*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 47629 ***

[Paliwanag ng Tagapagsalin:

Ang tekstong ito ay nasa lumang Tagalog, na gumagamit ng titik g
na may tilde sa ibabaw (g̃), na makikita halimbawa sa mga salitang
ng̃, mg̃a, at ng̃ayón. Kung hindi maayos na nakikita ang titik g̃,
tiyaking UTF-8 ang nakasaad na file encoding sa iyong text reader.
Maaari ring kailangang palitan ang font na iyong gamit. Minumungkahi
ang mga font na Consolas at DejaVu Sans Mono.

Ang mga bahagi ng teksto na may mga pahilig na titik (italic) ay
ipinaloob sa mga _salungguhit_. Ang mga bahaging may makakapal na
titik (boldface) ay ipinaloob sa mga =simbolong panumbas=. Ang bahagi
ng pahilig na teksto na gumagamit ng mga tuwid na titik ay ipinaloob
sa mga ~tilde~.]






  ANG FILIBUSTERISMO.




  J. RIZAL

  ANG “FILIBUSTERISMO”[*]
  (KARUGTÓNG NG̃ NOLI ME TANGERE)

  (Tinagalog ni PATRICIO MARIANO)


  Masasapantaha kaagád, na, lihim na nágayuma ñg isáng FILIBUSTERO
  ang kapisanan ñg mg̃a makapraile at mg̃a laban sa pagkakasulong,
  upáng, sa pag-alinsunod na waláng malay sa mg̃a udyók ñg kaniláng
  kalooban, ay makatulong at makapagpalusóg doon sa imbót na íisang
  bagay ang linalayon: palaganapin ang adhiká ñg FILIBUSTERISMO
  sa boong bayan at pananaligin ang lahát ñg pilipino na waláng
  ibáng kaligtasan liban sa humiwaláy sa España.

                                    =Ferdinand BLUMENTRITT.=


  [*] Kung ihuhulog sa wikang tagalog ang salitáng FILIBUSTERISMO
  ay lubhang hahaba ang pañgalan ñg aklát na itó at marahil ay
  mangyaring hindi pa mawatasan ñg babasa, kaya’t hindi na namin
  inihulog sa wika natin; ñguni’t ílalagáy namán ang katuturán
  ó kahulugán ñg salitáng itó upang mabatíd noong mg̃a hindi
  nakaaalam ñg kaniyang kahulugán.

  FILIBUSTERO: Galing sa salitáng inglés na _freebooter_; itinawag
  sa iláng mangdadambóng na lumagusaw sa karagatang Antillas,
  América, niyong 1700.--FILIBUSTERO din ang tawag sa mg̃a taong
  nag-uusig na mápahiwalay sa España ang mg̃a lupaíng sakop nitó,
  sa kabilá ñg mg̃a dagat, kayá’t ang salitáng FILIBUSTERISMO
  ay waláng ibáng kahulugán kun di ang adhikáng pag-usígin ang
  paghiwaláy sa nakasasakop.--P. ng̃ T.


  =UNANG PAGKAKÁLIMBÁG.=


  =MAYNILA=

  =Limbagan at Aklatan ni I. R. Morales,=
  Liwasang Miranda, 11–13, Kiyapo
  =1911.=




  [Larawan ng̃ may-akdâ]
  [Lagdâ: José Rizal]




ALAALA

  =sa mg̃a paring G. Mariano GOMEZ= (85 taón)
  =José BURGOS= (30 taón)
  =at Jacinto ZAMORA= (35 taón)

  _na binitay sa Bagumbayan ng̃ ika 28[A] ng̃ Febrero ng̃ taóng 1872._


Sa dî pagsang-ayon ng̃ Relihion na alisán kayó ng̃ karang̃alan sa
pagkaparì ay inilagáy sa alinlang̃an ang kasalanang ibinintáng
sa inyó; sa pagbabalot ng̃ hiwagà’t kadilimán sa inyóng usap ng̃
Pamahalàan ay nagpakilala ng̃ isáng pagkakamalîng nágawâ sa isáng
masamâng sandalî, at ang boông Pilipinas, sa paggalang sa inyóng
alaala at pagtawag na kayó’y mg̃a PINAGPALA, ay hindî kiníkilalang
lubós ang inyóng pagkakasala.

Samantala ng̃âng hindî naipakíkilalang maliwanag ang inyóng
pagkakálahók sa kaguluhan, nagíng bayani kayó ó dî man, nagkaroon
ó dî man kayó ng̃ hilig sa pagtatanggol ng̃ katwiran, nagkaroon
ng̃ hilig sa kalayâan, ay may karapatán akóng ihandóg sa inyó, na
bilang ginahís ng̃ kasamaáng ibig kong bakahin, ang aking gawâ. At
samantalang inaantáy namin na kilalanin sa balang araw ng̃ España
ang inyóng kabutihan at hindî makipanagót sa pagkakápatáy sa inyó,
ay magíng putong na dahong tuyô na lamang ng̃ inyóng mg̃a liblíb
na libing̃an ang mg̃a dahong itó ng̃ aklát, at lahát niyong walâng
katunayang maliwanag na umupasalà sa inyóng alaala, ay mabahiran
nawâ ng̃ inyóng dugô ang kaniláng mg̃a kamáy.

                                                 =J. Rizal.=

[A] Hindí namin binago ang 28 na nasa wikang kastila, ng̃uni’t
ipinauunawa namin na ika 18 ng̃ bitayin ang mg̃a tinurang pari.--P.
ng̃ T.




INDICE.


                                                       Páh.
    Alaala                                                5
        I.--Sa Cubierta                                   7
       II.--Sa silong ng̃ Cubierta                        18
      III.--Mg̃a alamát                                   27
       IV.--Si Kabisang Tales                            33
        V.--Ang “Noche buena” ng̃ isáng kotsero           44
       VI.--Si Basilio                                   50
      VII.--Si Simoun                                    57
     VIII.--¡Mabuting Paskó!                             70
       IX.--Si Pilato                                    74
        X.--Kayamana’t karalitaan                        76
       XI.--Los Baños                                    88
      XII.--Plácido Penitente                           104
     XIII.--Ang aralan ng̃ Písica                        113
      XIV.--Isáng tahanan ng̃ mg̃a nag-aaral              125
       XV.--Si G. Pasta                                 137
      XVI.--Ang mg̃a kapighatian ng̃ isáng insík          146
     XVII.--Ang periya sa Kiyapo                        158
    XVIII.--Mg̃a kadayaan                                163
      XIX.--Ang lambal                                  172
       XX.--Ang nagpapalagáy                            184
      XXI.--Mg̃a ayos Maynila                            194
     XXII.--Ang palabás                                 207
    XXIII.--Isáng bangkáy                               223
     XXIV.--Mg̃a pang̃arap                                231
      XXV.--Tawanan--Iyakan                             243
     XXVI.--Mg̃a paskín                                  252
    XXVII.--Ang prayle at ang pilipino                  258
   XXVIII.--Tatakut                                     270
     XXIX.--Mg̃a hulíng salitáng ukol kay kapitan Tiago  279
      XXX.--Hulí                                        283
     XXXI.--Ang mataas na kawaní                        294
    XXXII.--Mg̃a ibinung̃a ng̃ mg̃a paskín                  300
   XXXIII.--Ang hulíng matuwid                          305
    XXXIV.--Ang kasál                                   314
     XXXV.--Ang pistá                                   318
    XXXVI.--Mg̃a kagipitan ni Ben-Zayb                   328
   XXXVII.--Ang hiwaga                                  334
  XXXVIII.--Kasawian                                    339
    XXXIX.--                                            345




I

SA CUBIERTA

                                          Sic itur ad astra.


Isáng umaga ng̃ Disiembre ay hiráp na sumasalung̃a sa palikólikông
linalakaran ng̃ ilog Pasig ang bapor Tabò, na may lulang maraming tao,
na tung̃o sa Lalaguna. Ang bapor ay may anyông bagól, halos bilóg
na warì’y tabò na siyáng pinanggaling̃an ng̃ kaniyang pang̃alan;
nápakarumí kahit na may nasà siyang magíng maputî, malumanay at warìng
nagmamalakí dahil sa kaniyang banayad na lakad. Gayon man, siya’y
kinagigiliwan sa dakong iyon, sanhî marahil sa pang̃alan niyang
tagalog ó dahil sa tagláy niya ang sadyâng ugalì ng̃ mg̃a bagay-bagay
ng̃ bayan, isáng warì’y tagumpáy na laban sa pagkakasulong, isáng
bapor na hindî tunay na bapor ang kabuòan, isáng sangkáp na hindî
nagbabago, hindî ayos ng̃unì’t hindî mapag-aalinlang̃anan, na, kung
ibig mag-anyông makabago ay nasisiyahan na ng̃ boong kalakhán sa
isáng pahid ng̃ pintura.

Na ang bapor na itó’y tunay na pilipino! Kauntìng pagpapaumanhín
lamang ang gamiti’t pagkakamanláng siya ang daóng ng̃ Pamahalàan,
na nayarì sa ilalim ng̃ pagsisiyasat ng̃ mg̃a _Reberendo_ at mg̃a
_Ilustrísimo_!

Balót ng̃ liwanag sa umaga, hayo na ang maputî niyang katawán (na
iniwawasiwas ang maitim na usok) na nagpapagaláw sa alon ng̃ ilog
at nagpapaawit sa hang̃in sa mg̃a maigkás na kawayang nasa sa
magkábilang pangpáng; may nagsasabing nag-uumusok din ang daóng ng̃
Pamahalàan!... Sa bawà’t sandalî’y tumítilî ang pasuit na paós at
mapagbalà na warì’y isáng manggagahís na ibig makapanaíg sa tulong
ng̃ sigáw, kayâ’t sa loób ng̃ bapor ay hindî magkarinigan, ang lahát
ng̃ mákatagpô’y pinagbabalàan; minsa’y warìng ibig durugin ang mg̃a
salambáw, (mg̃a yayat na kagamitán sa pang̃ing̃isdâ) na ang galáw
ay warìng kalansáy ng̃ _gigante_ na yumúyukô sa isáng pagóng na
nabuhay sa kapanahunang dako pa roon ng̃ pag-apaw ng̃ tubig sa boông
mundó; minsa’y tumátakbóng tung̃o sa mg̃a kakawayanán ó kayâ’y sa
mg̃a karihan, na napapalamutihan ng̃ gumamela at ibá pang bulaklák,
na warìng mg̃a magsisipaligòng nakalubóg na sa tubig ang mg̃a paa’y
ayaw pang maglublób... minsa’y sa pagsunód sa daáng itinuturò ng̃
iláng kawayang nakatirik sa ilog ay lumalakad ng̃ boông kasiyahang
loób ang bapor; ng̃unì’t ang isáng biglâng pagkakabagók ay kauntî
nang ikinabuwal ng̃ mg̃a sakáy; nápadumog sa isáng burak na mababaw
na hindî hinihinalà nino man......

At kung ang pagkakawangkî sa daóng ng̃ Pamahalàan ay hindî pa lubós,
ay tingnan ang pagkakalagáy ng̃ mg̃a lulan. Sa ilalim ng̃ _cubierta_
ay nang̃agdung̃aw ang mg̃a mukhâng kayumanggí at maiitim ng̃ mg̃a
taga rito, mg̃a insík at mestiso na nagkakasiksikang kasama ng̃ mg̃a
lulang kalakal at mg̃a kabán, samantalang sa itaás, sa ibabaw ng̃
_cubierta_ at sa lilim ng̃ isáng panambil na nagtatanggol sa kanilá
sa init ng̃ araw, ay nang̃akaupô sa maginhawang luklukan ang iláng
sakáy na suot taga Europa, mg̃a prayle at mg̃a kawaní, na humihitít
ng̃ malalakíng tabako, samantalàng tinátanáw ang mg̃a dinadaanan,
na hindî man nápupuna ang mg̃a pagsusumakit ng̃ kapitán na maiwasan
ang mg̃a balakid sa ilog.

Ang kapitán ay isáng ginoo na may magiliw na anyô, lubhâ ng̃ matandâ,
dating maglalayág na noong kabataàn niya ay namahalà sa lalòng
matuling daóng at sa lalòng malawak na karagatan at ng̃ayóng tumandâ’y
ginagamit ang lalòng malakíng pag-iisip, pagiing̃at at pagbabantáy
upáng maiwasan ang maliliít na kapang̃aniban.... At yaón dín ang
balakid sa araw araw, ang dati ring mabababaw na burak, ang dati ring
lakí ng̃ bapor na násasadsád sa mg̃a likô ring yaon, na warì’y isáng
matabâng babai sa gitnâ ng̃ siksikan ng̃ tao, kayâ’t ang mabaít na
kapitán ay humihintô sa bawà’t sandalî, umuurong, pinagkakalahatì
lamang ang tulin, pinagpapalipatlipat sa kaliwâ’t sa kanan ang limáng
marinerong may hawak na tikin upáng ipanibulos ang likông itinuturò
ng̃ timón. Warìng isáng matandâng kawal, na matapos mamunò sa mg̃a
tao sa isáng maligalig na himagsikan, ay nagíng taga pag-alagà, ng̃
tumandâ, ng̃ batàng masumpung̃in, matigás ang ulo at tamád.

At si aling Victorina na siyáng tang̃ìng babaing nakiupô sa lipon
ng̃ mg̃a europeo ay siyáng makapagsasabi kung ang bapor Tabò ay
tamád, masuwayin at masumpung̃in; si aling Victorina, na gaya ng̃
karaniwan ay napakamasindakin, ay nagtutung̃ayaw sa mg̃a kaskó,
bankâ, balsá ng̃ niyog, mg̃a indio na namamangkâ at sampûng mg̃a
naglalabá at nagsisipaligò na kinayayamután niya dahil sa pagkakatuwâ
at kaing̃ayan! Siya ng̃â namán, kung walâng mg̃a indio sa ilog at
sa bayan ay bubuti ang lakad ng̃ Tabò, oo! kung walâng isá mang
indio, sa mundó; hindî niya nápupunang ang mg̃a tumitimón ay pawàng
indio, indio ang mg̃a marinero, indio ang mg̃a makinista, indio
ang siyam na pù’t siyam sa bawà’t isáng daang sakáy at siyá man ay
india rin kung kakayurin ang kaniyang pulbós at huhubarán siya ng̃
ipinagmamalakíng _bata_. Nang umagang iyón ay lalò pang namumuhî si
aling Victorina dahil sa hindî siya pinapansín ng̃ mg̃a kalipon, at
dapat ng̃â namáng magkagayón, sapagkâ’t tignán ng̃â namán ninyó:
magkalipon doon ang tatlông prayleng nananalig na ang boông mundó’y
lalakad ng̃ patiwarík sa araw na silá’y lumakad ng̃ matuwíd; isáng
walâng pagál na D. Custodio na payapàng natutulog, na siyangsiya ang
loób sa kaniyang mg̃a munakalà; isáng walâng pagod na mánunulat na
gaya ni Ben-Zayb (katimbang ng̃ Ibañez) na nag-aakalàng kung kayâ’t
may nag-íisíp sa Maynilà ay sa dahilang siya’y nag-íisíp; isáng
_canónigo_ na gaya ni P. Irene na nagbibigay dang̃al sa mg̃a parì
dahil sa mabuti ang pagkakaahit ng̃ kaniyang mukhâng kinatatayuan
ng̃ isáng ilóng hudío at dahil sa kaniyang sotanang sutlâ na mainam
ang tabas at maraming botones; at isáng mayamang mag-aalahás na gaya
ni Simoun na siya mandíng tanung̃an at nag-uudyok sa mg̃a galáw ng̃
Capitán General; akalaìn ng̃â ba namáng magkátatagpô ang mg̃a haliging
itó na _sine quibus non_ ng̃ bayan, magkápipisan doon at maligayang
nag-uusap, na hindî nabibighanìng malugód sa isáng tumakwil sa
pagkapilipina, na nagpapulá ng̃ buhók, ¡bagay ng̃ sukat makabugnot
sa isáng Joba!, pang̃alang ikinakapit sa sarili ni aling Victorina
kailan ma’t may katung̃o.

At ang pagkayamót ng̃ babai’y nararagdagan sa bawà’t pagsigáw ng̃
Kapitán ng̃: baborp! estriborp!, bubunutin ng̃ mg̃a marino ang
kaniláng mahahabàng tikín at isasaksák sa isá’t isáng gilid at
pinipigil sa tulong ng̃ kaniláng mg̃a hità’t balikat na másadsád
sa dakong iyon ang bapor. Kung susukatin sa gayóng anyô ang daóng
ng̃ Pamahalàan ay masasabing nawawalâ ang pagkapagóng at nagiging
alimang̃o sa tuwîng málalapít ang isáng pang̃anib.

--Ng̃unì’t kapitán, ¿bakit tumutung̃o sa dakong iyan ang inyóng mg̃a
mangmang na timonel?--ang tanóng na pagalít ng̃ babai.

--Sapagkâ’t doon ay napakababaw, ali--ang sagót na malumanay ng̃
Kapitán at ikinindát ang matá.

Naugalì na ang ganitó ng̃ Kapitán upáng sabihin warì sa kaniyáng
mg̃a salitâ, na dahandahang lumabás: marahan, marahang marahan!

--Kalahatìng tulin ng̃ mákina, bá, kalahatìng tulin!--ang paalipustâng
tutol ni aling Victorina--¿bakit hindî boông tulin?

--Sapagkâ’t maglalayág tayo sa mg̃a palayang iyan, ali,--ang walâng
katinagtinag na sagót ng̃ Kapitán na sabay ang paglabì upang iturò
ang bukid; makálawang kumindát.

Ang aling Victorinang itó ay kilalá dahil sa kaniyang mg̃a kasagwâan
at mg̃a himaling. Dumádalóng palagì sa mg̃a lipunán at siya’y tinitiis
doon kailan ma’t kasama ang kaniyáng pamangkín, si Paulita Gomez,
magandá at mayamang binibini, ulila sa amá’t iná, na kinúkupkóp
ni aling Victorina. Nang tumandâ na ang aling Victorinang itó ay
nag-asawa sa isáng kulang-palad na ang pang̃alan ay D. Tiburcio
de Espadaña, at sa mg̃a sandalîng itó na nakikita natin siya ay may
labíng limáng taón nang kasál, ang buhók ay postiso at ang kalahatì
ng̃ kagayakan ay ayos taga Europa. Sa dahiláng ang kaniyáng boông
hang̃ád sapol ng̃ magkaasawa ay ang mag-anyông europea, sa tulong
ng̃ iláng mahalay na kaparaanan, ay nahulog díng untî-untî ang
kaniyáng ayos sa isáng anyông, sa kasalukuyan, kahi’t na magtulong si
Quatrefages at si Virchow ay hindî máwawatasan kung sa alíng lahìng
mg̃a kilala siya máihahalò. Makaraan ang iláng taóng pagkákasál, ang
kaniyáng asawang nagtiís, na warì’y _fakir_ na umalinsunod sa lahát
ng̃ kaniyáng maibigan, ay dinalaw ng̃ isáng masamâng sandalî, isáng
araw, at hinambalos siyá ng̃ tinútungkód sa pagkapilay. Dahil sa
pagkakabiglâ ni aling Joba, sa gayóng pagbabagong ugalì, ay hindî
naalumana ang magiging kasunód ng̃ pangyayari, at ng̃ makaraan ang
pagkakagitlá at ng̃ ang kaniyáng asawa ay makatanan, ay sakâ pa
lamang náramdamán ang sakít at náhigâng iláng araw, sa gitnâ ng̃
pagkagalák ni Paulita na mahilig sa pagtatawá at pagbibirô sa kaniyáng
ali. Ng̃unì’t ang asawa, sindák sa nágawâng kasalanan, na sa kaniya’y
warìng isáng kakilakilabot na pagpatay sa kabiyák ng̃ pusò ang gayóng
nágawâ, habol ng̃ mg̃a _furia_ sa tahanan (ang dalawáng aso at isáng
loro sa bahay), ay nagtatakbó ng̃ boông tuling ipinahintulot ng̃
kaniyáng pílay, lumulan sa unang sasakyáng nátagpûán, sumakáy sa unang
bangkâng nákita sa isáng ilog, at, Ulises na pilipino, nagpagalàgalà
sa mg̃a bayán-bayán, sa isá’t isáng lalawigan, sa isá’t isáng pulô,
na pinamumuntután ng̃ kaniyáng Calipso, na naka _quevedo_, na
nakayáyamot sa bawà’t mákasama sa paglalakbáy. Tumanggáp ng̃ balità
na ang lalaki’y nagtatagò sa isáng bayan ng̃ Laguna, kayâ’t yáon na
siya upáng akitin sa tulong ng̃ kaniyáng buhók na tininà.

Ang mg̃a kasabáy ay nagkáisáng magsanggaláng sa kaniyáng pakikitung̃o
sa pamagitan ng̃ isáng walâng hintông pagsasalitâang ang balàng
bagay ay pinagtalunan. Sa mg̃a sandalîng iyón, dahil sa palikôlikô
ng̃ ilog, ay pinag-uusapan ang pagtutuwíd sa kaniya at ang ukol sa
mg̃a gawâin ng̃ Obras del Puerto.

Si Ben-Zayb, ang mánunulat na mukhâng prayle, ay nakikipagtalo sa
isáng parìng batà na mukhâ namáng artillero. Kapwâ nagsisigawang ang
anyô ng̃ mukhâ ay iniaayos sa sinasabi, itinátaás ang mg̃a bisig,
inilalahad ang mg̃a kamáy, nagsisitadyák, nag-uusap ng̃ ukol sa
patitís, mg̃a palaisdàan, ilog San Mateo, mg̃a indio at ibp. sa gitnâ
ng̃ kasiyahang loob ng̃ mg̃a nakikiníg at sa gitnâ rin namán ng̃
boông pagkainíp ng̃ isáng matandâng parìng pransiskano, na lubhâng
nápakapayát at nang̃ang̃alirang, at ng̃ isáng dominiko na magandá
ang tindíg na nagbábakás.... nagbábakás sa kaniyáng mg̃a labì ng̃
isáng ng̃itîng pakutyâ.

Ang payát na pransiskano, na nakápuná sa ng̃itî ng̃ dominiko, ay
nagnasàng makilahók sa usapan, upáng maputol. Iginagalang siya
marahil, kayâ’t sa isáng kilos lamang ng̃ kamáy ay napigil ang
pag-uusap ng̃ dalawá, nang ang parìng-artillero ay tumukoy ng̃ ukol
sa kinátutuhan at ang mánunulat na prayle ay ng̃ ukol namán sa
karunung̃an.

