthmia vicit, oliva Phidolæ gnatis atria bis decorat. Non tamen huic inscriptioni cum tabulis Eleorum, quibus Olympiorum victores celebrantur, satis convenit. Octava enim et sexagesima Olympiade, neque ultra eam, Eleorum monumenta Phidolæ filiorum victoriam ponunt. Et hæc quidem ita se habere sciendum. (11) Stant deinceps Elei viri Agathinus Thrasybuli filius, et Telemachus. Victor hic exstitit de equorum cursu: Agathinum ex Achaia Pellenenses posuere. Posuit et Atheniensium civitas Aristophontem Lysini filium, qui pancratiastas vicit ludis Olympicis viros. CAPUT XIV. _ Athletarum signa, et qui ad illos pertinent, porro recensentur — signum Milonis Crotoniatæ, de cujus ingenti robore varia narrantur — Milonis mors — Pyrrhi regis signum — pila Pythocrito tibicini erecta et aliorum signa. _ At Pherias Ægineta (proximus enim is est ad Atheniensem Aristophontem positus) octava supra septuagesimam Olympiade, quod erat admodum adolescens neque in luctandi certamine videbatur ullo pacto par adversario fore, de medio est jussus recedere; anno deinde insequenti admissus pueros in lucta vicit. Prorsus dissimilis Pheriæ fuit Nicasyli Rhodii in Olympicis ludis fortuna. (2) Annum enim duodevicesimum natus rejectus ille quidem est, quominus cum pueris lucta congrederetur; verum de viris palmam adeptus, victor est renunciatus; idemque postea acceptis Nemeorum et Isthmiorum coronis, annum quum ageret vicesimum, præpropera ereptus est morte, priusquam patriam Rhodum et penates suos reviseret. Sed Rhodii audaciam luctatoris mea sententia Artemidorus Trallianus vicit; qui quum tener admodum pancratium puerile inisset Olympiæ, amissa ob ætatis infirmitatem palma, (3) mox in Ioniam ad Smyrnæos, quum ludos agitarent, venit. Tantum vero ei jam roboris accesserat, ut eodem die et eos quos in Olympia adversarios habuerat, et in puerili ludicro quos imberbes appellabant, et jam tertio loco, quod optimum erat, viros pancratio superarit. Et impuberum quidem in certamen gymnici magistri hortatu; in virorum autem convicio pancratiastæ lacessitum descendisse ferunt. Virilem certe palmam Olympicam Artemidorus cepit Olympiade duodecima post ducentesimam. (4) Prope Nicasyli statuam equum ex ære non utique magnum posuit Crocon Eretriensis, accepta de equo desultorio corona. Equo proximus est Telestas Messenius puerilis pugilatus victor. Hunc Silanion fecit. (5) At Milonem Crotoniaten Diotimi filium Dameas et ipse Crotoniates finxit. Milo autem Olympicas adeptus est palmas sex, de lucta omnes, ex iis puerilem unam; sex Pythicas e virorum, unam e puerorum certamine. Quum septimum in Olympiam luctaturus venisset, Timasitheum civem suum non potuit superare juvenem adhuc et propius accedere caventem. (6) Suam ipse statuam dicitur Milo intra Altin suis humeris deportasse. Traduntur ejusdem hæc de punico malo et de disco memoratu digna. Punicum malum ita manu compressa tenebat, ut neque qui conatus esset extorqueret, neque ipse tamen illud elideret. Peruncto disco quum institisset, omnes ludibrio habebat qui se detrudere quantovis impetu facto conarentur. Verum hujusmodi etiam alia dedit roboris documenta. (7) Frontem chorda circumligabat perinde ac si tæniam sibi circumdaret aut coronam: intercluso deinde compressis labiis spiritu, quum venæ capitis sanguine plurimo intumuissent, venarum robore nervum rumpebat. idem ubi porrecta dextera cubitum lateri admovisset sublatoque pollice reliquos digitos junctim intendisset, minimum nemo erat qui ullo nisu posset a ceteris abjungere. (8) Ferarum hunc laniatu periisse memorant. Conspicatus enim hiantem immissis cuneis lignum aridum in Crotoniatarum finibus, robore suo pristino fretus truncum illum manibus dicitur rescindere conatus. Ibi quum relaxatis cuneis comprehensus manibus Milo detineretur, a lupis, quæ fera frequentissima est in Crotoniatarum agro, deprehensus et discerptus est. Fuit hic fatalis Milonis exitus. (9) Pyrrhum Æacidæ filium, Thesprotidis Epiri regem; magnis et memoratu dignissimis rebus gestis, quas exposui in libro de rebus Atticis, in Alti dedicavit Thrasybulus Eleus. Prope Pyrrhum vir quidam pusillo corpore super pila stat tibias tenens. Huic Pythicæ palmæ de tibiarum cantu, primo post Sacadam Argivum, decretæ sunt. (10) Sacadas vero primum iis ludis vicit, quos Amphictyones instituere, nondum coronarios (_quibus victores coronari nondum obtinuerat_); bis deinde iterum, quum corona præbebatur. Pythocritus insequentibus ludis Sicyonius Pythicas tulit palmas sex, tibicinum omnium solus. Satis constat eundem Olympiæ in quinquertio [senis] ludis præcinuisse. Honoris causa pila ei est erecta cum hoc titulo: Pythocriti est Callinici monumentum hoc tibicinis. (11) Ætoli quoque concilii sui decreto Cyloni statuam dedicarunt, qui Eleos Aristotimi tyranni dominatu liberaverat. Jam Gorgum Eucleti filium, Messenium, victorem quinquertii, Bœotius Theron, Damaretum vero, et ipsum Messenium, de puerorum pugilatu coronatum, Atheniensis Silanion finxit. Anauchidas, Philyis filius, Eleus de puerili lucta coronam cepit, posterius de virili etiam: sed quis ejus statuam fecerit, compertum utique mihi non est. Anochus, Adamatæ filius, Tarentinus, qui de stadio et repetito curriculo victor exstitit, Ageladæ Argivi opus est. (12) Puerum equo insidentem adsistente viro testatur inscriptio Xenombrotum esse ex Co Meropide, equestris victoriæ præconio nobilem. Eam statuam finxit Philotimus Ægineta: Xenodicum vero in puerorum pugilatu victorem Pantias fecit. At Pythis Andromachi filii, patria Abderitæ, fecit quidem Lysippus, dedicarunt vero milites statuas duas. Ducem enim mercenariorum aut alioqui bellicis rebus clarum Pythem fuisse, facile judices. (13) Positi sunt etiam, de cursu victores pueri, Meneptolemus ex Apollonia, quæ ad Ionium sinum est; et Corcyræus Philon. Ad hos Hieronymus Andrius, a quo dejectus est in Olympico quinquertio Tisamenus Eleus, is nempe quo postea in Platæensi prœlio contra Mardonium Persarum ducem augure Græci usi sunt. Proximus huic Hieronymo positus est puer palæstrita et ipse Andrius, Procles Lycastidæ filius: illum Stomius, Proclem Somis fictores fecere. Æschini Eleo duæ quinquertii palmæ evenere et totidem erectæ fuerunt statuæ. CAPUT XV. _ Athletarum signa Olympiæ porro recensentur — Pantarcis signum — Clitomachi signum ejusque facta — Archidami, Agesilai filii, ac Demetrii ejusque filii, Antigoni, signa — Arei, Lacedæmoniorum regis — Ptolemæi, Lagi filii, Capri Elei signa. _ Archippo Mytilenæo, qui adversarios cæstibus vicit, hujusmodi aliud cives sui ad nominis celebritatem tribuunt: coronas enim tradunt eum Olympicas, Pythicas, Nemiacas et Isthmicas cepisse, quum annum nondum excessisset vicesimum. Xenonem autem Callitelis filium, e Lepreo Triphyliæ, victorem e puerorum stadio Pyrilampes Messenius finxit. Clinomachum Eleum quinquertii victoria nobilitatum quis fecerit, plane ignoro. (2) Pantarcem quidem Eleum ab Achæis dedicatum ipsa testatur inscriptio, quod scilicet pacis inter Achæos et Eleos sequester fuisset, quodque iis qui ab utrisque bello capti essent liberam dimissionem impetrasset. Quare quum desultorio equo Olympiæ vicisset, hoc ei Achæi monumentum posuerunt. Eleum Olaidan dedicavit Ætolorum natio. At Charinus Eleus de repetito cursu deque graviter armatorum ludicro victoriæ monumentum habet. Prope ipsum Ageles Chius, victis pugilatu pueris, Theomnesti Sardiani opus. (3) Clitomachi Thebani effigiem statuit Hermocrates, Clitomachi pater. Ejus maxime illustria opera hæc fuerunt: ad Isthmum viros palæstritas perculit; eodemque die de pugilatu palmam tulit, et eos, qui in pancratium descenderant, luctando vicit. De pancratio Pythicæ ejus palmæ fuere numero tres. In Olympia secundus hic Clitomachus post Thasium Theagenem de pancratio simul et pugilatu victor renunciatus est. (4) Et pancratii quidem palmam centesima quadragesima prima Olympiade erat adeptus. Nam ea, quæ consecuta erat, pancratio et cæstibus depugnavit. Prodiit vero eodem die Caprus Eleus palæstram simul et pancratium professus: (5) delata vero jam Capro de palæstra palma docuit Clitomachus Hellanodicas, jus esse pancratium committi integris corporibus et priusquam vulnus ullum ex pugilatu acciperetur. Qui quum recte dixisse videretur et vocarentur pancratiastæ, in pancratio quidem Capro succubuit: contra pugiles vero summa animi præsentia et corpore usus est firmissimo. (6) Erythræi ex Ionia Epithersen Metrodori filium, bis Olympiæ de cæstibus, toties in Pythicis, Isthmicis quoque et Nemeis victorem declaratum dedicarunt. At Syracusani duas Hieroni publice, unam eidem ipsius filii statuam posuere. Paullo quidem superius ostendi, et hunc Hieronem idem Dinomenis filio nomen habuisse et Syracusarum itidem dominatum. (7) Posuerunt etiam Palenses, quarta Cephalleniorum tribus, Timoptolin Eleum, Lampidis filium. Prisco nomine hi Palenses Dulichienses sunt appellati. Et suus ibidem honos est habitus Archidamo, Agesilai filio; juxta quem est vir nescio quis, venatoris in modum ornatus. Demetrium vero qui contra Seleucum bello suscepto in pugna captus est, ejusque filium Antigonum, sciendum Byzantiorum dedicationes esse. (8) Spartano Eutelidæ octava et tricesima Olympiade inter pueros de palæstra una, de quinquertio palma altera delata est. Tunc enim prima ac ultima vice quinquertii puerilis ludicrum committebatur. Eutelidæ effigies pervetusta est; quæque in basi incisæ literæ, sunt ipsa jam vetustate pæne abolitæ. (9) Post Eutelidan est rursum Areus Lacedæmoniorum rex, eique proximus Eleus Gorgus, cui ad meam usque ætatem uni Olympicæ palmæ de quinquertio quattuor, de repetito cursu et de cursu armatorum singulæ decretæ. (10) Virum illum, cui adsistunt pueri, Ptolemæum esse aiunt Lagi filium. Proximo loco statuæ duæ Capri Pythagoræ filii, Elei, qui palæstræ pancratiique eodem die palmam cepit: et ei quidem primo hominum omnium binæ de illis certaminibus palmæ eodem die evenere. Et in pancratio sane quem habuerit et vicerit adversarium, superius exposui, in palæstra vero Pæanium Eleum stravit, qui superiore Olympiade victor de eadem palæstra renunciatus fuerat: idemque Pythicis ludis pueros in pugilatu vicerat, rursusque in virorum certamine eodem die palæstræ cæstuumque coronam acceperat. Capro igitur haudquaquam parvo negotio aut labore levi suæ obtigere victoriæ. CAPUT XVI. _ Athletarum signa Olympiæ — Timonis — Hellados et Elidis signa — de equestri curriculo — curru Polypithis et signis Eleorum, qui athletæ non fuerunt — pila Dinosthenis, quæ viam ex Olympia Lacedæmonem metitur — aliorum athletarum signis. _ Sunt etiam Olympiæ Anauchidæ et Pherenici statuæ. Elei fuere et in puerorum lucta victoriam sunt adepti. Plistænum filium Eurydami, Ætolorum contra Galatas ducis, Thespienses dedicarunt. (2) Eleus Tydeus Antigonum Demetrii patrem et Seleucum posuit. Seleuci vero quum ob alias res gestas, tum præcipue ob captum bello Demetrium illustre fuit apud omnes gentes nomen. Timoni de quinquertio ludis Græciæ omnibus delatæ sunt palmæ, Isthmicis tamen exceptis; quibus ei sicuti ceteris Eleis interdictum fuit. Indicat titulus hæc quoque ad ipsum pertinentia: Ætolis eum stipendia fecisse adversum Thessalos; Ætolorumque amicitia ductum præsidio Naupacti profuisse. (3) Non longe a Timonis statua Helladis et Elidis signa sunt: et Hellas quidem Antigonum Philippo tutorem a Demetrio patre datum una, Philippum ipsum altera manu coronat: at Elis Demetrio, qui Seleuco et Ptolemæo Lagi filio bellum intulit, coronam imponit. (4) Aristidi autem Eleo Olympicam palmam de cursu armatorum, et de iterato curriculo Pythicam decretam inscriptio indicat, e Nemeis etiam victorem redisse de equestri puerorum cursu. Est hujus cursus spatium duo iterata curricula. Hunc currendi morem Nemiacis et Isthmicis ludis intermissum Argivis restituit Adrianus Imperator, eumque hibernis Nemeorum ludis celebrari jussit. (5) Proxime ad Aristiden Menalcas Eleus Olympici quinquertii victor stat, et Philonides Zoti filius, patria is quidem e Cretensi Chersoneso, Alexandro vero Philippi filio ex eo cursorum genere, qui sunt Hemerodromi (_id est diarii cursores_) appellati. Post Philonidem Brimias est Eleus virili pugilatu victor, et Leonidas e Naxo Ægæi maris insula, a Psophidiis Arcadum gente dedicatus. Asamonis deinde statua, qui viros pugilatu vicit; tum Nicandri, qui de repetito cursu Olympicas duas, e Nemeis de cursu varias palmas sex abstulit. Fuerunt Asamon et Nicander Elei: hujus Daippus, Asamoni Pyrilampes Messenius effigiem fecere. (6) Proximi sunt Eualcidas Eleus, et Seleadas Lacedæmonius, quorum ille cæstuum pueros, Seleadas luctæ certamine viros vicit. Ibidem currus positus est non magnus Polypithis Laconis; et super eadem pila Calliteles Polypithis pater, palæstra clarus: lucta Calliteles, at Polypithes equis coronam promeritus. (7) Homines Eleos, artem ludricam non professos, Lampum Arnisci, et * Aristarchi, vel quod proxeni sui fuerint vel aliorum causa meritorum Psophidii posuerunt. Medio stat inter eos loco Lysippus Eleus, victis qui in luctæ certamen descenderant pueris. Andreas Argivus Lysippi statuam finxit. (8) Dinosthenes Lacedæmonius e stadio viris devictis Olympicam palmam tulit sibique in Alti pilam et statuam posuit. Ab ea quidem pila, via, qua ex Olympia Lacedæmonem iter est, ad pilam alteram, quæ Lacedæmone erecta est, stadia intersunt sexcenta et sexaginta. Theodorum, qui in quinquertio victoriam est adeptus, et Pyttalum Lampidis filium, qui cæstibus pueros vicit, Neolaidan præterea, qui de stadio et armatorum cursu coronam cepit, neminem fugiat Eleos fuisse. De Pyttalo amplius hoc traditum est, quod fuerit ab Arcadibus et Eleis de agrorum finibus disceptantibus arbiter captus. Est ejus statua Olynthii Sthenidis opus. (9) Succedit Ptolemæus equo insidens. Prope eum Eleus athleta, Pæanius, Damatrii filius, qui de lucta Olympiæ unam, e Pythicis ludis duas abstulit palmas. Clearetus deinde Eleus, qui de quinquertio corona donatus est. Spectatur et Atheniensis viri Glauconis Eteoclis filii currus: renunciatus ille victo erat de curuli certamine integra ætate equorum. CAPUT XVII. _ Athletarum signa ab alia Altis parte posita — Ptolemæi, nepotis Ptolemæi Lagi, signum — Hermesianactis — Eperasti vatis — Gorgiæ rhetoris signum et de eo memoranda. _ Quæ adhuc commemorata sunt, qui in Altin introierint ea via quam ego significavi, maxime insignia spectare possint, A Leonidæo vero rursus ad aram maxima dextera via contendentibus, digna quæ literis mandentur hæc sunt. Primi ante oculos sunt Democrates Tenedius, et Criannius Eleus: hic de cursu armatorum, ille de virorum lucta præmia tulere: et Democratis Milesius Dionysicles Criannii Lysus Macedo statuas fecere. (2) Herodoto Clazomenio, et Philino Coo Hegepolidis filio, sua utrique patria statuæ honorem habuit. Clazomenii Herodoto, quod primus ex ea civitate Olympicorum ludorum victor est declaratus victis in stadio pueris; Philino Coi, quod illustri admodum fuit gloria: de cursu enim Olympicas quinque, Pythicas quattuor, Nemeorum totidem; ab Isthmo unam amplius quam decem palmas abstulit. (3) Jam vero Ptolemæus, Ptolemæi filius, Lagi nepos, Aristolai Macedonis donum fuit. Eo ipso in loco et pugil positus est Butas Milesius, Polynicis filius, de pueris palmam nactus. Callicrates etiam a Magnesia ad Lethæum: vicit bis in armatorum cursu. Callicratis hæc imago Lysippi opus est. (4) Spectantur deinde Emaution (_Himantion?_), de puerili stadio, et Alexibius, de quinquertio victores. Fuit huic patria Heræa Arcadum oppidum: imaginem Acestor elaboravit. Emautionis patriam quænam fuerit non indicat inscriptio; ex Arcadia tantum fuisse illum significat. Colophonii exin Hermesianax Agonei filius, et Icasius Lycini ex Hermesianactis filia, pueros uterque in palæstræ certamine superarunt: et Hermesianacti quidem publice Colophonii statuam posuere. (5) His proximi Elei a quibus pueri in pugilatu victi, Sthenis Olynthii Chœrili opus, et Theotimus a Dætonda Sicyonio factus. Theotimus iste patre natus erat Moschione, qui Alexandro contra Darium et Persas bellanti stipendia fecit. Jam duo item ex Elide Archidamus quadrigis, et Theogoni filius Eperastus armatorum cursu victor. (6) Eperastum hunc vatem etiam fuisse e Clytidarum familia, extrema indicat inscriptionis clausula: Fatidico cretus Clytidarum e sanguine vates, atque idem soboles dia Melampodidûm. Melampus enim Amythaonem patrem habuit: filium ipse Mantium genuit, Mantius Œclem. Œclis nascitur satu Amphiaraus: cujus Alcmæon fuit, qui Clytium suscepit e Phegei filia: hic Elin migravit ab avunculis secedens, quod eos cædem sciebat Alcmæoni machinatos. (7) Statuas deinceps non valde illustribus videas permistas donis, Alexinicum Eleum, Sicyonii Canthari opus: tulit hic de puerili palæstra palmam. Tum Leontinum Gorgiam, quem dedicatum tradunt ab Eumolpo Deicratis nepote, cui soror nupserat Gorgiæ. (8) Natus est Gorgias patre Carmantide, et primus neglectam prorsus dicendi ex arte rationem excitasse dicitur et ab hominum oblivione vindicasse. Dedit magnum eloquentiæ specimen Gorgias et in quinquennali Olympiæ celebritate et in ea legatione, qua functus est, Tisiæ collega, apud Athenienses. Quanquam et Tisias quum alia in artem dicendi ornamenta intulit, tum Syracusanæ mulieri pecuniariam litem movit tam gravibus persuasionum momentis, ut omnes sui temporis oratores superarit. (9) Sed enim multo fuit apud Athenienses clarior Gorgias. Et hunc sane Iason, qui in Thessalia tyrannide potitus est, pluris multo fecit, quam Polycratem, qui nulli fuit in Atheniensium scholis eloquentiæ laude inferior. Vixisse autem Gorgiam annos ferunt quinque amplius quam centum. Leontinorum urbs olim deleta a Syracusanis ætate mea restituta est. CAPUT XVIII. _ Cratisthenis Cyrenæi currus Olympiæ positus — Anaximenis rhetoris et historici signum, ac de ejus ad Alexandrum Magnum legatione — de ejus cum Theopompo simultate — Sotadæ signum — primorum athletarum signa. _ Spectatur eo in loco et Cratisthenis Cyrenæi currus æreus; in quem ascendit Vicloria, tum ipse etiam Cratisthenes. Ex quo facile conjicias equis illum vicisse. Dicitur vero Mnaseæ cursoris, quem cognomento Libyn Græci appellaverunt, filius fuisse. Hujus Olympici doni Pythagoras Rheginus opifex fuit. (2) Reperi eodem etiam in loco Anaximenis effigiem. Is et priscas Græcorum et Philippi Amyntæ filii et post eum Alexandri res gestas diligenter perscripsit. Hunc ei Olympicæ statuæ honorem Lampsacenorum civitas habuit. Hoc ad memoriam sui meritum reliquit Anaximenes: Alexandrum Philippi filium, minime mitem, sed vehementer iræ indulgentem, hac arte circumvenit. (3) Quum Lampsaceni ad Persarum regem vel jam defecissent vel defectionis essent suspecti, Alexander, ira in eos effervescens, extrema omnia interminabatur. Igitur illi de liberis, uxoribus et universa plane patria solliciti, Anaximenem tum Alexandro tum Philippo etiam ante probe cognitum, deprecatum miserunt. Cognita adventus causa quum Alexander verbis conceptis jurasset, Græcorum deos testatus, facturum se contraria omnia eorum quæ ille rogasset, (4) hac eum est Anaximenes oratione adortus: «Hoc a te, rex, precibus contendo, ut Lampsacenorum conjuges et liberos in servitutem redigas, urbem totam exscindas et deorum templa exuras.» His Alexander ambagibus circumventus quum nec inveniret quibus dicta illa eluderet, et jurisjurandi religione teneretur, Lampsacenis invitus pepercit. (5) Idem etiam Anaximenes inimicum suum non minus erudite, quam invidiose ultus dicitur. Nam qui ingenio sophista esset, quum sophistarum orationem aptissime imitaretur, suscepta cum Theopompo, Damasistrati filio, simultate historiam conscripsit maledictorum in Athenienses, Lacedæmonios et Thebanos plenissimam. Ad unguem vero quum Theopompi stylum expressisset, supposito ejus nomine per Græciæ civitates librum divulgandum curavit; quæ res Theopompo magnam apud omnes plane Græcos invidiam concitavit. (6) Ante eundem Anaximenem nemo subita oratione conatus est dicere. Jam qui in Alexandrum scripti versus ejus nomine circumferuntur, mea quidem sententia falso Anaximeni attribuuntur. Sotades longioris curriculi victor Olympiade nona supra nonagesimam, Cretensis, uti fuit, renunciatus est: qua vero consecuta est Olympiade accepta publice ab Ephesiis pecunia, Ephesium se prodidit. Quo crimine ei exilii pœna est a Cretensibus inflicta. (7) Primæ athletarum omnium Olympiæ statuæ dedicatæ sunt, Praxidamantis Æginetæ qui cæstibus vicit Olympiade undesexagesima; et qui sexagesima prima Olympiade pancratiastas perculit, Rhexibii Opuntii. Positæ sunt non procul ab Œnomai columna. Lignea utraque est, sed Rhexibii e fico, e cupresso Praxidamantis, et multo sane minus quam altera detrimentum est passa. CAPUT XIX. _ De thesauris in Alti super crepidine porina exstructis — Sicyoniorum thesauro — Tartessio flumine et urbe — de Carthaginiensium thesauro — Epidamniorum binis thesauris — Sybaritarum thesauro — Libyum in Cyrene ac Selinuntiorum — Metapontinorum — Megarensium — Geloorum thesauro. _ Est in Alti crepido ex lapide porino, ad eam Junonis templi partem quæ ad Aquilonem spectat, a tergo autem se Cronii montis juga extendunt. Super ea crepidine thesauri locati sunt, quales Græci Delphico quoque Apollini fecerunt. Unus quidem eorum qui Olympiæ sunt, Sicyoniorum appellatur. Dedicavit Myron Sicyoniorum tyrannus, (2) ædificatum post partam curulem victoriam Olympiade tertia et trigesima. Thalamos duos intus fecit, Dorico alterum, alterum opere Ionico. Utrumque ex ære fabricatos ipse conspexi. Neque vero e Tartessiaco sint ære, quod Elei affirmant, necne, satis compertum habeo. (3) Tartessium certe fluvium Iberiæ esse tradunt ostiis duobus in mare descendentem: amni cognominem urbem inter utrumque alveum sitam. Eum fluvium omnium Iberiæ fluminum maximum et marini æstus more reciprocantem Bætin recentiores nominant. Sunt et qui prisco nomine Tartessum Carpiam Iberum urbem vocitatam dicant. (4) Quod ad thalamos attinet, pondus indicat minoris inscriptio talentûm quingentorum; dedicatum vero publice a Sicyoniis, et a Myrone. In eo thesauro disci collocati sunt tres, quos ad quinquertii ludicrum promunt. Est etiam ibidem scutum ærea lamina contectum, varia interius exornatum pictura, galea præterea et ocreæ. Testatur armorum inscriptio, Jovi manubias a Myonibus dedicatas. Qui populi sint hi, variat hominum conjectura. (5) Mihi certe in memoriam venit, Thucydidem inter Locros qui Phocidi finitimi sunt et alias enumerare civitates et Myonenses. Quare qui in scuto nominantur Myones, mea quidem sententia non alii sunt, quam Locrensium continentis terræ incolæ illi Myonenses. Literæ inscriptionis illius ipsa vetustate exesæ ac jam prope abolitæ sunt. (6) Sed et alia quæ recenseantur digna eodem posita sunt loco: Pelopis ensis capulo aureo, et ebore elaboratum cornu Amaltheæ, Miltiadis Cimonis filii donum, qui primus ex ea domo in Thraciæ Chersoneso imperium obtinuit. Est in cornu incisa priscis Atticis literis hæc inscriptio: Me Jovi Olympiaco posuit donum Cheronesus, Miltiadis ductu, quum mœnia cepit Arati. Simulacrum etiam Apollinis buxeum capite inaurato eodem in loco positum est: significatur dedicatum a Locris, qui sunt ad Zephyrium promontorium; opificem fuisse Patroclem Crotoniaten Catilli filium. (7) Prope Sicyonium thesaurus est Carthaginiensium, Pothæi, Antiphili et Megaclis opus. In eo sunt Juppiter ingenti magnitudine, et linteæ loricæ tres, Gelonis et Syracusanorum dona, victis classe vel pedestri pugna Pœnis. (8) Tertius deinde et quartus thesaurus donum est Epidamniorum. ** In eo est Atlas cœlum sustinens, Hercules et Hesperidum arbor, cujus malum draco spiris involvit. E cedro sunt omnia, Theoclis Hegyli filii opus; simul cum filio eum hæc fecisse aiunt quæ in polo incisæ sunt literæ. Hesperides ipsæ, quum inde fuissent ab Eleis amotæ, in Junonis templo mea ætate sunt. Thesaurum Epidamniis Pyrrhus, et Lacrates et Hermon ejus filii fecere. (9) Ædificarunt et Sybaritæ thesaurum suum, qui proxime ad Byzantiorum thesaurum constitutus est. Ii sane, qui de Italia ejusque civitatibus curiosius sibi investigandum putarunt, Lupiam memoriæ prodiderunt oppidum esse situm inter Brundusium et Hydruntem, quod prisco nomine Sybaris fuerit. Portus in eo exstat manu factus, Adriani Imperatoris opus. (10) Contingit Sybaritarum thesaurum is quem dedicarunt Cyrenæi Libyæ civitas. In eo sunt imagines Romanorum Imperatorum. Selinuntios Siceliotas e sedibus suis expulere Carthaginienses. Ii ante suam calamitatem thesaurum istum Olympio Jovi dedicarunt; in quo est Bacchus, ore, pedibus, et manibus eburnis. (11) At in Metapontinorum thesauro (nam et hi suum juxta Selinuntiorum thesaurum dedicarunt) Endymion est. Signi ejus præter vestem ex ebore sunt omnia. Et Metapontinis quidem quæ fuerit exitii causa, compertum equidem non habeo. Ætate sane mea Metaponti urbis reliquiæ tantum exstant, theatrum et murorum ambitus: reliqua ad solum eversa. (12) Megarenses quoque, Atticæ terræ finitimi, thesaurum ædificandum curarunt. In eo reposuerunt e cedro sigilla superinducto auro, Herculis cum Acheloo pugnam: adsistunt Juppiter et Deianira, Achelous et huic opem ferens Mars; adest etiam Minervæ effigies, utpote sociæ Herculi. Minerva hæc in Junonis ad eum locum ubi Hesperides sunt, translata est. (13) Circa thesauri fastigium gigantum cum diis bellum cernitur: et in superiore fastigii parte scutum affixum est, cum inscriptione, thesaurum hunc Megarenses posuisse de Corinthiorum manubiis. Potitos ea victoria Megarenses conjicio quum Phorbas archon apud Athenienses esset et archon quidem dum vixit. Nondum enim illo tempore annui erant Athenis magistratus, necdum ab Eleis scripto recensebantur Olympiades. (14) Fuisse dicuntur ejus adversum Corinthios expeditionis participes etiam Argivi. Thesaurum certe Olympiæ aliquot post pugnam annis Megarenses faciendum curarunt. Signa quæ in eo sunt par est vetustiora fuisse, quum ea fecerit Donias (_?