--¿Alám bagá ninyó kung anó ang mg̃a taong marurunong, Ben-Zayb?--anáng
pransiskano na ang boses ay malalim, na hindî man lamang halos gumaláw
sa kaniyáng uupan, at ang mg̃a nang̃ang̃alirang na kamáy ay bahagyâ
nang ikilos--Nariyan sa lalawigan ang _Puente del Capricho_, na gawâ
ng̃ isáng kapatíd namin, at hindî nayarì, sapagkâ’t pinintasáng mahinà
at mapang̃anib ng̃ mg̃a marurunong, sa panunuláy sa kaniláng mg̃a
sapantahà, ng̃unì’t tignán ninyó’t nariyan ang tuláy na naglálabán
sa lahát ng̃ bahâ at lindol.

--Iyan, _puñales_, iyang talagá, iyan ng̃â sana ang sasabihin ko!--ang
wikà ng̃ parìng artillero na kasabáy ang suntók sa gabáy ng̃ kaniyáng
luklukang kawayan;--iyan, ang _Puente del Capricho_ at ang mg̃a
marurunong; iyan sana ang sasabihin ko, P. Salvi, _puñales_.

Nápahintông nakang̃itî si Ben-Zayb, marahil sa paggalang ó kayâ’y
dahil sa sadyâng walâng maalamang isagot; kahit gayong ¡siya ang
tang̃ìng nag-íisíp dito sa Pilipinas!--Si P. Irene ay sumasang-ayon
sa tulong ng̃ ulo, samantalang pinapahidpahiran ang kaniyáng mahabàng
ilóng.

Si P. Salvi, iyóng parìng payát at nang̃ang̃alirang, ay nagpatuloy, na
warìng nasiyahan sa gayóng pang̃ang̃ayupapà, sa gitnâ ng̃ katahimikan:

--Datapwâ’y hindî ibig sabihin ng̃ ganitó na kayó’y walâ sa katwiran
at gayón dín namán si P. Camorra (itó ang pang̃alan ng̃ parìng
artillero); ang kasamaán ay nasa lawà.....

--Sadyâ namáng walâng mabuting lawà sa lupaíng itó--ang patláng ni
aling Victorina, na muhîng muhî na at humandâ upáng lusubing mulî
ang kutà.

Ang mg̃a binabakod ay sindák na nagting̃inan, ng̃unì’t, gaya ng̃
katalasan ng̃ isáng general, dumulóg ang mag-aalahás na si Simoun:

--Ang kagamutan ay nápakadalî,--anyá na ang pagbigkás ng̃ salitâ ay
katang̃itang̃ì, kalahatìng inglés at kalahatìng amerikano sa Timog--at
hindî ko ng̃â maalaman kung bakit hindî pa náiisip ng̃ kahit sino.

Ang lahát ay luming̃ón, sampû ng̃ dominiko, at pinakinggán siyang
mabuti. Ang mag-aalahás ay isáng taong yayát, mataas, malitid,
nápakakayumanggí, suot inglés at ang ginagamit ay warìng salakót na
timsim. Katang̃ìtang̃ì sa kaniya ang mahabàng buhók na putîng putî na
nátitiwalî sa misáy na itím, madalang, na nagpapakilala ng̃ kaniyáng
pagkamestiso. Upang iwasan ang sinag ng̃ araw ay palagìng gumagamit
ng̃ salamíng asul na _de rejillas_, na tumátakíp sa kaniyáng mg̃a
matá at bahagi ng̃ mg̃a pisng̃í, na siyáng nagbibigáy sa kaniya ng̃
anyông bulág ó may sakít sa matá. Nakatayông ang paa’y nakabikakâ
upáng makapanimbang warî, ang mg̃a kamáy ay nakapasok sa mg̃a alapót
ng̃ kaniyáng _chaqueta_.

--Ang kagamutan ay lubhâng madalî--ang ulit--at walâng magugugol.

Ang pakiking̃íg na mabuti ay nag-ibayo. Násasabísabí sa mg̃a lipunán
sa Maynilà na ang táong iyon ay siyang sinusunód ng̃ General, kayâ’t
nákikinikinitá na ng̃ lahát na ang kagamutan ay magagawâ. Pati si
D. Custodio ay nápaling̃ón.

--Magbukás ng̃ isáng ludlód na tuwid, mulâ sa pagpasok ng̃ ilog
hangáng sa paglabás, na dádaan sa Maynilà, itó ng̃â, gumawâ ng̃
isáng bagong ilog na ludlód at tabunan ang dating ilog Pasig.
Hindî mag-aaksayá ng̃ lupà at iiklî ang paglalakbáy, mapipigil ang
pagkakaroon ng̃ dakong mababaw.

Ang panukalàng itó’y nakalitó sa lahát halos, na nahirati sa mg̃a
paraáng tapaltapal.

--Isáng munakalàng yankee--ani Ben-Zayb, na ibig kalugdán ni
Simoun--Ang mag-aalahás ay malaong naninirahan sa Amerika, sa Hilagà.

Inarì ng̃ lahát na malakí ang palagáy at ang gayón ay ipinakilala
sa mg̃a galáw ng̃ ulo. Tang̃ì si D. Custodio, ang may magandáng
loob na si D. Custodio, na dahil sa kaniyáng malayàng kalagayan at
matataás na katungkulang gináganáp, ay nag-akalàng nárarapat na
bakahin niya ang isáng panukalà na hindî sa kaniya buhat--¡iyon ay
isáng pang̃ung̃unang baít!--umubó, hinaplós ang kaniyáng misáy at sa
tulong ng̃ kaniyáng matigás na boses at warìng nasa sa isáng sadyâng
pagpupulong ng̃ Ayuntamiento, ay nagwikàng:

--Patawarin akó ni G. Simoun, na aking kagalanggalang na kaibigan,
kung sabihin kong hindî niya akó kasang-ayon; maraming salapî ang
magugugol at marahil ay sisirà tayo ng̃ mg̃a bayanan.

--Sumirà!--ang mahinahong sagót ng̃ mag-aalahás.

--¿At ang salapîng ibabayad sa mg̃a manggagawà?......

--Huwag bayaran. Sa mg̃a bilanggô at presidiario......

--Hindî makasásapát, ginoong Simoun!

--Kung hindî sásapát, ang lahát ng̃ bayan, ang mg̃a matatandâ, ang
mg̃a binatà, ang mg̃a batà, ay gumawâ, at palitán ang labing limáng
araw na sápilitáng paggawâ, ng̃ tatlo, apat ó limang buwang paggawâ
na ukol sa Pamahalàan, na may katungkulan pang ang bawà’t isá ay
magdalá ng̃ kaniyáng pagkain at kasangkapan.

Si D. Custodio ay sindák na luming̃ón upang tanawín kung sa kalapít
ay may isáng indio na nakakáding̃íg sa kanilá. Salamat na lamang at
ang nang̃aroroon ay pawàng taga bukid, at ang dalawáng timonel ay
warìng walâng pinápansín kun dî ang mg̃a likô ng̃ ilog.

--Ng̃unì’t, ginoong Simoun.....

--Manalig kayó, D. Custodio--ang matigás na patuloy ni Simoun--sa
ganiyáng paraan lamang nayayarì ang malalakíng gawâin, sa muntîng
gugol. Sa ganiyang paraan nayarì ang mg̃a Pirámide, ang lawàng Mœris
at ang Coliseo sa Roma. Boôboông lalawigan ay nanggagaling sa mg̃a
kaparang̃an na daládalá ang kaniláng mg̃a sibuyas upáng may mákain;
ang mg̃a matatandâ, mg̃a binatà at mg̃a batà ay nang̃aghahakót ng̃
bató, tinatapyás nilá at pinápasán sa pamamahalà ng̃ pamalò ng̃
nakapangyayari; at pagkatapos ay bumabalík sa kaníkaniláng bayan ang
nang̃álabí, ó nang̃amamatáy sa buhang̃inan ng̃ kalawakan. Makaraán
yaón ay dumádatíng ang ibáng lalawigan, pagkatapos ay ibá namán, sunód
sunód sa paggawâ sa loob ng̃ mg̃a taón; ang gawâin ay natatapos at
ng̃ayó’y hináhang̃àan natin, naglalakbáy tayo, napaparoon tayo sa
Egipto ó sa Roma, pinupuri natin ang mg̃a Faraon, ang mg̃a mag-aanak
na Antonina...... Maniwalà kayó D. Custodio; ang mg̃a patáy ay
naiiwang patáy at ang malakás lamang ang binibigyán ng̃ katwiran
ng̃ mg̃a kapanahunang súsunód.

--Ng̃unì’t ang mg̃a ganiyang kaparaanan, ginoong Simoun, ay
mangyayáring magíng sanhî ng̃ kaguluhan--ang sabi ni D. Custodio na
hindî mápalagay dahil sa masamâng tung̃o ng̃ salitâan.

--Kaguluhan; ha, ha! ¿Naghimagsík bagá ang bayang ehipsio minsan
man, naghimagsik ang mg̃a piít na hudio ng̃ laban sa maawâíng si
Tito? ¡Hindî ko akalàing mahinà palá kayó sa mg̃a bagay na násasabi
sa kasaysayan!

Napagkíkilala na ang Simoung yaón ay napakamapagmalakí ó walâng
pinagaralan. ¡Ipamukhâ kay D. Custodio na hindî nakababatíd ng̃
kasaysayan, ay isáng bagay na makagagalit sa káhit kanino! At gayón
ng̃â ang nangyari, nakalimot si D. Custodio sa dating hilig at
sumagót ng̃:

--Ang bagay, ay sa dahiláng hindî ehipsio ni hudio ang inyóng mg̃a
kakaharapín!

--At ang bayang itó’y hindî miminsang naghimagsík na--ang dugtóng na
may muntîng takot ng̃ dominiko--noong kapanahunang pinahihila ng̃
malalakíng kahoy upáng gawíng mg̃a daóng, kung hindî dahil sa mg̃a
parì......

--Ang kapanahunang iyón ay malayò na;--ang sagót ni Simoun na ang
tawa’y lalò pa mandíng matigás kay sa karaniwan--ang mg̃a pulông itó’y
hindî mulîng maghihimagsík ng̃ dahil sa mg̃a gawâin at buwis......
¿Hindî bagá pinupuri ninyó P. Salvi--ang dugtóng, na, ang hinaráp
ay ang payát na pransiskano--ang bahay at pagamutan sa Los Baños na
kinaroroonan ng̃ General?

Iginaláw ni P. Salvi ang ulo at tuming̃íng may pagkakamanghâ sa
tanóng.

--¿Hindî bagá sinabi ninyó sa aking ang dalawáng bahay na iyon ay
naitayô sa tulong ng̃ pagpilit sa mg̃a bayan na gumawâ doon, sa ilalim
ng̃ kapangyarihan ng̃ isáng uldóg? Marahil, ang Puente del Capricho,
ay nayarì din sa gayóng kaparaanan. At sabihin ninyó ¿naghimagsík
bagá ang mg̃a bayang itó?

--Ng̃unì’t.... naghimagsík na noong araw--ang sabi ng̃ dominiko--at
_ab actu ad posse valet illatio_.

--Walâ, walâ, walâ!--ang patuloy ni Simoun na humandâng dumaán sa
_escotilla_ upáng pumanaog sa kámara--ang nasabi ay nasabi na. At
kayó P. Sibyla ay huwag bumanggit ng̃ mg̃a wikàng latín at ng̃ mg̃a
katunggakán. ¿Sa anó’t náririto kayóng mg̃a prayle kung maaarìng
maghimagsík ang mg̃a bayan?

Si Simoun ay pumanaog sa muntîng hagdanan, na hindî pinansín ang
mg̃a tutol at sagót, at inuulit ulit ang salitâng: _Vaya, vaya!_

Si P. Sibyla ay namutlâ; noon lamang siya, Vice-Rector sa Universidad,
napagsabihang may katunggakán; si D. Custodio ay kulay berde; sa
alín mang pulong na kanyáng kinároonan ay hindî nakatagpô ng̃ isáng
katunggalîng kagaya niyon. Ang gayón ay nápakalabis.

--Isáng mulato amerikano!--ang pabulalás na ung̃ol.

--Indio-inglés!--ang marahang sabi ni Ben-Zayb.

--Sinasabi ko sa inyóng amerikano, ¿hindî ko malalaman?--ang tugóng
nayayamót ni D. Custodio--sinabi sa akin ng̃ General; iyá’y isáng
mag-aalahás na nákilala niya sa Habana at ayon sa hinalà ko’y siyang
nagbigáy sa kaniya ng̃ katungkulan, sapagkâ’t pinautang siya ng̃
salapî. Kayâ ng̃â, upang mabayaran, ay pinaparito at ng̃ gawín ang
balà na, dagdagán ang kaniyáng kayamanan sa pagbibilí ng̃ mg̃a
brillanteng.... hindî totoo, ¡anó ang malay natin! At napakawalâng
ling̃ap, na, matapos kunan ng̃ salapî ang mg̃a indio ay ibíg
pang..! ¡Pf!

At tinapos ang salitâ sa isáng makahulugáng kilos ng̃ kamáy.

Walâng makapang̃ahás na makisali sa gayóng mg̃a pag-alimura; si
D. Custodio ay mangyayaring makipagsirâ sa Capitán General kung ibig
niya, ng̃unì’t ni si Ben-Zayb, ni si P. Irene, ni si P. Salvi, ni ang
hinalay na si P. Sibyla ay walâng katiwalà sa paglilihim ng̃ ibá.

--Ang taong iyan, sapagkâ’t amerikano, ay nag-aakalàng ang kákaharapín
natin ay ang mg̃a “pieles rojas”.... ¡Magsalitâ ng̃ mg̃a bagay na iyan
sa loób ng̃ isáng bapor! Ipag-utos, pilitin ang tao!.... At iyan ang
nag-udyók ng̃ pagsalakay sa Carolinas, ng̃ pagdigmâ sa Mindanaw na
pupulubi ng̃ kalaitlait sa atin.... At siya ang humandóg na mamagitná
sa paggawâ ng̃ “crucero”, ng̃unì’t ang tanóng ko namán: ¿anó ang
muwang ng̃ isáng mag-aalahás, kahit na napakayaman at napakabihasa,
sa pagpapagawâ ng̃ mg̃a daóng?

Ang lahát ng̃ itó’y sinasabing pinalalaki ang boses ni D. Custodio,
kay Ben-Zayb, na sabáy ang kumpáy, higít ng̃ balikat, maminsanminsang
tumátanóng sa ting̃ín sa ibáng iginagaláw namán ang ulo nang walâng
ibig turan. Ang kanónigóng si P. Irene ay napapang̃itîng walâng ibig
sabihin, na tinátakpán ng̃ kamáy sa tulong ng̃ paghaplós sa kaniyáng
ilóng.

--Sinasabi ko sa inyó, Ben-Zayb--ang patuloy ni D. Custodio na ináalóg
ang bisig ng̃ mánunulat--ang lahát ng̃ kasamâáng nangyayari ay sanhî
ng̃ hindî pagtatatanóng sa mg̃a taong may malaong paninirahan dito.
Isáng panukalàng may malalakíng salitâ at malakíng gugol, isáng
gugulíng malakíng halagá ay nakabubulag at tinátanggáp agád....
dahil dito!

Pinagkiskis ni D. Custodio ang kaniyáng mg̃a dalirìng hinglalakí,
hintuturò at panggitnâ.

--Mayroon ng̃âng kauntì niyan, kauntì niyan--ang akalà ni Ben-Zayb
na dapat niyang isagót, dahil sa kaniyáng pagkamamamahayag ay dapat
makaalám ng̃ lahát.

--Tignán ninyó, una diyan sa mg̃a gawâin ng̃ Obras del Puerto, ay
nagharáp akó ng̃ isáng munakalà, bago, malinaw, mapakikinabang̃an,
muntîng gugol at magagawâ upang luminis ang wawà ng̃ dagat na tabáng,
at hindî tinanggáp dahil sa hindî nagbíbigáy ng̃ ganitó!

At inulit ang kiskís ng̃ mg̃a dalirì, kinibít ang balikat at ang
lahát ay tinignán na warìng ang ibig sabihin ay: ¿Nakakita na kayó
ng̃ ganiyang kasawián?

--At ¿maarì bagáng mabatíd ang palagáy?--At..--Abá!--ang pamanghâ
ng̃ isá’t isá na nang̃aglapitan at nagkagipitan sa pakiking̃íg. Ang
mg̃a munakalà ni D. Custodio ay pawàng bantóg na kagaya ng̃ mg̃a
yarìng lunas ng̃ mg̃a manggagamot.

Kauntî ng̃ hindî sabihin ni D. Custodio ang bagay, sapagkâ’t nagdamdám
dahil sa hindî siyá sinang-ayunan noong dinudustâ si Simoun. “Pag
walâng pang̃anib ay ibig ninyóng akó’y magsalitâ, ha? at pag mayroon
ay walâ kayóng imík”, ang sasabihin sana; ng̃unì’t ang gayón ay isáng
pagpapakawalâ ng̃ isáng mabuting pagkakataón at yayamang hindî na
maisasagawâ ang panukalà ay mákilala man lamang at hang̃àan.

Matapos ang dalawá ó tatlóng bugá ng̃ asó, umubó at lumurâ ng̃
patagilíd, ay tinanóng si Ben-Zayb, na sabáy ang tampál sa hità nitó.

--¿Nakakita na ba kayó ng̃ pato?

--Tila... nakáhuli kamí sa lawà--ang tugóng pahang̃â ni Ben-Zayb.

--Hindî, hindî ko tinutukoy ang patong bukid, ang tinutukoy ko’y
ang mg̃a maamô na ináalagàan sa Pateros at sa Pasig. At ¿alám ninyó
kung anó ang kaniláng kinakain?

Si Ben-Zayb, ang tang̃ìng ulong nag-iisíp, ay hindî nakaáalám niyon;
hindî niya napanghihimasukan ang hanap-buhay na iyon.

--Mg̃a susông maliliít, tao kayo, mg̃a susông maliliít!--ang sagót
ni P. Camorra--hindî kailang̃ang magíng indio upáng makabatíd ng̃
bagay na iyan, sukat na ang magkaroon ng̃ paning̃ín!

--Iyán ng̃â, mg̃a susông maliliít!--ang ulit ni D. Custodio na
iginágaláw ang hintuturò--at alám ninyó kung saan kinukuha?

Hindî rin batíd ng̃ ulong mapag-isíp.

--Kung kayó’y nanirahan na sa lupaíng itó ng̃ kágaya ng̃ habà ng̃
aking paninirahan, ay mababatíd ninyóng nakukuha sa wawà at doon ay
marami na kahalò ng̃ buhang̃in.

--¿At ang inyóng munakalà?

--Iyán ng̃â ang tung̃o ko. Pipilitin ko ang lahát ng̃ bayang
kalapít ng̃ wawà na mag-alagà ng̃ pato, at mákikita ninyó na silá,
sa kaniláng sarili, ay palalalimin nilá ang wawà sa panghuhuli ng̃
susô... Ganiyáng ganiyán.

Binuksán ni D. Custodio ang kaniyáng dalawáng bisig at malugód na
tinanáwtanáw ang pagkakagulilát ng̃ mg̃a nakiking̃íg sa kaniyá;
walâng isá mang nakáisip ng̃ gayóng kainam na panukalà.

--¿Pinahihintulutan bagá ninyóng makasulat akó ng̃ isáng _artículo_
ukol sa bagay na iyan?--ang tanóng ni Ben-Zayb--nápakakauntî ang
nag-iisíp sa lupaíng itó....

--Ng̃unì’t D. Custodio,--ani aling Victorina na nagpakendengkendeng
at kumilingkiling--kung ang lahát ay mag-áalagà ng̃ pato ay dadami
ang itlóg na balót. ¡Uy nakapangdidiri! ¡Matabunan na muna ang wawà!




II

SA SILONG NG̃ CUBIERTA


Sa silong ay ibá namán ang nangyayari. Nang̃akaupô sa bangkô at sa
maliliít na luklukang kahoy, kasalamuhà ng̃ mg̃a maleta, bakol at
tampipì, sa kalapít ng̃ mákina, init ng̃ kaldera, sing̃áw ng̃ katawáng
tao at mabahòng amóy ng̃ lang̃ís, ay naroon ang lalòng makapál na
taong sakáy.

Tinátanáw na matahimik ng̃ ilán ang sarìsarìng anyô ng̃ mg̃a
pangpang̃in sa gitnâ ng̃ dagundóng ng̃ mg̃a pala, ing̃ay ng̃ mákina,
sagitsít ng̃ nakatatanang sing̃áw, buluwák ng̃ tubig na nahahalò,
pasuwít ng̃ pakakak. Sa isáng súlok, nagkakapipisang warì’y bangkáy,
ay natutulog ó nagtátangkâng matulog ang iláng insík na mámimili,
mg̃a liyó, nang̃amumutlâ, sumasago ang laway sa mg̃a nakang̃ang̃áng
bibíg, at naliligò sa malagkít na pawis ng̃ kaniláng katawán. Ang
iláng binatà lamang, na ang karamihan ay nang̃ag-aaral, madalîng
makilala dahil sa kaniláng kagayakang lubhâng maputî at sa maayos
na kiyas, ang nang̃ang̃ahás magyao’t dito sa popa at proa, na
palundáglundág sa mg̃a bakol at kaha, masasayá dahil sa nálalapit
na pagpapahing̃á sa pag-aaral. Mayâmayâ’y pinagtatalunan ang mg̃a
galáw ng̃ mákina, na inaalaala ang napag-aralan, at mayâmayâ’y
nang̃agpapaligidligid sa mg̃a binibining kolehiala, sa maghihitsóng
may mapupuláng labì at may kuwintás na sampaga, at inaapung̃utan
ang mg̃a dalaga ng̃ mg̃a salitâng nagpapatawa ó ikipinagtátakíp sa
mukhâ ng̃ mg̃a pamaypáy na may pintá.

Ng̃unì’t ang dalawá ay hindî nakikihimasok sa mg̃a maglalakbáy na
babai kundî nakikipagtálo, sa may dakong proa, sa isáng matandâ na
may makiyas at matuwid na tindíg. Siláng dalawá’y kapuwâ kilalá at
iginagalang mandín alinsunod sa ting̃íng ipinatátanaw sa kanilá ng̃
ibá. Ang pinakamatandâ ng̃â sa dalawá, na pulós na itím ang kagayakan,
ay si Basilio na nag-aaral sa Medisina, kilala dahil sa kaniyáng
mabubuting panggagamót at mg̃a kahang̃àhang̃àng pang̃ang̃alagà sa
mg̃a may sakít. Ang isá, ang malakí at malusog ang katawán, kahit
batà kay sa una, ay si Isagani na isá sa mg̃a makatà ó kun di man
makatà ay mánunulâng lumabás ng̃ taóng iyon sa Ateneo, may tang̃ìng
kaugalìan, parating walâng kibô at lubhâng malungkutin. Ang matandâng
katung̃o nilá ay si kapitáng Basilio na namilí sa Maynilà.