_) Lacedæmonius, Dipœni et Scyllidis discipulus. (15) Postremus omnium thesaurorum ipsi jam stadio proximus est. Geloorum donum esse et thesaurum et signa quæ in eo sunt indicat inscriptio. A signis tamen nunc vacuus est. CAPUT XX. _ De monte Cronio et Saturni sacris in ejus vertice — templo Lucinæ Olympiæ et dæmonis Sosipolidis sacris in eo — Sosipolide ejusque cultus origine — Hippodamio, templo Hippodamiæ, ejusque cultu — occulto in stadium introitu et de ipso stadio — sacerdote Cereris Chamynes et Endymionis monumento — carceribus equorum (ἄφερις), et quæ ad illorum formam et rationem pertinent — ara rotunda, Taraxippo dicta, et variis quæ de eo narrantur — alio Taraxippo in Isthmo et simili petra in Nemea — Hippodamiæ signo ad unam metarum. _ Cronius mons, ut a me jam dictum est, crepidini cui sunt impositi thesauri imminet. In vertice rem divinam Saturno faciunt qui Basilæ appellantur, verno æquinoctio, eo mense qui ab Eleis Elaphius dicitur. (2) Ad Cronii montis radices septentrionem versus, medio inter montem et thesauros spatio, Lucinæ fanum est. In eo Sosipolis, patrius Eleorum genius, certis celebratur honoribus. Ipsam Lucinam Elei Olympiam cognominant; quæque ei sacra faciat, annuam sacerdotem deligunt. Anus etiam ea quæ Sosipolin placat, Eleorum ritu operatur: lavacrum infert et apponit deo melle subactas offas. (3) In antica igitur templi parte (geminum enim est templum) Ilithyiæ ara est, eoque aditus patet hominibus, in interiore vero parte Sosipolidi suus est honor, eoque nulli patet accessus, præterquam uni illi sacrificulæ, quæ capite et facie candido textili velata ad numinis simulacrum accedit. In Lucinæ, virgines et nuptæ remanentes hymnum decantant; odores etiam Sosipolidi quodvis genus adolent, ** vino libandi ritum sacris alienum ducunt. Jusjurandum ad Sosipolidis aram de rebus maximis concipiunt. (4) De eo hæc sunt memoriæ prodita: quum in Eleorum fines hostiliter Arcades invasissent contraque eos aciem Elei direxissent, mulierem aiunt cum pendente ab uberibus infante ad Eleorum duces venisse, ac dixisse, se quidem puerum illum peperisse, sed somnio monitam dare illum Eleis pugnæ socium. Ibi eos qui summæ rei præerant, quod mulieris verbis fidem habendam censuissent, puerum nudum ante signa collocandum curasse. (5) Impressione ab Arcadibus facta puerum in eorum conspectu in anguem mutatum. Eo prodigio hostes exterritos in fugam se protinus dedisse, acriter Eleos institisse. Parta vero insigni victoria deo a servata civitate nomen Sosipolis inditum: quoque loco in cavernam visus fuerat se anguis abdidisse, confecto prœlio fanum erectum. Lucinam vero cum eo coli propterea instituerunt, quod ea in lucem puerum illum ipsis ediderit. (6) Cæsis in pugna Arcadibus monumentum est in tumulo trans amnem Cladeum versus occasum. Proxime ad Lucinæ, ubi Veneris Cœlestis cognomento templum fuit rudera monstrant. Sacra certe et nunc fiunt ad aras, quæ reliquæ sunt. (7) Intra Altin, in ea qua pompæ transmittuntur semita, ædes est, quod Hippodamium appellant: area jugeri spatio maceria circumsepta. Patet huc feminis aditus stato quotannis die. Hæ faciunt Hippodamiæ rem divinam et aliis eam honoribus prosequuntur. Hippodamiam tradunt Mideam, quod Argivorum agro oppidum est, quum Pelops ob Chrysippi cædem ab ea inprimis pœnas expeteret, confugisse: ipsos postea ejus ossa ex oraculo in Olympiam reportanda curasse. (8) Eo loco, quo postrema sunt signa ex eo signorum numero quæ de multatitio athletarum ære dedicata sunt, porticus est quam Occultam nominant. Per eam et Hellanodicis et athletis ad stadium accessus est. Ipsum stadium terræ agger est; in eo ludis præfectorum sessio exstructa. (9) E regione sessionis illius ara eminet e candido lapide. In ea sedens Olympicos ludos mulier spectat sacerdos Cereris cognomento Chamynes. Quem honorem alias alia ab Eleis accipit. Neque vero virginibus interdictum ludicra spectare (_?_). In extremo stadio, ubi sunt cursorum carceres, Endymionis Elei sepulcrum monstrant. 10. Supra eam stadii partem in qua Hellanodicæ consident, destinatus est equiriis campus, et ibi sunt equorum carceres. Formam illi eandem prope præ se ferunt quam navis prora, verso in curriculum rostro. Qua parte autem cum porticu, cui nomen Agnapto (_quasi flexu carenti_), prora ipsa jungitur, ibi utrimque dilatatur. In extremo rostro æneus super regula delphinus eminet. (11) Utrumque vero carcerum latus quadringentos et amplius pedes in longitudinem patet. Exstructæ in iis domunculæ. Eas inter se sortiuntur qui in certamen descendunt. Curribus vel equis desultoriis protenditur a fronte funis pro repagulis. Ara ad mediam fere proræ partem e crudo laterculo quaque Olympiade excitatur et tectorio oblinitur. (12) Super ara ænea aquila late passis alis stat. Ea, quum machinulam quandam is commoverit cui curriculi cura mandata est, statim se in spectatorum conspectum quasi subvolatura attollit; at delphinus ad imam soli aream demittitur. (13) Prima omnium ea submittuntur repagula quæ utrimque juxta Agnapti porticum intenta fuerant: tum qui ea in parte sustinebantur equi statim se in pedes dant. Ii quum ad alterum equorum ordinem accesserint, eodem modo et illis sua remittuntur repagula. Idem fit omni ex carcerum parte, usquedum ad ipsum proræ rostrum exæquata fuerit cursus conditio. Ibi, equis in liberiorem se jam campum effundentibus, et aurigarum se ostentat sollertia et quadrupedum pernicitas. (14) Primus, qui eam excogitavit carcerum formam, Cleœtas fuit, cui tam excellens videbatur hoc inventum, ut statuæ suæ quæ Athenis est hos versus adscriberet: Carcere ab Eleo docuit qui mittere currus, mi auctor Cliœtas natus Aristoclee. Post Cleœtan Aristidem memorant et ipsum aliquid solertiæ ad excolendum illud machinamentum contulisse. (15) Alterum curriculi latus aliquanto longius excurrit; factum hoc etiam aggesta terra. In ipso propemodum exitu per hunc aggestum est terriculum equorum, Taraxippus, aræ rotundæ figura. Nomen ex eo inditum, quod equi, dum hac præterferuntur, vehementi pavore sine manifesta causa corripiuntur, eoque ita turbantur, ut currus sæpe toti frangantur et aurigæ vulnerentur. Eam ob rem aurigæ ibi sacrificant, et vota Taraxippo faciunt, ut se ipsis æquum et clementem præbeat. (16) Variat de Taraxippo Græcorum sententia. Sunt qui indigenæ hominis sepulcrum illud esse dicant præstantis equos regendi scientia: Olenium nomen produnt, a quo sit in Eleorum finibus Olenium saxum appellatum. Alii Dameonem fuisse, Phliuntis filium, qui in Augean expeditionis Herculi socius a Cteato Actoris filio una cum equo, quo vehebatur, sit interfectus: ab Eleis eo in loco et ipsi et equo communis habitum sepulcri honorem. (17) Non desunt qui inane ibi monumentum autument Myrtilo a Pelope exstructum, quum a se perempto parentaret, quo ejus iram placaret; Taraxippum vero vocasse, quod Myrtili dolo Œnomai equæ consternatæ fuerint. Multi etiam Œnomaum illum esse ipsum dicunt, qui in curuli certamine equos et aurigas illo exagitet pavore. Audivi etiam qui Porthaonis filium Alcathoum esse dicerent, qui quum inter procos Hippodamiæ ab Œnomao fuisset occisus et eo ipso in loco humatus, injuriæ quam ipse in curriculo passus esset atrox et infestus vindex obequitantibus exoriatur. (18) At Ægyptius quidam Pelopem aiebat acceptum nescio quid ab Amphione Thebano eo in loco defodisse, cujus arcana vi tunc conterriti fuerint Œnomai equi, et omnes deinde equi eodem afficiantur modo. Et censebat Ægyptius ille Amphionem et Orpheum Thracem in rebus magicis valde fuisse versatos, et propterea alteri feras allicere, alteri vero saxa ad muros exstruendos movere attributum. Mea vero sententia eorum est maxime probabilis oratio, qui Taraxippum cognomen esse dicunt Neptuni Equestris. (19) Est etiam in Isthmo Taraxippus Glaucus Sisyphi filius, ab equabus interemptus ludis funebribus quos patri suo fecit Acastus. In Argivorum Nemea nullus omnino est heros genius qui equis pavorem immittat: saxum tantum eminet supra curriculi flexum colore rutilo, cujus fulgore concitantur equi haud aliter multo quam si immissis ignibus injecta esset trepidatio. Sed qui ab Olympico exsistit Taraxippo longe est acerrimus equorum terror. Ad metarum unam ænea Hippodamiæ statua est tæniam præ se ferens, jam prope victorem Pelopem devinctura. CAPUT XXI. _ De templo Cereris Chamynæ et varia hujus cognominis ratione — gymnasio Olympiæ et signis in eo — variis memorandis trans fluvium Cladeum et Erymanthum — fluvio Diagone, templo Æsculapii Demæneti et Apollinis Leucyanitæ — templo Minervæ Cydoniæ in Pisæorum finibus — fluvio Parthenia et Harpinate — sepulcro procorum Hippodamiæ quorum nomina recensentur. _ Altera hippodromi pars non agger, sed collis est minime arduus; ad cujus extremum finem ædes condita est Cereri cognomento Chamynæ. Putant quidam priscum id esse nomen: ibi enim quum Plutonis currum reciperet, terram hiasse, et coisse rursum. Alii vero Chamynum Pisæum hominem memorant a Pantaleonte Omphalionis filio, qui Pisæ tyrannidem occuparat, quod acrius illi adversaretur et ad defectionem Eleos impelleret, interemptum; de Chamyni vero pecunia templum Cereri esse ædificatum. (2) Pro veteribus nova signa reposuit deæ ipsius et Proserpinæ e Pentelico lapide Herodes Atticus. In gymnasio quod Olympiæ est certamina meditantur sua quinquertiones et cursores. Crepido sub divo lapidea eminet, in qua fuit olim erectum tropæum de victis Arcadibus. Ad lævam aditus ejus gymnasii minor est ambitus, in quo athletarum palæstræ sunt. Porticum eam gymnasii, quæ ortum solis prospectat, attingunt athletarum deversoria, in Africum et occasum conversa. 3. Trans Cladeum amnem sepulcrum exstat Œnomai, terræ tumulus lapide circumseptus. Supra monumentum ruinæ se ostendunt tectorum quæ equorum Œnomai stabula dicunt fuisse. Regionis Arcadiam versus limites in præsentia Eleis, ab initio vero Pisæis hoc in loco exstiterunt. Trans Erymanthum fluvium ad Sauri jugum (sic enim locus ille appellatur) et Sauri ipsius monumentum est et Herculis ruinosum temporibus nostris templum. Infestum fuisse viatoribus et accolis Saurum ferunt, antequam Hercules meritis eum pœnis afficeret. (4) Juxta hoc a prædone appellatum jugum fluvius a meridie in Alpheum illabitur ex adverso Erymanthi. Hic Pisæum agrum ab Arcadico dividit. Nomen ei amni Diagon. A Sauri jugo stadia ferme quadraginta progressis Æsculapii ædes est: cognomen deo Demænetus a conditore. Exstant hujus quoque templi duntaxat ruiuæ: erectum fuerat in edito juxta Alpheum loco. (5) Ab hoc templo modico distat intervallo Bacchi Leucyanitæ cognomento ædes. Præterlabitur amnis Leucyanias, et ipse etiam in Alpheum illabens; descendit hic e Pholoe monte. Hinc qui Alpheum transierint, Pisæorum fines ingrediuntur. (6) Intra eos primum se vertex montis ostendit præacuto fastigio: in eo Phrixæ urbis ruinæ cernuntur, et Minervæ ædes cognomento Cydoniæ. Hæc ætate mea non amplius exsistebat; at salva erat ara. Dedicasse deæ templum tradunt Clymenum, de posteris unum Idæi Herculis: venisse vero eum e Cydonia Cretæ oppido et ab Iardano amne. Pelopem etiam Elei dicunt, priusquam in curule certamen cum Œnomao descenderet, Cydoniæ Minervæ rem divinam fecisse. (7) Qui processerint paulo longius, ad Parthenian fluvium veniunt; in cujus ripa sepulcrum exstat Marmacis equorum. Hunc Marmacem procorum omnium primum ad petendam Hippodamiam venisse aiunt atque adeo primum omnium ab Œnomao interfectum: ejus vero equas, quarum alteri Partheniæ, alteri vero Eriphæ nomen fuerit, ad Marmacis tumulum Œnomai jussu mactatas et ibidem humatas: a Parthenia itaque equarum altera fluvium nomen accepisse. (8) Est in eadem regione alius fluvius, Harpinates dictus. Non procul ab eo fluvio visuntur Harpinæ oppidi quum alia rudera, tum inprimis aræ. Urbem eam condidisse Œnomaum narrant, et de matris Harpinæ nomine appellasse. (9) Hinc parvo interjecto spatio præcelsus terræ agger est, et in eo Hippodamiæ procorum tumulus. Œnomaum narrant alios prope alios neutiquam splendida sepultura curasse humandos. At Pelops commune omnibus monumentum operis magnificentia spectandum erexit, quum ut ipsis eum procis honorem haberet, tum ut Hippodamiæ gratificaretur: mea vero sententia non alia magis de causa, quam ut argumento esset opus illud quot et qualium virorum cæde exsultantem Œnomaum ipse perculisset. (10) Occubuerunt autem, sicuti iis carminibus proditum est quæ Magnæ sunt Eœæ appellatæ, ab Œnomao occisi, post Marmacem primus Alcathous, Porthaonis filius; post hunc Euryalus, Eurymachus et Crotalus. Horum ego trium parentes et eorum uniuscujusque patriam cognoscere non potui. Sed qui post hos occisus est, Acrian facile conjici possit Lacedæmonium fuisse, Acriarum conditorem. Ad hos interfectos ab Œnomao recensent Capetum, Lycurgum, Lasium, Chalcodontem, et Tricolonum. Postremum hunc nepotem et cognominem Arcades memorant Tricoloni Lycaonis filii. (11) Contigit post Tricolonum in cursu mortem oppetere Aristomachum Priantem, Pelagontem, Æolium, et Cronium. Sunt qui præter hos recenseant etiam Erythran Leuconis filium, Athamantis nepotem, a quo Bœotorum oppidulum Erythræ appellatæ fuerint; et Eionem Magnetis filium, Æoli nepotem. His omnibus commune hic erectum fuit monumentum; ad quod parentasse quotannis Pelopem tradunt Pisæorum quamdiu imperium tenuit. CAPUT XXII. _ De templo Dianæ Cordaces et cognominis origine — Pisæ conditore, Pisæorum certaminibus cum Eleis et Anolympiadibus — urbe Pylo ejusque reliquiis — vico Heraclea, fluvio Cythero ac Nympharum Ionidum templo et nominibus — oppidulo Letrinis ac Diana Alpheæa — Diana Elaphiæa. _ Ab hoc monumento stadium ferme unum progressis reliquiæ templi sunt Dianæ cognomento Cordaces: quod Pelopis comites aiunt, quum deæ huic pro victoria ludos facerent, patriam saltationem cordacem ad Sipylum celebrari solitam usurpasse. Non longe ab eo templo ædes est non utique magna; in qua arca ænea et in ea Pelopis ossa conservantur. Murorum vel aliorum ædificiorum nullæ exstant amplius reliquiæ, sed undique vitibus consitus locus est ubi olim Pisa incolebatur. (2) Ejus urbis conditorem nominant Pisum Perieris filium, Æoli nepotem. Ipsi quidem Pisæi vehementer invisi Eleis, dum sibi Olympicorum ludorum condendi auctoritatem cupidius vindicare student, exitium sibi struxerunt. Olympiade enim octava Phidonem Argivum, impotentem tyrannum et cunctæ Græciæ invidia laborantem, advocarunt, ejusque maxime præsidio subnisi ludos commiserunt. Quarta deinde et tricesima Olympiade Pisæi comparatis undique finitimorum copiis regem suum secuti Pantaleontem Omphalionis filium, submotis Eleis, Olympicis ipsi ludis præfuerunt. (3) Has Olympiadas, et praæterea quartam et centesimam, quam Arcades condidere, Anolympiadas (_ac si dicas_ irritas Olympiadas) vocantes Elei in fastos Olympiadum non referunt. Octava vero supra quadragesimam Olympiade Damophon Pantaleontis filius in suspicionem quasi nova moliretur apud Eleos venit; quum vero armati in Pisæorum fines excurrissent, re infecta precibus et obtestationibus domum ut redirent persuasit. (4) Quum autem in regnum successisset post Damophontem fratrem Pyrrhus Pantaleontis filius, Pisæi ultro arma Eleis intulerunt: quo tempore conjuratione facta ab Eleis defecerunt etiam Macistii et Scilluntii; hi quidem e Triphylia; ex cetera vero vicinitate Dyspontii. His enim cum Pisæis optime conveniebat, nempe qui urbis suæ primordia ad Œnomai filium Dysponteum referebant. Bellum hoc Pisæorum et omnium qui cum ipsis conspiraverant populorum internecione terminatum est. (5) Pyli Eliacæ rudera supersunt in via montana qua ab Olympia in Elidem itur. Abest a Pylo Elis stadia octoginta. Hanc urbem, sicuti superius commemoravi, condidit Megarensis Pylon, Clesonis filius. Excisa vero ab Hercule ac postea ab Eleis restituta, jam pridem infrequens et deserta est. Præter ipsam labitur Ladon amnis in Peneum. (6) Ad hanc Pylum disputant Elei Homeri versus istos pertinere: Genus deduxit ab amne Alpheo, Pyliûm late qui perfluit arva. Ac mihi sane id persuaserunt. Hanc enim regionem perlabitur Alpheus, nec ad aliam Pylum referre carmen licet. Nam per Pyliorum fines qui supra Sphacteriam insulam sunt, omnino non decurrit Alpheus; neque vero ullam cognovimus in Arcadia terra urbem eodem hoc nomine fuisse. (7) Distat quinquaginta ferme stadia ab Olympia Eleorum vicus Heraclea. Alluit eum Cytherus fluvius. Fons in fluvium se exonerat; ad quem fontem Nymphis est ædes consecrata. Sua sunt propria Nymphis nomina, Calliphaea, Synallaxis, Pegæa et Iasis. Communi quidem vocabulo Ionides nuncupantur. Saluberrimæ sunt lavantibus aquæ ad lassitudines et quosvis corporis dolores levandos. Appellatas autem Nymphas putant ab Ione Gargetti filio, quum is Athenis profectus in hunc locum coloniam deduxisset. 8. Quodsi per campos Elidem proficisci volueris, stadiis centum et viginti confectis Letrinos pervenies. Inter Letinos vero et Elidem stadia intersunt centum et octoginta. Jam tum ab initio oppidum fuere Letrini, quod a Letreo Pelopis filio conditum erat; mea vero ætate domorum paucarum exstabant reliquæ et Alpheææ Dianæ cum simulacro ædes. (9) Deæ ob causam hujuscemodi cognomen impositum memorant: Alpheum amore captum Dianæ posteaquam ad nuptias ejus conciliandas nihil se aut gratia, aut precibus profecturum intellexit, vim ei offerre conatum. Verum quum illa fugiens insequentem amatorem Letrinos usque ad nocturnos choros pertraxisset (interesse enim Nympharum lusibus consueverat), ibi deam Alphei insidias suspicatam sibi suisque comitibus luto os oblevisse. Quare quum Alpheus, ubi accesserat, a Nymphis Dianam discernere nequisset, elusum infecta re abiisse. (10) Ab hoc Alphei amore Alpheæam Dianam Letrinæos nuncupasse. At Elei, quibus cum Letrinæis pervetus est amicitia, Elaphiææ Dianæ cæremonias accepisse affirmant se a Letrinæis: et Alpheææ quidem nomine religionem primum sancitam, sed temporis longinquitate hoc Alpheææ nomen in Elaphiææ abiisse. (11) A cervorum tamen venatione Elaphiæam (_quasi Cervinam_) appellatam ego ab Eleis existimo. Traditum tamen ab ipsis etiam est, nutricem fuisse Dianæ Elaphion indigenam mulierem, a qua deæ fuerit nomen inditum. A Letrinis nihilo quam stadia sex longius lacus abest perennis aquæ, medium pertranseuntibus stadiorum trium. CAPUT XXIII. _ De gymnasio in urbe Elide ejusque septo, Xysto dicto — memorandis in hoc gymnasio — alio minore gymnasii septo — tertio gymnasii septo, Maltho dicto, et memorandis in eo — curia Eleorum, Lalichmio dicta — via Siopes dicta et templo Dianæ Philomiracis. _ In Elide memoratu digna sunt, gymnasium vetus, in quo athletas priusquam in Olympiam descendant omnia facere institutum est, quæ ante certamen fieri mos ritusque majorum postulat. Intra maceriam in ambitum curriculi platani consitæ sunt. Septum illud universum Xystus (_quasi Rasus_) ex eo appellatur, quod Hercules Amphitryonis filius ad laborum patientiam quotidianis exercitationibus se confirmans, sentes omnes qui pullularent eo in loco vellere ac eradere sit solitus. (2) Aliud est ab hoc sejunctum cursorum curriculum; Sacrum incolæ appellant. Seorsum et illud est in quo cursores [et] quinquertiones certamen meditantes decurrunt. In gymnasio locus est quod vocant Plethrium. In eo per ætates aut exercitationum genera ad luctam athletas committunt Hellanodicæ. (3) Sunt et deorum in eo gymnasio aræ, Herculis Idæ, Parastatæ (_Auxiliaris_) cognomento; Amoris, et contrarii numinis, quem eodem Elei quo Athenienses nomine Anterotem nuncupant; Cereris etiam et filiæ. Achilli non ara, sed inane monumentum est ex oraculo dedicatum. Ad illud Eleæ matronæ primis ludorum initiis, die stato, inclinante jam in vesperum sole inter ceteros quos Achilli habent honores solenne ritu pectus plangunt. (4) Est et minor alius gymnasii ambitus majori contiguus, quem ab ipsa figura quadrangulum nominant. Eo pro palæstra utuntur ad exercitationes athletæ. Ibidem athletas eos committunt, qui quum a lucta jam vacationem habeant, loris colludunt mollioribus. Est eo in loco alterum eorum signorum positum, quæ de Sosandri Smyrnæi et Polyctoris Elei multa Jovi dedicata fuere. (5) Est et tertius gymnasii ambitus nomine Maltho, a molli solo fundamenti dictus. Patet hic puberibus per omne ludorum tempus. In ejus angulo signum positum est Herculis exstans humeris tenus; et in palæstrarum una typus in quo Amor et Anteros cælati sunt: Amor palmæ termitem manibus tenet, quem illi Anteros de manibus extorquere conatur. (6) In utraque primi aditus parte ad eum ambitum, quem Maltho diximus appellari, stat effigies pugilis pueri: hunc, qui apud Eleos legibus conservandis præfectus est (Nomophylax dicitur) mihi narravit, patria Alexandrinum fuisse, ab ea scilicet Alexandria quæ supra Pharum insulam est, Sarapionem nomine. Honorem hunc ei habitum, quod in summa annonæ caritate ad ludos veniens frumenti Eleis præbuerit. Hujus in Eleos meriti et acceptæ coronæ Olympicæ tempus numeratur Olympias decima septima supra ducentesimam. (7) In eodem hoc gymnasio curiam suam habent Elei; et hic specimina edunt tum extemporanearum orationum, tum cujusvis generis scriptorum. Lalichmium locus hic de ejus qui dedicavit nomine vocatur. Affixa sunt circumquaque scuta, ad operis ornamentum, non ad belli usum. (8) A gymnasio ad lavacra per viam itur, quæ Siopes (_Silentii_) dicitur, præter Dianæ Philomiracis (_Adolescentulorum amicæ_) templum. Cognomen dea quidem sumsit a gymnasii vicinitate. Viam vero ex eo Silentii appellatam hominum sermo prodidit, quod ab Oxylo de exercitu suo speculatores missi ad exploranda Eleorum consilia, mutuis in itinere cohortationibus usi, quum propius jam ad mœnia accessissent, voce compressa propugnatorum sermones subauscultando excipiendas esse, per hanc ipsam viam intra oppidum clam irrepserunt: cognitis vero et perspectis quæ volebant omnibus, salvi ad Ætolos redierunt. Ab hoc speculatorum silentio viam nomen accepisse affirmant. CAPUT XXIV. _ De foro Eleorum, Hippodromo dicto — Hellanodiceone, domicilio præfectorum ludorum — porticu Corcyraica, Pyrrhonis sophistæ signo et monumento — templis et signis in foro, Apollinis Acesii, Solis et Lunæ, Gratiarum, Amoris — Sileni templo et Silenis — prisco templo, quod quernis columnis sustinetur — domo sedecim feminarum. _ Exitus alius ad forum excurrit a gymnasio, et ad domum, quem Hellanodiceonem vocant. Est is supra Achillis tumulum: et illac ludorum præfectos, qui Hellanodicæ dicuntur, in gymnasium venire more majorum traditum est. Et ante solis quidem ortum cursores committunt: dimidiato vero jam die quinquertia et graviora quæ vocant certamina. 2. Forum autem Eleorum non eadem est descriptione, qua Ionum et Ioniæ finitimarum urbium fora, sed antiquiore multo. Porticus modicis intervallis exædificatæ sunt, semitis pluribus intersecantibus. Nostra ætate nomine Hippodromus forum ipsum appellatur. Erudiunt enim hic maxime equos indigenæ. Quæ porticus ad meridiem est, Doricam præ se fert descriptionem. Eam trifariam columnæ dividunt; in ea Hellanodicæ plerumque per totum diem sessitant; (3) ad illas columnas Jovi aras statuunt, quæ in subdiali fori parte sunt non ita multæ; dissolvuntur enim non magno negotio, utpote subito erectæ. Secundum hanc porticum ad forum accedenti, ad lævam circa extremam porticus partem est Hellanodiceon, medio calle a foro divisus. In eo perpetuos decem menses habitant qui ad ludorum præfecturam sunt delecti, totoque eo tempore a legum conservatoribus (Nomophylacas appellant) edocentur de omnibus quæ in ludorum celebratione fieri ab eis convenit. (4) A porticu ea in qua statio diurna est Hellanodicarum, aliam porticum callis unus disjungit: eam porticum Corcyraicam Elei nominant, quod quum Corcyræi ex Eleo agro appulsis navibus prædam egissent, [_ipsi mox Elei-Corcyra populationibus pervastata_] multis partibus plura domnum reportarint, quam quæ erepta fuerant. De prædæ itaque decima porticum erectam prædicant. (5) Est operis Dorica forma, duplici surgente columnarum ordine: eorum unus ad forum, alter ad eas quæ ultra forum sunt partes pertinet. Mediæ porticus lacunar non columnæ, sed continens paries sustinet, cujus utraque pars affixas habet imagines. Ad eam porticus partem, quæ ad forum conversa est, Pyrrhonis Pistocratis filii statua cernitur, sophistæ hominis in omni re atque oratione assensionem retinentis. Est ejusdem sepulcrum non longe ab Eleorum urbe: Petra locus appellatur, et priscus hoc nomine fuisse videtur Eleorum vicus. (6) Habent Elei in fori area sub divo hæc maxime insignia opera: ædes est et signum Apollinis Acesii. Hoc nimirum cognominis nihil diversum ab Averruncatoris, quod Atheniensibus numen est, significare videtur. Alia in parte Solis et Lunæ lapidea posita sunt signa: e Lunæ capite cornua, e Solis radii exsistunt. Suum habent et Gratiæ templum; simulacra lignea sunt, veste inaurata: facies, manus et pedes e candido marmore; earum una rosam, talum altera, myrti frondem exiguam tertia præfert. (7) Quæ sit insignium ratio facile conjiciat qui attenderit, rosam et item myrtum Veneri sacram esse et in fabula de Adonide celebrari; Gratiæ vero Veneri præ ceteris diis attributæ sint. Talus quidem adolescentulorum et virginum lusus est, quibus nihil adhuc ex senio decessit gratiæ. In eadem basi Amor Gratiis adsistit a dextera. (8) Templum ibidem Silenus habet proprium, non, ut multis in locis, cum Baccho commune. Ei Ebrietas vinum e poculo porrigit. Mortales vero ortu Silenos esse ex eo facile conjicias, quod Sileni unius, apud Hebræos, alius apud Pergamenos monstrantur sepulcra. (9) Novam etiam quandam in Eleorum foro templi formam vidi: modicæ est ædes altitudinis, sine parietibus, tectum e quercu dolatis fulcientibus tibicinibus. Monumentum id esse inter omnes populares convenit: quisnam vero in eo sit conditus, non memorant. Quodsi vera senex quidam quem sum percontatus mihi exposuit, Oxyli esse monumentum statuendum fuerit. (10) In ipso etiam foro Sedecim Feminarum quæ appellantur domus est, in qua Junoni peplum contexunt. CAPUT XXV. _ De templo Elide Imperatoribus Romanis dedicato — Veneris Cœlestis et Vulgivagæ templo ac signis — Orci (Ἅδου) templo ejusque cultus apud Eleos origine — Fortunæ templo et Sosipolidis cultu atque imagine picta — viri, Satrapæ dicti, signo et cultu. _ Continenti cum foro tractu conjungitur antiqua ædes circumquaque porticibus et columnis incincta; tectum vetustate collapsum corruit, neque inter ruinas reliquum ullum signum est. Romanorum Imperatoribus est hæc ædes dedicata. Est autem ad posticum ejus porticus quæ de manubiis Corcyræorum erecta fuit, Veneris ædes. Area templo sacrata sub divo non longe abest. Quæ ibi colitur Cœlestem Venerem vocant. Ejus ex ebore et auro signum est, Phidiæ opus, altero quidem pede testudinem premit. Area ipsa maceria est circumsepta, intra maceriam crepido, super qua Veneris quam Vulgivagam nominant signum ex ære: capro insidet ex eadem fabricato materia, Scopæ opus. Quæ vel testudinis, vel capri ratio sit, quibus hæc perscrutari curæ est quærendum relinquo. (2) Jam vero Orci ambitum et ædem (utrumque enim Elei Orco dedicarunt) semel quotannis aperiunt, neque vel tunc introire cuiquam præterquam sacrificulo fas est. Soli omnium ex cognitis gentibus Elei Orcum venerantur, ob hujusmodi causam. Quum exercitum ad Pylon, quæ in Elide est, oppugnandam Hercules adduxisset opem ei ferente Minerva, præsto Pyliis ad ferendum auxilium etiam Orcum fuisse dicunt, quod et Herculi esset infensus et singulari a Pyliis afficeretur honore. (3) Testes vero citant hujus rei Homeri quoque ex Iliade versus: Pertulit et sævus volucris mala vulnera teli Orcus, ubi Alcides magno Jove natus ad alta tecta Pyli miserum cruciatu afflixit acerbo. Quodsi belli Trojani temporibus, uti ab Homero traditum est, auxilio Græcis venit Neptunus, non alienum a vero videri possit ex ejusdem poetæ sententia Orcum etiam Pylios ope sua adjuvisse. Elei certe huic deo ut de se bene merito, quique esset in Herculem animo infensissimo, ædem erexerunt, quam quotannis idcirco semel (uti mea fert opinio) recludunt, quod ab hominibus quoque semel ad Orci domum fit descensus. (4) Suum est apud Eleos etiam Fortunæ templum. In ejus porticu eximia magnitudine signum dedicarunt, ligneum illud quidem, sed inauratum undique, præter faciem tamen summasque manus et pedes, quæ partes e candido marmore sunt. Ibidem etiam in modica cella ad Fortunæ lævam Sosipolidi honores habentur. Deus iste e viso per somnum oblato pictura est effictus. Ætate puerili est, chlamyde amictus varia et stellata; præ se gerit manu altera copiæ cornu. (5) In celeberrima urbis parte signum ex ære erectum est, juvenis nihilo magno homine procerior, facie impubi, pedibus decussatis, utraque manu hastæ innixus. Lanea eum veste, item lintea et byssina induunt: (6) Neptunum esse autumant, qui quum ante in Samico Triphyliæ coleretur, deportato Elidem signo vel majore multo in honore esse cœperit. Satrapen tamen ipsum, non Neptunum, vocant, accepto scilicet a conditis in agro finitimo Patrensibus Satrapæ nomine. Est vero Corybantis cognomen Satrapes. CAPUT XXVI. _ De prisco theatro et Bacchi templo, de festo Thyiis dicto — templo Minervæ in arce Eleorum — Cyllene, Eleorum navali, et Mercurii signo, fascino arrecto — gignentibus Eleorum agri, cultura serici apud Seres et Seria insula — Elidis et Achaiæ finibus. _ Inter forum et Menium est theatrum vetus ac templum Baccho dedicatum; signum fecit Praxiteles. Deorum omnium unum maxime Bacchum venerantur Elei, et eum sacri sui, quod Thyiorum nominant, diem cum ipsis obire dictitant. Abest ab urbe stadia circiter octo locus ubi ejus festum celebrant: appellant Thyia. Quum in sacello lagenas tres inanes sacerdotes deposuerunt præsentibus et civibus et peregrinis si quos forte adesse contigerit, mox vero templi fores vel sacerdotes ipsi, vel alii quibus curæ sit hujus rei periculum facere, suo quisque obsignant annulo; (2) postero vero die agnitis signis ingressi vini plenas reperiunt lagenas. Hæc uti a me commemorata sunt ex Eleis fide spectatissima viri et aliquot item exteri ita se habere mihi sancte dejerarunt. Neque enim res tulit ut ipse adessem, quum solenne illud celebraretur. Ferunt etiam Andrii apud se per festos Bacchi dies vinum quotannis sponte sua e templo manare. Quodsi hæc Græcis ut credamus adduci possumus, nihil jam prohibet quin et quæcunque Æthiopes, qui supra Syenen sunt, de Solis mensa fabulantur vera putemus. (3) In arce Elidis Minervæ fanum est signumque auro et ebore fabricatum; Phidiæ aiunt opus fuisse. Insistit deæ cassidi gallus galinaceus, quod hæc est avis omnium pugnacissima, vel fortasse quod Minervæ cognomento Erganæ sacra est. (4) Ab Elide Cyllenen usque spatium interest stadiûm centum et viginti. Sita est Cyllene contra Siciliam, maritimis navium appulsibus opportuno prædita portu. Navale ea est Eleorum, ab Arcade vero homine sumsit nomen. (5) Et in recensu quidem Eleorum Cyllenen plane prætermisit Homerus, verum in operis progressu non dissimulavit scire se Cyllenen oppidum esse: Pulydamas Otum misit Cyllenion orco, Phylidæ socium, qui fortes duxit Epeos. Cyllenæ duo sunt deorum delubra, Æsculapii unum, Veneris alterum. Mercurii vero signum, quem egregie incolæ eorum finium venerantur, erectum est super basi fascinum. (6) Est enimvero Eleorum ager et cetera ferax et byssum educat felicissime. Cannabem quidem, linum et byssum serunt qui idoneum ad hæc ferenda solum colunt. Sed enim quæ fila ad textrinam usurpant Seres, ea nulla e stirpe sunt, sed hunc in modum oriuntur. Nascitur in eorum terra vermis quem Serem Græci, ipsi Seres longe alio appellant nomine. (7) Magnitudine est id insectum dupla maximi scarabæi, cetera simile est araneis quæ sub arboribus texunt; atque etiam pedes habet octo perinde ut araneæ. Hæc animalcula nutriunt Seres in domiciliis æstivo pariter et hiberno tempore ad hanc rem accommodatis, Opus quod faciunt filum est tenuissimum pedibus eorum circumvolutum. (8) Annos ferme quattuor panico alitur, quinto demum (neque enim diutius victurum sciunt) viridem apponunt arundinem, quo pabulo bestiola illa omnium maxime delectatur; eo saturum sagina rumpitur. Educunt inde e visceribus plura staminum volumina. Satis constat Seriam insulam sitam in Rubri maris recessu. (9) Audivi vero qui dicerent, non mare Rubrum, sed Serem amnem insulam illam facere, quomodo et Delta in Ægypto a Nilo, non ab ullo mari circumdari. Talem insulam esse etiam Seriam. Æthiopici generis sunt et hi Seres quos dixi, et quotquot contiguas insulas tenent Abasam et Sacæam; etsi non desunt qui non Æthiopas, sed Scythas Indis permistos esse eos dicant. Sed hæc hactenus. 10. Qua vero in Achaiam ex Elide iter est stadiûm circiter centum et quinquaginta septem, via ad fluvium Larisum ducit. Et hi quidem fines ætate nostra sunt inter Achaicum et Eliacum agrum, Larisus nimirum amnis. Priscis autem temporibus utriusque gentis terminus fuit Araxus promontorium. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ ACHAICA SEU LIBER VII. CAPUT I. _ De Achaiæ situ et prisco nomine Ægialo — Ægiali primis regibus, Xutho, Ione — Achæi, a Doribus ejecti, Tisameno duce in Ægialum profecti Ionas expellunt — Iones ab Atheniensibus recipiuntur. _ Quæ terra inter Eleos et Sicyonios media ad mare Orientem versus excurrit, Achaia hoc tempore dicitur ab Achæis eam incolentibus; prisco nomine Ægialus (_Litus_) appellabatur, et incolæ Ægialenses, nominati ab Ægialeo Sicyoniæ rege, ut dicunt Sicyonii. Alii nomen ab regionis situ ducunt quæ litoris fere tota formam habet. (2) Postea vero, Hellene mortuo, Xuthum reliqui Hellenis filii e Thessalia ejiciunt, eo nempe crimine quod paternæ pecuniæ partem sibi soli vindicasset. Ιs quum Athenas confugisset, ab Erechtheo dignus est habitus cui filiam desponderet; e qua Achæus et Ion nati. Mox quum e vita discessisset Erechtheus, ejus filiis de regno dissidentibus disceptator Xuthus fuit; qui quum Cecropi natu maximo regnum adjudicasset, eum reliqui Erechthei filii e finibus exegerunt. (3) Quare quum in Ægialum migrasset ibique sedem constituisset suam, ibidem etiam e vita excessit. E filiis Achæus, assumtis ex Ægialo et Athenis auxiliis, in Thessaliam veniens paternum recepit imperium. At Ion quum bellum esset Ægialensibus et eorum regi Selinunti illaturus, per legatos ei Selinus unicam filiam Helicen despondit, et Ionem ipsum in regni successionem filium adoptavit. (4) Quod quum Ioni ex animi sententia evenisset, et Selinunti defuncto in imperium Ægialensium suecessit, et a se conditam in Ægialo urbem uxoris suæ de nomine Helicen nominavit: gentem ipsam a se Ionas nuncupavit. Quamquam istud eis non mutationem nominis attulit, sed additamentum. Vocabantur enim Ægialenses Iones. Magis tamen regioni priscum nomen mansit, quod Homerus in delectu Agamemnonis copiarum versu illo testatum reliquit: Per totum Ægialon circumque Helicen spatiosam. (5) Regnante tum Ione Athenienses bellum contra Eleusinios gesserunt. In eos quum ducem sibi arcessivissent Ionem, hunc in Attica fatum assequitur. In Potamiorum pago ejus exstat monumentum. Ac mansit penes Ionis posteros Ionum imperium, usquedum ab Achæis, quos et ipsos Lacedæmone tunc et Argis Dores exegerant, regno spoliati cum universo populo profugerunt. (6) Quæ autem inter Ionas et Achæos gesta sint bella, mox exponam, quum prius docuero quæ res effecerit, ut soli qui Lacedæmonem et Argos colerent, ante Dorum reditum ex omnibus Peloponnesi incolis Achæi sint appellati. Archander et Architeles Achæi filii e Phthiotide Argos commigrarunt. Iis Danaus filias duas nuptum dedit, Architeli Automaten, Scæam Archandro. (7) Et Argos quidem illos mansisse valido argumento esse potest, quod filio Archander nomen imposuit Metanastæ (_i. e. ex patria migranti in terram aliam_). Confirmato autem eorum imperio obtinuit usus, ut ab Achæi liberis communi nomine Achæi tam Lacedæmonii quam Argivi, proprio autem Danai soli Argivi appellarentur. Mox iidem a Doribus Argis et Lacedæmone pulsi misso caduceatore ab Ionibus petierunt, ut sibi et regi Tisameno Orestis filio incolendi jus sine bello concederent. Ibi Ionum reges incessit metus, ne si Achæi permisti Ionibus essent, communi consilio regem sibi tum ob virtutis, tum ob generis claritatem Tisamenum declararent. (8) Quum ergo in ea re Achæis minime assentirentur Iones, res ad arma deducta est; et Tisamenus quidem in prœlio occubuit, Ionas vero Achæi victores Helicen, quo se illi e fuga receperant, persecuti victores, obsessa urbe, tandem impune ex pacto convento siverunt abire. Tisameni sane cadaver quum Achæi Helice sepelissent, Lacedæmonii postea Delphici oraculi monitu ejus ossa Sparten deportarunt; et hoc etiam ipso tempore monstratur Tisameni sepulcrum quo loco epulum celebrant Lacedæmonii, quæ Phiditia nuncupant. Iones quum in Atticam venissent, ab Atheniensibus rege suo Melantho Andropompi filio auctore in civitatem recepti sunt: tantum Ionis et eo duce rerum belli gestarum memoria valuit. Traditum est etiam, Athenienses, quum suspectos haberent Dores, ac metuerent ne illi a se quoque manus abstinere nollent, magis suæ potentiæ studio quam Ionum amore eos in domicilii consortium recepisse. CAPUT II. _ Codri filii cum Ionibus et aliis Græcis coloniam in Asiam deducunt — de tribus coloniis e Græcia deductis — Nelei in Miletum adventu et de Milesiis — templo Apollinis Didymis et Diana Ephesia — Androclus, Codri filius, Ephesum venit — de ejus nece et sepulcro — Priene et Myunte ab Ionibus occupatis. _ Non multis post annis quum Medon et Neleus Codri filii de regno dissiderent, negaretque Neleus regnum se Medontis ferre posse qui pede altero claudicaret, rei cognitione Delphico oraculo permissa, respondit vates, deberi Medonti Atheniensium regnum. Dimissi itaque in coloniam Neleus et reliqui Codri filii, tum ex Atheniensibus quicunque nomina dedissent, tam multo maximam Ionum manum abduxerunt. (2) Tertia fuit hæc colonia, quæ extero duce et extera multitudine deducta est e Græcia. Multis enim ante ætatibus Herculis fratris filius Iolaus Thebanus Athenienses ac Thespienses in Sardiniam deduxit. Una vero ætate priusquam Iones Athenis proficiscerentur, Lacedæmonios et Minyas e Lemno a Pelasgis ejectos Theras Thebanus, Autesionis filius, in eam insulam deduxit quæ, quum antea Calliste appellaretur, post ab eo Thera vocata est. (3) Tertiam hinc deduxere coloniam Codri filii, Ionibus imperantes quum nulla ipsis esset cum illis propinquitas, paterno siquidem genere et avito a Codro et Melantho e Pylo Messenii, materno Athenienses fuere. Contribuerunt in eam se coloniam Ionibus e Græciæ populis Thebani primum Philotam secuti, Penelei nepotem; ex Orchomeniis Minyæ ob Codri liberûm cognationem: Phocenses præterea, exceptis Delphis; Abantes etiam ex Eubœa. (4) Phocensibus naves ad transmittendum dederunt et ipsi classis duces exstiterunt Philogenes et Damon Athenienses, Euctemonis filii. Hi omnes quum in Asiam appulissent, alios alii fines occuparunt. Neleus cum sua manu Miletum tenuit. (5) Milesii autem ipsi de suis originibus hæc commemorant. Per duas ætates Anactoriam fuisse totam eam regionem nominatam, sub rege Anacte indigena et Asterio Anactis filio. Cretensium vero classe Mileto duce in eam oram appulsa urbi, et agro ab eo nomen immutatum. Venisse e Creta Miletum cum factione sua, quum Minoem regem Europæ filium fugeret. Incolebant Cares eam Asiæ partem; ab iis Cretenses in domicilii societatem recepti. (6) Occupata vero ab Ionibus Mileto mares omnes interfecti, præter eos qui capta urbe fuga sibi salutem quæsiere. Illorum conjuges et filias victores uxores duxerunt. Nelei quidem sepulcrum non longe a portis est, ad lævam ejus viæ qua Didymos itur. Apollinis quod Didymis templum est et oraculum, antiquius est Ionum commigratione; multo vero etiam antiquius Ionum temporibus Ephesiæ Dianæ fanum. (7) Neque tamen Pindaro nota de eo templo fuisse omnia existimo, quum versibus prodidit, ab Amazonibus bellum Theseo Atheniensium duci inferentibus conditum. Nam a Thermodonte profectæ mulieres istæ sacrificarunt quidem Ephesiæ deæ et tum, quippe quæ templum illud jam olim nossent, et quum eo tempore quo Herculem ac multo ante Bacchum fugiebant, supplices eo se recepissent; ipsæ tamen ejus operis auctores neutiquam fuere: verum Coressus homo indigena et Ephesus, quem Caystri fluminis filium fuisse censent, hi templum illud condiderunt. Et ab Epheso quidem ipsa etiam urbs nomen accepit. (8) Incolebant tunc eam oram Leleges Carici nominis et Lydorum pars magna. Habitabant vero circum templum supplicandi ac deprecandi causa tum alii, tum et Amazonici generis mulieres. Androclus quidem Codri filius, Ionum qui Ephesum venerant dux creatus, Lelegas et Lydos in superiore urbis parte habitantes ejecit, sacræ vero areæ inquilini fœdere cum Ionibus icto omni belli metu caruerunt. Samiis etiam Samum Androclus ademit, eamque insulam ad quoddam tempus possederunt Ephesii, cum reliqua etiam contiguarum insularum vicinia. (9) At enim quum pristinas recepissent Samii sedes, Prienensibus contra Caras auxilium tulit Androclus; et Græci e prœlio victores discedunt, ipse autem in pugna cecidit. Ejus cadaver sublatum Ephesii sepulturæ intra fines suos mandarunt. Monstratur Androcli sepulcrum hac ætate in via quæ est inter Dianæ et Olympii Jovis media, ad portam Magnetidem. Insigne sepulcri est vir armatus. (10) Iones qui Myuntem et Prienen colonis deductis frequentarunt, Caras et ipsi his finibus exegerunt; et Myuntem quidem Cyaretus Codri filius condidit: Prienes deducendæ Ionibus permisti Thebani Philotan Penelei nepotem et Æpytum Nelei filium duces et conditores habuerunt. Et Prienenses sane a Tabalo prius homine Persa, deinde ab Hierone cive suo maximis affecti calamitatibus Ionico tamen adhuc nomine censentur. (11) At Myuntem oppidani eo quem jam exponam casu, urbem deserere coacti sunt. Parvus fuit in agro Myusio ad mare sinus, quem Mæander fluvius oblimato ostio stagnum reddidit. Stagnantibus vero marinis aquis tanta repente coorta est e palude culicum vis, ut ea lue victi homines, urbem relinquere cogerentur. Rebus omnibus suis, quæ auferri poterant, deorum etiam signis asportatis, Miletum migrarunt. Mea certe ætate Myunte nihil exstat præter Bacchi templum e candido lapide. Similis vero calamitas Atarnitis etiam, qui infra Pergamum sunt, exitio fuit. CAPUT III. _ De Claro et Colophoniis — Lebediis — Teo ejusque incolis — Erythræis — Clazomeniis et Phocæensibus. _ Colophonii quod Clari est Apollinis templum et oraculum antiquitate sua sanctissimum ducunt. Tenentibus enim terram Caribus venisse primos e Græcia Cretenses memorant, Rhacium et quæ illum sequeretur multitudinem, oram occupantem navibusque pollentem: plurimam vero terræ partem Cares adhuc incolebant. Thebas vero quum Thersander Polynicis filius et Argivi cepissent, inter captivos ad Apollinem Delphos abducta est Manto; et Tiresias quidem ejus pater in via ad Haliartum diem obiit suum. (2) Ii captivi, quum jussisset oraculum coloniam capessere, navibus in Asiam transmisere. Ad Claron appulsis Cretenses armati occurrere, a quibus ad Rhacium deducti illi sunt. Is quum ex Mantûs oratione, et qui essent et quæ fuisset in Asiam veniendi causa, cognovisset, Tiresiæ filiam, in domicilii societatem ejus comitatu recepto, uxorem duxit. Rhacii satu e Mantone ortus Mopsus Cares omnes e ditionis suæ finibus ejecit. (3) At Iones icto cum Græcis qui Colophone consederant fœdere, æquabili cum illis jure civitate eadem fruebantur. Regnum Ionum penes duces Damasichthonem et Promethum, Codri filios, fuit. Promethus autem post hæc Damasichthone fratre occiso in Naxum insulam effugit, ibique diem suum obiit. Ejus cadaver Damasichthonis filii domum reportatum recepere; exstat in vico cui Polytichides nomen, Promethi sepulcrum. (4) De Colophoniorum vero excidio tunc egimus quum Lysimachi res gestas persequeremur. Ex iis autem, qui Ephesum in coloniam deducti fuerunt, cum Lysimacho et Macecedonibus bellaverant soli Colophonii. Exstat commune Colophoniorum et Smyrnæorum qui in prœlio ceciderunt sepulcrum, ad viæ lævam qua Claron iter est. (5) Lebediorum urbem evertit Lysimachus non aliam ob causam, quam ut profugorum accessione cresceret Ephesiorum civitas. Est vero ager ille quum cetera insigni fœcunditate, tum calidarum in eo sunt aquarum balneæ et plurimæ et suavissimæ. Lebedon quoque initio Cares tenuerunt; quos postea Andræmon Codri filius Ionum dux expulit. Est Andræmonis sepulcrum ad militaris viæ lævam Colophone discedentibus, in ulteriore Calaontis (_Alentis?_) amnis ripa. (6) Teon coloniam deduxere Orchomenii Minyæ, duce Athamante in ea loca profecti. Fuisse hic Athamas dicitur Athamantis ejus nepos, quem Æolus genuit. In hac etiam civitate permisti Græcis Cares constitere. Ionas vero Teon in coloniam deduxit Apœcus Melanthi abnepos; neque gravius omnino quicquam in Orchomenios et Teios consuluit. Non multis post annis eodem inquilini deducti sunt Athenis et ex Bœotia. Atticæ coloniæ Damasus et Naoclus Codri filii, Bœoticæ Geres Bœotius duces fuere. Utramque gentem Apœcus atque Teii haud gravate acceperunt. (7) Erythræi origines suas ad Erythrum referunt Rhadamanthi filiam; a quo se e Creta deductos memorant et urbi a duce nomen impositum. Quum illam urbem una cum Cretensibus Lycii, Cares et Pamphylii tenerent (Lycii quidem ob Cretensium consanguinitatem; oriundi enim e Creta Lycii fuere, ab iis scilicet qui cum Sarpedone profugerunt: Cares vero propter veterem cum Minoe amicitiam; et Pamphylii quod genere Græcos attingerent; ex eo namque hominum numero fuere qui exciso Ilio cum Calchante errarunt): quum omnes hi quos enumeravi populi Erythras incolerent, Cleopus (_Cnopus?_) Codri filius congregata ex Ioniæ urbibus eorum manu qui nomina in coloniam dedissent, cum Erythræis eos mœnium communione conjunxit. (8) Clazomenii et Phocæenses ante Ionum in Asiam adventum urbem plane nullam habuere: sed Ionum adventu pars eorum post diutinos errores accepto a Colophoniis Parphoro [_Parato?