--Opò, mabutíbutí na si kapitang Tiago,--ang sabi ng̃ nag-aaral na
iginágaláw ang ulo--ayaw pumayag sa anománg pang̃ang̃alagà......
Sa udyók ng̃ _ilán_ ay pinatung̃o akó sa S. Diego, sa kadahilanang
dalawin ko ang bahay doon, ng̃unì’t ang tunay na sanhî ay upáng
makahitít lamang siya ng̃ apian.

Sa pagsasabi ng̃ nag-aaral ng̃ salitàng _ilán_ ay si P. Irene ang
tinutukoy, matalik na kaibigan at tanung̃an ni kapitáng Tiago sa
mg̃a hulíng araw ng̃ kabuhayan nitó.

--Ang apian ay isá sa mg̃a salot ng̃ kapanahunang itó--ang sabing
paalipustâ’t pagalít ni kapitán, na warì’y senador romano--nákilala
rin ng̃ mg̃a tao sa una ang apìan, ng̃unì’t hindî nang̃agpakalabis.
Samantalàng nanagumpáy ang pagkakahilig sa pag-aaral sa mg̃a
_clásico_ (liwanagin ninyong mabuti, mg̃a binatà), ang apian ay
nagíng gamót lamang, at kung hindî, ay, sabihin ninyó sa akin kung
sino ang nang̃agsisihitít. Ang mg̃a insík, ang mg̃a insík na hindî
nakaáalám ng̃ isá mang salitâng latín! Ah, kung pinag-aralan lamang
ni kapitán Tiago si Ciceron!......

At ang dî kasiyahang loob na lalong _clásico_ ay nábakas sa mukhâ
niyang _epicúreo_ na ahít na ahít. Pinagmamasdán siyang mabuti ni
Isagani: ang matandâng iyon ay nagdaramdám ng̃ kauhawan sa matatandâng
bagay.

--Ng̃unì’t balikán natin ang tungkól sa Akademia ng̃ wikàng
kastilà--ang patuloy ni kapitang Basilio--pinatutunayan ko sa inyóng
hindî ninyó magagawâ......

--Magagawâ pô, inaantáy na lamang namin ng̃ayón ó bukas ang
pahintulot--ang sagót ni Isagani--si P. Irene, na marahil ay nákita
ninyó sa itaas, na hinandugán namin ng̃ dalawáng kabayong _castaño_,
ay nang̃akò na sa amin. Kayâ’t makikipag-usap sa General.

--Walâng kabuluhán iyon; laban si P. Sibyla.

--Lumaban man siya! Kayâ ng̃â’t kasama upáng...... sa Los Baños, sa
haráp ng̃ General.

At sa pagsasabi ng̃ ganitó’y pinagbubunggông pasuntók ng̃ nag-aaral
na si Basilio ang kaniyáng dalawáng kamáy.

--¡Batíd ko na!--ang tugóng tumatawa ni kapitáng Basilio.--Ng̃unì’t
kahi’t ninyó mákuha ang pahintulot, ¿saan kukuha ng̃ salapî?......

--Mayroon na pô kamí; ang bawà’t nag-aaral ay aambág ng̃ sikapat.

--¿Ng̃unì’t ang mg̃a magtuturò?

--Mayroon kamí; ang kalahatì’y pilipino at ang kalahatì’y kastilà.

--¿At ang bahay?

--Si Makaraíg, idudulot ng̃ mayamang si Makaraíg ang isá niyang
bahay.

Napahinuhod si kapitáng Basilio; náihandâ ng̃ mg̃a binatàng iyón
ang lahát ng̃ kailang̃an.

--Kun sa bagay,--anyáng kinibít ang balikat,--ay hindî lubhâng masamâ
ang panukalà, at yamang hindî na mangyayaring mapag-aralan ang
latín, ay mapag-aralan man lamang ang wikàng kastilà. Diyan ninyó
mákikita tukayo, ang katunayan ng̃ paurong na lakad natín. Noong
aming kapanahunan ay nag-aaral kamí ng̃ latín, sapagkâ’t ang lahát
ng̃ aming mg̃a aklát ay nasa wikàng latín; ng̃ayón ay kauntìng latín
na lamang ang inyóng pinag-aaralan, ng̃unì’t walâ kayóng mg̃a aklát
sa wikàng latín; sa isáng dáko namán, ang mg̃a aklát ninyó’y nasa
wikàng kastilà at hindí itinuturò ang wikàng itó: _ætas parentum
pejor avis tulit nos nequiores!_ gáya ng̃ sábi ni Horacio.

At másabi itó’y lumayông nagmámalakí na warìng isáng emperador romano.

--Iyáng mg̃a tao sa una,--ani Isagani,--ay may puná sa lahát;
ipalalagáy mo sa kanilá ang isáng bagay at walâng mákikitang kabutihan
kun dî pawàng salabíd. Ibig niláng dumatíng na lahát ng̃ palás at
bilóg na warì’y bola ng̃ bilyar.

--Ang amaín mo ang kasundông-kasundô niyá--ang wikà ni Basilio;--paguusapan
iyóng kaniláng kapanahunan.... Hintáy ka ng̃â palá, ¿anó ang sabí-sabí
ng̃ amaín mo kay Paulita?

Si Isagani ay namulá.

--Sinermonan akó ng̃ ukol sa pag-aasawa.... Sinagót ko siyáng sa
Maynilà ay walâng kaparís niyá, magandá, may pinag-aralan, ulila......

--Mayamang-mayaman, makisig, masayá at walâng kasiràan kung dî ang
pagkakaroon ng̃ isáng inaling tiwalî sa lang̃it at sa lupà,--ang
dugtóng na tumatawa ni Basilio.

Si Isagani mán ay nápatawá rin.

--Mábanggít ng̃â palá ang ali, alám mo bang ipinagbilin sa aking
hanapin ko ang kaniyáng asawa?

--¿Si aling Victorina? ¿At nang̃akò ka namán upang huwag kang mawalán
ng̃ iniirog?

--¡Mangyari pá! Ng̃unì’t ang bagay nitó’y sa bahay pa namán ng̃
amaín ko.... nagkakanlóng ang asawa.

Kapuwâ silá nagkatawánan.

--Itó ang sanhî,--ang pátuloy ni Isagani--kung kayâ ang aking amaín,
taong matalino, ay ayaw pumasok sa kámara, dahil sa nang̃ing̃ilag na
bakâ itanóng sa kaniyá ni aling Victorina, si D. Tiburcio. ¡Akalàín
mo bang ng̃ mabatíd ni aling Victorina na ang bayad ko’y “de tercera”
ay tiningnán akó ng̃ warì pakutyâ....

Nang mg̃a sandalîng iyón ay pumapanaog si Simoun, at ng̃ mákita
ang dalawáng binatà ay:

--¡Abá, Basilio!,--ang batìng may kiyás mapag-ampón--¿Patung̃o bagá
kayó sa pagpapahing̃á? Ang ginoo ba’y kababayan ninyó?

Ipinakilala ni Basilio si Isagani at ipinabatíd na hindî silá
magkababayan, ng̃unì’t ang kaniláng mg̃a bayan ay magkakalapít. Si
Isagani’y tagá kabiláng baybayin.

Pinagmasdán ni Simoun si Isagani, kayâ’t ng̃ mainíp itó’y hinaráp
na warì hinahamon ang nagmamasíd sa kaniyá.

--At ¿anó ang lagáy nang lalawigan?--ang tanóng ni Simoun na lining̃ón
si Basilio.

--¿Bakit, hindî pa ba ninyó kilalá?

--¿Papaano bang mákikilala ko, sa hindî pa akó nátutungtong sa lupà
niyá? May nagsabi sa aking nápakamaralitâ’t hindî bumibilí ng̃ mg̃a
hiyás.

--Hindî kamí bumíbilí, sapagkâ’t hindî namin kailang̃an--ang biglâng
sagót ni Isagani, na nagdamdám.

Isáng ng̃itî ang nabadhâ sa maputlâng mg̃a pisng̃í ni Simoun.

--Huwag pô kayóng magalit, binatà,--ang sabi:--walâ akóng masamâng
tangkâ, ng̃unì’t sa dahiláng pinatibayan sa akin, na ang lahát ng̃
_curato_ ay nasa kamáy ng̃ mg̃a klérigong taga rito, aní ko, ay: ang
mg̃a prayle ay nagpapakamatáy sa isáng _curato_ at pinasasalamatan
na ng̃ mg̃a pransiskano yaong pinakamarálitâ, kayâ’t pag ganyáng
ipinauubayà nilá sa mg̃a klérigo ay sa dahiláng doon ay hindî kilalá
ang mukhâ ng̃ harì. ¡Siyá, mg̃a ginoo, halina kayóng magsiinóm ng̃
serbesa, patungkol sa ikatitigháw ng̃ Lalawigan!

Ang mg̃a binatà’y nagpasalamat at nagsabing hindî silá umíinóm ng̃
serbesa, upáng makaiwas.

--Masamâ iyang ginágawâ ninyó,--ang sabi ni Simoun na masamâ ang
loob;--ang serbesa ay isáng mabuting bagay, at náding̃ig kong
sinabi kang̃inang umaga ni P. Camorra, na ang kakulang̃án sa lakás
na nápupuná sa bayang ito, ay alinsunod sa napakaraming túbig na
iniinóm ng̃ mg̃a tao rito.

Si Isagani na halos kasingtaas ng̃ mag-aalahás, ay tumuwíd:

--Sabihin ninyó kay P. Camorra,--ang sábi kaagád ni Basilio, na
sinikóng palihím si Isagani--sabihin ninyó sa kanyá, na kung tubig
ang iníinóm niyá at hindî alak ó serbesa, marahil ay ikabuti ng̃
lahát at hindî pá siyá magigíng sanhî ng̃ bulungbulung̃an......

--At sabihin ninyó sa kaniyá--ang dugtóng ni Isagani, na hindî
pinuná ang pagsikó ng̃ kanyáng kaibigan--na ang tubig ay matamís at
napaiinóm, ng̃unì’t lumulunod sa alak at sa serbesa at pumapatáy
sa apóy; na pag pinaiinit ay nagigíng sulák, na pag namumuhî ay
nagigíng karagatang malawak at minsán ay pumugnáw na sa katauhan at
pinapang̃iníg ang mundó.

Itinaas ni Simoun ang ulo, at kahìt ang ting̃ín niya’y hindî makita
dahil sa pagkatakíp ng̃ salamíng asúl, ay nákita sa kaniyáng mukhâ
ang paghang̃à.

--¡Mainam na tugón!--ang sabi--ng̃unì’t nang̃ang̃ambá akóng bakâ
idaan sa birò at itanóng sa akin kung kailán magiging sulák ang
tubig at kung kailán magiging karagatang malawak. Si P. Camorra ay
may pagka hindî pániwalaín at napakápalabirô.

--Pag siya’y pinainit ng̃ apóy, pag ang mumuntîng ilog na sa ng̃ayó’y
nagkakáhiwahiwaláy pa sa kaníkaniláng madawag na pinanggagaling̃an
ay magkaisáng bumuhos na abóy ng̃ kasawían sa bang̃íng hinuhukay
ng̃ mg̃a tao--ang sagót ni Isagani.

--Huwag, ginoong Simoun--ang dugtóng ni Basilio na inihulog sa birò
ang sálitàan.--Ang mabuti pa’y ulitin ninyó sa kaniyá ang mg̃a tulâng
itó, ng̃ kaibigang Isagani:

      Kamí ay tubig at kayó’y apóy
  ang wikà ninyó; ¡kamí’y sang-ayon!
  mamuhay tayo ng̃ mahinaho’t
  huwag patanáw sa sunog, ng̃ayón,
  na magkababág! Kun di magtulong
  sa lilim niyong bihasang dunong.

      Sa loob niyong isáng kaldera,
  waláng sigalót at pagbabaka’y
  gawín ang sulák, na, ikalima
  sa _elemento_, na magbubung̃a
  niyóng liwanag, ilaw, pagtumpá
  sa karapata’t pagkabihasâ.

--¡Walâng pangyayari, walâng pangyayari!--ang biglâng sagót ni
Simoun--ang mákina ay hahanapin pa...... samantala’y tutungâin ko
ang aking serbesa.

At iniwan ng̃ walâng paalam ang dalawáng magkaibigan.

--Ng̃unì’t anó ka ba mayroon at nápakamapanghamók ka ng̃ayón?--ang
tanóng ni Basilio.

--Walâ, aywan ko, ng̃unì’t ang taong iyan ay nakasisindák sa akin,
halos nakatatakot.

--Sinísikó kitá, é: ¿hindî mo nálalamang ang tawag diyan ay
Cardenal Moreno?

--Cardenal Moreno?

--O Eminencia negra, kung papaano mo ibig.

--Hindî kitá máwatasan!

--Si Richelieu ay may isáng tanung̃ang kaputsino na pinang̃anláng
Eminencia Gris; itó’y siya namáng tánung̃an ng̃ General......

--¿Siya ng̃â bá?

--Gayón ang nading̃íg ko sa _ilán_...... na nagmumurá sa kaniyá kung
siya’y nakatalikód, at pinupuri siyá kung kaharáp.

--¿Dumadalaw din bá kay kapitáng Tiago?

--Mulâ ng̃ unang araw nang kaniyáng pagdatíng, at ang katunayan ay
_may isáng_ nag-aakalàng kaagáw niyá...... sa pagmamamana...... At
ináakalà ko na makikipagkita sa General tungkól sa usap na ukol sa
pagtuturò ng̃ wikàng kastilà.

Nang sandalîng iyon ay lumapit ang isáng alilà upang sabihin kay
Isagani na tinatawag ng̃ kaniyáng amaín. Sa isáng bankô sa popa
at kasalamuhà ng̃ ibáng kasakáy ay nakaupô ang isáng klérigo na
minamasdán ang anyô ng̃ mg̃a tánawing nagdadaan sa kaniyáng paning̃ín.
Niluluwagan siyá ng̃ kaniyáng mg̃a kalapít; pag nagdáraan sa tabí
niyá ang mg̃a lalaki’y nang̃agpupugay at ang mg̃a mánunugal ay hindî
nakapang̃ang̃ahás na ilagáy ang dulang na pinaglalarûan sa kalapít
niyá. Ang parìng iyon ay bibihiràng magsalitâ, hindî humihitìt ni
hindî umaanyông mapagmataás, hindî nahihiyâng makihalò sa ibáng
tao at tumutugóng malumanay at maayos sa mg̃a pagpupugay sa kaniyá
na warìng ikinadadang̃al niyá at kinikilala ang gayón. Siya’y
lubhâng matandâ na, ang buhók ay pawàng putî, ng̃unì’t ang kaniyang
pang̃ang̃atawán ay mabuti, at, kahit nakaupô ay tuwíd ang katawán
at taás ang ulo, dátapwá’y hindî mapagmalakí at mapalalò. Náiibá
sa karamihan ng̃ klérigong indio, na lubhâ namáng kauntî, na ng̃
kapanahunang iyon ay gumáganáp sa pagkakoadhutor ó nang̃ang̃asiwàng
pangsamantalá sa ilang kurato, dahil sa kaniyáng pagkamalumanay at
ugalìng tuwíd na tagláy noong may lubós na pagkákilala sa karang̃alan
ng̃ kaniyáng kalagayan at kabanalan ng̃ kaniyáng tinútungkól. Isáng
muntîng pagsisiyasat sa kaniyáng anyô, kundî man dahil sa kaniyáng
buhók na putî, ay mapag-uunawà kaagád na siya’y náuukol sa malayòng
panahón, sa nakaraang kapanahunan, noong ang mg̃a mabubuting binatà
ay hindî nang̃ing̃imìng ilaán ang kaniláng karang̃alan sa pagiging
parì, noong ang mg̃a klérigo ay kasingpantáy sa kalagayan ng̃ sino
mang prayle, at noong ang kagaya niya, na hindî pá dusta at alimura,
ay humíhing̃î ng̃ mg̃a taong malayà at hindî alipin, matatayog na
pag-iisip at hindî budhîng apí. Sa kaniyáng mukhâng malungkót at
anyông mapagtapát ay napagkikilala ang katiwasayán ng̃ kaniyáng
kaluluwang pinatibayan ng̃ pag-aaral at pagkukurò, at marahil ay
sinubukan na ng̃ mg̃a sariling pagtitiís ng̃ damdamin. Ang klérigong
iyón ay si P. Florentino na amaín ni Isaganí at ang kasaysayan ng̃
kaniyang buhay ay lubhâng maiklî.

Anák ng̃ isáng lipìng mayaman at kilalá sa Maynilà, mainam ang tindíg
at may kasapatáng mábantóg, ay hindî nagkaroon kailan man ng̃ hilig
sa pagpaparì; ng̃unì’t dahil sa iláng pang̃akò ng̃ kaniyáng Iná
ay pinilit siyang pumasok sa Seminario matapos ang di kakauntìng
pagtutunggalî at matindíng pagtatalo. Ang Iná’y may matíbay na
pakikipagkilala sa Arsobispo, may matigás na loob at walâng pagbabago
sa anómáng máisip, na gaya ng̃ sino mang babaing may pag-aakalàng
umaalinsunod sa hang̃ád ng̃ Dios. Walâng nangyari sa tutol ng̃
binatàng si Florentino, hindî nagkabisà ang samò, walâng nahitâ sa
pagsasabing siya’y may iniibig at gumawâ na tulóy ng̃ guló; magpaparì
siya at ng̃ umabot sa dalawáng pû’t limáng taón ay naging parì; ang
Arsobispo ay siyang naggawad sa kaniyá ng̃ mg̃a _orden_, ginanáp na
lubhâng maring̃al ang unang pagmimisa, nagkaroon ng̃ tatlóng araw na
pigíng at ang iná’y namatáy na masayá at siyángsiyá ang kalooban,
matapos na maipamana sa anák ang lahát ng̃ kaniyang kayamanan.

Ng̃unì’t sa pagtutunggalìang iyón ay tumangáp si Florentino ng̃ isáng
sugat na hindî na gumalíng kailán man; mg̃a iláng linggó muna bago
ganapín ang una niyáng pagmimisa, ang babaing kaniyang pinakagigiliw
ay nag-asawa ng̃ walâ nang pilìpilì dahil sa samâ ng̃ loob; ang dagok
na iyon ay siyang pinakamahapdîng tinanggáp niyá; nanghilambót ang
kaniyang budhî at ang kabuhayan ay nagíng isá niyang kinamuhîan at
mabigát na dalahin. Kung dî man ang kabaitan at pagbibigáy dang̃ál sa
kaniyang kalagayan ay ang pag-ibig na iyon ang nagligtás sa kaniya
sa bang̃íng kinahuhulugan ng̃ parìng prayle at hindî prayle dito sa
Pilipinas. Hinaráp ang kaniyáng mg̃a nasasakóp dahil sa kaniyang
pagtupád sa katungkulan at pagkakahilig sa mg̃a likás na karunung̃an.

Nang mangyari ang mg̃a kaguluhan noong 72 ay ipinang̃anib ni
P. Florentino na siya’y mápuna dahil sa kalakihán ng̃ kinikita ng̃
kaniyang kurato, at sa dahiláng siya’y payapàng tao, ay huming̃î
ng̃ pagpapahing̃á at mulâ na noon ay nanirahan nang warì’y isáng
táong karaniwan sa mg̃a lupaín niláng mag-aának na nasa baybayin
ng̃ dagat Pacífico. Doo’y inarugâ ang isá niyang pamangking lalaki,
si Isagani, na alinsunod sa mg̃a masasamâng dilà ay anák niyá sa
kaniyáng dating iniibig, ng̃ mabáo, anák sa pagkadalaga ng̃ isáng
pinsan niyáng tagá Maynilà, alinsunod namán sa mg̃a lalóng nakabábatíd
at hindî bulàan.

Nang makita ng̃ Kapitán ng̃ bapor ang klérigo ay pinilitpilit na
pumasok sa kámara at umakyát sa kubierta. Upang mapahinuhod lamang
siya’y nagsabing:

--Kung hindî kayó paparoon ay aakalàin ng̃ mg̃a prayle na áayaw
kayóng makisama sa kanilá.

Walâ nang nagawâ si P. Florentino kundî ang sumunód at ipinatawag
ang kaniyang pamangkín upang pagsabihan ng̃ nangyayari at ipagbilin
na huwag lalapit sa kámara samantalang siya’y nároroon.

--Kung mákikita ka ng̃ Kapitán ay aanyayahan ka at magpapakalabis
namán táyo.

--Paraan ng̃ aking amaín!--aní ni Isagani sa sarili--walâ namáng
dahilán kung dî upang huwag lamang akóng mákausap ni aling Victorina.




III

MG̃A ALAMÁT

                        Ich weiss nicht was soll es bedeuten
                            Dass ich so traurig bin!


Nang bumatì si P. Florentino sa muntîng lipunán ay hindî na naghaharì
doon ang pagkakainisan dahil sa nakaraáng pagtatalo. Marahil ay
nakaakit sa mg̃a budhî ang masasayáng bahay sa bayan ng̃ Pasig, ang
mg̃a kopa ng̃ mg̃a alak na Jeréz na tinunggâ upáng humandâ ó marahil
ay ang pag-aantabáy sa isáng mabuting pananghalìan; magíng alín man
sa mg̃a tinuran ang sanhî, ang katunayan, ay nang̃agtatawanan at
nang̃agbibiruán na, sampû ng̃ pransiskanong payát, kahit na hindî
nang̃agiing̃áy: ang kaniláng mg̃a tawa’y kahawíg ng̃ mg̃a ng̃iwî
ng̃ isáng mamámatáy.

--¡Masasamâng panahón!, ¡masasamâng panahón!--ang sabing tumatawa
ni P. Sibyla.

--¡Maano namáng huwag kayóng magsalitâ ng̃ ganyán, Vice-Rector!--ang
sagót ng̃ kanónigong si P. Irene, sabáy sa pagtutulak sa luklukan
noon--sa Hongkong ay malusog ang inyóng pang̃ang̃alakal at nagpapatayô
kayó ng̃ mg̃a bahay na bawà’t isá ay.... ¡bá!

--¡Tate, tate!--ang sagót--hindî ninyó nákikita ang aming mg̃a gugol,
at ang mg̃a naninirahan sa aming mg̃a arìng lupaín ay nagsisimulâ
na sa pagtutol....