_] duce oppidum ad Idam montem condiderunt; quo postea relicto in Ioniam reversi Scyppium [_vel Scypium_) in Colophoniorum finibus condiderunt; (9) mox et inde migrantes in ea quam nunc colunt regione consederunt, oppidumque in continenti Clazomenas munierunt. Postea Persarum terrore in insulam e regione sitam transmiserunt. Post Alexander Philippi filius Clazomenas ducto a continenti solo ad insulam aggere in peninsulæ formam redigere cogitabat. Fuerunt autem magna Clazomeniorum pars non Iones, sed Cleonæi et Phliasii, quotcunque scilicet Doribus postliminio in Peloponnesum reversis ultro solum vertere. (10) Phocæenses ab ea Phocide genus ducunt quæ sub Parnasso monte etiamnum hoc nomine est. Philogenem hi et Damonem secuti, Athenienses duces, in Asiam trajecerunt, agro non armis, sed Cumæorum concessu certis conditionibus potiti. Eos quum Iones in concilii sui communionem, quod Panionium appellant, non admitterent nisi reges e Codri genere creassent, ab Erythris et e Teo Deœten, Periclum et Abartum accersiverunt. CAPUT IV. _ De Ionum urbibus in insulis Samo et Chio — Sami et Samiæ stemma — de Sami incolis et Samothracia — de Junone Samia — Dædalo — Chii nominis origine et incolis. _ In insulis civitates Ionum sunt Samus supra Mycalen et Chius ex adverso Mimantis, Asius filius Amphiptolemi Samius carminibus mandavit, Phœnici ex Perimeda Œnei filia genitas Astypalæam et Europen; Neptuni satu ex Astypalæa natum filium Ancæum; hunc populis qui Leleges dicebantur imperasse, et amnis Mæandri filiam Samiam uxorem duxisse, quæ ei Perilaum, Enudum, Samum, Halithersen et insuper Parthenopen filiam peperit. E Parthenope Ancæi filia Apollini Lycomedem genitum. (2) Hæc versibus testatus est Asius. Atque eo quidem tempore qui insulam incolebant, vi potius coacti quam benevolentia adducti, in penatium suorum societatem Ionas receperunt. Erat Ionum dux Procles Pityrei filius, et ipse Epidaurius et magnum Epidauriorum numerum deducebat, ejectos nempe ex Epidauria terra a Deiphonte et Argivis. Genus Procles ducebat ab Ione Xuthi filio. Hujus filio Leogoro (_Leogora?_), quum patri in Samiorum regnum successisset, bellum intulerunt Ephesii duce Androclo; et prœlio quidem victos extra insulam Samios expulerunt, crimini illud dantes quod cum Caribus de bello Ionibus inferendo consilia agitassent. (3) Profugorum e Samo pars in Thraciæ insulam, quæ olim Dardania, post ab ipsis est Samothrace nuncupata, coloniam deduxere. At qui Leogorum (_Leogoran?_) secuti sunt, ii ad Anæam in adversa continenti terra castellum permunierunt; unde decimo post anno Samum adorti, pulsis Ephesiis insulam receperunt. (4) Fanum Junonis, quod Sami est, sunt qui dicant Argonautas dedicasse, secum illuc signo deæ Argis devecto. Enimvero Samii ipsi natam in insula sua Junonem tradunt ad flumen Imbrasum, sub vitice quæ hac ipsa etiamnum ætate in Junonis sacro solo exstat. Esse vero templum maxime priscum, ex ipso simulacro facile conjici possit. Est enim Smilidis Æginetæ, Euclidis filii, opus. Fuit autem hic Smilis Dædalo æqualis ætate, gloria inferior. (5) Nam Dædalus, quum e regia stirpe ejus gentis qui Metionidæ sunt appellati Athenis ortum duceret, non magis artis præstantia quam erroribus et casuum varietate, majore fuit apud omnes gentes nominis celebritate. Is enim quum occiso sororis filio quam patriis legibus noxam meruisset probe nosset, ultro in Cretam ad Minoem confugit; ubi et regi ipsi et ejus filiabus miri operis signa fecit, sicuti Homerus quoque in Iliade memoriæ prodidit. (6) Verum postea a Minoe fraudis damnatus et in vincula cum filio conjectus, elapsus Inycum (ea Siciliæ urbs erat) evasit ad regem Cocalum. Et ea fuit Siculis cum Minoe bellandi causa, quod poscente Minoe Dædalum sibi dedi Cocalus recusasset. In tanto vero ob artis excellentiam apud Cocali filias honore fuit, ut in Dædali gratiam de nece Minoi inferenda consilium inierint. (7) Neque quicquam fuit Dædali fama vel in tota Sicilia, vel in majore Italiæ parte illis temporibus clarius. At Smilis nusquam apud alias gentes quam Samios et Eleos peregrinatus est, quod sit memoriæ proditum. Ad hos vero pervenit et Samiis Junonis signum fecit. 8. ** Ion vero tragœdiarum scriptor, historiarum monumentis mandavit, Neptunum in desertam aliquando insulam _Chium_ venisse; in ea cognitam ab ipso Nympham quandam et ea parturiente e cœlo nivem (_Græcis_ chiona) effusam; a quo rei eventu nomen filio Chio imposuisse Neptunum. Eundem ex alia quadam Nympha filios Agelum et Melanem suscepisse. Œnopionem postea e Creta in Chion insulam appulisse et cum eo una filios Talum, Euanthem, Melanem, Salagum et Athamantem (_Staphylum et Thoantem?_). (9) Œnopione regnante Caras eodem venisse et Abantas ex Eubœa: successisse deinde in regnum Œnopioni et filiis Amphiclum, advenam hominem ab Histiæa Eubœæ, ex Apollinis Delphici oraculo. Quarta post Amphiclum ætate Hector (nam et hic rex fuit) cum Caribus et Abantibus insulæ inquilinis bellavit, et eorum parte justo prœlio fusa, reliquos in deditionem acceptos e sedibus suis expulit. (10) Compositis demum Chii rebus in memoriam Hectori rediit commune sacrum fieri a suis oportere cum universo Ionum conventu; et ab eo conventu tripodem illi, ut idem refert, virtutis præmium delatum. Hæc de Chiis Ionem tradidisse comperi, quum causam tamen ille non exposuerit quamobrem cum Ionibus cœpti fuerint Chii censeri. CAPUT V. _ De Smyrnæ recentioris conditore Alexandro M. et Nemesum cultu — Ionum regionis cœli clementia et claris templis — Herculis templo Erythris — Minervæ Poliadis templo Erythris — Ioniæ urbium variis memorandis ac balneis — antro Homeri. _ Jam vero Smyrnam, unam de duodecim Æolensium urbibus, ea regione sitam quam mea adhuc ætate urbem vederem appellant, Iones e Colophone profecti Æolensibus ademptam tenuerunt. Insequentibus deinde temporibus concilii sui jus cum Smyrnæis Iones communicarunt. Hujus vero quæ nunc exstat urbis conditor exstitit Alexander, Philippi filius, per visum in quiete ut id faceret monitus. (2) Venationibus enim intentum Alexandrum in Pago monte, eo ipso quo erat ornatu venatorio, ad Nemesium fanum accessisse tradunt; quum vero ad fontem sub platano proximis aquis irrigua pro templo somnum caperet, obversatas in somniis Nemeses mandasse, ut eo in loco urbem conderet atque ut eo Smyrnæos ex priore urbe deduceret; (3) missos tunc Claron consultores a Smyrnæis de summa rerum, quibus talis a deo fuerit reddita vox: Terque quaterque viris aderit fors læta beatis, quos Pagus accipiet trans sacra fluenta Meletis. Facile itaque se deduci Smyrnæi passi sunt. Ac Nemeses quidem jam duas, non unam tantum, venerantur, et earum matrem Noctem perhibent, quum Athenienses ejus quam Rhamnunte eodem nomine colunt deæ, Oceanum patrem esse dicant. 4. Ionum terra cœli clementia fruitur plurima. Templa in ea spectantur qualia non facile alibi. Præstat magnitudine et opulentia Dianæ Ephesiæ; proxima duo non perfecta illa quidem, Apollinis alterum in Milesiorum finibus apud Branchidas, alterum Clari in Colophoniorum territorio. Duo alia Persarum furor in eadem Ionia exussit; Sami Junonis, ad Phocæam Minervæ; utrumque fanum vel igni corruptum cum admiratione tamen spectatur. (5) Erythris præterea Herculis, et Priene Minervæ delubra magna cum voluptate visas; hoc quidem propter deæ signum, Herculis illud Erythris ob vetustatem. Ipsum sane simulacrum non iis quæ Æginæa vocantur, neque iis quæ inter Attica sunt vetustissima, consimile est: sed si ullum aliud, exquisite est Ægyptium. In lignorum rate insistit deus, uti e Tyro Phœnices mari delatus est; qua tamen causa id acciderit, non memorant Erythræi. (6) Narrant eam ratem in Ionicum pelagus delatam primum appulisse ad promontorium quod Mesate (_Media_) appellatur, quod continentis quidem est, iis autem qui e portu Erythræorum Chion navigant, plane medium. Quum jam promontorium ratis attigisset, conspecto signo summis viribus et Erythræos et Chios certatim ad se illud pertrahere conatos. (7) Erythræus postremo quidam, cui e mari et piscatu victus fuerat, sed ex morbo erat oculis captus (nomen ei viro Phormio fuit), quod per somnum moneri sibi visus fuerat exposuit, oportere Erythræorum feminas comas tondere; e capillo earum, si viri funem contexuissent, eam ratem ad se esse pertracturos. (8) Ei somnio ut obtemperarent quum cives feminæ in animum sibi non inducerent, e Thracia mulieres, et quæ serviebant et quæ ex ea gente ingenuæ ibi degebant, se tondendas præbuerunt. Quare jam rate potiti Erythræi edixerunt solis e Thracia mulieribus in Herculis fanum introire ut liceret. Servant autem funiculum illum e comis hac etiam ætate diligenter; et piscatorem illum oculorum calamitate liberatum in reliquum omne vitæ tempus oculis probe usum affirmant. (9) Est etiam Erythris ædes Poliadis Minervæ; cujus e ligno simulacrum eximia magnitudine in solio sedens utraque manu colum tenet, capite pileum gestat. Opus hoc fuisse Endœi et aliis argumentis conjecimus, tum ex toto simulacri opificio, tum vero maxime ex Gratiarum et Horarum signis quæ ante templi portam e candido lapide sub divo posita fuerant. Smyrnæi Æsculapii delubrum exædificatum ætate mea habuerunt inter montem quem Coryphen (_Verticem_) nuncupant, et alienæ aquæ impermistum mare. (10) Ionia ipsa præter templorum magnificentiam ac cœli salubritatem multa habet alia quæ literis mandentur dignissima; et Ephesius quidem ager Cenchrium amnem, Prionis (_Serræ_) montis fertilitatem, et fontem Halitæam. In Milesiorum finibus est Biblis fons, ad quem ea contigerunt quæ de Biblidis amore decantantur. Apud Colophonios lucus visitur Apollinis fraxinis condensus. Ab eo non longe fluvius Ales, Ionicorum amnium frigidissimus. (11) Lebediorum balneæ hominibus admirandæ æque ac salubres. Sua sunt et Teiis lavacra in monte Macria, partim in cavernoso saxo ad ipsa maris litora, partim ad opum ostentationem exornata. (12) Habent et Clazomenii lavacra. Ad ea Agamemnon colitur; ibidemque antrum est Nymphæ quæ Pyrrhi mater dicitur. Vulgatus est apud eos de Pyrrho pastore sermo. In Erythræis est Chalcis regio, a qua tertia ipsorum tribus nominatur. Porrigit se ex hac Chalcide in pelagus promontorium, in quo marinarum aquarum scatebræ balneas edunt, omnium quæ in Ionia sunt ægris maxime utiles. Apud Smyrnæos longe pulcherrimus est amnis Meles; ad ejus caput antrum, in quo Homerum tradunt carmina sua fecisse. (13) In Chiis est Œnopionis sepulcrum et opere ipso et ob rerum ab Œnopione gestarum prædicationem spectandum. Sami in via quæ ad Junonis ducit, Rhadines est et Leontichi sepulcrum, ad quod vota nuncupare solenne est iis qui acri se amore affectos senserint. Sunt sane rerum miracula in Ionia quamplurima, et haud multo inferiora quam in ipsa Græcia. CAPUT VI. _ Post Ionum discessum in Asiam Achæi illorum regionem sortiuntur, et duodecim urbes incolunt — de Achæorum principibus et urbe Patris — bellis, quibus interfuerunt Achæi — Chilone palæstrita et Adrasto Lydo — rerum Græcarum conditione post Gallorum abitum in Asiam. _ Post Ionum profectionem Achæi fines eorum sorte inter se diviserunt urbesque occuparunt; quarum duodecim apud universos Græcos illustres hæ sunt: prima omnium Dyme ab Elide venientibus, tum Olenos, Pharæ, Tritæa, Rhypes, Ægium, Cerynia, Bura; post has Helice, Ægæ, Ægira, et Pellene quæ ad Sicyoniorum fines omnium postrema. In his domicilia sua constituerunt Achæi et eorum reges, quum ante Iones eas incolerent. (2) Primæ Achæorum imperii partes fuere penes Tisameni filios, Daimenem, Spartonem, Tellin et Leontomenem. Nam eorum natu maximus Cometes multo ante in Asiam cum classe transmiserat. Hi quos nempe enumeravi, et præterea Damasias Penthilo Orestis filio genitus, Tisameni liberûm patruelis, summæ rerum apud Achæos præfuerunt. Æquo tamen in regno jure fuere a Lacedæmone profecti et ipsi Achaici nominis, Preugenes et ejus filius, cui nomen Patreus. His urbem Achæi assignarunt, quæ ab hoc rege postea Patræ nominata est. (3) De rebus bellicis Achæorum hæc memorari possunt. Troicis temporibus Achæi, quum adhuc essent eorum in potestate Lacedæmon et Argos, Græci nominis pars maxima fuere. Persis vero cum Xerxe in Græciam invadentibus neque Leonidæ in Thermopylas, neque Themistocli Atheniensium imperatori ad Eubœam et Salaminem classe prœlianti præsto fuisse Achæos apparet, neque ulla vel in Atheniensium vel in Lacedæmoniorum delectu est eorum facta mentio. (4) Quin et ad Platæas pugnæ tempus prætermiserant: nam aliter in Græcorum communi donario, quod Olympiæ dedicatum est, Achæorum nomen esset cum ceteris inscriptum. Eos ego existimo patriam suam quosque tutari voluisse domi manentes; simul etiam Troica victoria elati Lacedæmoniis, qui Dores essent, se parere indignum ducebant; quod aperte longo post tempore declararunt. Armis enim quum decernerent Lacedæmonii et Athenienses, alacriter tulere auxilium Patrensibus Achæi; iidemque animo fuere et sententia in Athenienses multo propensiore. (5) Communes vero Græcorum expeditiones posteriores quod attinet, ad Chæroneam contra Philippum in acie stetere. Fatentur tamen idcirco se in Thessaliam non movisse et prœlio ad Lamiam inito non interfuisse, quod nondum e Bœotica clade se recollegissent. At antiquitatis inter Patrenses interpretem mihi narrare memini, ex omnibus Achæis unum Chilonem palæstritam ad Lamiam in certamen prodisse; (6) sicut et ipse satis scio Lydum hominem Adrastum privatis opibus et consilio Græcos juvisse. Huic Adrasto statuam ex ære posuere Lydi ante Dianæ Persicæ ædem, addita inscriptione, oppetiisse mortem Adrastum pro Græcis contra Leonnatum prœliantem. (7) Thermopylarum autem saltum jam superantibus Gallis non Achæi soli, sed universi Peloponnesii occurrendum sibi non putarunt. Nam quum nullam omnino classem haberent Barbari, satis adversus eos magnum se præsidium habituros sperarunt, modo ut Corinthiacum Isthmum quantum inter utrumque mare a Lechæo promontorio ad Cenchreas interest, permunissent. Fuit hæc tunc communis omnium Peloponnesiorum sententia. (8) Postea vero quam Galli navigiis undecunque contractis in Asiam transierunt, eo in loco erant Græcorum res, ut nulla sibi civitas posset alium imperium vindicare. Lacedæmoniis enim tum Leuctrica clades, tum Arcadum in unicam civitatem Megalopolin conventus, et Messeniorum vicinitas, quominus pristinas vires reciperent, obstiterunt. (9) Thebanos adeo urbe ipsa eversa afflixerat Alexander, ut annis non multis post a Cassandro reducti ne sua quidem ipsorum satis tutari potuerint. Atheniensibus denique benevolentia quidem Græcorum ob res post gestas minime defuit; sed nondum eis tum a Macedonico bello requiescere licuerat. CAPUT VII. _ De Achæorum potentia et concilio Achaico — Lacedæmoniorum bello contra Achæos suscepto — Philippi, Demetrii filii, sceleribus — ejus bello cum Atheniensibus gesto et Romanis Atheniensibus opem ferentibus. _ Quare iis temporibus quum non in commune consulerent Græci, sed suum quique negotium agerent, non erant qui opibus cum Achæis conferri possent. Eorum enim omnes civitates, una excepta Pellene, nullo a multis retro annis devinctæ fuerant tyrannorum dominatu. Porro levius etiam multo quam alias Græciæ partes vel bellorum impetus, vel pestilentiæ acerbitas Achaiam vexarat. Itaque in concilium quod Achaicum vocant itabatur, communique consilio de rebus Achaiæ deliberabatur. (2) Ac tunc quidem conventum Ægium edici placuit, quod deleta eluvionibus Helice jam olim ceteris Achaicis civitatibus hæc dignatione et tum opibus præstabat. Ex aliis vero Græcis primi omnium in ejus concilii censum venere Sicyonii; post eos et alii e Peloponneso vel statim, vel certe aliquandiu cunctati se Achivis contribuerunt. Multos etiam ex iis qui extra Isthmum erant, in concilii societatem acciverunt secundi Achæorum progressus, quum eos in dies viderent meliore uti fortuna. (3) Soli Græcorum Lacedæmonii et offensioribus semper animis in Achæos fuerunt, et postremo aperte etiam contra eos arma ceperunt. Sed enim quum Pellenen Achæorum urbem Agis Eudamidæ filius rex Spartæ vi cepisset, mox inde ab Arato Sicyoniorum duce ejectus est. Cleomenes deinde Leonida Cleonymi filio genitus, ex altera quam fuit Agis regia stirpe, Aratum et Achæos collatis ad Dymen signis magno prœlio fudit; pacem deinde Antigono et Achæis dedit. (4) Antigonus tunc, Philippi adhuc impuberis tutor, Macedonum imperium regebat. Fuit Philippus Demetrii filius; ejus erat Antigonus et patruelis et vitricus. Cum hoc igitur Antigono et Achæis inducias pactus Cleomenes, fide mox violata, Arcadum urbem Megalopolin diripuit; et sane noxæ piaculum accepta ad Sellasiam ab Achæis et Antigono clade Lacedæmonii et eorum dux Cleomenes luisse judicari merito possunt. Sed in libro de Arcadum rebus ad Cleomenem redibit oratio. (5) Philippus autem Demetrii filius quum ad virilem ætatem pervenisset, accepto regno ab Antigono non sane invito, magnum universis Græcis terrorem incussit, quum ipso Philippi superioris nomine (a quo tamen oriundus non erat; nam Amyntæ filius Philippus dominus plane hujus gentilibus fuit), tum vero quod Philippi ipsius facinora æmulabatur. Fuit utrique commune pecunia sibi civitatum principes conciliare, quos intelligerent privati sui lucri quam patriæ libertatis majorem rationem habere: hoc autem minori Philippo peculiare, in conviviis, dum mutuis de more poculis poscerent, mortiferas potiones propinare: quod Amyntæ filio, nisi fallor, ne in mentem quidem unquam venit: at huic Demetrii filio Philippo familiare hoc fuit scelus, et in levissimis ducebat noxis veneno hominem tollere. (6) Urbes hic tres, quibus adversus Græciam pro militum suorum receptaculis uteretur, præsidiis firmavit: eas in Græcorum contumeliam multa suffultus confidentia Græciæ claves [_compedes?_] nuncupabat. Contra Peloponnesum erat Corinthus, cujus etiam arcem munivit accuratius. Alterum fuit ei contra Eubœam, Bœotos et Phocenses propugnaculum Chalcis ad Euripum. Tertium opposuit Thessalis et Ætolorum nationi Magnesiam sub Pelio monte. Præ ceteris vero tum justis exercituum aggressionibus, tum repentinis latronum more excursionibus, Atheniensibus et Ætolis infestus erat. (7) Ceterum in Atticarum rerum descriptione jam exposui quæ a Græcis vel barbaris missa fuerint Atheniensibus contra Philippum auxilia, et quemadmodum ob horum imbecillitatem sociorum Athenienses ad Romanorum opem confugere coacti fuerint. Miserant et paulo ante Romani verbo quidem Ætolis contra Philippum auxilia, re vero Macedonicarum rerum speculatores: (8) verum tunc Atheniensibus exercitum mittendum censuerunt. Decretum ejus imperium erat Otilio: nam hoc nomen ei viro maxime insigne fuit. Non enim Romani Græcorum ritu unico a patribus accepto nomine appellantur, sed tria fere singulis ut plurimum, atque etiam plura imponuntur nomina. Id negotii duntaxat ab Romanis Otilio datum, ut Athenienses et Ætolos contra Philippi arma tueretur. (9) At ille e mandatorum præscripto reliqua, hoc vero non ex Romanorum sententia gessit, quod Eubœensium Histiæam et Anticyram in Phocide, quæ oppida Philippi imperata facere coacta fuerant, expugnavit et evertit. Quæ res ad senatum delata, mea quidem sententia, effecit ut Otilio Flaminius successor mitteretur. CAPUT VIII. _ Romani, duce Flaminio, cum Achæis Corinthum expugnant — Achæi Romanorum socii — Achæi Spartæ muros demoliuntur et Lacedæmoniis graviter imperant — Lacedæmonii ad Metellum et legatos Romanos confugiunt — de Macedonum rebus a Romanis eversis et Sibyllæ oraculo illud significante. _ Flaminius primo adventu superato Macedonum præsidio Eretriam diripuit; deinde profectus Corinthum, cui rex præsidium imposuerat, suis ipse copiis circumsedit et ab Achæis ad eam obsidendam per legatos, si Romanorum amici esse vellent, tum vero etiam pro ea quam in Græcos omnes præ se ferebant benevolentia, auxilia postulavit. (2) Sed illi quod ante in Otilio indigne tulerant Flaminio etiamnum crimini dabant, quod scilicet priscas Græciæ urbes, quæ nihil in Romanos commiserant quæque Macedoni invitæ paruerant, eas armis adorti crudelius tractassent. Providebant autem facile jam Romanos illud agere, ut pro Philippo et Macedonibus Achaiæ et universæ Græciæ ipsi imperarent. Causa hæc in Achæorum concilio magna inter dissidentes sententias contentione acta; evicere postremo qui partis Romanorum fuere, ut ab Achæis ad oppugnandam obsidione Corinthum auxilia mitterentur. (3) Corinthii quum in Macedonum potestate esse desiissent, ad Achæorum se concilium statim aggregarunt, in quo et prius locum habuerant, postquam Aratus Sicyoniorum dux e Corinthi arce Macedonum præsidium ejecerat, Persæo, quem Antigonus præsidio præfecerat occiso. In posterum dehinc omne tempus Romanorum socii Achæi appellati sunt, nempe qui ad omnia rerum momenta se promptos et alacres præstitere. Nam et in Macedoniam cum Romanis contra Philippum penetrarunt, et susceptæ in Ætolos expeditionis comites fuere, tertio contra Antiochum et Syros cum Romanis dimicarunt. (4) Et Macedonico quidem atque Antiochi bello interfuerunt unam Romanorum amicitiam secuti, cum Ætolis vero jam pridem simultates proprias exercuerant. Deinde Nabidis tyrannide, cujus intolerabilis fuerat crudelitas, sublata Spartam Achæi in ordinem statim redactam Achaico concilio subjecerunt, (5) rebusque per severissima judicia repetitis mox urbis muros demoliti sunt. Spartæ quidem muri Demetrio ac deinde Pyrrho oppugnantibus olim tumultuario opere exstructi fuerant; Nabis postea tyrannus tales faciundos curavit, ut nihil omnino ad eorum firmitatem desideraretur. Eos itaque muros tunc Achæi dejecerunt, et Spartanorum liberis interdicta quam legibus Lycurgus sanxerat disciplina, eadem qua Achæorum puberes uti jusserunt. (6) Verum hæc a me plenius exponuntur in eo qui Arcadum rebus attributus est libro. Lacedæmonii quum Achæorum imperata graviter ferrent, Metellum Romanorum legatum et ejus collegas appellarunt. Missi hi fuerant non ut Philippo bellum indicerent, cum quo rite fuerat pax perpetrata, sed ut de criminibus quæ a Thessalis et quibusdam Epirotis Philippo objiciebantur cognoscerent. (7) Revera autem Philippus cum ipso Macedonum robore a Romanis jam dejectus fuerat. Pugnans enim ad Cynoscephalas non omnino quidem victus a Flaminio et Romanis erat; at tamen pro viribus dimicans ipse ille Philippus ita prœlio inferior fuit, ut et exercitus sui majorem partem amitteret et ex urbibus quas bello ad deditionem in Græcia compulerat, præsidia educere pro fœdere cum Romanis adigeretur. (8) Pacem quidem non tam eventu utilem, quam nomine decoram precibus atque etiam pretio ab Romanis impetravit. Macedonum certe bellicam gloriam et imperii magnitudinem Philippo Amyntæ filio regnante partam, alterius Philippi temporibus pessum ituram divinitus his versibus prædixerat Sibylla: (9) Emathiæ populi, Argeadæ quis gloria reges, commoda nunc pariet regnans, nunc damna Philippus, Namque duces major populis atque urbibus amplis, imponet; sed enim Hesperiis domitus minor armis mox etiam Eois illustres perdet honores. Romani enim, qui ad occasum Europæ inhabitant, Macedonum regnum everterunt, et sociorum Attalus * ex Mysia exercitus: ad ortum autem solis magis vergit Mysia. CAPUT IX. _ Metellus de Achæis dicto non audientibus querelas ad senatum defert — Lacedæmonii in senatu Achæos criminantur — Romani mittunt qui inter Achæos et Lacedæmonios disceptent — muri Spartæ reficiuntur — Romani Lacedæmoniis faventes Achæis varie adversantur. _ Metellus tunc ceterique legati non esse Achæorum et Lacedæmoniorum querelas contemnendas censuerunt. Quare ab Achæorum magistratibus dari sibi concilium postularunt, quo scilicet pro concione jure æquiore cum Lacedæmoniis agendum Achæis persuaderent. At enim illi pernegare aut illis, aut aliis quibusvis concilium se daturos, qui de qua re missi essent senatus Romani decretum non attulissent. Metellus et collegæ, quod Achæi se dicto audientes non præbuerant, durius accepere, ac Romam reversi multa de illis neque omnino vera omnia ad senatum detulerunt. (2) Sed invidiosius multo Achæos criminati sunt Areus et Alcibiadas, Lacedæmonii illi quidem apud suos existimatione summa, sed in Achæos iniquissimi. Nam quum eos Nabis ejecisset, apud Achæos exularant; moxque ab iisdem, Nabide mortuo, in patriam contra populare Lacedæmoniorum decretum reducti fuerant. Verum ii ipsi tunc in senatum Romanum intromissi in magnam invidiam Achæos vocarunt. Quare illis Achæi simulatque Romam abierant, in concilio capitis mulctam irrogant. (3) Romani Appium [Claudium] et alios legatos miserunt, qui inter Achæos et Lacedæmonios disceptarent. Sed minime futurus erat eorum adventus Achæis gratus. Secum enim illi Areum et Alcibiadan, quos hostes Achæi judicaverant, habebant. Illud autem homines multo gravius offendit, quod in Achæorum conventu Romani iracundius et minime ad persuadendum accommodate verba fecerunt. (4) In eo conventu erat Lycortas Megalopolitanus, Arcadum facile princeps, et qui amicitia Philopœmenis fretus animum paulo elatiorem ad sententiam dicendam afferebat. Is causam Achæorum summa libertate dixit et Romanos etiam oratione sua nonnihil pupugit. Legati Lycortæ dicta quasi illudentes pro nihilo habere; quin Areum et Alcibiadan sententia sua nihil grave in Achæos commisisse declararunt; et Lacedæmoniis ut Romam legatos mitterent concesserunt, contra quam inter Achæos et Romanos convenerat. Decretum enim fuerat publice ab Achæorum concilio legatos ad senatum Romanum esse mittendos, atque interdictum ne qua ex Achæorum consessu civitas privatam legationem moliretur. (5) Missa etiam ab Achæis contraria legatio est. Quum multis utrinque disceptationibus in senatu res agitata fuisset, eosdem iterum legatos Romani misere ejusque legationis principem eundem Appium cum liberis mandatis de Achæis et Lacedæmoniis, quod visum esset, statuendi. Hi et quos Achæi exilio multaverant Spartam reduxerunt, mulctamque remiserunt iis qui, quod ante causæ cognitionem discessissent, ab Achæis injuriarum erant damnati. Ac Lacedæmonios quidem ab Achaico concilio non liberant, sed capitis judicia penes exteros illis esse volunt, de ceteris criminibus et accusare illos et accusari in Achaico concilio posse. Novo denique murorum ambitu Spartanum oppidum muniendum curarunt. (6) Recepta exules Lacedæmonii patria consilia sua ad Achæos exagitandos omnia contulerunt: quocirca hoc se illos pacto probe ulcisci posse sperantes, Messeniis iis, qui ejus conjurationis, qua Philopœmen occisus fuerat, participes fuisse judicati fuerant eamque ob causam exilio ab Achæis mulctati erant, iis, inquam, et Achæorum præterea exulibus persuasere, ut Romam querelas ad senatum deferrent: quibuscum et ipsi profecti reditum iis pararunt. Favente enim summo studio Lacedæmoniis Appio, Achæorum vero causam acriter impugnante, ea facile decreturus erat senatus quæ maxime voluerunt Messenii et Achæi exules. Missæ itaque Athenas et in Ætoliam literæ, quibus imperabant Romani, ut Messenios et Achæos exules in suas quosque patrias restituerent. (7) Vehementer hæc res animos Achæorum commovit, præsertim quum se et ante injuriosius a Romanis tractatos intelligerent, et sua in Romanos pristina merita non fuisse qua sperarant gratia excepta viderent, quum, qui contra Philippum, Ætolos, Antiochum egregiam Romanis operam navassent, jam exulibus et iis hominibus qui incestas manus haberent postponerentur; imperata tamen nihilominus sibi facienda ac tempori parendum duxerunt. CAPUT X. _ Proditionis patriæ varia exempla apud plures gentes enumerantur — Achæi per Callicratem proditi Romanis obnoxii redduntur. _ Atque ea quidem perditissimorum hominum perversitas, qui patriam et cives suos hostibus vendere nihil verentur, Achæis quoque erat exitio futura. Neque vero scelus hoc, ut semel in Græcia usurpari cœptum est, ullum finem reperit. Dario primum Hystaspis filio in Persis regnante Ionum res afflictæ prope sunt, classe prodita ab omnibus Samiarum triremium præfectis, undecim duntaxat exceptis. (2) Post oppressos Ionas subegerunt Eretriam Persæ, quum civitatis ejus principes Philagrus Cyneæ filius et Alcimachi Euphorbus, patriam suam hostibus prodidissent. Xerxi in Græciam irruenti Thessaliam Aleuadæ, Thebas Attaginus et Timagenidas Thebanorum primores prodiderunt. Peloponnesiaco bello, quod inter Athenienses et Spartanos gestum est, Agidi Lacedæmoniorum duci Xenias Eleus Elin ipsam tradere est aggressus. (3) Lysandro dehinc qui hospites appellabantur, donec patrias proderent Lysandro suas, quiescere nunquam potuerunt. Philippo vero Amyntæ filio ad Græciæ imperium adspirante unam invenias proditionis immunem Spartam, ceteras Græcorum urbes non magis pestilentia superiorum temporum, quam proditiones deleverunt. Alexandri felicitas effecit ut nullum magnopere insigne proditionis exemplum, quo res ejus adjutæ fuerint, possit commemorari. (4) Post Græcorum ad Lamiam cladem quum Antipater festinaret in Asiam transmittere, conversisque ad illud bellum opibus facile videretur Atheniensibus pacem daturus, quod rationibus suis minime alienum putabat si Athenas ipsas atque adeo universam Græciam liberam esse sineret, Demades et alii consiliorum socii homini a sententia oratione sua deducto nihil mite aut benignum in Græcos cogitandum persuaserunt; quin quum Atheniensem populum vehementer perterrefactum viderent, et Athenis et aliis urbibus ut Macedonum imponerentur præsidia auctores fuere. (5) Confirmat orationem meam rerum eventus. Athenienses enim etsi magnam acceperant in Bœotiis finibus cladem, bis mille ex acie sua captis, mille occisis, non continuo tamen Philippi imperata fecerunt: ad Lamiam vero ducentis ferme ac nihilo pluribus militibus amissis, Macedonibus succubuere. Atque ita nullis temporibus hæc proditionum pestis Græciæ desiit negotium facessere. Achæos quidem tum Callicratis Achæi hominis perfidia Romanis parere coegit. Initia tamen malorum omnium Achæis Persei regis et Macedonici imperii exitium importarunt. (6) Nam quum Perseus ictum cum Romanis a Philippo patre fœdus violasset et * * regem Sapæorum (quorum facit in iambicis carminibus mentionem Archilochus) Abrupolim exercitu adortus populi Romani socios sedibus expulisset suis, (7) et Romani ulti Sapæorum injurias Perseum ipsum totumque ejus regnum in potestatem suam redegissent, missi a Romano senatu sunt decem legati ad Macedoniæ res, uti in rem suam foret maxime, ordinandas. Eos, quum in Græciam venissent, omni obsequii et ad assentationem appositæ orationis genere Callicrates circumvenire aggressus, ex illis etiam unum ad justitiam tuendam minime propensum sibi prorsus conciliavit et in Achæorum consilium pertraxit. (8) Is in conventu criminose queri cœpit, a potentioribus Achæis pecunia et aliis studiorum significationibus contra Romanos Perseum adjutum; postulare ut capitalis rei damnarentur; se damnatos demum suo quemque nomine indicaturum. Id enimvero periniquum universæ concioni videri; contendere, ut quos diceret Perseo favisse palam nominaret; jus omnino non esse quemquam condemnari cujus nondum esset nomen delatum. (9) Ibi Romanus, quum ab omnibus ejus postulatio coargueretur, ex composito nominare non dubitavit omnes qui prætores Achæorum exercitus duxissent; et omnes affirmare eam noxam commisisse, quod Macedonum Persei partes fovissent. Hæc ille dixit a Callicrate subornatus. Tunc Xenon non minimæ inter Achæos auctoritatis vir: «Quod ad hoc, inquit, crimen attinet, ipse etiam Achæorum copiis præfui; sed neque ulla unquam Romanos in re læsi, neque ulla mihi omnino fuit cum Perseo amicitia; atque hujus quidem criminis vel in Achæorum conventu, vel inter ipsos Romanos non dubitarim judicium sustinere.» (10) Hoc a Xenone dictum ex innocentiæ conscientia statim arripuit Romanus tanquam accommodatum fraudi suæ consilium. Quare quoscunque studii in Perseum Callicrates accusarat, eos omnes Romam ad causam dicendam mitti imperat. Novum id fuit et inusitatum Græcis. Neque enim vel potentissimi Macedonum reges, Philippus Amyntæ filius, aut Alexander, adversarios unquam suos e Græcia in Macedoniam disceptandi causa mitti postularunt; sed facile passi sunt, quibus de rebus ambigeretur ab Amphictyonibus cognosci. (11) At Romani tunc Achæorum quemcunque, cujus modo nomen Callicrates detulisset, nocentem innocentemve, Romam edicto suo deduci imperarunt. Fuerunt qui deducti sunt plures fere quam mille: quos Romani quasi Achæorum præjudicio damnatos in publicas custodias per Hetruriæ oppida diviserunt. Alios deinde super alios ab Achæis missos legatos et deprecatores nihili omnino fecerunt. (12) Post septimum ac decimum demum annum trecentos ferme viros vel eo etiam pauciores, qui ex omni Achæorum numero reliqui erant in Italia, dimiserunt, satis jam eos pœnarum dedisse rati. At eos qui effugere conati sunt vel ex ipso itinere antequam Romam perducerentur, vel ex iis in quas relegati fuerant urbibus, a fuga retractos nulla accepta excusatione capitali supplicio affecerunt. CAPUT XI. _ Gallus a Romanis judex in Græciam missus plures civitates a conventu Achæorum disjungit — de Atheniensium et Oropiorum contentionibus — Achæi Oropiis opem ferre decernunt. _ Miserunt rursus Romani senatorium virum in Græciam: nomen ei erat [Sulpicius] Gallus; missus autem erat ad dirimendas inter Lacedæmonios et. Argivos de finibus controversias. Is multa in Græcum nomen et dixit et fecit insolenter et plane utramque civitatem ludibrio habuit. (2) Nam quæ rerum gestarum gloria aliquando floruerant urbes, quæque de agrorum finibus magno et diutino bello certaverant, eas hic dignas non putavit, quarum causam cognosceret, quum et Philippum antea Amyntæ filium disceptatorem habuissent; sed eam Gallus cognitionem ad Callicratem impurissimum hominem cunctæque Græciæ perniciem rejecit. (3) Præterea quum Ætoli e Pleurone ad eum venientes sejungi se ab Achæorum concilio postulassent, eis permisit ut suis propriis auspiciis legatos Romam mitterent. Est vero senatus auctoritate eorum ab Achæis defectio comprobata; et [Sulpicio] Gallo ante erat mandatum, ut quam posset plurimas civitates ab Achæorum conventu disjungeret; quod ille impigre effectum reddidit. (4) Interea quum Athenienses egestate potius, quam libera voluntate impulsi sociam civitatem Oropum diripuissent, nempe qui Macedonico bello rebus accisis Græcorum jam prope omnium essent egentissimi, ad senatum Romanorum confugiunt Oropii. Qui quum injuriam factam illis censuisset, Sicyonios jussit ab Atheniensibus multam petere, quanti scilicet illatam Oropiis injuriam ipsi æstimassent. (5) Sicyonii, quum diem judicii non obissent Athenienses, multam illis talentûm quingentorum irrogarunt. Athenienses ad senatum Romanum provocarunt; cujus decreto omnis ea multa ad centum duntaxat talenta redacta est; quod ipsum etiam non est persolutum. Quin Oropios tum promissis, tum muneribus delinitos ad tale fœdus adduxerunt Athenienses, ut obsidibus datis præsidium intra oppidum acciperent; ea tamen lege, ut si novæ de Atheniensibus inciderent querelæ, hi et præsidium quod imposuissent ultro deducerent, et obsides redderent. (6) Non ita multo post a præsidiariis nonnullis in oppidanos injuriæ factæ. Quocirca legatis Athenas missis contendebant Oropii, ut ex pacto convento et præsidium deduceretur et obsides redderentur. Neutrum se facturos esse Athenienses responderunt: non enim esse publicas illas populi injurias, sed paucorum qui in præsidio eo fuissent; et illos quam commeruissent pœnam suscepturos. (7) At Oropii Achæorum auxilium implorarunt. Quod quum illi ferendum non censerent, amicitiam quæ sibi cum Atheniensibus intercedebat veriti, Menalcidæ, homini Spartano quidem, sed qui tunc copiis Achæorum imperabat, decem talenta se daturos pollicentur, si Achæorum sibi auxilium præsto ut esset effecisset. Menalcidas quum sciret, magnas esse propter Romanorum amicitiam inter Achæos Callicratis opes, cum illo æqua parte precium communicare pollicetur. (8) Ita conjunctis studiis efficiunt, ut Oropiis adversus Athenienses auxilium decernatur. ld quum renuntiatum Atheniensibus a quopiam esset, quanta maxime potuerunt celeritate Oropum adorti prædæ superioris reliquiis, si quæ forte supererant, asportatis, præsidium deducunt. Achæis, quum serius quam oportuerat auxilium misissent, persuadent Menalcidas et Callicrates, ut Atticam terram hostiliter invadant. Verum quum et ex aliis Graciæ partibus et e Lacedæmone ad hostem repellendum auxilia convenissent, exercitum Achæi suum domum reportarunt. CAPUT XII. _ Menalcidas Lacedæmonius perfidia superat Callicratem — Diæi fraude bellum inter Lacedæmonios et Achæos conflatur, ad quod componendum senatus Romanorum legatos mittit. _ Ab Oropiis autem, etsi nulla ex parte ad eorum salutem quicquam profecerat Achæorum societas, promissum tamen Menalcidas pretium exegit. Quo ille accepto alienum omnino rationibus suis putavit, quæstus participem Callicratem facere. Quare hominem primum exspectationibus eludere, mox dolo circumvenire; postremo aperte etiam fraudare aggressus est. (2) Quæ res vetus illud verum esse declaravit: Et ignis est alio magis qui urat igne, lupisque sævior lupus est aliis, et accipiter ocius accipitre volat, si Callicratem ipsum immaniorem ante alios sui temporis omnes superavit perfidia Menalcidas. Callicrates, uti homo erat cujusvis lucri cupidus, quum gratis habere se susceptas cum Atheniensibus inimicitias permoleste ferret, Menalcidan jam abeuntem magistratu capitis apud Achæos arcessivit; crimini dabat, legatione apud Romanos contra Achæos functum ac operam enixe dedisse, ut Spartanos ab Achæis abduceret. (3) Ibi Menalcidas quum se in fortunarum omnium discrimen deductum videret, Diæo homini Megalopolitano successori suo in magistratu Achaico, ex Oropica illa pecunia talenta elargitur tria. Hoc ille devinctus munere invitissimis etiam Achæis Menalcidan capitis periculo erat exempturus. Ea res quum Diæo apud Achæos publice ac privatim magno esset probro, avertendæ ille invidiæ causa ad majorum negotiorum cogitationes et secundarum rerum spem Achæorum animos erigit. Quare talem fraudem est commentus. (4) Lacedæmonii suas de finibus agrorum controversias ad Romanum senatum detulerant; senatus omnia omnium rerum præterquam capitis judicia ad Achæorum conventum rejecerat. At Diæus gratioso mendacio multitudinis animos mulcens judicio Achæorum capitis etiam crimina de Spartanis permissa comminiscitur. (5) Et Achæi quidem quum ei fidem habuissent, de Spartanorum capitalibus causis judicia fere facere aggressi sunt. Recusabant Lacedæmonii, et mendacii Diæum arguentes rursus Romanum senatum ea de re per legatos consulturi erant. At Achæi hoc ipsum arripere et in crimen vocare, quum dicerent, earum urbium quæ secum facerent nullam omnino sui esse juris, aut posse earum aliquam privatim sine publico universi concilii decreto Romam legatos mittere. (6) Ex his concertationibus belli causæ inter Achæos et Lacedæmonios exstitere. Satis intelligebant Lacedæmonii multo se esse Achæis opibus inferiores. Quare dimissis per urbes quæ Achaicæ ditionis erant, ad ipsum etiam Diæum privatim legatis, bellum deprecabantur. A civitatibus idem omnibus responsum tulere, quum jam prætor suus ut juventutem armatam educerent denunciarit, oportere se dicte audientes esse; prætor ipse Diæus non Spartæ aiebat se, sed iis qui ejus civitatis otium turbarent bellum illaturum. (7) Ac rogante senatu quotnam esse putaret otii et tranquillitatis hostes, optimatum ille Spartanorum viginti quattuor nomina edidit. In ea rerum trepidatione probata est Agasisthenis sententia, hominis clari etiam prius et honorati, sed ad cujus laudes ex hoc ipso civibus suis dato consilio magnus accessit cumulus. Persuasit illis ipsis primoribus quos Diæus Achæis dedi postularet, ut voluntario exilio belli in patriam suam conflati incendium restinguerent; futurum enim ut, si Romam confugerent, primo quoque tempore a Romanis restituerentur. (8) Quum itaque exilii causa solum illi vertissent, per speciem a Spartanis in judicium vocati sunt et capitis damnati. Miserunt et Achæi Romam Callicratem et Diæum, qui in senatu contra Spartanos exules causam dicerent; et Callicrates quidem in itinere morbo interiit; nec scio fueritne, si Romam pervenisset, emolumenti aliquid Achæis allaturus, an nova inter illos majorum malorum semina sparsurus. Diæus vero et Menalcidas ubi Romam pervenerunt, quum multa ultro citroque per altercationem contumeliosius inter se jactata dixissent audissentque, (9) postremo respondit senatus, legatos in Græciam venturos qui de quibus inter se dissiderent Lacedæmonii et Achæi rebus cognoscerent. Legati ex urbe otiosius iter fecerunt. Quocirca tantum interfuit spatii, ut interea Diæus Achæos, Menalcidas Spartanos dolo circumvenire potuerint. Ille Achæis persuasit, Romanorum decreto Spartanos in Achæorum officio ac potestate fore: contra Lacedæmonios in eam sententiam adduxit Menalcidas, ut crederent a concilio se jam Achæorum sejunctos atque liberatos Romanorum decreto esse. CAPUT XIII. _ Achæi exercitum conscribunt contra Spartam Damocrito duce — Lacedæmonii pugnam conserunt cum Achæis et fugantur — Damocritus proditionis accusatus aufugit — Diæi, ducis Achæorum, callidum facinus in Lacedæmonios — Menalcidas, dux Lacedæmoniorum, urbe Iaso capta, odium civium incurrit et vitam veneno finit. _ Hæ controversiæ in causa fuerunt, ut renunciato novo jam prætore Damocrito Achæi exercitum conscriberent et contra Lacedæmonios arma caperent. Eodem ferme tempore Metellus consul Romanorum exercitum in Macedoniam transportavit. Bellum enim ei decretum fuerat contra Andriscum Persei filium novas in Romanos res molientem. Ac Macedonicum quidem bellum facile prosperos ex Romanorum sententia successus erat inventurum, (2) Metellus autem iis, quos miserat senatus Romanus, in Asiam cum imperio, persuadet ut, priusquam transmittant, cum ducibus Achæorum congressi edicant, ne bellum contra Lacedæmonios susciperent, atque ut omnino exspectarent legatos eos qui a senatu mitterentur arbitri inter Achæos et Lacedæmonios futuri. (3) Mandata illi quidem ad Damocritum et Achæos detulerunt, quum jam illi contra Lacedæmonios exercitum ducerent; quare quum nihil sane se ulla oratione contra Achæorum pervicaciam profecturos intelligerent, in Asiam perrexerunt. Ipsi quoque Lacedæmonii animi elatione magis quam viribus subnisi cum suis copiis hosti occurrerunt, satis illi quidem habituri suos si fines defendere possent. Prœlio mox superati quum circiter mille et ætate et viribus florentes milites occubuissent, intra mœnia se reliqui effusissima fuga recepere. (4) Quodsi hostem persequi maturasset Damocritus, eodem tempore Achæi quo fugientes Lacedæmonii apertis introrumpere potuissent portis Spartæ: verum ille et tunc canere jussit receptui et exinde se ad excursiones et agri populationes convertit, non circumsedit urbem. (5) Is reportato domum exercitu majestatis damnatus est ab Achæis, multa quinquaginta talentûm irrogata. Eam quum unde solveret non haberet, clanculum e Peloponneso aufugit. In Damocriti locum prætor renunciatus est iterum Achæorum suffragiis Diæus. Ad eum quum legatos rursus misisset Metellus, res ita convenit, induciæ ut inter Achæos et Spartanos essent usquedum adessent qui disceptandi causa a Romanis missi fuerant. (6) Callidum interea aggreditur in Lacedæmonios Achaicus prætor facinus. Oppida omnia, quæ in orbem Spartæ finitima erant, ad Achæorum amicitiam pellicit et ea præsidiis firmat, ut unde erumperent quove se reciperent contra Spartanos castella haberent Achæi. (7) Decreverant et Lacedæmonii imperium Menalcidæ, qui etsi Lacedæmonios ad extremam tum reliquarum copiarum, tum vero pecuniæ inopiam redactos intelligebat, præsertim vero quum neque coli neque seri ager potuisset, educto tamen violata induciarum fide exercitu, Iasum oppidum, quod intra Laconiæ quidem fines erat, sed ad Achæorum ditionem pertinebat, subito impetu captum diripit. (8) Sic Menalcidas, conflato rursum inter Lacedæmonios et Achæos bello, quum se partim civium criminationibus expositum videret, partim nullam eis a se in præsenti periculo afferri salutem posse animadverteret, epoto pharmaco ipse sibi mortem conscivit. Hunc Menalcidas vitæ exitum habuit, vir ut in Lacedæmoniorum tunc imperio minime omnium prudens, sic dum Achæorum rebus præfuit, singulari perfidia. CAPUT XIV. _ Ex legatis Romanis Orestes Achæis senatus mandata denuntiat — Achæi his permoti Spartanos Corinthi degentes hostiliter comprehendunt — Critolaus, Achæorum dux, Romanis bellum inferre cupiens eorum legatos eludit — Critolaus et Pytheas sollicitant Achæos ad bellum contra Spartam et Romanos suscipiendum — Romani Mummium consulem contra Achæos mittunt. _ In Græciam tandem pervenere Roma simultatum inter Lacedæmonios et Achæos disceptatores, quorum princeps Orestes fuit. * * et magistratus Achaiæ civitatum singularum ad se vocavit et inprimis Diæum. Qui quum convenissent ubi deverterat Orestes, renuntiavit senatum censere, neque Lacedæmonios neque Corinthum ipsam Achæis contribuere se debere; Argos præterea, Heracleam quæ ad Œtam est, Orchomenios Arcadici nominis, ab Achæorum concilio sejungendos: neque enim his esse populis ullam cum Achæis cognationem, et eas civitates cœpisse cum illis serius facere. (2) Hæc dum Orestes exponeret, Achaici magistratus prius etiam quam ille perorat e deversorio Orestis exsiluerunt, et convocarunt ad concionem Achæos. Hi, cognita Romani senatus sententia, repente in Spartanos eos qui forte Corinthi erant impetum fecerunt; ac corripuit quemcunque vel certo nossent esse Lacedæmonium, vel ex tonsura, calceatura, veste aut nomine Lacedæmonium esse suspicarentur, quosdam etiam qui se in Orestis deversorium fuga jam proripuerant, etiam inde summa vi extrahere nitebantur. (3) Legati furorem illum compescere conati monere identidem et queri, ab ipsis prioribus injuria se et contumelia lacessitos. Paucis post diebus Lacedæmonii omnes, qui deprehensi captique fuerant, in carcerem ab Achæis conjecti, dimissis iis quos non esse Laconici nominis constitisset. Missi deinde Romam et alii primores Achæorum et Thearidas legationis princeps. Ii quum in via aliis legatis a Romanis eadem de causa post illam Orestis legationem missis obvii facti essent, pedem retulerunt. (4) Jam Diæus imperii sui tempus expleverat; in ejus locum ab Achæis creatus est Critolaus. Huic acris et inconsiderata incesserat cupiditas cum Romanis bellandi. Quocirca quum novi jam adessent a Romanis missi arbitri, occurrit illis quidem ad Tegeam Arcadiæ urbem; ne vero in publico Achæorum concilio mandata exponerent, arte cavit. Nam legatis quidem audientibus per nuntios edici concilium jussit, clam vero per literas conciliariis denuntiavit: concilii diem ne obirent. (5) Conventu in diem dictam frustra exspectato se plane elusos esse a Critolao Romani intellexerunt, præsertim vero quum aliud ille juberet legatos certum et statum concilium in mensem sextum exspectare: ad se quod attineat, se de rebus Achæorum publicis privata cum illis colloquia habiturum esse negavit. Legati igitur quum elusos se cognovissent, domum redierunt. Critolaus deinde edicto Corinthum concilio Achæis pro concione persuadet, Spartanis bellum inferant atque ut aperte contra Romanos arma capiant. (6) Regem quidem vel civitatem quampiam suscepto bello male rem gerere, genii cujuspiam invidia magis quam belligerantium culpa contigit: audacia vero cum imbecillitate conjuncta est furor potius quam infortunium nominanda; id quod Critolao etiam atque Achæis obfuit. Præterea incitavit vehementer Achæos Pytheas Bœotorum magistratus, Thebanis ultro profitentibus belli se contra Romanos gerendi socios fore. (7) Pecuniam autem ut primum Phocensibus penderent Metellus Thebanis imperarat, quod in eorum fines armati excurrerant; alteram item multam Eubœensibus, quod agrum eorundem Eubœensium populationibus evastassent; tertiam Amphissensibus debere Thebanos pronunciarat, quod eorum sub messis tempus frumenta desecuissent. Romani et ex legatorum quos in Græciam miserant oratione et Metelli ex literis edocti quæ egissent Achæi, eorum injurias esse persequendas censuerant. Creatus tum jam consul fuerat Mummius; huic igitur ad bellum Achæis inferendum classis et pedestres copiæ sunt decretæ. CAPUT XV. _ Metellus Achæis veniæ et pacis conditiones fert — Critolaus et Achæi, illis repudiatis, bellum capessunt — Achæi prœlio superantur et Critolaus perit — Diæus, Achæorum dux, bellum continuat — Metellus Thebas et Megaram capit. _ Metellus ubi rescierat Mummium et cum eo exercitum adversus Achæos profectum adventare, omni studio contendebat bello finem imponere ante Mummii in Græciam adventum. (2) Per nuntios itaque Achæis edicit, ut Lacedæmonios et alias omnes civitates quas Romani dixissent, ab Achaici consessus officio discedere æquo animo ferrent; id si facere non recusassent, pristinæ in Romanos contumaciæ veniam pollicebatur. Eodem tempore ex Macedonia per Thessaliam præter Lamiacum sinum exercitum ducit. At Critolaus tantum abfuit ut ullam orationem, quæ ad concordiam spectaret, admitteret, ut Heracleam recusantem cum Achæis censeri circumsessam tenere ausus fuerit. (3) Quum audisset tamen de speculatoribus Metellum exercitu Sperchium amnem transisse, Scarpheam (Locrorum ea urbs est) confugit, neque, quum posset in iis quæ sunt inter Heracleam et Thermopylas angustiis consistere, Metellum ausus est exspectare, sed tanto pavore consternatus est, ut ne ex ipsa quidem loci commoditate in meliorem se spem erigere potuerit; quum ex eo tamen loco Lacedæmonii contra Persas, et contra Gallos Athenienses præclara dedissent virtutis documenta. (4) Fugientes priusquam Scarpheam se reciperent Metellus assecutus, maximum