--¡Siyá, siyá na ng̃ kádadaíng, pagkâ’t kung hindî ay iiyák na
akó!--ang masayáng sigáw ni P. Camorra.--Kami’y hindî dumádaíng gayóng
walâ kamíng mg̃a lupaín ni mg̃a banko. At alamín ninyó na nagsisimulâ
na ng̃ pagtawad sa mg̃a deretsos ang aking mg̃a indio at iniuukilkil
sa akin ang mg̃a taripa! Sukat bá namáng ukilkilán akó ng̃ taripa
ng̃ayón, at taripa pa namán ng̃ Arsobispo na si D. Basilio Sancho,
_puñales_, warì bagáng mulâ noon hangáng ng̃ayón ay hindî námahal
ang mg̃a bagay-bagay. Ha, ha, ha! Bakit mámumura pá ang isáng binyág
kay sa isáng inahíng manók? Ng̃unì’t akó’y nagtataing̃ang kawalì,
sinising̃il ko hangáng saan makaabót at hindî akó dumadaíng kailán
mán. Hindî kamí makamkám, anó, P. Salvi?

Nang mg̃a sandalîng iyón ay siyáng paglabás sa eskotilya ng̃ ulo
ni Simoun.

--Ng̃unì’t ¿saan bagá kayó nagsuot?--ang sigáw sa kanyá ni D. Custodio
na nakalimot na sa samâ ng̃ loob:--hindî ninyó nákita ang pinakamainam
sa paglalayág!

--¡Psh!--ang sagót ni Simoun nang makaakyát na ng̃ túluyan;--nakákita
na akó ng̃ maraming ilog at maraming tánawín, kayâ’t walâ ng̃ may
kabuluhán sa akin kun dî iyóng may mg̃a alamát....

--Kung sa alamát, ay may ilán ang Pasig--ang sagót ng̃ Kapitán,
na ayaw mawaláng kabuluhán ang ilog na kaniyáng nilalayagan at
pinagkakakitaan ng̃ pagkabuhay,--nariyan ang Malapad-na-bató, na
sinásambá noong kapanahunang hindî pá dumárating dito ang mg̃a
kastilà, na umano’y tirahan ng̃ mg̃a espíritu: ng̃ mawalâ na ang
pananalig diyan at masalaulà na ang bató ay nagíng tirahán ng̃ mg̃a
tulisán, na mulâ sa tugatog niya’y hinaharang ang mg̃a bangkâ na
nakikilaban na sa agos ay nakikilaban pá sa mg̃a tao. Nang makaraan
iyon at sa kapanahunan na natin, kahit nábabakás sa kanyá ang kamáy
ng̃ tao, ay may nábabanggít díng mang̃isáng̃isáng bangkâng nátataób,
at kung sa paglikô ay hindî ko ginagamit ang _anim kong sentido_ ay
hindî malayòng mapabarandal sa kanyáng mg̃a tagiliran. Náriyan pá
ang isáng alamát, ang sa yung̃íb ni doña Jerónima, na maibubuhay sa
inyó ni P. Florentino.

--Walâng hindî nakaalam niyon!--ang pawalâng báhalàng sabi ni
P. Sibyla.

Ng̃unì’t ni si Simoun, ni si Ben-Zayb, ni si P. Irene, ni si
P. Camorra ay nakaaalám, kayâ’t hining̃î niláng isaysáy; ang ilán ay
pabirô at ang ibá’y sapagkâ’t sadyâng ibig mabatíd. Ang klérigo ay
umanyông pabirô, kagaya ng̃ paghilíng ng̃ ilán, gaya ng̃ pagsalaysay
sa mg̃a batà ng̃ isáng sisiwa, at nagsabing:

--May isáng lalaking nag-aaral na nang̃akòng pakakasal sa isáng
babai, sa kanyáng bayan, at pagkatapós ay hindî na naalaala ang
pang̃akò. Dahil sa pagkamatapát ng̃ babai ay inantáy-antáy ng̃
malaon ang lalaki: nakaraan ang kanyáng kabatàan, nagíng dalagsót
at isáng araw ay nabalitâang ang kanyáng katipán sa pag-aasawa ay
siyang Arsobispo sa Maynilà. Nagsuot lalaki at lumigid sa ung̃ós
ng̃ Cabo, sa pagparito, at humaráp sa Ilustrísima na hiniling̃áng
tumupád sa pang̃akò. Ang kahiling̃a’y hindî mangyayari, at ipinagawâ
ng̃â ng̃ Arsobispo iyang yung̃ib na nákita ninyóng may takíp at
napapalamutihan sa pagpasok ng̃ mg̃a punòng gumagapang. Diyan siyá
nanahán at namatáy, at diyan din siyá nálibing, at ayon sa sabisabihán
ay tumatagilid si doña Jerónima kung pumapasok sa yung̃íb dahil sa
katabaán. Ang kabantugan niyá sa pagkaenkantada ay buhat sa ugalì
niyang paghahagis sa ilog ng̃ mg̃a kasangkapang pilak na ginagamít
sa mg̃a pigíng niyang dinádaluhán ng̃ maraming ginoo. Isáng lambát
ang nasa ilalim ng̃ tubig at siyang sumasahód sa mg̃a kasangkapang
doon na nahuhugasan. Walâ pang dalawáng pung taón ang nakararaan
na ang ilog ay dumadaang halos humáhalik sa pintúan ng̃ yung̃íb,
ng̃unì’t untîuntîng lumálayô, gaya rin namán ng̃ pagkalimot ng̃ mg̃a
taga rito sa kay doña Jerónima.

--¡Mainam na alamát!--ani Ben-Zayb,--susulat akó ng̃ ukol diyan.
Nakaaawà.

Iniisip na ni aling Victorina na manirahan sa isá namáng yung̃ib at
sasabihin na sana ng̃ unahan siyá ni Simoun, na nagsabing:

--Ng̃unì’t anó ang palagáy ninyó sa bagay na iyón, P. Salvi--ang
tanóng sa pransiskano na walâng imík dahil sa may iniisip--¿hindí
bagá lalóng mabuti, sa palagáy ninyó, na dapat sanang hindî sa isáng
yung̃ib siyá inilagáy ng̃ Arsobispo kung dî sa isáng beaterio, sa
Santa Clara, sa halimbawâ?

Galáw na pamanghâ ni P. Sibyla, na nakakitang si P. Salvi ay nang̃iníg
at sumulyáp sa dako ni Simoun.

--Sapagkâ’t hindî namán mainam--ang patuloy na walâng tigatig ni
Simoun,--iyáng bigyán ng̃ muntîng tahanan ang mg̃a nádadayà natín;
labág sa pagkamapanampalataya ang ipain siyá sa mg̃a tuksó, sa isáng
yung̃ib, sa tabí ng̃ ilog; nang̃ang̃amoy _ninfa_ ó kaya’y _driada_
ang gayón. Marahil ay nagíng mainam pá, lalò pang kabanalan, lalò
pang magandá, lalò pang kápit sa ugalì dito, ang kulung̃ín siyá sa
Santa Clara, na warìng isáng bagong Eloisa, upang madalaw at mahimok
maminsánminsán, ¿Anó ang sábi ninyó?

--Hindî ko mahahatulan ni dapat kong hatulan ang kagagawán ng̃ mg̃a
Arsobispo--ang tugóng mabigát ang loob ng̃ pransiskano.

--Ng̃unì’t kayó, na siyang _gobernador eclesiástico_, ang kahalili
ng̃ Arsobispo, ¿anó ang gagawín ninyó kung sa inyó mangyari ang
bagay na iyon?

Kinibít ni P. Salvi ang kaniyáng balikat, at payapàng tumugón ng̃:

--Walâng kabuluháng isipin ang isáng bagay na hindî mangyayari....
Datapwâ’y yayamang napag-uusapan na rin lamang ang tungkol sa mg̃a
alamát, ay huwag ninyóng káligtâán ang lalòng mainam, dahil sa siyang
lalóng katotohanan, ang kababalaghán ni San Nicolás, na marahil ay
nákita ninyó ang mg̃a sirâng muog ng̃ kaniyáng simbahan. Ibubuhay
ko kay G. Simoun na siyáng hindî dapat makaalám. Warìng noong araw
ay maraming buwaya sa lawà’t sa ilog, mg̃a buwayang napakalalakí’t
napakamasibà na dinudumog ang mg̃a bangkâ at pinalulubog sa hagkís
ng̃ kaniláng buntót. Sinasabing isáng araw, ang isáng insík na hangga
noon ay hindî pa nagbibinyagan, ay dumaraan sa harap ng̃ Simbahan,
at walâng anó anó’y sásisipót sa kaniyáng harapán ang demonio, na
anyông buwaya, na itinaob ang kaniyáng bangkâ upang lamunin siyá at
dalhín sa Impierno. Sa tulong ng̃ Dios ay tinawagan ng̃ insík si
San Nicolás at noon din ay nagíng bató ang buwaya. Sinasabi ng̃ mg̃a
matatandâ na ng̃ kapanahunan nilá ay nákikilala pang maliwanag ang
anyô ng̃ hayop sa putól putól na batóng nálalabí; sa ganang akin ay
masasabi kong nakita ko pang malinaw ang ulo at kung huhulàan ang
katawán dahil sa aking nákita ay dapat na magíng lubhâng malakí ang
hayop na yaón.

--¡Kahang̃ahang̃àng alamát!--ang pabulalás ni Ben-Zayb,--at magigíng
sanhî ng̃ isáng salaysayín. Ang pagsasabi ng̃ anyô ng̃ háyop, ang
takot ng̃ insík, ang tubig ng̃ ilog, ang kakawayanan.... At magigíng
sanhî ng̃ pagsusurì ng̃ mg̃a pananampalataya. Sapagkâ’t tignán
ninyó; tawagan pá namán ng̃ isáng insík na hindî binyagan, sa gitnâ
ng̃ kasakunàan, ang isáng santó na hindî niyá sinasambá at marahil
ay kilala lamang sa ding̃íg.... Itó’y hindî sákop noong sáwikaíng
_mabuti pá ang masamáng kilalá na, kay sa mabuting kikilalanin pá_.
Kung akó’y mápapásakainsikán at málalagay akó sa gayong kagipitan
ang una ko munang tatawagan ay yaóng lalong hindî kilalang santó sa
_calendario_ kay sa kay Confusio ó Budha. Kung itó’y isáng kataasang
tunay ng̃ urì ng̃ katolisismo ó kaya’y kahinàan sa paghuhulò at pagka
walang katibayan ng̃ pag-iisip ng̃ mg̃a lahìng diláw, ay malilinaw
lamang ng̃ isang pagkilalang masusì ng̃ _antropología_.

Si Ben-Zayb ay gumamit ng̃ kílos gurô at pinagalaw ang hintuturò
sa hang̃ín, sabáy sa pagtataká sa sariling pag-iisip na marunong
humang̃ò ng̃ maraming banggít at katuturán sa maliliit na bagay. At
sa dahiláng nákita, na si Simoun ay nagbubulaybulay dahil sa bagay
na kasasabi pá lamang niyá, ay tinanóng na kung anó ang iniisip.

--Dalawáng bagay na mahalagá--ang sagót ni Simoun,--dalawáng
katanung̃ang maidaragdág sa inyóng susulatin. Una: ¿anó kayâ ang
nangyari sa diablo ng̃ biglâng mákulong sa bató? ¿nakatanan? ¿naiwan
doon? ¿napilpíl? At ang pang̃alawá, ay kung yaóng mg̃a háyop na
naging bató na nápagkitá ko sa iláng museo sa Europa, ay hindî kayâ
nagkagayón ng̃ dahil namán sa iláng santóng nabuhay na una sa panahón
ng̃ pag-apaw ng̃ tubig sa sangmundó?

Walâng kaping̃asping̃as na birò ang pagkakasábi ng̃ mag-aalahás
at itinukod pa sa noo ang kanyáng hintuturò, tandâ ng̃ malakíng
pagmumunìmunì, kayâ’t si P. Camorra ay walâng kaping̃asping̃as ding
sumagót na:

--¡Sino ang makapagsasabi, sino ang makapagsasabi!

--At yayamang mg̃a alamát ang napag-uusapan at pumapások tayo sa
lawà,--ang tugón ni P. Sibyla--ang kapitán ay dapat makabatíd ng̃
marami....

Nang mg̃a sandalîng yaón ay pumapások sa wawà ang bapór at ang
tánawing nasa haráp ay lubhâng mainam. Ang lahát ay nalugód. Sa
harapán ay nakalátag ang magandáng lawà, na nalilibid ng̃ baybaying
berde at bughaw na bulubundukin, na warìng isáng malakíng salamín
na nakúkulong ng̃ palibid na pawàng esmeralda at sápiro, na sa
kaniyáng lunas ay nanánalamín ang lang̃it. Sa kanan ay nakalatag ang
dalampasigang mababà, na may mg̃a look na may maiinam na anyô, at
doon sa malayò, halos napapawì na sa paning̃ín, nároon ang káwit ng̃
bundók Sung̃ay; sa harapán at sa hulíng dákong abót ng̃ paning̃ín
ay nakatayô ang Makiling, mataás, nakahahang̃à, napuputúng̃an ng̃
manipís na úlap; at sa kaliwâ ang pulông Talím, ang Súsong-dalaga
na taglay ang matatambók niyang gúhit na nagíng sanhî ng̃ kaniyáng
pang̃alan. Isáng malamíg na simuy ang nagpapakulót sa malápad na
ibabaw ng̃ túbig.

--Maala-ala ko palá, Kapitán--ang sábi ni Ben-Zayb, na kasabáy ang
pagling̃ón--¿alám bagá nínyó kung saan dako ng̃ lawà nápatay ang
isáng nagng̃ang̃alang Guevara, Navarra ó Ibarra?

Lahát ay nápating̃ín sa Kapitán, tang̃ì lamang si Simoun na ibinaling
ang mukhâ sa kabilâng dáko, na warîng may hinahánap sa dalampasigan.

--¡Ay siyá ng̃â!--ani aling Victorina,--¿saan Kapitán? ¿nakaiwan
kayâ ng̃ bakás sa tubig?

Kumindát ng̃ makailán ang tinátanóng, bilang katunayan na laban sa
kanyáng kalooban ang katanung̃an; ng̃unì’t ng̃ mabatyág ang samò
sa mg̃a matá ng̃ lahát, ay lumápit ng̃ iláng hakbáng sa unahán ng̃
bapór at minataan ang baybayin.

--Tuming̃ín kayó roón--ang sabing marahan, matapos na maunawàng
walâng ibáng tao:--alinsunod sa Cabo na nang̃ulo sa pag-uusig, ng̃
makita ni Ibarra na siya’y nakúkulóng, ay lumunsád sa bangkâ, sa
malapit sa _Kinabutasan_ at sa kásisisid ay linang̃óy ang habàng may
dalawáng milla, na hinahábol siya ng̃ punlô kailán ma’t ilálabas
ang ulo sa tubig upang huming̃á. Sa dako pa roon ay hindî na siya
nákita, at sa malayôlayô pa, sa may pangpáng, ay nakakita ng̃ warì’y
kulay dugô. At ng̃ayón ang ikalabíng tatlóng taón ng̃ pangyayari,
na walâng kulang at labis na araw.

--¿Kung gayón, ang kaniyáng bangkáy?...--ang tanóng ni Ben-Zayb.

--Ay nakisama sa bangkáy ng̃ kaniyáng amá,--ang sagót ni P. Sibyla;--¿hindî
bá isá ring pilibustero, P. Salvi?

--Iyán ang mg̃a murang libíng, P. Camorra, ¿anó?--ang sábi ni Ben-Zaib.

--Lagì ng̃ sinasabisabi ko, na pilibustero ang mg̃a hindî bumabayad
ng̃ maring̃al na libíng--ang sagót na tumatawa ng̃ tinukoy.

--Ng̃unì’t ¿anó ang nangyayari sa inyó G. Simoun?--ang tanóng
ni Ben-Zayb nang makitang ang mag-aalahás ay nakatigil at
nag-iísip--¿Nahihilo bagá kayó, kayóng mapaglakbáy, sa isáng paták
na tubig na kagaya nitó?

--Ang masasabi ko sa inyó,--ang sagót ng̃ Kapitán na nagkaroón na
ng̃ giliw sa mg̃a pook na iyón;--huwag ninyóng pang̃anlán itó ng̃
paták na túbig: itó’y malakí sa alín man sa mg̃a lawà sa Suisa at
malakí pa kahit pagpisanin ang lahát ng̃ lawà sa España; nakákita
akó ng̃ matatandâng mangdaragát na nang̃aliyó rito.




IV

SI KABISANG TALES


Ang mg̃a nakabasa ng̃ unang bahagi ng̃ kabuhayang itó, ay maaalaala
marahil ang isáng matandâng magkakahóy na naninirahan doon sa kalookan
ng̃ isáng gubat.

Si Tandâng Selo ay buháy pá at kahi’t ang kaniyáng buhók ay pumutî
na ay mabuti rin ang kaniyáng katawán. Hindî na nanghuhuli sa bitag
at hindî na rín nagpuputól ng̃ káhoy; sa dahiláng bumuti na ang
kabuhayan ay naggagawâ na lamang ng̃ walís.

Ang kaniyáng anák na si Tales (palayaw ng̃ Telesforo) ay nakisamá
muna sa isáng namumuhunan; ng̃unì’t ng̃ malaunan, ng̃ magkaroon ng̃
dalawáng kalabáw at mg̃a iláng daáng piso, ay gumawâ na sa sarili,
na katulong ang kaniyáng amá, ang kaniyáng asawa at ang kaniyáng
tatlóng anák.

Hinawan ng̃â at lininís ang makapál na gúbat na nasa labasan ng̃
bayan na inakalà niláng walâng may-arì. Nang kaniláng ginágawâ ang
lupà at máayos ay linagnát na isá isá siláng mag-aanak at namatáy
ang Iná at anák na pang̃anay na si Lucía, na nasa katamtamang
gulang. Ang bagay na iyón na sadyáng ibiníbigáy ng̃ pagkakabungkál
ng̃ lupà na saganà sa sarisarìng bágay, ay inakalà niláng higantí
ng̃ mg̃a lamán-lupàng naninirahan sa gubat, kayâ’t kinalamay nilá
ang kaniláng loob at ipinagpatuloy ang gawàin sa pag-asang lumipas
na ang pagkamuhî ng̃ espíritu. Nang aanihin na ang unang taním ay
inangkín ang mg̃a lupàng iyón ng̃ isáng “Corporación” ng̃ mg̃a prayle
na may pag-aarì sa bayang kalapít, na ang ikinakatwiran ay nasa sa
loob ng̃ kaniláng mg̃a hanganan, at upáng mapatunayan ang gayón ay
itinayô noon dín ang kaniláng mg̃a muhón. Gayón man, ay pinabayàan
siyá ng̃ tagapang̃asiwà ng̃ mg̃a parì upang pag-anihan, kailan man
at magbabayad siyá sa taón taón ng̃ isáng muntîng halagá, isáng
walâng gaano, dalawáng pû ó tatlóng pûng piso.

Si Tales, na mabaít sa dilàng mabaít, ayaw sa usapín na gaya ng̃ ibá
at masunurin sa mg̃a praile gaya ng̃ ilán, sa pag-iwas na ibunggô
ang isáng palyók sa isáng kawalì, gaya ng̃ sábi niyá, (sa ganáng
kanya’y kasangkapang bakal ang mg̃a prayle at siya’y kasankapang
pútik), ay umalinsunod sa kahiling̃an, dahil sa naisip niyáng siya’y
hindî marunong ng̃ wikàng kastilà at walâng maibabayad sa mg̃a
tagapagtanggol. At sakâ sinabi sa kanyá ni tandâng Selo, na:

--Tiisín mo na! malakí pá ang magugugol mo sa pakikipag-usapín ng̃
isáng taón kay sa magbayad ng̃ makásampû ng̃ hinihilíng ng̃ mg̃a
parìng putî. ¡Hmh! Marahil ay gantihín ka namán nilá ng̃ misa.
Ipagpalagáy mong ang tatlóng pûng pisong iyán ay natalo sa sugal,
ó kayâ’y nahulog sa túbig at kinain ng̃ buwaya.

Ang ani ay nagíng masaganà, nábilí sa mabuting halagá, at inisip ni
Tales ang magtayô ng̃ isáng bahay na tablá sa nayon ng̃ Sapang, ng̃
bayang Tiani, na kalapít ng̃ San Diego.

Nakaraán ang isá pang taón at dumatíng ang isá pang mabuting ani,
at dahil sa paganitó ó pagayóng sanhî ay ginawâ ng̃ mg̃a prayle na
limáng pûng piso ang _canon_, na pinagbayaran namán ni Tales upang
huwag siláng magkagalít at sa dahiláng umasang maipagbibilí sa
mabuting halagá ang asukal.

--¡Tiisin mo na! Ibilang mong lumakí ang buwaya,--ang páyo ni
matandâng Selo.

Nang taóng yaón ay naganáp ang kaniláng pang̃arap: manirahan sa bayan,
sa kaniláng bahay na tablá sa nayon ng̃ Sapang, at inisip ng̃ amá
at ng̃ nunò ang papag-aralin ang dalawáng magkapatíd, lalònglalò na
ang babai, si Juliana ó Hulî, gaya ng̃ kaniláng tawag, na magiging
magandá sa warì. Isáng batàng lalaki, si Basilio, na kaniláng kaibigan
at kagaya rin nilá sa urì ay nag-aaral na noon sa Maynilà.

Ng̃unì’t ang pang̃arap na itó’y warìng ukol sa hindî pangyayari.

Ang unang ginawâ ng̃ bayan, ng̃ mákita ang untîuntîng pagtigháw nilá,
ay ang paghahalal na kabisa sa pinakamalakás na gumawâ sa mag-aanak;
ang anák na pang̃anay na si Tanò ay may labíng apat na taón pá
lamang. Tinawag na ng̃âng kabisang Tales, nang̃ailang̃ang magpagawâ
ng̃ _chaqueta_, bumilí ng̃ isáng sambalilong pieltro at humandâ sa
paggugugol. Upang huwag makipagkagalít sa Kura at sa Pamahalàan ay
pinagpapaluwalan niya ang náaalís sa padrón, ipinagbabayad ang mg̃a
umaalís at namamatáy, nag-aaksayá ng̃ maraming panahón sa panining̃íl
at pagtung̃o sa _Cabecera_.

--¡Magtiís ka na! Ipagpalagáy mong dumatíng ang mg̃a kamag-ának ng̃
buwaya,--ang sabing nakang̃itî ni tandâng Selo.

--Sa taóng dárating ay magsusuot ka na ng̃ _de cola_ at paparoon ka
sa Maynilà, upang mag-aral na gáya ng̃ mg̃a dalaga sa bayan!--ang
sabí-sabí ni kabisang Tales sa kaniyáng anák kailan ma’t mádiding̃íg
dito ang mg̃a pagkatuto ni Basilio. Ng̃unì’t ang taóng dáratíng na
iyon ay hindî sumasapit at sa kanyá’y nápapalít ang pagdaragdág sa
buwís ng̃ lupà; natubigan na si kabisang Tales at nagkakamót ng̃ ulo.
Ibiníbigáy na ng̃ lutùang putik ang kaniyáng bigás sa _caldero_.