eorum numerum cecidit; vivi haud minus mille capti: at Critolaus neque vivus uspiam post pugnam, neque inter cadavera est repertus. Quodsi forte in cœnosam maris sub Œta monte paludem se demisit, mirum nihil fuit cæca et profunda voragine absorptum prorsus evanuisse. (5) Sed alia etiam de ejus morte conjici possunt. Interim Arcadum cohors lectissimorum hominum circiter mille, qui cum Critolao ad bellum exierant, Elateam in Phocidem contenderunt. In eam urbem quum propter veterem nescio quam cognationem recepti fuissent, paulo post, Critolai et Achæorum clade cognita, eos inde Phocenses excedere jusserunt. (8) In Peloponnesum retrocedentes in Metelli et Romanorum exercitum ad Chæroneam inciderunt. Ibi ad internecionem cæsi divinitus scelere suo dignas dedisse pœnas videri possunt, eo potissimum loco a Romanis oppressi quo Græcos cum Philippo Macedonum rege acie dimicantes deseruerant. (7) Tum Achæorum imperium ad Diæum rediit; qui quod Miltiades Atheniensis ante pugnam Marathoniam fecerat imitatus, vocatis ad libertatem servis et ad arma omni militari ætate Achæorum et Arcadum conscripta, exercitum contraxit ex collectitia ingenuorum pariter et servitiorum turba, equitum ferme sexcentorum, gravis armaturæ peditum quattuordecim millium. (8) Ibi jam ad ultimam vecordiam Diæus processit; qui quum ante oculos prope haberet omnem Achæorum superiorem apparatum adversus Metellum et infelicem Critolai pugnam, ex illo tamen delectu ad quattuor millia hominum selegit, eosque duce Alcamene Megaram misit, quo et urbi præsidio essent et Metello in Peloponnesum jam invadenti obsisterent. (9) Metellus vero quum lectissimam Arcadum cohortem ad Chæroneam stravisset, motis castris Thebas contendit. Thebani enim cum Achæis Heracleam copiis obsederant eorumque in prœlio ad Scarpheam fuerant socii. Metello jam appropinquante Thebanæ mulieres et cujusvis ætatis viri urbe relicta partim per Bœotiæ agros et oppida palantes sunt dilapsi, partim in montium juga confugere. (10) Vacuam urbem ingressus imperator Romanus neque deûm templa exuri, neque domos everti passus est; edicto etiam cavit, ne quis e ceteris Thebanis vel occideretur, vel fugiens caperetur, at Pytheam, si captus fuisset, ad se duci jussit. Et is quidem statim inventus et ad Metellum perductus, merito affectus est supplicio. Quum jam prope ad Megaræ mœnia Romanus accederet, non sustinuit Alcamenes, sed cum præsidiariorum manu ilico Corinthum in Achæorum castra confugit. (11) Megarenses urbem suam sine certamine Romanis dediderunt. Metellus ubi primum Isthmum attigit, etsi prospere ei omnia evenerant, ad pacis tamen conditiones ultro Achæos invitabat. Vehementius enim sollicitabat eum utriusque belli, tam Macedonici quam Achaici, conficiendi spes. Hujus quominus fieret voti compos, Diæi stultitiæ plenum consilium obstitit. CAPUT XVI. _ Mummii cum Oreste adventus ad Isthmum — Achæi Romanos aggressi fugantur — Diæi factum dissimile facto Callistrati — Diæus se veneno conficit — Mummius Corinthum capit et evertit — civitatum Græcarum magistratus constituit — illis Romani postea pristinum statum reddunt et Achaiæ præsidem mittunt. _ Dum hæc aguntur, Mummius Orestem, qui ante inter Achæos et Lacedæmonios arbiter fuerat, secum habens mane ad exercitum Romanum pervenit. Et Metello quidem cum suis copiis in Macedoniam amandato ad Isthmum ipse substitit, donec universum agmen coegisset. Fuit militum numerus equites ter mille et quingenti, peditum viginti tria millia. Præsto fuerunt Cretenses sagittarii, et e Pergamo quæ supra Caicum est ab Attalo missam manum adduxit Philopœmen. (2) Sociorum quosdam ex Italia et auxilia Mummius duodecim ante castra stadiis collocavit ad excubias ibi agendas. Achæi, quum Romani præ nimia fiducia custodias minus diligenter agerent, adoriuntur hos circa primam vigiliam eorumque multos occidunt, plures loco pulsos usque in castra persequuntur, scuta fere quingenta ceperunt. Hoc elati successu Achæi priores pugnam poscere sunt ausi. (3) Verum ubi Mummius in hostem aciem direxit, Achæorum equitatus ad primam Romanorum equitum contra quos steterat impressionem in fugam se dedit. Sustinuit gravis armatura primum Romani peditatus congressum, etsi animos non mediocriter fregerat subita illa equitum fuga; et sola quidem audacia longe impares numero, et jam dimicando fatigati restiterunt tamen, quousque mille hominum lectissimorum globus e transverso in latera invaserunt; tunc enim ex omni parte effusissimam fugam fecere. Quodsi Diæus ab adverso prœlio Corinthum se recepisset eodemque dispersas suorum reliquias coegisset, potuissent fortasse Achæi a Mummio, præsertim si ad obsidionem res devenisset belloque mora fuisset injecta, mitius aliquid impetrare. At ille ut primum sui terga hosti vertere cœperunt, recta Megalopolin evasit; in Achæis servandis haudquaquam ea usus animi magnitudine, qua Callistratus Empedi filius olim Atheniensium saluti consuluerat. (5) Is enim in Sicilia ad Asinarum amnem, Atheniensium et eorum qui ejus expeditionis socii fuerant copiis prope ad internecionem deletis, per medios hostes equitibus, quorum ipse dux erat, audacter viam fecit; ac deinde Catinam cum magna suorum parte incolumis elapsus, mox eadem via Syracusas pergens eos opprimere est conatus, qui castra Atheniensium diripiebant. Ibi quinque ex hostium numero cæsis ipse, equo saucio, aliquot letalibus vulneribus acceptis, animam efflavit. (6) Hic igitur, parta et Atheniensibus et sibi insigni gloria, servatisque quibus imperarat equitibus mortem sponte oppetiit. At Diæus, illius virtutem minime æmulatus, amissis Achæorum copiis Megalopolitanis imminentis calamitatis nuntium ipse attulit; ac postremo manu sua uxore, ne captiva in hostium potestatem veniret, occisa, hausto ipse veneno occubuit; et sane uti pecuniæ cupiditate Menalcidæ par fuit, sic propemodum vitæ exitum habuit mortis turpitudine consimilem. (7) Achæi, qui Corinthum post pugnam confugerant, intendentibus se noctis tenebris clam abiere, et cum illis Corinthiorum longe maximus numerus. Mummius etsi apertas videbat Corinthi portas, intrare tamen urbem cunctabatur, quod ne intra muros insidiæ comparatæ fuissent metuebat. (8) Tertio demum post pugnam die Corinthum vi cepit cremavitque; viri omnes trucidati, feminæ et pueri Mummii jussu sub corona venditi; venditi etiam servi quicunque manumissi in Achæorum acie steterant, neque in prœlio ceciderant. Ornamenta et signa admiratione quæque dignissima Romam asportata; quæ vero minoris erant pretii, Attali auxiliorum duci Philopœmeni donata; et hac ipsa etiam ætate apud Pergamenos Corinthiorum spolia visuntur. (9) Aliarum urbium, quæ contra Romanos bellum susceperant, muros Mummius dejecit, arma civibus ademit, priusquam Roma mitterentur quorum consilio in Græciæ rebus ordinandis uteretur. Ubi vero adfuerunt illi, statim omnem e civitatibus popularem administrationem sustulit; magistratus ex censu instituti, tributa Græciæ imposita, locupletibus extra fines suos agri possessione interdictum, concilia singularum nationum, Achaicum, Phocicum, Bœoticum, itidemque in aliis Græciæ partibus, pariter omnia abolita. (10) Non multis post annis Romanos Græcorum misericordia cepit. Quare et prisca concilia sua cuique genti restituta et agros extra fines habere permissum; remissæ etiam quas Mummius civitatibus constituerat multæ. Bœotos enim ille et Eubœenses Heracleotis talenta centum, Achæos Lacedæmoniis ducenta pendere jusserat. Hæc illis civitatibus pecunia omnis a Romanis condonata. Sed mittitur etiamnum in Græciam prætor Romanus; quem Achaiæ, non Græciæ prætorem appellant, quod scilicet Græci subacti erant principatum obtinentibus Achæis. (11) Confectum est Achaicum bellum archontis magistratum Athenis gerente Antitheo, Olympiade sexagesima supra centesimam, qua (de stadio) victor est renunciatus Diodorus Sicyonius. CAPUT XVII. _ Græcia tunc temporis ad summam inopiam redacta — Græciæ sors sub Nerone et Vespasiano — Achaiæ finium et urbium descriptio, primum Dymes — de memorandis Dymes — Atte dæmone — Œbota cursore. _ Atque his quidem temporibus Græcia, jam pridem multis particulatim lacerata et vexata adversis rerum casibus, ad summam inopiam depressa est. Argos, quæ heroicis olim temporibus admodum potens et opulenta fuerat civitas, translato ad Dores regno acerbiorem experiri fortunam cœpit. (2) Atheniensium rempublicam post Peloponnesiaci belli et pestilentiæ cladem respirantem et quasi emergentem rursus, Macedonum potentia paucis post annis erat oppressura. Bœotiis Thebis itidem ex Macedonia Alexandri iracundia exitio fuit. Lacedæmonios Thebani Epaminondæ virtus ac deinde Achæorum arma perculere. Sero tandem et ægre Achæorum imperium quum, quasi ex truncata et majori ex parte arida arbore, surgere conaretur, quominus invalesceret, imperatorum suorum obstitit improbitas. (3) Multis post ætatibus quum ad Neronem Romanorum imperium pervenisset, is Græciæ sine populi Romani detrimento suam reddidit libertatem. Pro ea enim Sardiniam prædivitem insulam ei attribuit. In hoc Neronis factum quum intueor, rectissime mihi videtur Plato Aristonis filius dixisse, gravissima quæque et maxime insignia peccata non esse leviorum aut mediocrium ingeniorum offensiones; sed ab animi præclara quadam indole, vitiosa educatione depravata, proficisci consuevisse. (4) Sed enim non fuit hoc beneficium Græcis ad diuturnitatem stabile. Nam quum imperii gubernacula post Neronem Vespasianus teneret, Græci ad interna bella processerunt; quare eos Vespasianus annuo vectigali imposito Romanis magistratibus iterum parere jussit, quod diceret libertate uti Græcos jam dedidicisse. Et hæc quidem de Achæorum rebus quæ commemorarem habui. 5. Agri fines inter Achæos et Eleos Larisus amnis est; et in ipsa fere fluminis ripa Larisææ Minervæ templum. Abest a Lariso Achæorum urbs Dyme stadia ferme triginta. Hanc Philippus, Demetrii filius, unam ex omnibus Achæorum urbibus dicto audientem habuit; et hanc unam ob culpam Sulpicius (hic quoque dux Romanus) exercitui Dymen diripiendam dedit; Augustus eam postea Patrensibus attribuit. (6) Priscis temporibus Palea est appellata. Hoc quod nunc habet nominis tunc accepit, quum in Ionum adhuc ditione esset. Neque vero satis mihi liquet, utrum a Dyme femina indigena, an a Dymante Ægimii filio sit nuncupata. Quodsi quis forte elegos legerit, qui in Œbotæ statua Olympiæ inscripti sunt, non facile tamen de hujus urbis nomine ambigere possit. Œbotæ enim Dymæo palma de stadio data Olympiade sexta; statua vero in Olympia ex Delphico quodam responso octogesima demum Olympiade est erecta. Ad eum hi versus inscripti: (7) Œniæ Œbotas stadium superavit Achivus, per quem Palea clarius enituit. Verum nihil nominis hæc commutatio, quod scilicet non Dymen, sed Paleam hi versus nominent, quemquam conturbarit. Prisca enim nomina carminibus præ recentioribus apta judicantur, et ea inprimis usurpant Græci poetæ, qui Amphiaraum et Adrastum Phoronidas, Erechthiden Theseum solent appellare. (8) In suburbano Dymes agro ad viæ dexteram Sostrati sepulcrum exstat. Fuit hic indigena adolescentulus, Herculi (ut aiunt) in amoribus, et superstitem illi Herculem ipsum tumulum puero fecisse memorant capillumque inferias misisse. Ætate etiamnum mea imminet terræ aggeri pila cui Herculis signum insistit. Parentare etiam Sostrato populares suos accepi. (9) Habent iidem Dymæi Minervæ ædem et signum valde prisci operis. Aliud etiam apud Dymæos Dindymenæ matri et Attæ dedicatum est fanum. Attes quidem hic quisnam fuerit, de eo nihil omnino arcani invenire potui. Sed Hermesianax elegorum scriptor versibus prodidit, Calai Phrygis filium fuisse et ad sobolem procreandam plane inutilem editum a matre. Quum jam adolevisset, in Lydiam migrasse idem Hermesianax narrat ibique Magnæ Matris cæremonias monstrasse; tanto vero in honore apud Lydos fuisse, ut id moleste ferens Juppiter aprum in Lydorum segetes immiserit; (10) a quo et alii e Lydis et ipse Attes interemptus fuerit. Aliquid quod hinc pendet faciunt Gallogræci Pessinuntis incolæ: sue enim tanquam impura bestia omnino abstinent. Sed hoc non ipsi credunt de Atte, verum alius longe sermo est de eo apud ipsos memoriæ consecratus. Jovem fabulantur per somnum in terram semen profudisse; terram postea absoluto fœturæ tempore genium edidisse qui duplex haberet inguen, alterum maris, alterum feminæ; Agdistin appellatum; deos monstro exterritos virilem ei partem exsecuisse; (11) ex ea amygdalum enatam, cujus quum maturos fructus appetisset Sangarii amnis filia eosque in sinum abdidisset, evanuisse illos quidem, verum puellam gravidam factam puerum enixam; hunc expositum et a capro educatum, quum adolevisset, eximia fuisse et multo quam humana excellentiore pulchritudine: quocirca acri ejus amore captum Agdistin. Quum ad virilem ætatem pervenisset, Pessinuntem eum propinqui sui miserunt, ut regis filiam uxorem duceret. (12) Ibi quum jam nuptiale carmen cantaretur, repente Agdistis interveniens tantum Attæ immisit furorem, ut sibi pudenda præcideret. Hoc item socer ipsius fecit. Agdistin facti in Atten admissi pœnituit. Quare a Jove impetravit ne qua in posterum corporis Attæ pars putresceret aut tabesceret. Hæc de Atte in vulgus prodita. (13) In Dymæorum finibus Œbotæ cursoris ** qui quum primus ex Achæis Olympiæ coronam meruisset neque ullum apud cives suos eo nomine præcipuum honorem esset adeptus, imprecatum Achæis aiunt ne quis ipsorum unquam palmam Olympicam ferret. Exstitit omnino deorum aliquis cui fuit curæ ratam facere eam Œbotæ exsecrationem. Id tum demum resciverunt Achæi, quum se mirantes Olympicarum palmarum compotes fieri nunquam amplius potuisse Delphos ad oraculum miserunt: (14) et tunc quidem, quum et alia in Œbotæ honorem instituissent virique statuam in Olympiam misissent, mox Sostratus Pelleneus in stadio pueros vicit. Et hac etiamnum ætate Achæis athletis solenne, ut priusquam in Olympicum certamen descendant, Œbotæ parentent, ejusque statuæ victores coronam imponant Olympiæ. CAPUT XVIII. _ De Piro amne et urbe Oleno — Patrensium urbe et Glauco amne — Patrensium de Baccho narratio — Patrei stemma — urbs Patræ relicta et ab Augusto Imperatore restituta — de memorandis urbis Patrensium, templo et signo Dianæ Laphriæ — sacris anniversariis Dianæ Laphriæ. _ Stadia ferme quadraginta progressis a Dyme Pirus amnis in mare decurrit, in cujus prope ripa Achæorum urbs Olenus olim incolebatur. Et Herculis sane qui vitam ac res gestas versibus commemorarunt, prope omnes non minimam carminum suorum partem consumserunt in Dexameno Oleni rege et quibus muneribus hospitaliter fuerit ab eo acceptus. Ac parvum certe ab initio olim fuisse oppidum testantur elegi, quos in Eurytionem Centaurum fecit Hermesianax. Insequentibus dein temporibus ex Oleno propter civitatis imbecillitatem Piras et Euryteas se incolas recepisse memorant. (2) Ab amne Piro stadia ferme octoginta distat Patrensium urbs; a qua non procul in mare Glaucus amnis erumpit. Qui de Patrensium antiquitate disserunt, eam regionem primum omnium incoluisse indigenam Eumelum tradunt, et paucis hominibus imperasse. Ad eum ex Attica venisse Triptolemum, a quo et fruges acceperit Eumelus et rationem urbis condendæ; et primam quidem urbem sumto nomine de terræ cultu Aroam appellatam; (3) tum Triptolemo consopito Eumeli filium Anthean ad Triptolemi currum dracones jungere ausum et ex eo frumenta serere, de curru vero excussum diem obisse; Eumelum et Triptolemum de pueri nomine communi consilio a se conditam urbem Antheam nuncupasse. (4) Ædificata est etiam tertia urbs inter Aroam et Antheam, Mesatis dicta. Quæ vero Patrenses prædicant de Baccho, quod intra Mesatin oppidum educatus quodque ibidem Titanum insidiis in omne periculi genus fuerit adductus, nihil sermoni Patrensium adversans, ipsismet Mesatis (_Mesatei?_) nomen exponendum relinquo. (5) Ejectis deinde ab Achæis Ionibus, Patreus Preugenis filius, Agenoris nepos, Achæos edicto vetuit Antheam et Mesatin incolere; Aroes vero pomœrio ampliato veterem oppidi ambitum novo inclusit et Aroen de suo nomine Patras vocavit. Agenor fuit Preugenis pater, Arei filius, Ampycis nepos: Ampyx vero Peliæ filius. Is ab Ægineta, Derito, Harpalo, Amycla, Lacedæmone ordinem gentilitatis ducebat. (6) Hi Patreo natales fuere. Patrenses vero privatim aliquando soli ex Achæis omnibus in Ætoliam transmiserunt, quo Ætolis veteribus amicis adversus Gallos auxilium ferrent. Insigni vero clade pluribus prœliis accepta, fortunis prope omnibus eversi Patras longe maxima pars reliquere præter paucos: ceteri per agrum dispersi, quo se ex terræ cultu recolligerent, oppida præter Patras ipsas incolere cœperunt Mesatin, Antheam, Bolinen, Argyram et Arbam (_?_). (7) Augustus deinde, vel quod ad navium appulsum Patras valde esse appositas judicaret, vel alia quacumque de causa, remigrare omnem illam multitudinem ex illis oppidis Patras jussit. Quin eodem, Rhypis Achæorum urbe funditus eversa, ejus multitudinem traduxit. Et Patrensibus solis ex Achæis omnibus ut sua libertate uterentur concessit; atque cetera in eam civitatem beneficia contulit, quibus a se deductas colonias Romani afficere consueverunt. (8) Est Patrensibus in arce Laphriæ Dianæ fanum; peregrinum deæ cognomen, et ipsum deæ signum aliunde huc deportatum. Calydonem enim atque adeo ceteram Ætoliam quum desolavisset Augustus, quo Nicopolin a se conditam urbem ad Actium promontorium frequentaret incolis, Ætolicum hoc Laphriæ simulacrum Patrensibus datum. (9) Nam quum multa quæ Ætolis et Acarnanibus ademerat signa Nicopolin transportanda curasset, de spoliis Calydonis et alia ornamenta Patrensibus, et hoc ipsum Laphriæ Dianæ signum donavit; quod hac ipsa etiam ætate a Patrensibus in arce colitur. Cognomen deæ inditum a Phocensi homine tradunt: Laphrium enini Castalii filium, Delphi nepotem, priscum Dianæ signum apud Calydonios dedicasse. (10) Sunt autem qui ex eo Laphriæ cognomen exstitisse putent, quod temporis longiore spatio facta esset magis _elaphra_, id est levior, in Calydonios Dianæ ira, quam ante gravissimam adversus Œneum exercuerat. Præfert signum venatricis habitum, ex ebore vero et auro est fabricatum; opifices fuere Naupactii Menæchmus et Soidas, quos Canacho Sicyonio et Callone Ægineta non multo ætate fuisse inferiores conjiciunt. (11) Sacrum quoque Dianæ anniversarium, Laphria, patrio ritu Patrenses faciunt. Viridia ligna, sedecim cubitûm longitudine singula, circa aram in orbem disponunt, postquam intra aram aridissima posuerunt. Adscensum ad aram sub festum diem terra in gradus aggesta faciliorem exstruunt; (12) pompam deæ magnificentissimo apparatu transmittunt; in ea virgo quæ sacerdotio fungitur postrema omnium cervorum bijugo curru invehitur; postero die sacra rite celebrantur magno tum publico tum privato omnium studio. Intra aræ septum viventia animalia conjiciunt, esculentas aves et cujusvis generis victimas, apros etiam, cervos, capreas, nonnulli luporum et ursorum catulos, alii prægrandes et adultas jam feras. In aram ponunt etiam pomiferarum cujusvis generis arborum fructus. (13) Immissis ignibus ursos vidi et alias feras in exteriorem aræ partem flammarum impetu ejectas, nonnullas etiam vi erumpentes: et has quidem e fuga reportatas in rogum reponunt, neque omnino unquam ut a fera quisquam ulla læderetur ipsi aiunt contigisse. CAPUT XIX. _ De Eurypyli monumento et Diana Triclaria — Comætho et Melanippo — Eurypyli arca. _ Est inter Laphriæ Dianæ ædem et aram exstructum monumentum Eurypyli. Hic quisnam fuerit et quam ob causam huc venerit, jam exponam, si prius tamen sub Eurypyli adventum qui fuerit in his locis hominum status enarravero. Tenentibus Aroen, Antheam et Mesatin Ionibus communis sacra fuit area et ædes Dianæ cognomento Triclariæ. Huic quotannis festos dies agitabant et nocturna sacra faciebant Iones. Sacerdotium penes virginem erat usquedum illa nuberet. (2) Accidisse autem aiunt ut, quum hoc fungeretur sacerdotio virgo eximia admodum specie Comætho nomine, ejus amore Melanippus caperetur adolescens, tum ceteris laudibus, tum vero corporis forma æqualium suorum longe præstantissimus. Hic quum amore sibi mutuo puellam devinxisset, uxorem eam a patre sibi poposcit. Enimvero hoc vitium senectutem comitatur, ut juvenibus plerumque quum aliis in rebus adversentur tum in amoribus eorum nihil doloris sentiant. Unde etiam Melanippus tunc, quum amans amantem ducere cuperet, nihil æquum aut mite vel a suis, vel a puellæ parentibus impetrare potuit. (3) Sed enim quantam tum ad hominum jura confundenda, tum ad numinis honores evertendos vim habeat amor, et alia sæpe rerum eventa et Melanippi casus declaravit. Etenim in ipsa Dianæ æde juvenes congressi cupiditatem suam explerunt, ac templo etiam in posterum æque ac thalamo usuri erant. Sed incolas ejus regionis subita Dianæ ira infestavit, ita ut nec terra fructum ullum redderet et morbi eis insoliti funeraque ex istis morbis longe frequentiora quam ante exsisterent. (4) Quum igitur ad Delphicum oraculum confugissent, Pythia vates Melanippum et Comæthonem mali auctores arguit, jussitque oraculum tum eos ipsos Dianæ immolari, tum singulis annis virginem et puerum qui forma essent elegantissimi eidem numini mactari. Ob hoc sacrificium fluvius qui Triclariæ Dianæ templum præterlabitur, Amilichus (_Immitis_) est appellatus: nam ante illud tempus sine ullo fuit nomine. (5) Pueri quidem et virgines, qui nullo in deam perpetrato scelere ob Melanippi et Comæthûs noxam peribant, et ipsi miserandam adiere sortem et propinquis suis funestissimum attulere luctum: at Melanippus et Comætho mihi quidem extra calamitatis aleam fuisse videntur; prosperi enim in amore successus soli homini animam adæquare suo pretio videntur. (6) Sacri tam immanis hunc memorant finem fuisse: quum ex Delphici Apollinis oraculo jam ante cognovissent, a peregrino aliquando rege peregrinum item deum importatum iri, ac tunc desituros humana hostia Triclariæ facere; Ilio capto in divisione prædæ Eurypylo Euæmonis filio arca obtigit, in qua inclusum fuerat Bacchi signum, quod a Vulcano fabricatum putabant, dono vero a Jove Dardano datum. (7) Ceterum de ea arca duplex sermo proditur. Alii enim ab Ænea in fugam jam se conjiciente relictam, alii a Cassandra abjectam dixere, quum sciret illam magno Græcorum alicui, qui eam forte sustulisset, malo futuram. Aperuit igitur arcam Eurypylus, apertaque statim ut simulacrum conspexit, mentis impos est factus, atque adeo ut, quum perpetua prope agitaretur insania, raro admodum ratione uteretur. Quare quum ita esset affectus, non in Thessaliam suæ cursum navigationis direxit, sed quum Cirrham per Cirrhæum sinum applicuisset, Delphos perrexit, et oraculum, quanam ratione furoris illo morbo liberari posset, consuluit; (8) responsum vero ei redditum, ut quo in loco homines offendisset peregrino ritu sacrum facientes, ibi arcam expositam dedicaret et ipse sedem ibidem suam statueret. Delatus inde ventis Aroen Eurypylus quum in litus exscenderet, forte in illud incidit tempus, quo ad Triclariæ aram puer et virgo jam adducti prope erat ut mactarentur; atque ille quidem haud magno negotio sacrum id animadvertit cum oraculi voce congruere. Rediit etiam incolis in memoriam, quum regem, quem ante nunquam viderant, et arcam simul conspexissent, quod jam pridem et ipsis prædictum fuerat; ac illa arca dei cujuspiam signum contineri suspicati sunt. (9) Hic rei eventus Eurypylum insania, sacro immani oppidanos liberavit; et fluvius mutato nomine, Milichus (_Mitis_) cœptus est appellari. Scripsere nonnulli, non accidisse quæ commemoravimus, Eurypylo Thessalo, sed Eurypylum, Dexameni Oleni regis filium, ab Hercule, cujus in oppugnatione Ili comes fuerit, arcam accepisse: cetera vero eodem quo nos modo etiam ipsi memorant. (10) Sed enim neque Herculem crediderim quid in arca abditum esset ignorasse, vel, id si rescisset, fatale donum belli societate sibi conjuncto homini daturum fuisse. Neque ipsi Patrenses alium Eurypylum memorant quam Euæmonis filium; cui parentalia faciunt anniversaria per festos Baccho dies. CAPUT XX. _ De deo Æsymnete dicto ejusque cultu — Minerva Panachaide ac templis signisque deorum in urbe Patrensium — Odeo Patrensium et Atheniensium — templo Dianæ Limnatidis — aliis templis et signis. _ Deo qui in arcam fuerat abditus cognomen est Æsymnetes. Præsunt ejus religioni