Nang umabot sa dalawáng daang piso ang _canon_ ay hindî na nagkasiyá
si kabisang Tales sa pagkamot sa ulo at pagbubuntóng hining̃á: tumutol
at bumulóngbulóng. Nang mangyari ang gayón ay sinabi sa kaniyá ng̃
prayleng tagapang̃asiwà, na, kung hindî siyá makababayad ay ibá ang
magtataním sa mg̃a lupàng yaón. Maraming may nasà ang nagbabayad.

Inakalà ni kabisang Tales na nagbíbirô ang prayle, ng̃unì’t tinótotoó
ng̃ parì ang pagsasalitâ’t itinuturò ang isá sa mg̃a alilà niyá na
siyáng kukuha ng̃ lupà. Ang kaawàawàng tao’y namutlâ, ang taing̃a
niya’y umugong, isáng mapuláng ulap ang tumakíp sa kaniyáng paning̃ín
at doo’y namalas ang kaniyáng asawa’t anák na babaing nang̃amumutlâ,
yayát, naghíhing̃alô, dahil sa walâng gisaw na lagnát. At pagkatapos
ay namalas ang makapál na gubat na nagíng bukirín, namalas niyá ang
agos ng̃ pawis na dumídilíg sa mg̃a lubák, namalas niyá siyá, siyá
rín, ang kaawaawàng si Tales, na nag-aararo sa gitnâ ng̃ arawán, na
nasusugatan ang mg̃a paa sa mg̃a bató’t tuód, samantalang ang uldóg
na iyón ay nagliliwalíw na nakasakáy sa isáng sasakyán at yaóng
kukuha ng̃ kaniyáng arì ay súsunódsunód na gaya ng̃ isáng alipin sa
kaniyáng pang̃inoon. ¡Ah, hindî! ¡makálilibong hindî! Lumubóg na muna
ang mg̃a kaparang̃ang yaón sa káilaliman ng̃ lupà at málibíng na
siláng lahát. ¿Sino ang dayuhang iyón upang magkaroon ng̃ karapatáng
makapag-arì sa kaniyáng mg̃a lupaín? ¿Nagdalá bagá siya ng̃ pumarito
ng̃ isáng dakót man lamang ng̃ alabók na iyón? ¿Nabaluktót bagá ang
isá man sa mg̃a dalirì niyá sa pagbunot ng̃ isáng ugát man lamang
na nanuód doon?

Bugnót na sa mg̃a pagbabalà ng̃ prayle na nag-aakalàng papagharìin
ang kaniyáng mg̃a karapatán sa lahát ng̃ paraan, sa haráp ng̃ ibáng
naninirahan doon ay nagmatigás si kabisang Tales, ayaw magbáyad, ni
isá mang kualta, at dalá rin sa haráp ang mapuláng ulap, ay sinabing
ipagkakaloob lamang niyá ang kaniyáng mg̃a bukirín sa dumilíg muna
doón ng̃ dugô ng̃ kaniyáng mg̃a ugát.

Nang makita ni matandâng Selo ang mukhâ ng̃ kaniyáng anák, ay hindî
nakapang̃ahás na banggitín ang buwaya, ng̃unì’t tinangkâ niyáng
paglubagín sa pagsasabi ng̃ ukol sa mg̃a kasangkapang pútik at
ipinaalaala, na sa mg̃a usapín, ang nananalo’y nawáwalán ng̃ barò’t
salawál.

--Sa alabók tayo mauuwî, amá, at walâ tayong damít ng̃ sumilang sa
malíwang!--ang sagót.

At nagmatigás na sa hindî pagbabayad ni ibigáy ang isáng dangkal
man lamang ng̃ kaniyáng lupà, kung hindî ipakikilala muna ng̃
mg̃a prayle ang katibayan ng̃ kaniláng paghahabol sa paraan ng̃
pagpapakita ng̃ kahi’t anóng kasulatan. At sa dahiláng walâng
máipakita ang mg̃a prayle ay nagkaroón ng̃ usapín, at tinanggáp ang
gayón ni kabisang Tales sa pag-asang kundî man ang lahát ay may
iláng lumiling̃ap sa katwiran at gumagalang sa mg̃a kautusán.

--Naglilingkód akó at marami ng̃ taóng akó’y naglilingkód sa harì,
sa tulong ng̃ aking salapî at mg̃a pagpapagod,--ang sábi sa mg̃a
nagwiwikàng walâ siyáng mararatíng:--hiníhilíng ko sa kaniyá ng̃ayón
na ling̃apín ang aking katwiran at liling̃apín niyá akó.

At akay ng̃ isáng kasawíán at parang sa usapín ay nátatayâ ang
kaniyáng kabuhayan sa araw ng̃ búkas at ang sa kaniyáng mg̃a anák, ay
ginugol ang kaniyáng naiipon sa pagbabayad sa mg̃a abogado, escribano
at procurador, na hindî pa kabilang dito ang mg̃a kawaní at mg̃a
taga-sulat na sinasamantalá ang kaniyáng kamangmang̃án at kalagayan.
Yao’t dito siyá sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, nakararaan siyá
ng̃ boong maghapon na hindî kumakain at hindî nátutulóg, at ang
kaniyáng pakikipagusap ay pawàng tungkol sa mg̃a kasulatan, pagharáp,
paghahabol sa lalòng may mataás na kapangyarihan, ibp. Noon nákita
ang isáng labanáng hindî pá námamasdán sa silong ng̃ lang̃it ng̃
Pilipinas: ang sa isáng marálitâng indio, mangmáng at walâng mg̃a
kaibigan, tiwalà sa kaniyáng katwiran at sa kabutihan ng̃ kaniyáng
pinag-uusig, na nakikilaban sa isáng malakás na “corporación” na
niyuyukuán ng̃ kapangyarihan at sa haráp niyá’y binibitiwan ng̃ mg̃a
hukóm ang kaniláng timbang̃an at isinusukò ang kaniláng tabák. Mapilit
sa pakikitunggalî na warìng langgám na kumákagát, gayóng nakikilalang
siyá’y matitirís, warìng lang̃aw na tinátanaw ang kalawakang walâng
hanggán sa likód ng̃ isáng salamín. ¡Ah! Ang kasangkapang lupà, sa
pakikipaglaban sa mg̃a _caldero_, ay may nakahahang̃à ring anyô,
sa pagkadurog: tagláy niyá ang kaigting̃án ng̃ pagdumog ng̃ walâng
pag-asa. Sa mg̃a araw na hindî siyá naglalakbáy, ay dinadaán niyá sa
paglilibót sa kaniyáng bukirín na dalá ang isáng baríl, sinásabisabí
niyáng ang mg̃a tulisán ay nangloloob at nang̃ang̃ailang̃áng magtanggol
siyá upang huwag mahulog sa kaniláng mg̃a kamáy at matalo ang úsap.
At warìng pagsasanay sa pagtudlâ ay binabaríl ang mg̃a ibon at mg̃a
bung̃ang káhoy, bumabaríl ng̃ mg̃a paróparó ng̃ walâng kalihíslihís,
kayâ’t ang tagapang̃asiwàng uldóg ay hindî na nang̃ahás na tumung̃o
sa Sapang kung walâng kasamang mg̃a guardia sibil, at ang palamon
ng̃ parì na nakakita sa magandáng tíkas ni kabisang Tales na naglilibót
sa kaniyáng bukirín na warì’y isáng bantáy, ay umayáw nang lipús ng̃
tákot na kunin ang pag-aarì.

Datapwâ’y hindî makapang̃ahás na bigyán siyáng katwiran ng̃ mg̃a hukóm
pamayapà sa bayan at nang nasa _cabecera_, dahil sa natatakot maalís
sa katungkulan, sapagkâ’t nadadalâ na dahil sa isáng kaagad-agad
ay inalís. At hindî namán masasamâ ang mg̃a hukóm na iyón, pawàng
taong matatalino, matapát, mabubuting mámamayán, maririlag na mg̃a
magulang, mabubuting anák... at nakatataya ng̃ kalagayan ni Tales
ng̃ mabuti pa kay sa sariling may katawán. Marami sa kanilá ang
nakababatíd ng̃ mg̃a sanhî at pangyayari nang pagkakaarì, alám
niláng ang mg̃a prayle ay hindî dapat magkaroon ng̃ mg̃a pag-aarìng
lupà alinsunod sa kaniláng mg̃a palatuntunan, ng̃unì’t alám dín
namán nilá na ang panggagaling sa malayò, ang pagtatawíd dagat sa
pagtupád sa katungkulang pinaghirapang lubhâ bago nákamít, mag-usig
na makagampáng mabuti at pawalán ang lahát ng̃ iyon dahil lamang sa
sinapantahà ng̃ isáng indio na ang katwiran ay gáganapín sa lupà
ng̃ gaya sa lang̃it, ¡abá! isá rin namáng kahibang̃án ang gayón!
Silá ay mayroon dín namáng mg̃a kaának at marahil ay may malakí
pang pang̃ang̃ailang̃an kay sa indiong yaon: ang isá’y may ináng
pinadadalhán sa tuwina ng̃ salapî, at ¿mayroon pa bang kabanalbanalang
bagay na gaya ng̃ pakanin ang isáng iná?; ang isá ay may mg̃a kapatíd
na babaing nápapanahón sa pag-aasawa, ang isá pa’y may mg̃a anák na
maliliít na nag-aantáy ng̃ pagkain na warìng mg̃a inakáy sa pugad na
marahil ay mang̃amatáy pagdatíng ng̃ araw na maalís sa katungkulan;
at ang pinakamuntî ay may asawang nálalayô, lubhâng malayò, na kung
hindî tumanggáp ng̃ ukol na salapî ay magigipít...... At ang lahát
ng̃ hukóm na iyon, na ang marami sa kanilá’y may mg̃a budhî at may
malinis na hilig, ay nag-aakalàng ang lalòng pinakamabuti niláng
magagawâ ay ang himukin sa pagkakasundô, sa paraang magbayad si
kabisang Tales ng̃ buwís na hinihing̃î. Ng̃unì’t si Tales, gaya ng̃
sinomang may maiklîng paghuhulò, ay patuloy sa layon, kailan ma’t
nakakábanaag ng̃ katwiran. Humihing̃î ng̃ mg̃a katunayan, katibayan,
kasulatan, _título_, ng̃unì’t walâng máipakita ang mg̃a prayle at
walâng pinanghahawakan kundî ang mg̃a nakaraang pag-alinsunód.

Datapwâ’y, ang tutol namán ni kabisang Tales:

--Kung sa araw araw ay naglilimós akó sa isáng pulube upang huwag
na lamang akóng yamutín ¿sino ang makapipilit sa akín na magpatuloy
akó sa pagbibigay, kung nagpapakasagwâ namán?

At walâng makapag-patinag sa kaniyá sa gayón at walâ namáng bantâng
makapagpalubág sa kaniyá. Walâng nangyari sa Gobernador M.... na
naglakbáy at sinadyâ siyá upang takutin; ang lahát ay sinasagót niyá
nang:

--Magagawâ ninyó ang ibig gawín, G. Gobernador, akó’y isáng mangmáng
at walâ akóng lakás. Ng̃unì’t inayos ko ang mg̃a bukiríng itó, ang
asawa ko’t anák ay nang̃amatáy sa pagtulong sa akín sa paglilinis,
kayâ’t hindî ko siyá maipagkákaloob sa sino mang hindî makagawâ
sa kanilá ng̃ higít sa ginawâ ko. Diligín muna silá ng̃ dugô ng̃
nagnanasà at ilibíng sa kanilá ang asawa’t anák.

Ang kinahinatnán, sa katigasang itó ng̃ ulo, ay ang bigyán ng̃
katwiran ang mg̃a prayle ng̃ mg̃a matapát na hukóm, at siya’y
pinagtátawanán ng̃ balà na at pinagsasabihan pang hindî naipapanalo
ang mg̃a usapín ng̃ dahil sa katwiran. Gayon man ay patuloy din
siyá sa paghahabol, linalagyán ng̃ punlô ang kaniyáng baríl at
mahinahong liniligíd ang kaniyáng lupaín. Sa kapanahunang iyón ay
warìng isáng pang̃arap ang kaniyáng kabuhayan. Ang kaniyáng anák na
si Tanò, binatàng kasingtaas ng̃ amá, at gaya ng̃ kapatíd na babai sa
kabutihan, ay násundalo; pinabayàan niyáng lumakad at hindî ibinayad
ng̃ mákakapalít.

--Magbabayad akó sa mg̃a abogado,--ang sabi sa anák na babaing
umíiyák:--kung manalo akó sa usapín ay mapababalík ko siyá, ng̃unì’t
kung akó’y matalo ay hindî ko kailang̃an ang anák.

Lumakad ang anák at ang tang̃ìng balitàng tinanggáp ay ang pinutulan
ng̃ buhók at natutulog sa ilalim ng̃ isáng karreta. Nang makaraan
ang anim na buwan ay may nagsabing nákitang dinalá sa Carolinas;
may iláng nagbabalitàng tila nákitang suot guardia sibil.

--¡Guardia sibil si Tanò! ¡Susmariosep!--ang pamanghâ ng̃ ilán na
sabáy sa pagtatalukob kamáy:--¡Si Tanò na napakabuti at napakabaít!
¡Rekimeternam!

May iláng araw na hindî binatì ng̃ nunò ang amá, si Hulî ay
nagkasakít, ng̃unì’t hindî tumulò ang isá mang paták na luhà ni
kabisang Tales; dalawáng araw na hindî umalís sa bahay, na warìng
nang̃ang̃ambá sa pagsisi ng̃ kaniyáng mg̃a kanayon; natatakot tawaging
siyáng pumatáy sa kaniyáng anák. Ng̃unì’t ng̃ ikatlóng araw ay mulîng
lumabás na dalá ang kaniyáng baríl.

May nagsapantahà na siya’y may nasàng pumatáy ng̃ tao at may isáng
nagsabi na náding̃íg umanóng ibinúbulóng niyá ang balàng ibaón
ang uldóg sa mg̃a lubák ng̃ kaniyáng bukirín; kayâ’t mulâ noo’y
kinatakutan na siyáng lubhâ ng̃ prayle. Dahil dito’y pumanaog ang
isáng utos ng̃ Capitán General na nagbabawal ng̃ paggamit ng̃ baríl
at ipinasásamsám na lahát. Ibinigáy ni kabisang Tales ang kaniyáng
baríl, ng̃unì’t nagpatuloy dín sa kaniyáng pagbabantáy na ang dalá
ay isáng mahabàng iták.

--¿Anó ang gágawin mo sa iták na iyán sa ang mg̃a tulisán ay may
baríl?--ang sabi sa kaniyá ni matandâng Selo.

--Kailang̃an kong bantayán ang aking mg̃a pananím,--ang sagót;--ang
bawà’t isáng tubó doon ay isáng butó ng̃ aking asawa.

Inalisán siyá ng̃ iták dahil sa nápakahabà. Ang ginawâ namán niyá
ay kinuha ang matandâng palakol ng̃ kaniyáng amá at ipinatuloy ang
kaniyáng paglalakád na nakapang̃ing̃ilabot.

Si matandâng Selo at si Hulî ay nang̃ang̃ambá sa tuwîng áalís siyá
ng̃ bahay. Si Hulî ay títindíg sa habihán, dudung̃aw, nagdádasal
ng̃ mg̃a nobena. Ang matandâ namán ay hindî mátumpák kung minsán
sa pagyarì ng̃ buklód ng̃ walís at násasabisabíng pagbábalikán ang
gubat. Ang pamumuhay sa bahay na iyón ay nápakahirap.

Nangyari din ang kinatatakutan. Sa dahiláng ang bukid ay malayò sa
pook ng̃ mg̃a bahay, kahì’t na may palakól si kabisang Tales ay
nabihag ng̃ mg̃a tulisán, na may mg̃a rebolber at baríl. Sinabi sa
kaniyá ng̃ mg̃a tulisán na yamang mayroon siyáng náibabayad sa mg̃a
hukóm at tagatanggol-usap ay dapat din namán siyáng magkaroon ng̃
máibibigay sa mg̃a náwawakawak sa kabuhayan at mg̃a pinag-uusig. Dahil
doon ay hining̃án siyá ng̃ limáng daang pisong tubós sa pamag-itan
ng̃ isáng tagabukid at pinatibayan pang pag may nangyari sa utusán
ay itítimbáng ang búhay ng̃ dakíp. Dalawáng araw ang ibinigáy na
taning.

Ikinasindák na lubhâ ng̃ mag-anak ang balità at lalò pa mandíng
naragdagán ang gayón, ng̃ mabatíd na lálabás ang Guardia sibil
upang usigin ang mg̃a tulisán. Kung magkátagpô at magkálabanán ay
alám ng̃ lahát na ang unang mápapatáy ay ang dakíp. Nang tanggapín
ang balità’y hindî nakatinag ang matandâ, at ang anák na babai, sa
gitnâ ng̃ pamumutlâ’t pagkasindák, ay makáilàng nagnasàng mang̃usap,
ng̃unì’t hindî nangyari. Datapwâ’y isáng hinalàng lalòng mabigát ang
nakapagpabalík sa kaniláng diwà. Ang sabi ng̃ tagabukid na inutusan
ng̃ mg̃a tulisán, ay marahil magsisilayô silá, kayâ’t kung magluluwát
sa pagbibigáy ng̃ tubós ay lalawig ang araw at si kabisang Tales ay
pupugutan ng̃ ulo. Ang sabing itó’y nakatulíg sa dalawá, na kapuwâ
mahihinà at kapuwâ walâng magawâ. Si tandâng Selo ay mápaupô’t
mapatindíg, akyát manaog, hindî malaman ang tung̃uhin, hindî malaman
ang lapitan. Si Hulî’y padulógdulóg sa kaniyáng mg̃a larawan ng̃
santó, ulî’t ulîng binilang ang salapî, ng̃unì’t ang dalawáng
daang piso’y hindî nararagdagán, ayaw dumami, bigláng magbibihis,
iipunin ang lahát ng̃ kaniyáng hiyás, hihing̃îng sangunì sa matandâ,
tatangkâíng makipagkita sa Kapitán, sa hukóm, sa tagasulat, at sa
teniente ng̃ Guardia sibil. Oo ang sagót ng̃ matandâ sa lahát, at pag
sinabi ng̃ batàng huwag ay huwag dín namán siyá. Dumatíng ang iláng
babaing kapitbahay na kamag-anakan at kakilala, mg̃a marálitâ, at
may maralitâ pa kay sa ibá, mg̃a walâng malay na tao at minámalakí
ang lahát ng̃ bagáy. Ang pinakamatalas sa lahát ay ang pusakál na
pagingera na si Hermana Balî na nanirahan sa Maynilà upang mag
_ejercicio_ sa beaterio ng̃ La Compañía.

Ipagbibilí ni Hulî ang lahát ng̃ kaniyáng mg̃a hiyás liban lamang
ang isáng agnós na may brillante at esmeralda na bigáy ni Basilio.
Ang agnós na iyon ay may kasaysayan; ibinigáy ng̃ _monja_ na anák ni
kapitáng Tiago sa isáng ketong̃in, dahil sa pagkakagamót ni Basilio
sa may sakít ay ibinigáy nitó na parang isáng handóg. Hindî niyá
máipagbilí hanggáng hindî maalaman ng̃ nagbigáy.

Madalíng ipinagbilí ang mg̃a sukláy, hikaw at kuwintás ni Hulî sa
isáng mayamang kapitbahay at dinagdagán pá ng̃ limáng pûng piso;
kulang pa rin ng̃ dalawang daan at limang pû. Maaarìng isanglâ ang
agnós, ng̃unì’t nápailíng si Hulî. Iminunkahì ng̃ isáng kalapít na
ipagbilí ang bahay, bagay na sinangayunan ni tandâng Selo ng̃ boông
lugód, sapagkâ’t bábalík sa gubat upang makapang̃ahoy na mulî na
gaya noong una, ng̃unì’t ang gayón ay hindî mangyayari ang sábi ni
Hermana Balî sa dahiláng walâ ang tunay na may-arì.

--Minsan ay pinagbilhan akó ng̃ isáng tápis ng̃ asawa ng̃ hukóm,
sa halagáng piso, at kadumatdumat ay sinabi ng̃ asawa na walâ raw
kabuluhán ang bilihang iyon sapagkâ’t walâ siyang malay. ¡Abá! Kinuha
sa akin ang tápis at hindî isinaulî sa akin ng̃ babai ang piso
hangga ng̃ayón, ang ginágawâ ko namán ay hindî ko siyá binabayaran sa
panginge kung siya’y nananalo, abá! Sa gayóng paraan ay násing̃íl ko
siyá ng̃ labíng dalawáng kualta; dahil lamang namán sa kaniyá kung
kayâ akó nagsusugál. Hindî ko mapapayagang hindî akó pagbayaran, abá!

Tátanung̃ín sana ng̃ isáng kalapít kung bakit hindî siyá pinagbabayaran
ni Hma. Balî sa isáng maliit na utang, ng̃unì’t natalasan ng̃
pangingera, kayâ’t nagpatuloy kaagád:

--¿Alam mo Hulî ang mabuti mong gawín? Isanglâ mo muna sa halagáng
dalawáng daan at limáng pùng piso ang bahay, sanlâng pagbabayaran
hanggáng sa manalo ang usap.

Itó ang pinakamabuti sa mg̃a balak, kayâ’t tinangkâng gawín noon
ding araw na iyon. Sinamahan ni Hermana Balî at linibot nilá ang
lahát ng̃ bahay ng̃ mayayaman sa Tiani, ng̃unì’t walâng pumayag sa
gayóng kasundûan: anilá’y talo ang usap, at ang pagtulong sa isáng
kalaban ng̃ mg̃a prayle ay parang humahandâ na sa paghihigantí nitó.
Sa kahulihulihan ay nakátagpô rín ng̃ isáng matandâng mapanata na
nahabág sa kaniyáng kalagayan, ibinigáy ang halagá sa pamag-itan ng̃
kasundûan na si Hulî’y paaalilà sa kaniyá hanggáng sa mabayaran ang
utang. Sa isáng dako namán ay walâng maraming gagawín si Hulî, manahî
lamang, magdasál, samahan siya sa simbahan, magpanatá maminsánminsán
ng̃ patungkol sa kaniyá. Lumuluhàng pumayag si Hulî sa kasundûan,
tinanggáp ang salapî at nang̃akòng sa kinabukasan, araw ng̃ Paskó,
ay maglilingkód na siyá.

Nang matantô ng̃ matandâ ang gayóng halos pagbibilí ng̃ katawán,
ay nag-iiyák na warì’y batà. Dî yatà’t ang apó niyáng yaón na ayaw
niyáng palalakarin sa init ng̃ araw upang huwag masunog ang balát,
si Hulîng may maliliít na dalirì at mapuláng sakong, ¡dî yatà! ang
binibining yaón na siyáng pinakamagandá sa nayon at marahil ay sa
boong bayan, na lagì nang tinátapatán ng̃ mg̃a binatàng nagtutugtugan
at nagkakantahan, ¡dî yatà! ang bugtóng niyáng apó, ang kabugtóng
niyáng anák, ang tang̃ìng lugód ng̃ malabò niyáng paning̃ín, yaong
pinang̃arap niyáng nakasayang mahabà, nagsasalitâ ng̃ wikàng kastilà
at nagpapaypáy ng̃ pamaspás na may mg̃a pintá, na kagaya ng̃ mg̃a
anák ng̃ mayaman, ¿yaón ang papasók na alilàng kagagalitan at
pagwiwikàan, upang masirà ang kanyáng mg̃a dalirì, upang mákatulog
sa kahì’t saang sulok at mágisíng nang walâng patumangâ?

Ang matandâ’y walâng humpáy sa kaiiyák, sinásabisabíng siya’y
magbibigtí at magpapakamatáy sa gutom.

--Kung áalís ka--ang sabi--ay babalík akó sa gubat at hindî na akó
tútuntóng ng̃ bayan.

Pinapayuhan siyá ni Hulî na kinakailang̃ang makabalík ang amá, at
pag nanalo ang usapín ay madalî siyáng matutubós sa pagkaalilà.

Dinaang malungkót ang gabíng yaon; alín man sa dalawá ay hindî
nakakain at ang matandâ’y nagmatigás na hindî humigâ, at magdamág na
naupô na lamang sa isáng sulok, walâng imík, ni kakibôkibô, at hindî
man kumikilos. Sa isáng dako namán ay tinangkâ ni Hulî ang matulog,
ng̃unì’t malaong hindî nápikít ang mg̃a matá. Nang mapayapà na dahil
sa kapalaran ng̃ magulang, ay ang kaniyá namáng kalagayan ang inisip
ng̃unì’t tinitimpî ang pag-iyak na walâng humpáy upang huwag máding̃íg
ng̃ matandâ. Sa kinabukasan ay alilà na siyá, at yaón pá namán ang
araw na karaniwang idatíng ni Basilio na galing sa Maynilà’t may
daláng handóg sa kanyá.... Dapat na niyáng limutin ang pag-irog na
iyon; si Basilio, na dî malalao’t magiging manggagamot, ay hindî
maaarìng mag-asawa sa isáng maralitâ.... At nákikiníkinitá niyá na
tumutung̃o sa simbahang kasama ng̃ pinakamayaman at pinakamagandáng
dalaga sa bayan, na kapuwâ silá gayák na gayák, maliligaya at kapuwâ
nang̃akang̃itî, samantalang siyá, si Hulî, ay súsunódsunód sa kaniyáng
pang̃inoon at ang dalá’y nobena, hitsó at durâan. Pagsapit sa dakong
itó’y nakáramdám siyá ng̃ isáng paghihigpít ng̃ lalamunan, isáng
pataw na malakí sa pusò at hiníhing̃î niyá sa Birhen na mamatáy na
muna siyá bago mámalas ang gayón.

--Datapwâ’t--aniyá sa sariling budhî--málalaman niyá na pinilì ko
pá ang akó na ang másanglâ kay sa masanglâ ang agnós na bigáy niyá
sa akin.

Ang pagkukuròng itó’y nakapagpalubág ng̃ kauntî sa kaniyáng samâ ng̃
loob at nagpang̃aráp na siyá ng̃ sarìsarì. ¿Sino ang makapagsasabi?
maaarìng mangyari ang kababalagháng makakuha siya ng̃ dalawáng
daán at limáng pûng piso sa ilalim ng̃ larawan ng̃ Birhen; marami
na siyáng nábasang kababalaghán na gayón ang pangyayari! Maaarìng
huwag sumilang ang araw at samantalà’y mapanalo ang usap bago
mag-umaga. Maaarìng makabalík ang kaniyáng amá; makapupulot siya sa
bakuran ng̃ isáng gusì, ang mg̃a tulisán ang siyáng may padalá sa
kaniyá ng̃ gusì; ang kura, si P. Camorra na nagbíbirô sa kaniyáng
parati, ay mangyayaring dumatíng na kasama ng̃ mg̃a tulisán....
lumalaon lumalaon ay untî-untîng naguguló ang kaniyáng mg̃a pag-íisip
hanggáng, sa, dahil sa pagkapatâ at pagdadalamhatì ay nákatulog, na
pinapang̃arap ang kaniyáng kabatàan doon sa gitnâ ng̃ kagubatan:
siyá’y naliligò sa batis na kasama ang dalawá niyáng kapatíd, may
mg̃a isdâng sarìsarì ang kulay na napahuhuling warì’y tang̃á, at
nayayamót siyá sapagkâ’t hindî siyá masiyahang loob sa panghuhuli
niyóng mg̃a isdâng nápakaamò: si Basilio ay nasa ilalim ng̃ tubig,
ng̃unì’t hindî niyá maalaman kung bakit ang mukhâ ni Basilio ay ang
sa kaniyáng kapatíd na si Tanò. Silá’y minamatyagán mulâ sa pangpáng
ng̃ kaniyáng bagong pinaglilingkuráng babai.




V

ANG “NOCHE BUENA” NG̃ ISÁNG KOTSERO


Dumatíng si Basilio sa San Diego ng̃ mg̃a sandalíng inililibot ang
prusisión sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayan. Siyá’y nabalam ng̃ iláng oras
sa kaniyáng lakad sapagkâ’t náhuli ng̃ guardia sibil ang kotsero na
nakalimot magtagláy ng̃ sédula personal at dinalá sa kuartel upang
iharáp sa comandante, matapos mabigyán ng̃ iláng halibas ng̃ kulata.

Mulîng napigil ang kalesa upang paraanin muna ang prusisión at ang
kotserong nábugbóg ay nag-alís ng̃ sombrero at nagdasál ng̃ isáng
_Amá namin_ sa pagdaraan ng̃ isáng larawan, ng̃ isáng bantóg na
banál mandín, na nasa andás. Anyông matandâng may mahabàng misáy na
nakaupô sa gilid ng̃ isáng hukay na nasa ilalim ng̃ isáng punòng may
sarìsarìng pinatuyông ibon. Isáng kalán na may isáng palayók, isáng
lusonglusung̃an at isáng kalikut na pandurog ng̃ hitsó ang kaniyáng
mg̃a tang̃ìng kasangkapan, warìng upang ipakilala na ang matandâ ay
naninirahan sa gilid ng̃ libing̃an at doon linulutò ang kaniyáng
pagkain. Iyón ay si Matusalem, ayon sa pananampalataya sa Pilipinas;
ang kaniyáng kasama at marahil ay kapanahóng taga Europa ay si Noel
ng̃unì’t may matalagháy at masayáng anyô, kay sa kay Matusalem.

--Nang kapanahunan ng̃ mg̃a banál--ang hakàhakà sa sarili ng̃
kotsero--marahil ay walâng guardia sibil, sapagkâ’t kung mayroon,
ay hindî silá mabubuhay ng̃ malaon dahil sa pang̃ung̃ulata.

Makaraán ang matandâ ay sumunód ang tatlóng Harìng Mago na
nang̃akasakáy sa mg̃a kabayong tátalóntalón, lalònglalò na ang sa
maitím na harìng Melchor na warìng ibig sagasàin ang kaniyáng mg̃a
kasama.

--Walâ, walâ ng̃âng guardia sibil noon--ang patuloy ng̃ kotsero
na kinaíinggitán sa sarili ang mg̃a maliligayang kapanahunang
iyon,--sapagkâ’t kung mayroon ay nádalá na sa bilanggùan ang maitím
na iyan na naglílilikót sa piling niyáng dalawáng kastilà (si Gaspar
at si Baltazar).

Ng̃unì’t sa dahilang nápuna niyá na ang maitím ay may korona at harì
ding kagaya ng̃ dalawáng kastilà, ay sumaisip niyá ang harì ng̃ mg̃a
tagalog at nagbuntónghining̃á.

--¿Alám pô ba ninyó--ang magalang na tanóng kay Basilio--kung ang
paang kanan ay nakakalág na?

Ipinaulit ni Basilio ang katanung̃an.

--¿Paang kanan nino?

--¡Nang harì!--ang sagót na maraha’t malihim ng̃ kotsero.

--¿Sinong harì?

--Ang harì natin, ang harì ng̃ mg̃a tagalog....

Si Basilio ay ng̃umitî at ikinibít ang balikat.

Mulîng nagbuntonghining̃á ang kotsero. Ang mg̃a tagá bukid ay may
isáng alamát na, ang kaniláng harì umanó na nakúkulong at nakatanikalâ
sa yung̃íb ng̃ San Mateo, ay dárating isáng araw at sila’y palalayàin.
Bawà’t isáng daang taón ay napápatíd ang isá niyáng tanikalâ, kayâ’t
nakakawalâ na ang mg̃a kamáy at paang kaliwâ: walâ nang nátitirá
kundî ang paang kanan. Kung nagpúpumiglás ó gumágaláw ang harìng
itó ay nagigíng sanhî ng̃ paglindól at pang̃ing̃iníg ng̃ lupà;
nápakalakás, kayâ’t ináabután siyá ng̃ isáng butó, na nadudurog
sa kaniyáng pisíl, ng̃ sino mang nakikipagkamáy. Tinatawag siyáng
Bernardo ng̃ mg̃a tagalog, nang hindî maalaman kung bakit, marahil
ay pinagkakamaláng siyá ang Bernardo del Carpio.

--Pag nakakalág na ang paang kanan--ang bulóng ng̃ kotsero na tinimpî
ang isáng buntónghining̃á--ay ibíbigay ko sa kaniyá ang aking mg̃a
kabayo, paglilingkurán ko siyá at magpapakamatáy na akó ng̃ dahil
sa kaniyá.... Ililigtas niyá kamí sa mg̃a guardia sibil.

At sinundán ng̃ may hapis na ting̃ín ang tatlóng harìng lumálayô na.

Sumúsunód ang dalawáng hanay na batàng malulungkót, mg̃a walâng
katawatawa, na warìng pinilit lamang. Ang ilán ay may daláng huepe
at ang ibá ay kandilà, at ang ibá ay paról na papel na may tukod na
kawayan, at nang̃agtitilìan sa pagdarasál ng̃ rosario, na, warìng
may kaaway. Sumúsunod si San José na nasa marálitâng andás, na ang
anyô ay malungkót at pakumbabâ at ang tungkód ay may bulaklák ng̃
asusena, sa gitnâ ng̃ dalawáng guardia sibil na warì nakáhuli sa
kaniyá: sakâ pá lamang natahô ng̃ kotsero kung bakit gayón ang anyô
ng̃ santó. Dahil sa siya’y nagulumihanan sa pagkakakita sa guardia
sibil ó kayâ’y dahil sa walâ siyáng paggalang sa santóng may gayóng
kaakbáy, ay hindî nagdasál ng̃ kahit isáng _requiem eternam_ man
lamang. Sa likurán ng̃ San José ay sumúsunód ang mg̃a batàng babaing
umiilaw na nang̃akatalukbóng ng̃ panyông nakabuhól sa ilalim ng̃
babà, nagdadasál din ng̃ rosario, ng̃unì’t hindî lamang kasinglakás
ng̃ mg̃a batàng lalaki. Sa gitnâ’y ilán ang may hilahilang mumuntîng
konehong papel, na ang buntót na papel ding ginupít ay nakataás at
naiílawan ng̃ isáng muntîng kandilàng pulá. Dumádaló ang mg̃a batà
na dalá ang mg̃a laruáng iyón upang sumayá ang prusisión. At ang
mg̃a hayúphayupang matatabâ’t mabibilog na warì itlóg ay masasayá
mandín kayâ’t nápapalundág, napapagiwang, nabubuwal at nasusunog;
lalapitan ng̃ may arì upang patayín ang lágabláb, hihip dito, hihip
doon, mapapatáy ang ding̃as sa kápapalò at kung minsán ay umiiyák,
pag nákitang sirâsirâ ang laruán. Malungkót na nápupuná ng̃ kotsero
na umuuntî sa taón taón ang lahì ng̃ mg̃a hayop na papel, na warìng
násasalot ding kagaya ng̃ mg̃a buháy na hayop. Naalaala niyá, siyá,
ang binugbóg na si Sinong, ang kaniyáng dalawáng magagandáng kabayo,
na upang máilayô sa pagkakahawa sa sakít, ay pinaggugulan niyá ng̃
sampûng piso upang benditahin, alinsunod sa hatol ng̃ kura--yaon
ang pinakamabuting panglaban sa episootia na natagpuán ng̃ kura at
ng̃ Pamahalàan--ng̃unì’t gayón man, ay nang̃amatáy din. Datapwâ’y
kinakalamay niyá ang sarili, sapagkâ’t matapos máwisikán ng̃ agua
bendita, matapos ang mg̃a latín ng̃ parì at mg̃a _ceremonias_, ay
nagtagláy ng̃ ugalìng pagmamataás ang mg̃a kabayo, nang̃agmalakí na,
ayaw pasingkáw, at sa dahiláng siyá’y mabuting kristiano ay hindî
niyá mapalò, sapagkâ’t sinabi sa kaniyá ng̃ isáng Hermano tercero
na benditado ang mg̃a kabayong iyón.

Ang panghulí ng̃ prusisión ay ang Birhen, suot “Divina Pastora” na may
sombrerong ayos _frondeuse_ na may malapad na pardilyas at mahahabàng
pakpák ng̃ ibon upang ipakilala ang paglalakbáy sa Jerusalem. At
upang maipahiwatig ang pang̃ang̃anák, ay ipinag-utos ng̃ kura na
patambukin ang tiyan at lagyán ng̃ mg̃a basahan at bulak sa ilalim
ng̃ saya, upang walâng mag-alinlang̃an sa kaniyáng kalagayan. Ang
Birhen ay isáng magandáng larawan, na may anyông hapís, na kagaya
ng̃ lahát ng̃ larawang gawâ ng̃ mg̃a pilipino, ayos na nahihiyâ
dahil sa ginawâ sa kaniyá marahil ng̃ P. Kura. Sa dakong harapán
ay may iláng kantores at sa likurán ay iláng músiko at ang mg̃a
kaukuláng guardia sibil. Gaya ng̃ maaantáy ay hindî kasama ang kura,
matapos ang kaniyáng ginawâ: nang taóng iyón ay masamâ ang loob,
sa dahiláng kinailang̃an niyáng gamitin ang boô niyáng katalinuhan
at pananalitâng pasilòsilò upang ang mg̃a taong bayan ay magbayad
ng̃ tatlóng pûng piso sa bawà’t isáng “misa de aguinaldo” at hindî
dalawang pû na gaya nang dating halagá.

--Nagiging pilibustero kayó--ang sabi.

Lubhâng natutubigan marahil ang kotsero dahil sa mg̃a bagay na
napagkitá sa prusision, sapagkâ’t nang makaraán itó at nang ipag-utos
ni Basilio na magpatuloy, ay hindî nápuná na ang ilaw ng̃ paról ng̃
karomata ay namatáy. Sa isáng dako namán ay hindî rin nápuna ni
Basilio sapagkâ’t nalilibáng sa pagmamasíd sa mg̃a bahay na naiilawan,
sa loob at labás, ng̃ mg̃a paról na papel na maiinam ang ayos at ibá’t
ibá ang kulay, mg̃a bituwing nalilibid ng̃ bilog na may mahahabàng
palabuntót, na pag náhipan ng̃ hang̃in ay naglalagaslasan, at mg̃a
isdâng ang ulo’t buntót ay gumágaláw, na may baso ng̃ ilaw sa loob,
na pawàng nakasabit sa balisbisan ng̃ bahay at siyáng nagbibigáy
nang anyông masayá. Namamasdán ni Basilio na ang mg̃a pag-iilaw ay
umuuntî rin, na ang mg̃a bitwín ay nawawalâ, na nang nakaraang taón
ay kakauntî na ang mg̃a palamutì at palawít, at nang taóng itó ay
lalò pa manding kauntì kay sa nakaraán.... Bahagyâ ng̃ nagkaroon ng̃
músika sa lansang̃an, ang masasayáng galawan sa mg̃a kúsinàan ay
hindî na námamalas sa lahát ng̃ bahay at ang gayón ay sinapantahà
ng̃ bagong tao na alinsunod sa kasamaán ng̃ panahón, ang asukal ay
matumal, ang ani ng̃ palay ay nasirà, nang̃amatáy ang mahigít sa
kalahatì ng̃ mg̃a hayop at ang mg̃a buwís ay tumátaás, nádadagdagán
nang dî maalaman kung bakit at sa anóng dahil, samantalang naglalalò
namán ang pamamasláng ng̃ guardia sibil na siyáng pumápatáy sa
kasayahan ng̃ mg̃a bayan.

Itó pá namán ang kaniyáng iniísip nang máding̃íg ang isáng _¡alto!_
na nagumugong. Kasalukuyang nagdáraán silá sa harapán ng̃ kuartel
at nápuná ng̃ isáng bantáy na patáy ang tangláw ng̃ kalesa at ang
bagay na iyón ay hindî dapat manatili. Sunód-sunód na mura ang
tinanggáp ng̃ kaawàawàng kotsero na nagsabing ang kadahilanan noon
ay ang kahabàan ng̃ prusisión, at sa dahiláng pipiitin at ilalathalà
sa mg̃a pahayagan, sapagkâ’t lumabág sa ipinag-uutos ay lumunsád sa
sasakyán ang ayaw ng̃ basagulo at mahinahong si Basilio at ipinatuloy
ang lakad na pasán ang kaniyáng takbá.

Yaón ang San Diego, ang kaniyáng bayan, na walâ man siyá ni isáng
kamag-anak......

Ang tang̃ìng bahay na nákita niyáng masayá ay ang kay kapitáng Basilio.
Ang mg̃a tandáng at mg̃a inahín ay nag-iiyukan, na sinásaliwán ng̃
mg̃a tunóg ng̃ warì nagtátadtád ng̃ karné sa sangkalan at ng̃ sagitsít
ng̃ mantikà sa kawalì. May handâ sa bahay at umaabot sa lansang̃an
ang maminsan minsáng simoy na may halòng amóy ng̃ ginisá.

Sa entresuelo ay nákita ni Basilio si Sinang, na pandák ding gaya
ng̃ mákilala ng̃ aming mangbabasa, kahit tumabâ at lalò pang bumilog
sapol ng̃ magka-asawa. At siya’y nápamanghâ nang makitang kausap
ni kapitáng Basilio, ng̃ Kura at ng̃ alperes ng̃ guardia sibil ang
mag-aalahás na si Simoun na may salamíng asúl sa matá at kilos malayà
ring gaya ng̃ dati.

--Yarì na, ginoong Simoun,--ang sabi ni kapitáng Basilio--tutung̃o
kamí sa Tiani upang tingnán ang inyóng mg̃a hiyás.

--Akó ma’y paparoon din--anáng alperes--sapagkâ’t kailang̃an ko ang
isáng tanikalâ sa relos, ng̃unì’t mayroon akóng maraming gawàin....
Kung iibigin sana ni kapitáng Basilio na siyá na ang mamanihalà....

Malugód na sumang-ayon si kapitáng Basilio at sa dahiláng ibig niyáng
mákasundô ang militar upang huwag siyáng magambalà, sa paggambalà sa
kaniyáng mg̃a tao, ay ayaw tanggapín ang halagáng pinagpipilitang
dukutin ng̃ alperes sa bulsá.

--¡Iyon na ang aking pamaskó!

--¡Hindî ko mapapayagan, kapitán, hindî ko mapapayagan!

--¡Siyá, siyá! ¡Sakâ na tayo magtuós sa hulí!--ang sabing mapagparayà
ni kapitáng Basilio.

Ang Kura man ay nang̃ang̃ailang̃an din ng̃ hikaw at ipinagbilin sa
kapitán na ipakibilí na siyá.

--Ang ibig ko ay yaóng mabuti. Sakâ na tayo magtuós.

--Huwag kayóng mag-alaala P. Kura,--ang sabi niyá, na ibig díng
mákasundô ang nasa dako ng̃ simbahan.

Isáng patibay na masamâ ng̃ kura ay ikagagambalà niyá ng̃ malakí at
ibayo pá ang magugugol: ang hikaw na iyón ay isáng sápilitáng handóg.
Samantala namá’y pinupuri ni Simoun ang kaniyáng mg̃a hiyás.

--¡Nakágugulat ang taong itó!,--ang sabi sa sarili ni Basilio--sa
lahát ng̃ pook ay nakapang̃ang̃alakal.... At kung paniniwalàan natin
ang _ilán_, ay biníbilí niyá sa iláng ginoo, sa muntîng halagá, ang
mg̃a ipinagbilí din niyáng hiyás upang ipang-alay.... ¡Ang lahát ay
nakapang̃ang̃alakal sa Sangkapulùang itó; kamí lamang ang tang̃ìng
hindî!

At nagpatuloy sa kaniyáng bahay, sa bahay ni kapitáng Tiago, na
tinátahanán ng̃ isáng katiwalà. Ináantay siyá, upang balitàan, ng̃
katiwalà na may malakíng paggalang sa kaniyá mulâ noong mákita
siyáng bumúbusbós na warìng inahíng manók lamang ang iníiwàan. Ang
dalawáng manggagawà ay nápipiít, ang isá’y mátatápon sana sa malayòng
bayan.... namatáy ang iláng kalabáw.

--¡Ang dati rin, matatandâng balità!--ang may yamót na putol ni
Basilio--¡Kailan pá man ay ganyán ang pasalubong ninyó sa akin!

Ang binatà’y hindî ganid, ng̃unì’t sa dahiláng madalás siyang
mákagalitan ni kapitáng Tiago, ay iginagantí namán niyá sa kaniyáng
mg̃a napag-uutusan. Ang matandâ’y nag-apuháp ng̃ bagong balità.

--¡Namatáy ang isá nating mangsasaka, ang matandâng bantáy sa gubat,
at hindî pumayag ang kura na málibíng ng̃ libíng mahirap, sapagkâ’t
mayaman daw ang pang̃inoon!

--¿At sa anó namatáy?

--¡Sa katandaán na!

--¡Ba, namatáy sa katandaán? Kung namatáy ng̃ dahil sa isáng sakít
man lamang sana!

Ang ibig ni Basilio ay may sakít, dahil sa kaniyáng hang̃ád na
makagawâ ng̃ “autopsia”.

--¿Walâ na bagá kayóng maibabalità sa aking bagong bagay? Nawawalán
tulóy akó ng̃ gana sa pagkain dahil sa pagbabalità ng̃ mg̃a bagay
na gaya rin ng̃ dati. ¿May balità bagá kayóng ukol sa Sapang?