novem viri ex civitatis principibus electi, et feminæ primariæ totidem; ac per dies quidem festos nocte una arcam foras effert sacerdos. Ea nox hanc habet quasi prærogativam. Descendunt etiam ad Milichum fluvium oppidanorum liberi omnes cum spiceis coronis, qui est idem ornatus quo ad aram olim Dianæ qui mactandi erant deducebantur. (2) Nostra ætate eas coronas in templo deæ deponunt, ac deinde ubi se flumine abluerint, novis ex hedera impositis coronis recta ad Æsymnetæ fanum procedunt. Hoc ritu sacrum illud peragitur. Intra Laphriæ ambitum Minervæ etiam ædes est cognomento Panachaidis, cujus signum ex auro et ebore. (3) Descendentibus ad inferiorem urbis partem, est Matris Dindymenes delubrum, in quo Attes etiam colitur, etsi nullum ejus monstratur signum; Magnæ Matris ipsius marmoreum est. In foro Jovis Olympii templum est: sedet ipse in solio prope adsistente Minerva. Ultra Olympii, Junonis est simulacrum. Apollini etiam fanum dedicarunt; dei nudum est ex ære signum, pedibus tantum calceatis, quorum altero bovis calvæ insistit. (4) Delectatum vero bobus Apollinem, in hymno quem in Mercurium fecit docet Alcæus, boves surreptas Apollini a Mercurio memorans. Sed etiam ante Alcæum versibus prodidit suis Homerus certa mercede Laomedontis armenta Apollinem pavisse; ita loquentem in Iliade Neptunum fecit: (5) Ipse ego Trojanam vallabam mœnibus urbem tam latis pulchrisque ut inexpugnabilis esset; at tu, Phœbe, boves camuras tunc pastor agebas. Hanc ergo figmenti de bovis calva rationem habuisse fictorem conjicere licet. In foro sub divo positum est Minervæ signum, in cujus fronte est Patrei sepulcrum. (6) Cum foro Odeum conjunctum est. In eo Apollinis simulacrum dedicatum est eximia admodum specie. De manubiis illud Patrenses fecere, quum ex Achæis omnibus soli Ætolis contra Gallos auxilium tulere. Exornatum Odeum illud est omnium quæ in Græcia sunt magnificentissime, excepto duntaxat eo quod Athenis est. Illud enim et magnitudine et ornamentorum insignibus facile superat quorumvis operum splendorem; ab Herode vero Attico in mortuæ uxoris memoriam est dedicatum. Ejus operis in commentario de rebus Atticis idcirco nullam fecimus mentionem, quod eam historiam ante quam Herodes Atticus ædificationem illam instituisset perscripseramus. (7) Sed ad Patrenses redeo. E foro abeuntibus qua parte est Apollinis ædes, porta est in eo urbis exitu, et supra portam inauratæ statuæ eminent, Patreus, Preugenes, Atherion, qui, ut ipse Patreus, pueri sunt. In adversa fori regione juxta eundem exitum fanum est cum area sacra Dianæ Limnatidis. (8) Aiunt tenentibus jam tum Lacedæmonem et Argos Doribus Preugenem ex quodam somnio Limnatidis signum Spartanis surripuisse; in ea re servi, cui fidem habebat maximam, opera usum. Servatur hoc ex ligno signum antiquum reliquo tempore Mesoæ, quo a Preugene primum est e Sparta deportatum; verum ipso Limnatidis festo die e sacris servis unus e Mesoa illud transfert Patras in aream deæ. (9) In ea area Patrenses habent alias quoque sacras ædes; non sub dio illas quidem, sed ad eas per porticus est aditus. Ibi Æsculapii signum præter vestem e marmore, Minervæ ex ebore et auro est fabricatum. Ante Minervæ templum Preugenis monumentum est, ad quod anniversaria fit parentatio Preugeni, fit item Patreo, eo ipso tempore quo Limnatidi solennia peraguntur sacra. Non longe a theatro ædes duæ sunt, Nemesis una, Veneris altera. Dearum signa e candido marmore sunt, insigni utrumque magnitudine. CAPUT XXI. _ De Baccho Calydonio ac Coresi erga Callirrhoen amore — tribus Bacchi signis eorumque nominibus — Neptuni cognominibus templa et signa in urbe Patrensium porro recensentur — de miro Patrensium oraculo prope fontem — oraculo Apollinis — Thyrxei in Cyaneis et Sarapidis templis Patris — feminis Patrensium. _ In eadem urbis regione templum est Bacchi cui cognomen Calydonio. Est enim et hujus dei signum e Calydone Patras deportatum. Fuit, dum Calydon stetit, inter alios Bacchi sacerdotes Coresus, cui uni omnium hominum ex amore indignissimi casus evenere. Amabat hic Callirrhoen virginem; et quanto erat Coresi amor vehementior, tanto erat puellæ animus ei infestior. (2) Quare quum neque precum, neque munerum ullo genere omnia expertus Coresus virginem flectere potuisset, postremo supplex ad Bacchi signum confugit opem poscens. Deus simul atque audivit sacerdotis precationem, incessit statim Calydoniis ebrietati persimilis quidam furor, ex quo passim populari vesaniæ morbo interibant. In ea lue ad Dodonæ oraculum confugiunt. Erat enim apud ejus oræ incolas, Ætolos et eorum finitimos Acarnanas et Epirotas, columbarum et responsorum qua ex quercu edebantur maxima ut veracissimi oraculi autoritas. (3) Responsum qui missi fuerant tulere, placandum Bacchum, cujus ira tantam apportasset perniciem. Esse vero placandi numinis unam illam rationem, si ad ejus aram Coresus vel Callirrhoen ipsam immolasset vel alium qui se pro illa devovere sustineret. Puella quum frustra deprecando, ne eorum quidem a quibus educata fuerat impetrato auxilio, cædi destinata esset, (4) et iis omnibus comparatis quæ ad sacrum rite peragendum in promptu esse oportere Dodonæi Jovis oraculum monuerat, cum infulis victimæ ornatu ad aram jam deducta fuisset; Coresus ipse, qui sacris præerat, amore victus nihil jam pristinæ in puellam iræ indulgens, se ipsum pro illa occidit, ae re ipsa ostendit se omnium quos novimus hominum minime ficto amore fuisse incensum. (5) Commota rei spectaculo Callirrhoe, animum mutavit; quumque mentem ejus subiisset partim Coresi commiseratio, partim pudor eorum quæ in illum commiserat, et ipsa semet ad fontem, qui non procul abest a Calydonis portu, jugulavit. Eum fontem posteri de puellæ nomine Callirrhoen nuncuparunt. (6) Est apud Patrenses non longe a theatro indigenæ cujusdam feminæ sacrarium, in quo Bacchi signa totidem, quot erant antiqua oppida, et iisdem nominibus, Mesateus, Antheus et Aroeus. Signa hæc festis Baccho diebus in Æsymnetæ templum deportant: quod templum vero Æsymnetæ in maritima urbis parte situm est, ad ejus viæ, qua e foro exitus patet, dexteram. (7) Descendens ab Æsymnetæ aliud conspicias templum et signum e lapide, quod Salutis nuncupatur. Dedicatum aiunt jam tum ab Eurypylo, quum insaniæ morbo liberatus fuit. Proxime ad portum Neptuni ædes est cum signo marmoreo, cujus rectus est status. Neptunum quidem, præter ea cognomina qui a poetis ficta sunt ornandi carminis causa et quæ gentes prope singulæ privatim imponunt, communia fere omnibus et maxime insignia sunt Pelagius (_Marinus_), Asphalius (_quasi Securitatem parans_) et Hippius (_Equester_) (8) Equestrem autem cur appellent hunc deum, alius aliam sibi causam persuaserit. Ego ex eo conjicio quod equitationem primus Neptunus invenisse dicatur. Homerus quidem quo loco certamen equorum describit, Menelaum facit jusjurandum concipientem per hujus ipsius dei numen: En age equos tangens Neptuni numina jura, fraude meos nulla prudens tardare jugales. (9) Pamphus vero, vetustissimorum apud Athenienses hymnorum auctor, Neptunum appellat «equorum ac navium erectis vexillis ornatarum largitorem.» Satis itaque probabile, non aliunde eum quam ab equitatione nomen illud adeptum. (10) Patris quidem non procul a Neptuni, Veneris templa sunt. Deæ signum e duobus quæ ibi dedicata sunt alterum e mari piscatores reti extraxerunt una ante me ætate. Sunt et proxime portum signa, et Martis quidem ex ære; Apollini vero et Veneri (quibus prope portum area etiam sacra dedicata est) os, manus et imi pedes e marmore, reliquæ partes e ligno confectæ sunt. (11) Est etiam in ipsa maritima ora lucus, in quo curricula luculenta et stationes æstivo anni tempore valde suaves. In eodem luco Apollinis et Veneris delubra spectantur cum signis marmoreis. Proximum luco est Cereris fanum; dea ipsa et Proserpina stant, Telluris effigies in solio sedet. (12) Pro Cereris æde fons est: is qua parte templum spectat, lapideum habet sepimentum, ab exteriori vero parte descensus ad eum structus est. Ibi oraculum est maxime veridicum. Cognoscuntur tamen ex eo non rerum omnium, sed morborum duntaxat eventa. Speculum tenui suspensum funiculo demittunt, ita librantes ut in fonte omnino non mergatur, sed imo ambitu summam aquam contingat. Exinde ubi odores adoleverint et rite deam precati fuerint, inspiciunt in speculum; et ex ejus imaginibus periturusne an victurus is æger sit, de quo consuluerunt, divinant. (13) Neque latius omnino hujus aquæ divinatio patet. Proxime autem Cyaneas Lyciæ finitimas oraculum est Apollinis Thyrxei: aquæ vero quæ est juxta Cyaneas ea est natura, ut in eam si quis introspiciat, similiter omnia ei quæ vult videre liceat. Sunt etiam Patris juxta lucum duo Sarapidis templa; in quorum altero Ægypti Beli filii monumentum. Ægyptum Aroen confugisse tradunt Patrenses filiorum luctu confectum, quum ipsum Argorum nomen exhorresceret et inprimis a Danao sibi plurimum metueret. (14) Est etiam apud Patrenses Æsculapii templum. Hoc supra arcem, ad eam portam per quam exeunt qui Mesatin iter habent, est conditum. Feminarum Patris quam virorum duplo fere major est numerus; et hæ quidem si quæ aliæ ad Venerem pronæ. Texendis e bysso, quæ in Elide provenit, reticulis et alia veste earum complures victum quæritant. CAPUT XXII. _ De Pharis urbe, fluvio Piero et platanis miræ magnitudinis — Mercurio Agoræo ejusque oraculo — lapidibus quadrangulis a Pharensibus cultis et Phararum conditore — Tritæa urbe et monumento picturis Niciæ exornato. — Tritææ conditore — summorum deorum templo — itinere Ægium versus — mira amnis Charadri vi. _ Pharæ Achæorum oppidum Patrensibus est ab Augusto attributum. Via interest stadiûm centum et quinquaginta; a mari vero ad continentem superiorem oram, stadiûm intervallum circiter septuaginta. Præterfluit Pharensium agrum fluvius Pierus, idem (opinor) qui et Oleni ruinas præterlabitur, quem maris accolæ Pirum nominant. In ejus ripis platanorum lucus est tanta arborum magnitudine, ut intra cavernas (multæ enim ex ipsa vetustate concavæ sunt) qui velint et epulentur et somnum capiant. (2) Fori area magno et late patenti ambitu est, quo scilicet spatio esse consueverant priscorum fora. In medio Mercurii marmoreum signum cum barba, ipsi terræ insistit, forma quadrangula, modica magnitudine. Testatur inscriptio a Messenio Simulo dedicatum. Cognomen ei est Agoræo (_Forensi_), et proxime eum constitutum est oraculum. Ante Mercurii signum situs est focus et ipse lapideus; ad eum focum plumbo agglutinatæ sunt æneæ lucernæ. (3) Qui deum consulit, accedit sub vesperam et thus super foco adolet, deinde oleo infuso lucernas accendit; tum vero in ara ad simulacri dextram nummum patria nota signatum (appellant Æreum) dedicat, deumque ad aurem rogat quodcumque placuerit, inde e foro abiens manibus aures premit. Ubi e foro excessit, amota ab auribus manu quam primum excepit vocem, eam sibi oraculi loco ducit. (4) Talis etiam apud Ægyptios ad Apidis fanum celebratur oraculi religio. Est item Pharis aqua Mercurio sacra; Hama (_?_) fonti nomen. Pisces ex eo non capiunt, quod sacros deo putant. Prope ipsum dei signum lapides fere triginta erecti sunt quadrangula figura; singulos certis deorum nominibus appellantes Phararum incolæ venerantur. Atque adeo olim apud universos Græcos rudes lapides pro simulacris divinos honores obtinebant. (5) Est procul oppido stadia ferme quindecim Castoris et Pollucis lucus, lauris consitus plurimis; neque ædes tamen in eo est neque signa: aiunt incolæ, Romam quæ fuerant fuisse deportata; ara tantum exstat lapidibus vilibus exstructa. Pro certo comperire non potui, Pharesne Phylodamia Danai filia natus, an alius quis illi cognominis eam urbem condiderit. (6) Tritæa quidem Achæorum et ipsa urbs a litore interior; Patrensibus hæc quoque attributa Imperatoris voluntate. Abest a Pharis stadia centum et viginti. Antequam ingrediaris urbem, sepulcrum videas candido lapide exstructum, insigne illud quidem tum reliquo opere, tum maxime quod in eo Niciæ relucent picturæ. In eburnea sella sedet eximia specie mulier juvenis; adstat ei ancillula umbraculum tenens; (7) et adolescentulus plane impuber tunica amictus et supra tunicam punicea chlamyde; cui servulus adstat cum jaculis, venaticos canes ducens. Nomina eorum cognoscere non potuimus; sed in medio cuique posita erat conjectura, illud esse viri et uxoris monumentum. (8) Tritææ quidem conditorem Celbidan sunt qui dicant fuisse; venisse vero illum e Cumis Opicæ terræ. Alii a Marte tradidere Tritæam Tritonis filiam compressam; fuisse eam Minervæ sacerdotem dum virgo esset; Melanippum Marte et Tritæa natum, quum adultus esset, urbem condidisse et de matris nomine appellasse. (9) Est Tritææ fanum quod Maximorum deorum vocatur. Simulacra fictilia sunt. Sacra his annua non alio ritu fiunt quam Baccho apud cunctos fere Græcos. Minervæ etiam ædes exstat, deæ signum lapideum hac ætate cernitur, priscum Romam fuisse deportatum Tritæenses ipsi memorant. Iidem Marti etiam et Tritææ solenne habent rem divinam facere. (10) Atque hæ quidem procul a mari et plane interiores in continenti terra urbes sunt. Navigantibus Ægium a Patris distat stadia quinquaginta promontorium cui nomen Rhion. Portus Panormus longius abest a promontorio stadia quindecim. Totidem a Panormo distat qui Minervæ murus dicitur: a quo ad portum cui Erinei (_Caprifici_) nomen oram legentibus intervallum stadiûm nonaginta: inde ad Ægium sexaginta: at pedestre iter e Patrensi urbe usque in Ægiensem quadraginta potissimum stadiis brevius est eo marinæ profectionis numero quem modo exposui. (11) Paululum abest ab ipso Patrensium oppido Milichus amnis et Triclariæ templum, in quo signum omnino nullum reliquum est. Situm hoc ad viæ dexteram. Paulo longius progressis a Milicho amne alius est amnis cui Charadrus nomen: e quo quæ verno tempore potarint pecudes, mares gignere creduntur fœtuum partem maximam; eaque de cause pastores aliorsum greges agunt, præter bovillum tamen pecus. Id ab eo flumine idcirco non rejiciunt, quod mares et ad usum sacrorum et ad agrorum cultum magis sunt idonei: ceteri pecoris feminas majore multo æstimatione dignantur. CAPUT XXIII. _ Reliquiæ urbis Argyræ — de Selemno amne et Argyra fonte narratio — de Bolinæo amne et urbe Bolina — promontorio Drepano et reliquiis urbis Rhypum — Ægio urbe, Lucinæ (Ilithyiæ) templo ac signo — de Æsculapio disputatio — Ægii urbis memoranda. _ Post Charadrum ruinæ sunt non magnopere insignes Argyræ urbis, et ad dexteram viæ popularis fons Argyra, et Selemnus fluvius in mare exit. De eo indigenarum est pervulgata fabula, Selemnum egregia forma puerum pecus ibi pascentem amatum ab Argyra, maris Nympharum una: illam e mari subnatantem cum puero cubare solitam; (2) non longo post temporis intervallo quum pueri forma defloruisset, ad eum ventitare Nympham desisse; desertum ab Argyra puerum amorisque ardore consumptum esse a Venere in amnem mutatum. (Refero quæ Patrenses narrant.) Verum quum in aquam etiam versus Argyræ amore teneretur (sicuti etiam de Alpheo Arethusam amante proditum est), Veneris munere Nymphæ fluvium cepit etiam oblivio. (3) Atque audivi eam vim Selemnum habere, ut qui viri quæve feminæ se in eo abluerint, amorum suorum obliviscantur. Quod nisi commentitium est, quantavis pecunia videatur hominibus ea Selemni aqua pretiosior. (4) Ab Argyra modico intervallo fluvius abest Bolinæus. Fuit ei proxima olim Bolina urbs. Virginem cui Bolina nomen ab Apolline amatam tradunt; quæ fugiens in mare se proximum abjecerit ac postea Apollinis gratia immortalitatem sit adepta. Promontorium inde mari imminet. In hoc ipsum mare fabula vulgavit Saturnum falcem abjecisse, Cœlum patrem quum exsecuisset, et ex eo promontorium Drepanum (_Falcem_) vocatum. Paululum supra militarem viam cernuntur Rhypum ruinæ: ab illis distat Ægium stadia circiter triginta. (5) Ægiensem agrum perlabitur fluvius Phœnix, et item Meganitas; ambo in mare influunt. Porticus suburbana Stratoni athletæ, qui Olympiæ eodem die pancratii et Iuctæ coronas cepit, erecta est, quo certum ubi se exerceret locum haberet. Habent Ægienses vetustum Lucinæ fanum. Deæ signum, a vertice ad calcem tenui carbaso velatum, ligneum est præter os, summas manus et pedes: quæ partes e marmore Pentelico confectæ sunt. (6) Alteram manum porrigit, altera facem præfert. Attributas ei faces ex eo suspicari possis, quod parturientes dolores haud secus atque ignis urere videantur. Etiam hinc merito faces gestaverit, quod ipsa in lucem fœtus profert. Simulacrum illud fecit Damophon Messenius. (7) Non longe a Lucinæ est sacra Æsculapio area, in qua Hygieæ sunt et Æsculapii ipsius signa. In basi incisi iambi indicant Messenii Damophontis opus esse. In hoc Æsculapii templo altercatio mihi fuit cum Sidonio homine, qui et rerum omnium divinarum peritiores esse Phœnicas quam Græcos contendebat, tum vero et inter ipsos aiebat Æsculapii patrem Apollinem celebrari, matrem vero ei mortalem fuisse negabat. (8) Æsculapium enim aerem esse, ex quo bona valetudo tam homini, quam cunctis aliis animantibus exsistere: Apollinem igitur qui Sol ipse sit, jure patrem Æsculapii perhiberi, quod accommodatum anni temporibus cursum peragens aeri salubritatem impertiat. Hæc ego illi facile assentiebar, sed non esse magis Phœnicum eam opinionem quam Græcorum ostendebam; quum Titane etiam (quod est Sicyoniorum oppidum) idem signum Salubritatis dicatur. Esse vero vel puero manifestum aiebam, corporum in terra salubritatem Solis cursu effici. (9) Est item apud Ægienses Minervæ delubrum et Junonis lucus. Minervæ ipsius duo sunt e candido lapide signa. Ad Junonis nemini, præter eam mulierem cui sacerdotium obtigit, fas aspicere. Bacchi etiam ædes est proxima theatro; signum impuberi ore est. In foro etiam Jovis est area cognomento Servatoris: et in primo aditu ad lævam simulacra sunt ænea duo, quorum alterum imberbis effigiem præ se ferens mihi multo esse videbatur antiquius. (10) At ænea signa, quæ recta via (_ab introitu?_) progressis in cella quadam Neptuno et Herculi, Jovi item et Minervæ dicata sunt, Argivos nuncupant, vel quod (ut Argivi dicunt) Argis fabricata fuerint, vel quod (ut Ægienses narrant) pro deposito illa signa ipsis data fuerint ab Argivis: (11) qui sibi præterea mandaverint ut quotidie sacra facerent ad ea signa: at id quo fine publica impensa, se excogitasse, ut ea ipsa, quibus postea in epulationibus vescerentur, diis rem divinam facientes consecrarent. Sed enim quum depositum aliquando repetissent Argivi, se quoque repetisse quam in sacra erogassent pecuniam; illos quum solvendo non essent, signa ipsis reliquisse. Prope forum communis Apollini et Dianæ ædes dedicata est. In foro etiam est Dianæ templum; sagittas dea ejaculantis effigiem præ se fert. Est etiam Talthybii caduceatoris sepulcrum, cui Spartæ quoque tumulus est aggesta terra exstructus; et utraque civitas Talthybio parentat. CAPUT XXIV. _ Ægii urbi memoranda porro enumerantur — Jovis Homagyrii signum et Cereris Panachææ — synedrium Achæorum in urbe Ægio — de Helice urbe et Neptuno Heliconio — Helice terræ motu funditus eversa — de variis signis, quæ terræ motus præcedunt, et horum varia ratione — Sipyli eversio. _ In maritima Ægii parte Veneris delubrum est, Neptuni deinde, Proserpinæ etiam et Jovi Homagyrio (_quod est ac si Congregatori dicas_) templa dedicata fuere. In Jovis, dei ipsius, Veneris et Minervæ signa exstant. (2) Homagyrium cognomine appellarunt, quod in hunc locum Græciæ principes Agamemnon coegit, quo de illorum sententia consilium caperet, quæ foret Priami regnum bello adoriendi optima ratio. Agamemnoni ipsi et aliæ potuerunt laudes attribui, et ea quod semel habito delectu cum iis tantum qui nomina dederant, nullo postea evocato e Græciæ supplemento, et Ilium et finitimas urbes expugnarit. (3) Proximum est Homagyrio Jovi Panachææ Cereris fanum. Sunt in Ægiensium litore eodem in quo templa quæ diximus, hæc memoratu digna: aqua perennis quæ ab ipso usque fonte quum adspectu tum potu est jucunda: Salutis fanum; in quo signum cernere fas nemini præter eos qui sacerdotio funguntur. Ibi sacra et alia rite peragunt et ex ara deæ sumpta liba in mare porriciunt, mittere se illa Arethusæ Syracusas dicentes. (4) Sunt et alia apud Ægienses ex ære fabricata signa, Juppiter puerili ætate et Hercules item impuber, Ageladæ Argivi opera. His deliguntur quotannis sacerdotes, quorum in ædibus asservantur signa. Priscis quidem temporibus decernebatur Jovis sacerdotium puero qui primas pulchritudinis tulisset; quo jam pubescente in alium puerum hic pulchritudinis honos transibat. Hæ patriæ Ægiensibus religiones. Conventus autem apud eos Achæorum hac etiam ætate celebratur, uti ad Thermopylas et Delphos Amphictyonum. (5) Hinc progressis amnis Selinus, et ab Ægio stadiûm intervallo quadraginta ad mare vicus est Helice, frequentis olim urbis nomen. In ea fuit Ionibus religiosissimum Neptuni Heliconii templum. Mansisse apud se cultum ejus dei memorant etiam tum quum ab Achæis ejecti Athenas primum, atque inde postea in maritimam Asiæ oram confugere. In Milesiis etiam qua ad Biblidem fontem iter est, ante ipsam urbem ara monstratur Neptuni Heliconii. Et item apud Teios ambitus est et ara Heliconii plane opere spectando. (6) Quin et Homerus Helices et Heliconii Neptuni mentionem versibus inseruit suis. Interjecto dein tempore quum habitantes ibi Achæi supplices e templo abstractos trucidassent, non fuit lenta dei ad pœnam reposcendam ira: sed vehemens terræ ac repentinus motus non ipsa tantum mœnia et ædificiorum superficiem subvertit, sed urbis etiam totius aream ita obruit, ut ne vestigia quidem ulla posteris agnoscenda relinquerentur. 7. Et alias quidem quoties labes hujusmodi aliqua insignior facta est quæ terram longe lateque concusserit, similiter præcesserunt certa quædam divinitus præsagia, aut perpetui imbres, aut diuturnæ siccitates, tepidæ contra naturam hiemes, æstate anni solis orbis caligine obductus insolite, vel incensus rutilo vel subatro lividus fuit colore (8) fontes utplurimum exsiccabantur; ventorum turbines quocumque irrupissent prævalidas arbores radicitus convellerunt. Nonnunquam etiam ignes longo flammarum tractu per cœlum discurrere: siderum quoque non ante conspectæ formæ magnum hominibus pavorem incussere. Densiores præterea ab ima terra halitus erupere. His et aliis multis prodigiis, antequam terræ tam violenti motus evenirent, homines præmonitos deus vult. (9) Sed hujus tantæ motionis non unam nobis quasi formam ant simplex genus ii quibus hæc jam pridem investigare curæ fuit et eorum discipuli ac sectatores prodidere. Pluribus enim modis tremente terra affici quæ moveantur, animadvertere. Levissima est omnium motio (si quid tamen leve existimari possit in tam atroci malo) quoties quæ in partem unam impulsa fuerint et prope jam solo æquata, obnitens ab imo contrarius quidam motus surrigat et restituat. (10) Videre itaque est quum terra in hunc modum moverit, columnas e recto statu jam pene humi dejectas erigi, et distractas parietum partes denuo coagmentari; trabes etiam loco dimotas in pristinam sedem reponi; ad hæc fistulas aut tubulos et si quid aliud ducendis aquis factum, si forte convulsa discesserint, ad unguem rursus compingi, ut non aptius fabrorum arte cohærere posse videantur. Diversus est ab hoc impetus, quo irruente nulla est tectorum aut mœnium tam firma superficies, quæ non corruat ac sternatur æque ac si fuisset bellicis obsidionum tormentis labefactata. (11) Eum vero qui omnium est perniciosissimus non absimili modo fieri volunt quam si spiritus qui in intimis humani corporis penetralibus sedem habet, continua febri densior magnaque cum vi sursum trudatur, ejusque rei se quum in aliis corporis partibus indicia ostendant, tum sub utriusque manus eam juncturam quæ cubitum cum manu extrema committit. Eodem plane modo istum terræ motum recta subire ædificia et fundamenta evibrare non alio ferme modo quam terram talpæ suppellentes egerunt. Solus hic motus ita vehemens est, ut ædificiorum ne vestigia quidem ulla in solo relinquat. (12) Hoc vastitatis genere perculsam ab imo solo Helicen memorant. Accessisse vero et alteram hujuscemodi cladem: maris eluvione hieme anni Helicen totam circumquaque incinctam, ipsumque Neptupi lucum ita inundatione ea obrutum, ut vix summa exstarent arborum cacumina. Quo factum ut repente tum terræ motione violentissima, tum vero maris æstu effusius stagnante urbs tota cum omni civium numero pessum ierit. (13) Talis etiam urbem quæ fuit olim in Sipylo monte casus in hiatum dejecit: ac montis quidem ipsius labe facta defluentes aquæ lacum effecere in ejus voraginis faucibus, cui nunc Saloe nomen. Εt sane in lacu cernebantur ejus urbis ruinæ, priusquam omnia torrentis aqua obtegeret. Helices etiam ruinæ quædam eminent; non jam omnes æqualiter conspiciuntur, parte earum aquis marinis absumpta. CAPUT XXV. _ Pietatis in supplices exhibitæ et læsæ exempla memorantur — de tempore Helices excidii — oppido Cerynea — memorandis Ceryneæ — oppido Bura — Herculis Buraici oraculo, quod talis editur — amne Crathide et Ægis oppido — Gæo, Telluris templo. _ Ob violatos quidem supplices implacabilem esse numinis iram, non Helices modo exitium, sed alia etiam talium eventorum exempla documento esse possunt. Exstat enim Dodonæi Jovis oraculum Atheniensibus Aphidantis ætate redditum, quo supplices sacrosanctos esse debere his versibus monentur: Ara tibi Eumenidum fumans et curia Martis sint cordi. Huc bello domiti nam forte Lacones suppliciter tristes venient. Ne confice ferro neu viola. Supplex sacer est et crimine purus. (2) Hæc redierunt in memoriam Græcis quum essent Peloponnesii Athenas adorti, regnante Codro Melanthi filio. Tunc enim ex Attica reliquæ Peloponnesiorum copiæ retrocesserunt audita Codri morte cognitoque mortis genere: neque enim ulla jam fuit victoriæ reliqua spes ex Delphici Apollinis responso. Pars autem Lacedæmoniorum noctu clam ingressi erant in urbem; quum vero orta luce se a suis destitutos animadverterent et in eos Atheniensium concursus fierent, ad aras dearum quæ Severæ appellantur in Areopagum se receperunt; et tunc quidem incolumes dimissi sunt. (3) Post aliquot deinde annos quum ipsi magistratus Minervæ supplices occidissent, ex ea nimirum factione quæ cum Cylone arcem occupaverat, et ipsi interfectores et omnes eorum posteri violatæ per cædem religionis damnati obnoxii deæ fuere. Lacedæmonii etiam quum in eos viros sævissent, qui supplices in templum Neptuni quod ad Tænarum est evaserant, Sparta non multo post tam crebris tamque vehementibus terræ impulsibus concussa est, ut nulla urbis domus ruinæ expers fuerit. (4) Deleta est ad internecionem Helice Asteo Athenis archontis magistratum gerente, Olympiadis primæ et centesimæ anno quarto, qua Damon Thurius victor primum renunciatus est. Agrum Helicensem, quum nemo ex incolis superstes manserit, tenent Ægienses. 