Isinalaysáy ng̃ matandâ ang pagkakabihag kay kabisang Tales. Si
Basilio ay napahintông nágmumunimuní at hindî umimík. Hindî na
nakakain.




VI

SI BASILIO


Nang ang mg̃a kampanà’y nagrerepike na, dahil sa misa sa hatìng gabí,
at nang ang mg̃a may ibig pa sa mahimbíng na pagtulog kay sa mg̃a
kapistahan ay nágigisíng at bumúbulóng bulóng dahil sa kaing̃ayan,
ay dahandahang pumanaog si Basilio at nagpaligid ng̃ makalawá ó
makaitló sa iláng lansang̃an, at nang matunayang walâng sumúsunód at
nakababatyág sa kanyá ay nagliglig sa mg̃a landás na dî pinagdaraanan
ng̃ maraming tao at tinung̃o ang dating gubatán ng̃ mg̃a Ibarra, na
nábilî ni kapitáng Tiago, nang inangkíng at ipinagbilí ng̃ Pamahalàan
ang mg̃a pag-aarì noón.

Sa dahiláng ang Paskó ng̃ Pang̃ang̃anák sa taóng yaón ay nátamà sa
pagliít ng̃ buwan ay laganap doón ang kadilimán. Ang pagrerepike ay
humintô at ang mg̃a tugtóg na lamang ang nádiding̃íg sa katahimikan
ng̃ gabí, sa gitnâ ng̃ lagaslás ng̃ mg̃a dahong pinagagaláw ng̃ simuy
at mg̃a dagundóng ng̃ alon ng̃ kalapít na lawà, na warì’y hilík ng̃
kadalagahang nálululong sa isáng mahimbíng na pagtulog.

Ang binatà ay patung̃óng lumalakad na warìng ibig makaaninag sa
gitnâ ng̃ kadilimán, may guniguní siyáng tagláy dahil sa poók at
mg̃a sandalîng iyon. Maminsanminsa’y itinátaás ang ulo upang tanawín
ang mg̃a bituwin sa pag-itan ng̃ mg̃a dahong matataás ng̃ kakahuyan,
at pagkatapos ay ipinagpapatuloy ang lakad na hinahawì ang mg̃a
sang̃á at siít na nakasasagabal sa kaniyá. Kung minsán ay bumabalík
sa pinanggaling̃an, ang kaniyáng mg̃a paa’y násasalabíd sa isáng
punòng maliit, másasagasà sa isáng ugát na nakalabás sa lupà ó sa
isáng sang̃áng baklî. Nang makaraán ang kalahatìng oras ay nakaratíng
sa isáng muntîng batis na sa kabiláng pangpang ay may isáng warì
bundókbundukan, na sa gitnâ ng̃ kadilimán ay nagaanyông malakíng
bundók. Tinawíd ni Basilio ang sapà sa tulong ng̃ pagpapalungdáglundág
sa mg̃a bató na namumukód sa kaitimán sa ibabaw ng̃ kináng ng̃
tubig, umakyát sa bundókbundukan at tinung̃o ang isáng muntîng pook
na nakukulóng ng̃ matandâ’t sirasirâng muog. Tinung̃o ang punò ng̃
balitìng malakí, mahiwaga, matandâ, (na binubuô halos ng̃ mg̃a ugát
na pataás at paibabâ na warì mg̃a sang̃áng nang̃agkasalásalabíd) na
nakatayô sa kalagitnáan.

Humintô sa piling ng̃ isáng buntón ng̃ bató, nag-alís ng̃ sombrero at
warìng nanalang̃in. Yaón ang libing̃an ng̃ kaniyáng Iná, at ang unang
dinadalaw niyá ay ang libing̃ang iyóng walâng nakababatíd, walâng
nakamamalay. Sa dahiláng sa kinabukasan ay dadalaw sa mag-aanak ni
kabisang Tales, ay sinamantalá niyá ang gabíng yaón upang gumanáp
sa gayóng kautang̃án.

Naupô sa isáng bató at warìng nag-iisíp. Sumipót sa kanyáng
pagbubulaybulay ang mg̃a panahóng nakaraán na warìng isáng
maitîm at mahabàng badhâ na mapulápulá sa simulâ, matapos ay
nakapang̃ing̃ilabot, may bahid na dugô, at sa hulí’y maitím, maitím,
abuhíng malinaw at untîuntîng lumiliwanag. Ang dakong dulo ay hindî
mámalas sapagkâ’t nákakanlóng sa isáng ulap na nagbabanaag ng̃
liwanag at pagbubukáng liwaywáy......

May labíng tatlóng taón nang ganáp na ganáp na namatáy doón ang
kanyáng iná, sa gitnâ ng̃ karalitàan, nang isáng magandáng gabí
na ang buwan ay maliwanag at ang mg̃a kristiano sa bóong mundó ay
naggagalák. Sugatín at pípiláy-piláy siyáng nakaratíng doon sa
pagsunód sa kanyáng iná, at itó namán ay balíw at lipus katakutang
lumalayô na warì’y anino sa kaniyáng anák. Doón namatáy; dumatíng ang
isáng taong hindî niyá kilalá at ipinag-utos sa kanyáng magbuntón
ng̃ kahoy, biglâ siyáng umalinsunod at ng̃ siyà’y bumalík ay isá
pang hindî rin kilalá ang nátagpûán sa piling ng̃ bangkáy ng̃ una.
¡Anóng araw at gabí iyon! Tinulung̃an siyá noóng taong hindî kilalá
sa pagbubuntón ng̃ kahoy na pinagsunugan sa bangkáy ng̃ lalaki,
hinukay ang pinagbaunan sa kanyáng iná at matapos abután siya ng̃
kauntîng kuwalta ay ipinag-utos sa kaniyáng umalís sa pook na iyon.
Noon lamang niyá nákita ang lalaking iyon; matangkád, mapupulá ang
matá, mapuputlâ ang labì, matang̃os ang ilóng....

Ulila ng̃ lubós, walâng magulang at kapatíd, ay iniwan niyá ang
bayang iyon na mayroong mg̃a may kapangyarihang kinasisindakán niyá
at tumung̃o sa Maynilà upang pumasok na alilà sa isáng mayaman at
mag-aral, na gaya ng̃ ginagawâ ng̃ ilán. Ang kaniyáng paglalakbáy
ay isáng paglalagalág, punô ng̃ pagpupuyát at pag-aagam-agam, na
ang gutom ay inaalintana. Ang ipinangtatawíd kagutuman niyá ay mg̃a
bung̃ang kahoy ng̃ mg̃a kagubatang kaniyáng pinagtatagùan kailan ma’t
nakakatanáw ng̃ suot guardia sibil, kasuotang nakapagpapaalaala ng̃
pinagbuhatan ng̃ kaniyáng mg̃a kasawîán. Nang nasa sa Maynilà na siyá,
gulágulanít ang damít at may sakít pá ay dumulóg sa mg̃a baháybaháy at
pumapasok na alilà. ¡Isáng batàng taga lalawigan na hindî marunong ng̃
ano mang wikàng kastilà at masasaktín pá! ¡Walâng pag-asa, dayukdók
at hapís na gumalàgalà sa mg̃a lansang̃an na nápupuna ng̃ mg̃a táo
dahil sa ayos na karumaldumal ng̃ kaniyang damít! ¡Makáilang tinangkâ
ang payurak na sa mg̃a kabayo, na nang̃agdaraáng parang kidlát na
hila ang mg̃a sasakyáng nagkikinang̃an sa pilak at barnís, upang
matapos na ang kaniyáng mg̃a paghihirap! Salamat at nakitang nagdaán
si kapitáng Tiago na kasama si tia Isabel; kilalá niyá ang mg̃a
taong iyón mulâ sa San Diego at sa kaniyáng kagalakán ay inakalàng
warì mg̃a kababayan níyáng mistulà. Sinundan ang karuahe, nawalâ sa
kaniyáng paning̃ín, ipinagtanóng ang bahay, at sa dahiláng noóng araw
na iyón pumasok si María Clara sa kombento at si kapitáng Tiago ay
nalulungkót, ay nátanggáp siyáng alilà, na walâng upa, ng̃unì’t sa
isáng dako namán ay may pahintulot siyáng makapag-aral, kung kailán
niyá ibig, sa San Juan de Letrán.

Nang may iláng buwan na siyá sa Maynilà ay pumasok sa “primer año”
sa latín, kahì’t nanglilimahid, masamâ ang bihis at nakabakyâ. Nang
mákita ng̃ mg̃a kasamahán ang kaniyáng gayák ay lumayô sa kanyá, at
hindî siyá kinatung̃o kailan man ng̃ katedrátiko, isáng dominikong
magandáng lalaki, subalì pa ng̃â’t ikinúkunót ang noó kung siya’y
mákita. Ang mg̃a tang̃ìng salitâ na nágamit ng̃ dalawá sa loób ng̃
walóng buwáng pasukán ay ang pagbanggít ng̃ pang̃alan sa pagbasa
ng̃ talàan at ang sagót na _adsum_ na itinútugón sa araw-araw ng̃
nag-aaral. ¡Gaanóng kapaitan ang linálagók niyá sa tuwîng paglabás sa
klase at ng̃ mahulàan ang sanhî ng̃ inaasal sa kanyá ay gaanong luhà
ang namulás sa kaniyáng mg̃a matá at gaanong hinanakít at daíng ang
sumisilakbó’t iniinís sa kaniyáng pusò! ¡Gayón na lamang ang kaniyáng
iyák at paghihinagpís sa ibabaw ng̃ libing̃an ng̃ kaniyáng iná na
pinagsasabihan ng̃ mg̃a lihim niyang sákit, kahihiyan at kaapihán,
ng̃ siyá’y ipagsama ni kapitáng Tiago sa San Diego ng̃ magpapaskó!
Gayón man ay isinasaulo niyáng buongbuô ang lisyón kahì’t marami ang
hindî niyá natatarók! Ng̃unì’t tumiwasáy siyá sa hulí, ng̃ mákitang
sa tatló ó apat na raáng kasama niyá ay may apat na pû lamang ang
nátatanóng sapagkâ’t nápuna silá ng̃ parìng nagtuturò dahil sa kiyas,
ó kayâ’y dahil sa isáng kalikután, ó kayâ’y dahil sa kinalugdán, ó
kayâ’y dahil sa ibá pang sanhî. Sa isáng dako namán ay nagagalák sa
gayón ang marami sa nag-aaral sapagkâ’t hindî na silá mag-iisíp at
magninilay.

--Pumapasok sa _colegio_ hindî upang mag-aral kun dì upang makaraán
sa paglilitis, at kung naaarìng maisaulo ang aklát ¿anó pá ang
mahihing̃î? naaarìng tapusin din namán ang pinag-aaralan sa sangtaóng
pagpasok.

Si Basilio ay nakaraán sa paglilitis dahil sa pagsagót sa tang̃ìng
katanung̃ang ginawâ sa kaniyá, ng̃unì’t parang mákina, walâng hintô’t
walâng kahing̃áhing̃á, at ang tinamó ay “aprobado” sa gitnâ ng̃
tawanan ng̃ mg̃a lumilitis. Ang kaniyáng siyam na kasama (sampûsampû
kung litisin upang matapos agád) ay hindî nagtamó ng̃ gayon, kayâ’t
nang̃atakdâáng ulitin ang sangtaón pagkadung̃ô.

Nang siya’y nasa pang̃alawáng taón ay binigyán siya ng̃ mabuting
pabuyà ni kapitáng Tiago, sapagkâ’t nanalo ang manók niyang
ináalagàan, at ibinilí niya agád ng̃ sapatos at sombrerong pieltro.
Dahil sa kanyáng binilí at sa mg̃a damít na ibinigáy sa kaniyá ng̃
kaniyáng pang̃inoón, na tinatabas niyáng mulî at isinusukat sa
sariling katawán, ay bumutíbutí ang kaniyáng ayos, ng̃unì’t hanggáng
doón na lamang namán. Sa isáng _clase_ na marami ang pumapasok ay
lubhâng mahirap na mápuna ng̃ gurô ang isáng batà, at ang nag-aaral
na sa una pang taón ay hindî nápatampók dahil sa katang̃ìan ó kayâ’y
hindî kinalugdán ng̃ nagtuturò ay mahirap nang mápuna sa boô niyáng
pag-aaral. Gayon man ay nagpatuloy din siyá, dahil sa isá na sa
kaniyang hilig ang pagkamatiyagâ.

Warìng nagbago ng̃ kauntî ang kaniyáng kalagayan ng̃ pumasok sa
pang̃atlóng taón. Ang nagíng gurô niyá ay isáng dominikong masayá,
palabirô at mapagpatawá sa mg̃a tinuturùan, nápakatamád, sapagkâ’t
karaniwang ang pinapagsasalaysay ng̃ katuturán ng̃ lisyón ay ang
kaniyáng mg̃a itinatang̃ì lamang; kung sa bagay ay nasisiyahán na
sa kahì’t anó. Nang panahóng iyón ay gumagamit na si Basilio ng̃
sapatos at mg̃a baròng malinis at pinirinsá. Sa dahiláng nápuna
ng̃ propesor na hindî siyá matatawanín at namatyagán sa kaniyáng
mg̃a matáng hapís at malalakí ang tila pagtatanóng, ay ipinalagáy
siyáng balíw at isáng araw ay tinangkâng gipitín siyá sa pagtatanóng
ng̃ lisyón. Sinagót ni Basilio ng̃ mulâ sa punò hanggáng dulo na
walâng kagatól-gatól sa isá mang f; tinawag siyáng bubutok ng̃
gurô, nagsalaysáy ng̃ isáng bagay na ikinátawá ng̃ boông klase, at
upang maglalò ang halakhakan at matibayan ang pagkakapang̃alan ay
tinanóng pa siyá ng̃ iláng tanóng na kasabáy ang pagkindát sa mg̃a
minámabuti, na ang ibig sabihin ay:

--“Tingnán ninyó’t masasayahán tayo.”

Noón ay marunong na ng̃ wikàng kastilà si Basilio at nakasagót nang
walâng nakatawa. Ang bagay na iyón ay isinamâ ng̃ loób ng̃ lahát,
ang inaantáy na kamalìan ay hindî sumipót, walâng nápatawá at ang
pangyayaring iyón ay hindî naipatawad sa kaniyá ng̃ mabuting praile,
sapagkâ’t sinirà ang pag-asa ng̃ boong klase at pinabulàanan ang hulà.
Ng̃unì’t sino ang makahihinalà na lalabás ang anománg bagay na may
kabuluhán sa isáng ulong ang buhók ay walâng ayos na nagtátapós sa
katawán ng̃ isáng indio na masamâ ang sapatos at kahahalò pá lamang
sa kaniya sa mg̃a ibong mapang̃unyapít? At kung sa ibáng paaralán,
na may sadyâng pagnanasàng ang mg̃a batà’y matuto, ay nagágalák ang
mg̃a nagtuturò kung nakakatagpô ng̃ gayón, sa mg̃a paaralan namáng
pinamamahalàan ng̃ mg̃a taong ang lalòng marami’y nananalig na ang
matuto ay makasasamâ (kun di man sa lahát ay sa mg̃a nag-aaral) ang
nangyari kay Basilio ay hindî minabuti, kayâ’t hindî na siyá nátanóng
sa boông taón. ¿Sa ano pa’t tatanung̃ín siyáng mulî kung hindî rin
makapagpapatawá sa kang̃ino man?

Masamâ ang loob at may tangkâ nang iwan ang pag-aaral ng̃ nálipat
siyá sa ika apat na taón sa latín. ¿Anó pa’t mag-aaral, bakit hindî
magtulóg na lamang na gaya ng̃ ibá at umasa na sa isáng pagpapasumalá?

Ang isá sa mg̃a gurô ay lubhâng kilalá, náiibigan ng̃ lahát;
kinikilalang marunong, dakilàng makatà at may mg̃a pagkukuròng
malayà. Isáng araw na kasama ng̃ mg̃a “_colegial_” sa paglilibót ay
nákagalít ng̃ iláng “_cadete_”, na, nagíng sanhî muna ng̃ simulâng
pag-aaway at pagkatapos ay paghahamunán. Ang parì, na marahil ay
naalaala ang kaniyáng mabuting kabatàan, ay nang̃ayag at nang̃akòng
bibigyán ng̃ mabuting _nota_ ang sinomang makilahók sa pakikilaban sa
linggóng dáratíng. Nagíng masiglá ang boong linggóng yaón: nagkaroon
ng̃ pulúpulutóng na paglalabang ginamitan ng̃ sable at tungkód at
sa isá’y napatang̃ì si Basilio.

Dinalá siyáng galák na galák ng̃ mg̃a nag-aaral at iniharáp sa
propesor; mulâ niyon ay nákilala siyá at kinagiliwan. Dahil sa
pangyayaring itó at dahil din namán sa kaniyáng pagsusumigasig sa
pag-aaral ay nagtamó siyá ng̃ mg̃a _sobresaliente_ at _medalla_ pá
ng̃ taóng iyon. Sa nákitang itó, si kapitáng Tiago, na mulâ nang
magmonha ang anák ay may pagkamuhî na sa mg̃a praile, sa isáng
sandalîng masayá, ay inudyukán siyang lumipat sa Ateneo Municipal,
na noon ay lubhâng nábabantóg.

Isáng bagong mundó ang náhayág sa kaniyáng mg̃a matá, isáng paraan
sa pag-aaral na hindî man niyá nahinalà na mákikita sa paaralang
iyon. Líban sa iláng bagay na walâng malakíng kabuluhán at iláng
bagay na walâng kapararakan ay hinang̃àan ang pátakarang sinusunód
doon sa pagtuturò at lubós ang kaniyáng pagkilala ng̃ utang na
loob sa pagsusumakit ng̃ mg̃a gurô. Nápapaluhâ siyá kung minsán at
naáalaala ang apat na taóng nakaraan na dahil sa kakulang̃án sa
mágugugol ay hindî siyá nakapasok doon. Kinailang̃an niyáng gamitin
ang lahát ng̃ pagsusumikap upang mapantayán ang nang̃agkaroon ng̃
mabuting pasimulâ at nasabi niyá sa sarili na nang taón lamang na
iyón napagaralan niyá ang limáng taón ng̃ “segunda enseñanza”. Dinaan
ang _bachillerato_ sa gitnâ ng̃ kagalakán ng̃ kaniyáng mg̃a propesor
at sa paglilitis ay ipinagmalakí siyá sa haráp ng̃ mg̃a hahatol na
dominiko na pinaparoon upang makibatyág. Upáng mapawì ng̃ bahagyâ
ang kagalakán ay tinanóng ang nililitis kung saan nag-aral ng̃ mg̃a
unang taón sa latín.

--Sa San Juan de Letrán, Padre--ang sagot ni Basilio.

--¡Ah! Sa latín ay mabuti--ang nakang̃itîng sabi ng̃ dominiko.

Dahil sa kaniyáng hilig at ugalì ay pinilì ang Medicina; ibig sana
ni kapitáng Tiago ang Derecho upang magkaroón ng̃ abogadong walâng
bayad, ng̃unì’t hindî ang dumunong at makabatíd ng̃ mg̃a kautusán ang
kailang̃an lamang upang magkaroón ng̃ ipagtatanggol sa Pilipinas:
kailang̃ang magpanaló ng̃ mg̃a usapín at upang itó’y mangyari ay
kailang̃ang magkaroon ng̃ maraming kakilala, lakás sa itaás, maraming
salitâng pasalisalimuút. Napahinuhod din si kapitáng Tiago sapagká’t
naalaalang ang mg̃a nag-aaral ng̃ Medicina ay naglalamuták ng̃ patáy;
malaon nang humahanap siyá ng̃ isáng lason na ipangsusubó sa tarì
ng̃ kaniyáng mg̃a manók at ang pinakamabuting nálalaman niyá ay ang
dugô ng̃ isáng insík na namatáy dahil sa sakít na sípilis.

Gaya rin ng̃ dating pagsusumigasig, ó higít pá kung mangyayari, dinaán
ng̃ binatà ang mg̃a taóng pag-aaral ng̃ “facultad”, at mulâ pa sa
ikatlóng taón ay nanggamót na siya, na pinalad namán, bagay na hindî
lamang pagsisimulâ ng̃ isáng magandáng háharapín kundî nagbibigáy
din namán sa kaniyá ng̃ sapát na gúgugulin upang makapagbihis ng̃
mainám-inám at makapag-ipon pá ng̃ kauntî.

Ang taóng itó’y siyáng hulíng taón ng̃ kaniyáng pag-aaral at sa
loób ng̃ dalawáng buwan na lamang ay “médico” na siyá, uuwî na sa
kaniyáng bayan, pakákasal kay Juliana at mamumúhay siláng maligaya.
Ang pagtatamó niyá ng̃ “_licenciatura_” ay hindî lamang tiwasáy
niyáng ináantáy kun dî ináasahan pá niyáng magigíng maningníng na
pinakaputong ng̃ kaniyáng kabuhayan sa pag-aaral. Siyá ang nátakdâáng
bibigkás ng̃ talumpatìng pagpapasalamat sa pagsusuót ng̃ “muceta”,
at nákikiníkinitá na niyáng siyá’y nasa gitnâ ng̃ Paraninfo, sa
haráp ng̃ lahát ng̃ nang̃agtuturò, at siyá ang pinagtiting̃inanan
at pinakikinggan ng̃ madlâ. Lahát ng̃ ulong iyón na bantóg sa
karunung̃an sa Maynilà na nang̃akalubóg halos sa kaniláng mg̃a
muceta na ibá’t ibáng kulay, ang lahát ng̃ babaing dumaló dahil sa
hang̃ád na makapanoód lamang, na noóng mg̃a taóng nakaraán ay hindî
mán siyá nápuna, kundî mán nátingnan siyá na may pagwawalâng bahalà,
ang lahát ng̃ kaginoóhang iyón na noóng siyá’y batà ay kauntî ng̃
pagulung̃an siyá sa karuaheng sinásakyan sa gitnâ ng̃ lusakán na
warì áso lamang, sa mg̃a sandalíng iyón ay siyá ang pakikinggan, at
ang mg̃a tuturan namán niyá ay mg̃a maiínam na bagay, yaóng hindî pá
nádiding̃íg sa poók na iyón; lilimutin ang sarili upang alalahanin
ang mg̃a kaawàawàng mag-aaral sa haharapín, at siyá’y papasok sa
sosyedad sa pamagitan ng̃ talumpatìng yaón.