5. Ab Helice et ejus maritima ora divertens dextrorsum ad oppidum pervenies in monte conditum supra militarem viam, cui Cerynea nomen, sive ab eorum locorum regulo sive ab amne proximo qui Cerynites dicitur. Profluit is e Cerynea Arcadiæ monte et Achæorum finitimos agros præterlabitur. Ad hos aliquando commigrarunt inquilini ex Argivorum finibus. (6) Nam quum Mycenæorum muros Argivi dejicere non potuissent, quod validissimi essent, atque adeo ut a Cyclopibus (sicuti Tirynthis etiam muri) exstructi dicerentur, postremo fame victi urbem deserere Mycenæi coacti sunt. Eorum alii Cleonas, sed major ac dimidia fere populi pars in Macedoniam ad Alexandrum regem, eum nempe cui Mardonius Gobryæ filius mandata ad Athenienses commisit; reliqua multitudo Ceryneam confugit. Ea inquilinorum ex Messene accessio opulentiorem multo et clariorem Ceryneam reddidit. (7) In eo oppido Eumenidum fanum est; dedicatum ab Oreste tradunt. Huc si quis vel cæde vel quovis incesti aut impietatis genere pollutus intrarit spectandi causa, statim eum mente capi diris terroribus exagitatum credidere. Quare non omnes, neque ut quisque accurrit, illico intrare potest. Dearum signa e ligno ** modica magnitudine elaborata. In aditu templi positæ sunt muliebres imagines marmoreæ exquisitæ artis. Sacerdotes fuisse Eumenidum ab incolis dicebantur. (8) E Cerynea reversos in militarem viam atque illinc aliquantum progressos devius trames Buram ducit, quæ in dextera maris in monte ipsa etiam sita fuit; appellatam vero aiunt a Bura Ionis Xutho nati et Helices filia. Oppidum hoc idem terræ qui Helicen delevit motus tam vehementer perculit, ut in templis prisca omnia deorum signa fuerint abolita. (9) Civium ii duntaxat reliqui fuere qui tum forte vel militiæ vel negotii cujuspiam obeundi causa domo abfuissent; atque ii quidem civitatem restituere. Buræ ædes sunt Cereris, Veneris, Bacchi et Lucinæ; simulacra e Pentelico lapide sunt, Atheniensis Euclidæ opera. Ceres veste velatur. Habet etiam Isis templum. (10) Qua ad mare descenditur amnis est Buraicus nomine. In proxima spelunca non utique magnum Herculis signum: Buraico et ipsi cognomen. Oraculi sortes capiuntur ex tabula per talos. Qui consultum venere ad hunc deum, precatione ad signum peracta votisque nuncupatis, talos ex ea quæ in promptu est copia jaciunt quattuor super mensam. Inscripti sunt certis tali singuli notis, quæ in tabula apte habent interpretationem. (11) Ab Helice ad Herculis, via ducit recta stadiûm ferme triginta. Ab Hercule discedentes perennis aquæ fluvius excipit ex Arcadico monte in mare defluens, nomen et monti in quo fons et flumini Crathis; ab hac Crathide Italiæ fluvius Crathis prope Crotonem nomen accepit. (12) Ad hanc Achaicam Crathidem celebris olim fuit urbs Ægæ; quam postea desertam, quum pristinis fuisset destituta opibus, ferunt. Hujus urbis mentionem etiam Homerus fecit eo quem Junoni tribuit sermone: Ast hi grata ferunt Helicen tibi munera et Ægas: quod scilicet æque Helice atque Ægis Neptunus coleretur. (13) Non ita procul a Crathide ad dexteram viæ monumentum offendas cum viri equo adstantis jam prope abolita pictura. Ab eo tumulo triginta circiter stadiûm via ducit ad Gæum qui dicitur. Telluris id fanum est quam Eurysternon (_lato pectore præditam_) cognomento nuncupant. Signum deæ est ex vetustissimis unum. Sacerdotium mulieri decernitur: quo statim suscepto vitam illa agit cœlibem omne ætatis reliquum tempus, quanquam et ante eam oportuit unum tantummodo virum expertam esse. Taurini sanguinis haustu, periculum faciunt; quo illa epoto si falsum dixerit extemplo pœnam luit. Quodsi plures forte sacerdotium petant mulieres, sorti creatio committitur. CAPUT XXVI. _ De urbe Ægira ejusque navali — prisco urbis nomine Hyperesia et recentioris origine — templis et signis Ægiræ memorandis — Phelloe oppido ejusque memorandis — Pellene urbe — Donussa oppido — Aristonautis, Pelleneorum navali. _ Ad Ægiratarum navale, cui idem quod Ægiris urbi nomen est, stadia intersunt septuaginta duo ab Hercule Buraica posito. Nihil vero in maritima ora habent Ægiratæ memoratu dignum. A navali superior urbs stadia abest duodecim: (2) appellata ab Homero in carminibus est Hyperesia. Nomen quod nunc usurpat obtinuit quum Iones adhuc eam tenerent, obtinuit autem ex hujuscemodi causa. Quum Sicyonii comparato exercitu agrum invasuri essent, intelligerentque Hyperesienses nullo se pacto pares illis numero et viribus futuros, capras omnes quæ intra fines erant in unum coegerunt, alligatasque ad cornua earum faces intempesta nocte accendere. (3) Sicyonii ignes eos esse ab auxiliaribus qui Hyperesiensibus advenirent suspicati, retro agmen egere. A capris itaque (αὶγας _Græci vocant_) mutato veteri nomine urbs Ægira est appellata, quoque loco ex illis una eximia specie quæque ceteris dux erat procubuerat, ibi templum Dianæ Agroteræ erexere, quod illius propitio numine in mentem sibi venisse interpretati sunt eo dolo hostem eludere. (4) Neque vero continuo novum nomen Ægiræ inolevit: nam sic propemodum Hyperesiæ nomen mansit, ut Oreum in Eubœa non desunt qui hac ipsa ætate veteri nomine Hestiæam appellant. Habet Ægira quæ literis mandentur digna Jovis templum, et in eo signum dei sedens e Pentelico lapide, Euclidæ Atheniensis opus. Ligneum ibidem stat Minervæ signum, facie, summis manibus ac pedibus eburneis; reliquum corpus inauratum et coloribus distinctum est. (5) Habet et Dianæ ædem cum simulacro, quod temporis nostri artem præ se fert, Sacerdotio fungitur puella ad nubilem usque ætatem. Exstat ibidem priscum signum, quod Iphigeniæ esse dictitant Ægiratæ Agamemnonis filiæ. Id si ita est, manifesto apparet jam tum ab initio ædem fuisse Iphigeniæ dedicatam. (6) Spectandum ipsa maxima antiquitate Apollinis est delubrum. Vetera sunt fastigii ornamenta, vetus ipsum dei ligneum signum; nudum id est atque insigni magnitudine, neque quis fecerit opifex populares habent dicere; qui tamen Sicyone Herculem viderit, facile ex operum similitudine conjiciat, utrumque opus fuisse Phliasii Laphais. (7) Sunt præterea in delubro signa aliquot Æsculapii stantia, et seorsum Serapidis et Isidis, e lapide omnia Pentelico. Præ ceteris quidem diis religiosissime Cœlestem Venerem colunt, in cujus ædem penetrare hominibus est nefas. In ejus vero quam Syriam nominant deæ ædem statis diebus intrant, ubi se et reliquis certo ritu expiationibus et victus præcipue moderatione lustraverint. (8) Ædiculam etiam quandam Ægiræ et in ea Fortunæ signum vidi, Amaltheæ cornu præ se gerens; atque ei adsistit volucer Cupido. Significat hæc nimirum Amoris cum Fortuna conjunctio, plus fere in amore homines ope Fortunæ quam pulchritudine proficere. Facile autem mihi Pindarus in suis canticis quum alia multa persuadet, tum vero unam esse Parcarum Fortunam, et eam quidem potestate sororibus antecellere. (9) Est in eadem ædicula vir, senex jam propemodum, ejulantis facie; mulieres tres armillas sibi detrahunt, et adolescentes totidem; ipse lorica est indutus. Hunc Achæi bellica virtute omnibus Ægiratis præstitisse tradunt, qui quum fortissime pugnans cecidisset, fratres ejus superstites mortem domum nuntiarunt. Sorores itaque luctus causa usitati cultus ornamenta abjiciunt. Patrem ipsum populares Commiserabundum nuncupant, quod ipsa etiam effigies miserationem exprimit. (10) Recta ab Ægira discedentes a Jovis templo et per montes ardua stadiûm quadraginta nihilo brevior via ducit Phelloen. Castellum id est minime clari nominis. Nam ne Ionibus quidem ea loca tenentibus perpetuo incolebatur. Ager vites feliciter educat. Ea qua maxime saxosus est parte multæ passim quercus, multæ item feræ, cervi inprimis et apri. (11) Ac si ulla Græcorum castella maxime sunt perennibus aquis irrigua, inter ea merito fuerit Phelloe numeranda. Sunt illic deorum templa Bacchi et Dianæ: Diana ex ære fabricata sagittam e pharetra promens; Bacchi Signum cinnabari illitum. Ab Ægira descendentibus ad navale atque illinc progressis paulo longius, ad viæ dexteram est ædes Agroteræ Dianæ quo loco capellam procubuisse memorant. (12) Ægiratis contigui Pellenenses, Achæorum extremi Sicyonem versus et Argolicæ terræ fines. Appellatos ipsi se prædicant a Pallante, qui fuerit de Titanibus unus; at Argivi a Pellene putant Argivo, quem esse dicunt Phorbantis filium, Triopæ nepotem. (13) Inter Ægiram et Pellenen castellum est sub ditione Sicyoniorum, cui Donussa nomen, deleta ab ipsis olim Sicyoniis; et ejus mentionem ab Homero factam affirmant in Agamemnonis copiarum recensu, eo scilicet versu: Quique colunt Hyperesiam atque altam Donoessam. Sed enim Pisistratum, quum dissipata Homeri carmina et passim per alia literarum monumenta dispersa in unum colligeret, vel ipsum vel operis illius adjutorem loci ignoratione nomen immutasse (_et_ Gonoessam _posuisse_). (14) Pellenæorum navale Aristonautæ (_Argonautæ?_ ) appellatur. Distat ab Ægiræ maritima parte stadia centum et viginti; dimidio brevior a navali Pellenen via. Aristonautarum nomen navali inditum ferunt, quod in hunc quoque portum appulerint Argonautæ. Pelleneorum oppidum ipsum in jugo est situm, eujus supremus vertex in acutissimum assurgit fastigium; sed nullæ ea in parte, quod maxime ardua et prærupta est, domus: in planiore clivi parte conditum est oppidum non continuum illud quidem, sed in duas partes divisum, arce videlicet inter utramque urbis partem eminente. CAPUT XXVII. _ Memoranda in via Pellenen versus, Mercurius Dolius — templum et festum Bacchi Lampteris et Apollinis Theoxenii — de Pellenæorum gymnasio et de Promacho — Posidio, Neptuni templo, et Mysæo, templo Cereris Mysiæ — Cyro, templo Æsculapii. _ Qua Pellenen itur in ipsa via Mercurii signum est cui cognomen Dolio (_Astuti_); hominum vota maxime rata facere creditur; figura est quadrangula, barbatus, pileo caput velante. (2) In eadem via propius urbem est Minervæ templum lapide exstructum vernaculo, deæ signum ex ebore et auro, artificem Phidiam fuisse dicunt; atque hanc quidem Minervam elaborasse illum antequam vel Atheniensibus eam quæ in arce collocata est, vel suam Platæensibus Minervam fecisset. Aiunt Pellenæi sub ipsa Minervæ basi in profondum terræ alte descendere adytum, atque ex eo humidum halitum efflari qui sit ebori tuendo peridoneus. (3) Supra Minervæ delubrum lucus est muro circumseptus Dianæ Sospitæ sacer. Per hujus numen de rebus maximis jusjurandum concipiunt; nulli vero cuiquam hominum præterquam sacrificulis illuc aditus patet. Præsident sacris indigenæ homines, generis potissimum dignatione electi. Contra lucum Sospitæ est Bacchi templum, quem Lamptera (_a facum splendore_) nuncupant, festumque ei diem Lampteria celebrant, illatis noctu intra ædem accensis facibus passimque per urbem dispositis vini crateris. (4) Est etiam apud Pellenæos Apollinis Theoxenii templum, cujus ex ære simulacrum. Ludos faciunt in honorem ejus Apollinis Theoxenia; argentum victoribus præmium exponitur; descendunt in certamen soli cives. Prope Apollinis, ædes Dianæ est; jaculatricis ornatum dea præ se fert. In foro structum videas aqua pluvialis conceptaculum. Ad lavacra enim ex imbribus collectitia utuntur aqua. Nam poculentæ pauci sunt infra urbem fontes; sunt autem eo loco quas Glyceas appellant. (5) Priscum ibi gymnasium ubi potissimum se ephebi exercent; neque vero in civitatis album quisquam inscribitur nisi ante puberum exercitationes obierit. Hoc in gymnasio posita statua est Promacho Pellenæo, Dryonis filio, una ex Olympicis, tribus ab Isthmicis, duabus e Nemeis ludis de pancratio palmis reportatis. Unam ei sui cives ex ære Olympia, alteram e marmore in gymnasio, de quo modo diximus, statuam dedicarunt. Hunc Promachum etiam in bello quod inter Pellenæos et Corinthios gestum est, unum hostes quamplurimos pugnantem occidisse memoriæ proditum. (6) Ab eodem etiam Olympiæ superatum Pulydamantem Scotussæum, quo tempore a Persarum rege in patriam reversus Pulydamas in Olympicum certamen iterum descenderit. At Thessali Pulydamantem ex ullo unquam certamine inferiorem discessisse minime confitentes, et alia ejus rei afferunt argumenta et inprimis elegos ad Pulydamantis statuam adscriptos: O Scotoessa altrix invicti Pulydamantis. (7) Pellenenses certe magno Promachum honore prosequuntur. Chæronem vero etsi luctæ duas reportavit coronas ** et Olympiæ quattuor, ne nominare quidem volunt, ob eam causam, credo, quod Pellenensium rempublicam sustulerit. Corruptus enim ab Alexandro Philippi filio invidiosissimo dominationis munere se patriæ suæ tyrannum imponi facile passus est. Est Lucinæ etiam ædes a Pellenensibus in parte oppidi minore dedicata. (8) Quod vero Posidion dicitur, fuit olim curia, ætate nostra desertus plane locus infra gymnasium; permansit tamen ei hæc usque ad præsens sæculum dignatio, ut Neptuno sacer habeatur. (9) A Pellene stadia circiter sexaginta abest Mysæum, Mysiæ Cereris sacrarium. Dedicatum ferunt a Mysio Argivo homine; et ab eo quidem hospitio Cererem esse acceptam Argivorum sermo vulgavit. Lucus est etiam in Mysæo condensus omnis generis arboribus et perennium fontium aquis irriguus. (10) Festos dies ibidem Cereri agitant septem, quorum tertio e templo viri omnes exeunt; mulieres intus relictæ ritu a majoribus tradito nocturnum peragunt sacrum. Neque vero viros tantum excludunt, sed canes etiam masculos ejiciunt. Postero die revisunt feminas in templo viri multoque cum risu ultro citroque sales et dicta jaciuntur. (11) Modico a Mysæo intervallo surgit Æsculapii templum: Cyros appellatur. Multa hic a deo monstrantur morborum remedia. Aqua hic etiam effusissime scatet, et ad fontium ibi maximum dei ipsius positum signum. Flumina item aliquot descendunt e montibus qui supra Pellenen sunt. Eorum unus manat ab ea parte quæ Ægiram spectat; is Crius appellatur; a Crio Titane nomen inditum putant. (12) Alius etiam ejusdem nominis est fluvius, qui e Sipylo monte descendens in Hermum influit. Qua vero parte finitimi sunt Sicyoniis Pellenenses, amnis quidam Sythas, Achaicorum fluminum postremus, in Sicyonium mare decurrit. PAUSANIÆ DESCRIPTIONIS GRÆCIÆ ARCADICA SIVE LIBER VIII. CAPUT I. _ Arcadas mediterraneam Peloponnesi partem tenere, ex reliquarum civitatum finium summa breviter repetita ostenditur — de Pelasgo. _ Arcadiæ partem eam quæ fines Argivorum contingit, Tegeatæ et Mantinenses tenent; ut hi, sic reliqui etiam Arcadici populi mediterranea Peloponnesi incolunt. Corinthii enim primi Isthmum obtinent. His mare versus Epidaurii vicini sunt. Quod vero attinet ad Epidaurum, Trœzenem et Hermionem, eas excipit sinus Argolicus et quidquid Argolicæ terræ ad mare situm est. Adjacent Lacedæmoniorum civitates. His finitima Messenia quæ ad mare descendit Methonen usque, Pylum et Cyparissias. (2) Ad Lechæum vicini Corinthiis Sicyonii, postremi hi Argolicorum hac in parte finium. Sicyonem excipiunt Achæi litoris accolæ. Ad alterum Peloponnesi latus, quod Echinadibus insulis ex adverso est, habitant Elei. Ea Elidis pars, in qua Olympia est et Alphei ostium, terminatur Messenia; Achaiam versus Dymæi sunt finitimi. (3) Pertinent populi quos enumeravi ad mare omnes. Interiores Arcades a mari undecumque seclusi. Quare Homerus profectos ad Trojam dicit, non suis ipsorum, sed acceptis ab Agamemnone navibus. (4) Ac primum quidem omnium Pelasgum memorant Arcades in hac terra exstitisse: sed consentaneum certe est non solum illum, sed alios etiam in iisdem locis una cum eo fuisse. Nam quibus omnino imperasset hominibus? Ceterum Pelasgus magnitudine, robore ac forma excelluit, quin etiam animi dotibus reliquos superavit; atque hanc ob rem ei a suis regnum decretum esse crediderim. Asius quoque ejusmodi in eum fecit versus: Montibus alticomis emisit nigra Pelasgum Tellus dis similem, sæcli mortalis in ortum. (5) Pelasgus igitur quum regnare cœpisset, primum quidem homines docuit tuguria ad frigoris, imbrium et æstus incommoda arcenda ædificare. Idem vero etiam tunicas facere instituit e suillis (_ovillis?_) coriis, qualibus etiamnunc in Eubœa et Phocide tenuiores homines utuntur. Ad hæc ne virente adhuc fronde herbisque ac radicibus non modo non cibariis, sed interdum etiam perniciosis amplius vescerentur homines prohibuit: (6) contra glandibus, neque omnibus tamen, sed iis quæ e fago leguntur, pro cibo uti primus docuit. Isque victus, Pelasgi institutum, tam diu apud nonnullos in usu permansit, ut vel eo tempore quo Lacedæmonios bellum Arcadibus movere vetuit Pythia, inter alia diceret etiam hæc: Haud equidem invideo tibi ego; sed plurimus Arcas glande alitus dura cœpto prohibebit inani. Pelasgo regnante etiam regionem eam Pelasgiam appellatam esse ferunt. CAPUT II. _ De Lycaone, Jove Lycæo, ludis Lycæis et Panathenæis — hominibus deorum hospitibus et convivis — hominibus in deos relatis — fabulis vero superstructis. _ Hujus filius Lycaon nonnulla vel sapientius quam pater suus excogitavit. Lycosuram enim urbem in monte Lycæo condidit, Jovem Lycæum appellavit, et certamina instituit Lycæa. Facile ut credam adducor eo tempore nondum apud Athenienses Panathenæa celebrari cœpta; his enim ludis, quos initio Athenæa vocabant, sub Theseo demum Panathenæorum nomen inditum esse dicunt, propterea quod ab omnibus celebrarentur Atheniensibus in unam congregatis civitatem. (2) Ludi vero Olympici, quorum initia vel ultra humani generis memoriam adscendere volunt, dum Saturnum ibi et Jovem luctatos atque Curetas cursu primos certasse fabulantur, ob hæc ipsa a nostra oratione jam sint exclusi. Eadem vero ætate et Cecropem Athenis, et Lycaonem in Arcadia regnasse arbitror; prudentia tamen rerum divinarum multo Lycaonem inferiorem fuisse censeo. (3) Ille enim quum primus Jovem cognomine Supremum appellasset, nihil vita præditum ei immolandum duxit, sed liba tantum patria (_pelanos_ etiamnum Attici vocant) ut in aram porricerentur sanxit. At Lycaon ad Jovis Lycæi aram infante mactato humanum sanguinem libavit; quare inter ipsa sacra in lupum mutatum tradunt. (4) Cui famæ equidem facile possum assentiri. Nam præterquam quod Arcadum sermonibus jam tum ab initio vulgatis prodita posteris est, a ratione etiam non abhorret. Erant enim prisci illi homines dis ipsis hospites et convivæ pro justitiæ et pietatis merito. Et sane bonis præmia certissima, sontibus ex deorum ira supplicia erant exposita. Quin etiam recepti cœlo multi ex hominibus, quibus adhuc sui permanent honores; in quo numero fuere Aristæus, Britomartis Cretica, Alcmenæ filius Hercules et Œclis Amphiaraus, ac præter hos Pollux et Castor. (5) Quare neque absurdum dictu videbitur, Lycaonem in feram et Nioben Tantali filiam in saxum conversam. At enim ætate nostra, qua gliscens fraus et audacia omnes prope orbis terræ partes urbesque occupavit, nulli jam homines in deorum numerum veniunt, nisi forte per inanes titulos et eminentioris dignitatis adulationem; et noxam commeritis, quum demum e vita excesserint, seræ deorum judicio pœnæ irrogantur. (6) Ac omnibus quidem seculis, veteribus et obsoletis jam rerum eventis neque minus etiam præsentibus fides eorum culpa in vulgus est abrogata, qui veritatis tanquam fundamenta superstructis fabulis obruerunt. Nam et post Lycaonem singulis Lycæi Jovis sacris quendam ex homine lupum fieri tradunt: non tamen in omne vitæ tempus, sed decimo post anno, si interea humana carne abstinuisset, pristinam hominis figuram recipere; sin hominis carnes gustasset, lupum esse nunquam desinere. (7) Eadem ratione Nioben lacrimari in Sipylo monte æstivo tempore dicunt. Audivi etiam quosdam quum narrarent et alia quædam rerum miracula, et grypes uti pardos maculis esse distinctos; porro Tritones voce humana præditos et eosdem perforatam concham inflantes canere. Ita vero comparatum est, ut qui hujusmodi figmentorum portentis aures præbent, et ipsi mox aliquid adfingant, quo fit ut mendaciorum quasi colluvie veritas vitiata suam prorsus auctoritatem perdat. CAPUT III. _ De Nyctimo ac reliquis Lycaonis filiis, urbibusque ab iis conditis — Œnotrus natu minimus in Italiam trajicit — de Callisto Lycaonis filia. _ Tertia post Pelasgum ætate regio tota et urbium et hominum numero magnos habuit processus. Nam quum Nyctimus Lycaonis liberûm natu maximus summum teneret imperium, reliqui sibi diversis arbitrio quisque suo agri partibus occupatis, oppida condiderunt; Pallantium Pallas, Orestheus Oresthasium, Phigaliam Phigalus ædificarunt. (2) Ac Pallantii quidem etiam Stesichorus Himeræus in Geryoneide mentionem fecit; sed Phigalia et Oresthasium tempore procedente nomina mutarunt; nam hoc ab Oreste Agamemnonis filio Oresteum est appellatum, illa vero Phialia a Bucolionis filio Phialo. Reliqui fuere Lycaonis filii, Trapezeus, Daseatas, Macareus, Helisson, Acacus, Thocnus. Horum postremus urbem Thocniam condidit, Acacus Acacesium. Ab hoc autem Acaco cognomen Mercurio ab Homero datum Arcadum sermo asseverat. (3) Ab Helissonte et urbs et fluvius Helisson nomina habent. Eodem modo Macaria quoque et Dasea et Trapezus de nominibus filiorum Lycaonis appellatæ sunt. Porro Orchomenus Methydrii conditor et Orchomeniorum, quos pecudum divites Homerus nominavit; ab Hypsunte et * [_Melæneo_] conditæ Melæneæ et Hypsus; ad hæc Thyræum et Hæmoniæ (_a Thyræo et Hæmone_); quin Arcadum opinione etiam Thyrea in Argivorum finibus et Thyreates sinus a Thyræo isto sua obtinuerunt nomina. (4) Jam vero celebri olim nomine urbem Mænalum, Tegeam et Mantineam, Mænalus, Tegeates et Mantineus constituere. Cromi a Cromo nomen habuere, Charisia Charisium auctorem perhibet, Tricoloni a Tricolono, Peræthenses a Perætho, Asea ab Aseate, * [_a Lyceo_] Lycoa et a Sumateo Sumatia: postremo ab Aliphero et Heræeo urbes nomina et origines accepere. (5) At natu minimus inter filios Lycaonis Œnotrus, opibus et viris a fratre Nyctimo acceptis, classe in Italiam transmisit, ubi