VII

SI SIMOUN


Ang mg̃a bagay na ito’y siyáng náiísip ni Basilio ng̃ dumalaw sa
libing̃an ng̃ kaniyáng iná. Bábalík na siyá sa bayan, ng̃ tila
nakábanaág ng̃ liwanag sa loób ng̃ kakahuyan at nakading̃íg ng̃
lagitlít ng̃ mg̃a sang̃á, yabág ng̃ paa at lagaslás ng̃ dahon......
Ang ilaw ay nawalâ, ng̃uni’t ang yabág ay untî-untîng lumálapít
at nákita niyá ang isáng anino sa gitnâ ng̃ poók na iyón at ang
tinutung̃o ay ang kaniyáng kinalalagyán.

Si Basilio ay sadyáng hindî mapamahîin at lalò na ng̃â ng̃ makabiyák
na siyá ng̃ maraming bangkáy ng̃ tao at nakapang̃alagà sa dî
kakauntîng naghihing̃alô: ng̃unì’t ang matatandâng alamát na ukol
sa nakapang̃íng̃ilabot na poók na iyón, ang oras ng̃ gabí, ang
kadilimán, ang malungkót na simoy, at ang mg̃a iláng kasaysayang
nápakinggán nang siya’y musmós, ay nakasindák dín sa kaniyáng kalooban
at naramdamán niyáng ang kaniyáng pusò’y tumítibók ng̃ malakás.

Ang anino’y tumigil, sa kabiláng ibayo ng̃ balitì, na nákikita ng̃
binatà sa puwáng ng̃ dalawáng ugát na sa katandâan ay warìng dalawáng
sang̃á na. Kinuha sa ilalim ng̃ damít ang isáng ilawáng may malakás na
lente na inilagáy sa lupà at nakaliwanag sa mg̃a “botas de montar”;
ang ibáng dako ng̃ katawán ay nababalot din ng̃ kadilimán. Warìng
hinalungkat ng̃ anino ang mg̃a bulsá at pagkatapos ay tumung̃ó upang
ikamá ang dahon ng̃ isáng asaról sa isáng malakíng tungkód: nagulat
si Basilio ng̃ makitang kaanyô yaon ng̃ mag-aalahás na si Simoun.
At siyá ng̃âng talagá.

Hinuhúkay ng̃ mag-aalahás ang lupà at maminsanminsa’y naliliwanagan
ng̃ ilaw ang mukhâ: walâ ang salamíng nakapagpapabago ng̃ anyô.
Si Basilio ay nang̃ilabot. Yaón din ang taong may labíng tatlóng
taón nang humukay doon ng̃ paglílibing̃an sa kaniyáng iná, tumandâ
ng̃â lamang; ang buhók ay pumutî at nagkaroón ng̃ bigote at balbás,
ng̃unì’t ang paning̃ín ay hindî nagbabago, yaon dín ang dating anyông
malungkót, yaón din ang ulap ng̃ noo, ang malakás na bisig ay yaón
dín, tuyô ng̃â lamang ng̃ kauntî, yaon ding kaloobang masulák. Ang
mg̃a alaala sa nakaraan ay mulîng umalí sa kanyá: warì’y naramdaman
ang init ng̃ sigâ, ang gutom, ang kaniyang panglulupaypáy noon,
ang amóy ng̃ lupàng nabungkal...... Ang pagkakatuklás na itó’y
nakapang̃ilabot sa kaniyá. Kung gayón ay ang mag-aalahás na si
Simoun, na ináakalàng indio inglés, portugés, amerikano, mulato,
Cardenal Moreno, Eminencia Negra, ang budhîng nag-úudyok ng̃ masamâ
sa Capitán General, gaya ng̃ tawag ng̃ ilán, ay dilì ibá palá’t
yaóng mahiwagàng tao na ang kaniyang pagsipót at pagpanaw ay nátaón
sa pagkamatáy ng̃ magmamana sa mg̃a lupaíng yaón. Ng̃unì’t ¿sino
ang Ibarra, doon sa dalawáng taong kaniyáng nákaharap, ang buháy ó
ang patáy?

Ang katanung̃ang itó na itinátanong niyá sa sarili, kailan ma’t
napagsasalitâan ang pagkamatáy ni Ibarra, ay mulîng pumasok sa
kaniyáng pag-iisip sa haráp ng̃ mahiwagàng táong yaón.

Ang namatáy ay may dalawáng sugat na gawâ ng̃ punglô, ayon sa kaniyáng
napag-aralan pagkatapos, at marahil iyon ay gawâ ng̃ paghahabulán sa
lawà. Kung gayón ay si Ibarra ang namatáy na naparoon upang mamatáy
sa libing̃an ng̃ mg̃a magulang, at ang nasàng sunugin ang kaniyáng
bangkáy ay marahil nakuha sa ugalì sa Europa na doo’y sinusunog
ang patáy. Kung gayón ay sino ang isá pa, ang buháy, ang Simoung
itó na manghihiyas, na noon ay anyông dukhângdukhâ at ng̃ayó’y
mayamangmayaman at kaibigan ng̃ mg̃a may kapangyarihan? Doo’y may
lihim na sa kalamigang loob ng̃ ating nag-aaral ay ninasàng tahûín,
at inantáy ang kailang̃ang pagkakátaon.

Samantala namá’y hukay ng̃ hukay si Simoun, ng̃unì’t námasdán ni
Basilio na nanghinà na ang dating lakás: si Simoun ay humihing̃al,
hiráp sa paghing̃á at sa bawà’t sandalî ay tumitigil.

Si Basilio’y nang̃anib na bakâ siyá mákita, kayâ’t sa biglâng udyók
ng̃ kalooban ay tumindíg sa kinauupán at nagsabing walâng pagbabago
ang boses:

--¿Matutulung̃an ko pô ba kayó, ginoo....?--ang tanóng, ng̃ makaalís
sa kinákanlung̃án.

Si Simoun ay umunat, lumundág na warì’y tigreng nabiglâ, idinukot
ang kamay sa bulsá ng̃ amerikana at tiningnáng namumutlâ at kunót
ang noo ang nag-aaral.

--May labíng tatlóng taón na ng̃ayóng akó’y pinautang̃an ninyó ng̃
loob, ginoo,--ang patuloy na walâng tigatig ni Basilio--sa pook
ding itó, sa paglilibíng sa aking iná, kayâ’t ikaliligaya ko ang
matulung̃an namán kayó.

Dinukot ni Simoun sa kaniyáng bulsá ang isang rebolber, na hindî
inilalayô sa bagongtao ang paning̃ín. Náding̃íg ang lagitlít ng̃
isang armás na iniakmâ.

--¿Sino pô bá akó sa akalà ninyó?--ang sabing humakbáng ng̃ dalawáng
hakbáng na pauróng.

--Isá pong táong aking iginagalang--ang sagót ni Basilio na may
pakagulumihanan, sapagkâ’t inaakalâng yaon na ang hulí niyáng
sandalî,--isang taong tang̃ì sa akin, inaakalà ng̃ lahát na patáy
na, at táong ang kaniyáng mg̃a kasawîán ay dinamdám kong palagì.

Isáng lubós na katahimikan ang sumunód sa mg̃a salitâng itó,
katahimikang inarìng amóy kabilang buhay ng̃ binatà. Gayón man,
makaraan ang isáng mahabàng pag-aalinlang̃an, ay linapitan siyá ni
Simoun at piniglán sa balikat at sinabi sa kaniyáng ang boses ay
nang̃ing̃iníg, na:

--Basilio, nakababatíd kayó ng̃ isáng lihim na mangyayaring ikasawî
ko at ng̃ayó’y nakátuklás ng̃ isá pá, na kung mábanság ay makasisirà
sa aking layon, kayâ’t ang boô kong buhay ay nasa kamáy ninyó. Upang
akó’y tumiwasáy at alangalang sa ikaaayos ng̃ inaakalà kong gawín ay
dapat kong sagkâán ang iyóng mg̃a labì, sapagkâ’t ¿anó ang kabuluhán
ng̃ buhay ng̃ isáng tao sa kalakhán ng̃ bagay na aking tinutung̃o?
Mainam ang pagkakátaón, walâng nakababatíd ng̃ aking pagparito, akó’y
may sandata, kayó’y walâ; sa mg̃a tulisán ibibintáng ang kamatayan
ninyó kun dî man sa isáng bagay ng̃ kabiláng mundó.... ng̃unì’t,
gayón man ay babayàan kong kayó’y mabuhay at inaakalà kong hindî ko
ipagdaramdam sa hulí ang gayón. Kayó’y nagsumakit, nakipagtunggalî ng̃
lubhâng tiyagâ.... at gaya ko rin kayóng may kailang̃ang makipagtuús
sa sosyedad; ang kapatíd ninyóng muntî ay pinatáy, ang inyóng iná’y
naulól, at hindî pinag-usig ng̃ sosyedad ni ang nakamatáy ni ang
nagpahirap. Tayong dalawá’y nábibilang sa mg̃a uháw sa katwiran, at
hindî dapat tayong magtunggalî kun di magtulung̃án.

Si Simoun ay humintông pinigil ang buntónghining̃á at pagkatapos ay
banayad na nagpatuloy na paling̃asling̃as ang ting̃ín:

--Oo, akó ng̃á iyong may labíng tatlóng taón na ng̃ayón nang
naparito, na may sakít at karumaldumal ang anyô upang dulutan ng̃
hulíng handóg ang isáng kaluluwang magitíng at matapát na inilaán
ang búhay nang dahil sa akin. Inís ng̃ isáng pamamahalàng masamâ
ang hilig ay naglagalág akó sa boông mundó at maghapo’t magdamág na
pinunyagî ko ang makapag-ipon ng̃ isáng kayamanan upang masunód ang
aking layon. Ng̃ayó’y nanumbalík akó upang durugin ang pamamahalàng
iyán, padaliín ang kaniyang pagkabulók, iabóy sa bang̃íng tinutung̃o,
kahì’t na kailang̃anin kong gamitin ang pagbahâ ng̃ luhà at dugô....
Hinatulan na ang kaniyáng sarili, yarì na, at ayokong mamatáy ng̃
hindî ko muna siyá mákitang durógduróg sa kailaliman ng̃ bang̃ín.

At iniunat ni Simoun ang kaniyáng mg̃a kamáy na tung̃ó sa lupà,
na warìng sa kilos na iyón ay ibig palagîin doón ang mg̃a labí ng̃
nasirà. Ang kaniyáng ting̃ig ay nagkaroón ng̃ kasindáksindák at
kalagímlagím na tunóg, na nakapang̃ilabot sa nag-aaral.

--Sa tawag ng̃ masasamâng hilig ng̃ mg̃a namamahalà ay bumalík akó
sa Kapuluang itó, at sa ilalim ng̃ anyông máng̃ang̃alakál ay linibot
ko ang mg̃a bayánbayán. Sa tulong ng̃ aking yaman ay napasok ko ang
lahát at saa’t saán man ay nákita ko ang pang̃ang̃amkam sa lahát ng̃
anyông kahalayhalay, minsán ay may balát-kayô, minsa’y lantád na
lantád, minsan ay ganid na nagpapakasawà sa isáng katawáng patáy, na
gaya ng̃ ginágawâ ng̃ isáng buitre sa bangkây, at náitanóng ko sa
sariling ¿bákit hindî tumitindí sa kaniyáng bituka ang kamandág, ang
ptomaina, ang lason ng̃ mg̃a libing̃an upang mamatáy ang nakaririmarim
na ibon? Binábayàan ng̃ bangkáy na siya’y gutayín, ang buitre’y
napupundakanan sa lamán, at sa dahiláng hindî ko makaya ang siya’y
bigyán ng̃ búhay upang makalaban sa nagpapahirap sa kaniyá, at sa
dahiláng mahinà ang pagkabulók, ay pinasiglá ko ang kayamúan, aking
inayunan, ang pagsalansáng sa katwiran at kapaslang̃án ay nag-ibayo
sa dami; aking pinalalò ang pagkakasala, ang mg̃a gawâng malulupít,
upang ang bayan ay mahirati sa kamatayan; aking pinalagì ang ligalig
upang sa pag-iwas dito ay humanap ng̃ kahì’t anóng kaparaanán;
aking hinadlang̃án ang pang̃ang̃alakal upang kung mahirap na ang
bayan at pulubi na ay walâ ng̃ sukat ipang̃anib; aking inudyukán
sa pang̃ang̃amkám upang magsalát ang kayamanang bayan, at dahil
sa hindî pá sapát sa akin ang mg̃a bagay na itó upang gising̃in
sa panghihimagsík ang bayan, ay sinugatan ko ang bayan sa dakong
lalòng dádamdamín, ginawâ kong ang buitre na ang lumait sa bangkáy
na nagbibigáy buhay sa kaniyá at kaniyáng bulukín...... Ng̃unì’t
nang akin ng̃ magagawâng sa lubós na kabulukán, ng̃ pawàng yagít, na
pagkakahalohalò ng̃ maraming bagay na nakaririmarim, ay tumindí ang
lason, nang ang pagkagahaman ng̃ kayamùan sa kaniyáng kalituhán ay
nagdudumalî na sa pagsunggáb sa lahát ng̃ abót ng̃ kaniyáng kamáy
na warìng isáng matandâng babaing nábiglâ ng̃ sunog, ay sásisipot
kayóng na nang̃ang̃alandakan ng̃ pagkakastilà, umaawit ng̃ pag-asa
sa Pamahalàan, bagay na hindî dáratíng; nárito’t isáng lamán na
kumikilos dahil sa init at búhay na dalá, malinis, batà, malusóg,
kumikiníg sa dugô, sa kasiglahán, ay biglâng sásusulpót upang humandóg
na mulî na warì bagong pagkain...... ¡Ah, ang kabatàang kailán ma’y
mapang̃arap at kulang sa pagkákilala sa mg̃a bagay-bagay, lagìng
kasunód ng̃ mg̃a paróparó at mg̃a bulaklák! Nang̃agsapìsapì kayó upang
sa inyóng lakás ay mapagtalì ninyó ng̃ talìng pulós na bulaklák, ang
inyóng bayan at ang España, gayóng ang tunay ninyóng ginágawâ ay ang
pagyarì ng̃ tanikalâng matigás pá kay sa diamante. ¡Humíhing̃î kayó
ng̃ pagkakapantáypantáy sa karapatán, pag-uugalìng kastilà sa inyóng
mg̃a hilig, at hindî ninyó nákikitang ang hiníhing̃î ninyó’y ang
kamatayan, ang pagkapawì ng̃ inyóng pagkamámamayán, ang pagkaduhagi
ng̃ inyóng ináng-bayan, ang pananagumpáy ng̃ paniniíl! ¿Anó kayó sa
araw ng̃ búkas? Bayang walâng budhî, bansâng walâng kalayàan; ang
lahát ng̃ tagláy ninyó’y pawàng hirám, sampû ng̃ inyóng mg̃a kasiràan.
¡Humihing̃î kayóng magíng parang kastilà at hindî kayó namumutlâ
sa kahihiyan kung ipagkaít sa inyó! At kahit na ipagkaloob sa inyó
¿anó ang inyóng hang̃ád? ¿anó ang inyóng mátatamó? Maligaya na kayó
kung magíng bayan ng̃ pag-aalsá, bayan ng̃ mg̃a digmâan ng̃ mg̃a
magkababayan, repúblika ng̃ mg̃a mangdaragít at di nasisiyaháng loób
na kagaya ng̃ iláng repúblika sa timog ng̃ Amérika! ¿Anó ang layon
ninyó sa pagtuturò ng̃ wikàng kastilà; hang̃ád na kahiyahiyâ kung
hindî lamang nápakasamâ ang ibubung̃a? ¡Ibig ninyóng dagdagán ng̃
isá pang wikà ang apat na pû’t kung ilán pang ginagamit sa Kapulùan
upang huwag kayóng lalòng magkaantiluhan!......

--Hindî pô--ang tugón ni Basilio--kung dahil sa pagkaalám ng̃ wikàng
kastilà ay mápapalapít tayo sa Pamahalàan, sa isáng dako namán ay
magiging sanhî ng̃ paglalapítlapít ng̃ mg̃a pulô.

--¡Lakíng kamalîan!--ang putol ni Simoun--napadadayà kayó sa maiinam
na pang̃ung̃usap at hindî ninyó tinutung̃o ang latak at sinusurì
ang hulí niyáng iaanák. Hindî magiging siyáng karaniwang salitâ
dito kailán man ang wikàng kastilà, hindî siya gagamitin ng̃ bayan,
sapagkâ’t ang mg̃a bukál ng̃ pag-iisip at pusò nitó ay walâng
katimbáng na salitâ sa wikàng iyan; bawà’t bayan ay may kaniyáng
sarili, gaya rin namán ng̃ pangyayaring may sariling pagdaramdám.
¿Anó ang gágawín ninyó sa wikàng kastilà, kayóng iíláng gagamit?
Patayín ang inyóng katang̃ìan, isailalim ng̃ ibáng utak ang inyóng
mg̃a pag-iisip at hindî kayó magíging malayà kundî magiging tunay na
alipin pa ng̃â. Ang siyam sa bawà’t sampû ninyóng nag-aakalàng kayó’y
mg̃a bihasá, ay pawàng tumakwíl sa inyóng tinubùan. Ang bawà’t isá
sa inyó na gumagamit ng̃ wikàng iyán ay napapabayàan ng̃ lubós ang
kaniyáng sarili na hindî man maisulat ni máwatasan, at ¡ilán na ang
nákita ko na nagpapakunwarîng hindî nakababatíd ni isáng bigkas man
lamang ng̃ salitâng iyán! Salamat na lamang at mayroón kayóng isáng
mulalâng pamahalàan. Samantalang ipinipilit ng̃ Rusia ang wikàng ruso
sa Polonia upang itó’y kaniyáng maalipin, samantalang ipinagbabawal
ng̃ Alemania ang wikàng pransés sa mg̃a lalawigang kaniyáng nasakóp,
ang inyóng pamahalàan namán ay nagpupunyagî na huwág alisín sa
inyó ang sariling wikà, datapwâ’t kayó, bayang kahang̃àhang̃à na
hawak ng̃ isáng pamahalàang hindî malirip, kayó’y nagpupumilit na
iwan ang inyóng katang̃ìan sa pagkabansâ! Ang isá’t isá sa inyó ay
nakalilimot na samantalang ang isáng bayan ay may sariling wikà ay
tagláy niyá ang kaniyáng kalayàan, gaya rin namán ng̃ pagtatagláy
ng̃ tao ng̃ pagsasarilí samantalang tinatagláy ang kaniyáng sariling
pagkukurò. Ang wikà ay siyáng pag-iísip ng̃ bayan. Mabuti na lamang
at ang inyóng pagsasarilí’y sadyâng dáratíng: ¡inaandukhâ siyá ng̃
mg̃a kalaswâán ng̃ tao!......

Si Simoun ay humintô at pinahid ng̃ kamáy ang noo. Ang buwan ay
sumisikat at iniháhatíd doon ang kaniyáng malamlám na liwanag na
nakalúlusót sa puwang ng̃ mg̃a sang̃á. Dahil sa naliliwanagang
papaitaas ng̃ lámpara ang mag-aalahás, na matigás ang anyô at maputî
ang buhók, ay warìng isáng multó ng̃ kagubatan na nagbabalak ng̃
kalagímlagím. Sa haráp ng̃ gayóng katitigás na sumbát ay nakatung̃óng
walâng imík si Basilio. Nagpatuloy si Simoun:

--Nákita kong binabálak ang kilusáng iyan at dumanas akó ng̃
magdamagang ligalig, sapagkâ’t batíd kong sa kabatàang iyan ay
mayroong may tagláy na katalinuhan at pusòng maitatang̃ì na
nagpapakalulong sa bagay na inaakalà niláng mabuti, ng̃unì’t ang
katotohana’y gumagawâ ng̃ laban sa kaniláng bayan.... Makailáng kong
tinangkâ ang lumapit sa inyó, hubdín ang pagbabálatkayô at pawìin
ang inyóng pagkakamalí! ng̃unì’t sanhî sa mg̃a pagpapalagáy sa akin
ay marahil masamaín ang aking mg̃a pang̃ung̃usap at magkabisô pa’y
magbung̃a ng̃ laban sa aking akalà...... ¡Makailang tinangkâ ko ang
lumapit sa inyóng Makaraig, sa inyóng Isagani! Maminsan minsan ay
náiisip kong silá’y patayín, lipulin......

Si Simoun ay tumigil.

--Basilio, itó ang sanhî kung kayâ hindî ko kayó pinatáy, at máhandâ
ako, na dahil sa isáng kabiglâanan, balang araw ay ihayág ninyó ang
aking kalagayan.... Batíd ninyó kung sino akó, alám ninyó ang aking
mg̃a tiniís, paniwalàan ninyó akó; hindî kayó kabilang ng̃ karamihan
na ang ting̃ín sa mag-aalahás na si Simoun ay isáng maglalakò na
nag-uudyók sa mg̃a may kapangyarihan sa gawâng pamamasláng upang ang
mg̃a naapí’y bumilí sa kaniyá ng̃ hiyas.... Akó ay isáng hukóm na may
nasàng magparusa sa isang pamamahalà, na, ang gagawíng kasangkapan
ay ang sarili niyang kasamâán; bakahin siyá sa paraang siya’y
ayùin.... Kailang̃an kong akó’y inyóng tulung̃an, gamitin ninyó ang
inyóng kayang makaakit sa kabatàan upang labanan ang balíw na nasàng
makikastilà, pakikiugalì, pagpapantáypantáy sa karapatán.... Sa
landasing iyan ay ang magíng isáng masamâng huwad lamang ang mátatamó,
at nárarapat na ang bayan ay luming̃ap ng̃ lalòng mataás. Isáng
kabang̃awán ang akitin ang pag-iisip ng̃ mg̃a namamahalà; mayroon na
siláng takdâng balak, may piring ang mg̃a matá, at, bukód sa ang gayón
ay isáng pag-aaksayá ng̃ panahón, ay dinadayà pá ninyó ang bayan sa
mg̃a pag-asang hindî mangyayari at nakatutulong pá kayó upang yumukô
sa haráp ng̃ nangduduhagi. Ang dapat ninyóng gawín ay samantalahín
ang kaniyáng mg̃a pag-aalinlang̃an sa kapakinabang̃án ninyó. ¿Ayaw
kayóng ihawig sa kastilà? ¡Mabuti! sa gayón ay magpakatang̃ì kayó sa
pagbabadhâ ng̃ sariling kaugalìan, itayô ninyó ang tuntung̃an ng̃
bayang pilipino.... ¿Aayaw kayóng bigyán ng̃ pag-asa? ¡Mabuti ng̃â!
huwág kayóng umasa sa kaniyá, asáhan ninyó ang sarili at kumilos
kayó. ¿Aayaw kayóng bigyán ng̃ kinatawán sa _Corte_? ¡Lalòng mabuti!
Kahì’t na kayó makapagpadalá doón ng̃ kinatawán na náhalal ng̃
ayon sa inyóng hang̃ád, ¿anó ang magágawâ ninyó roón kun dî malunod
sa gitnâ ng̃ maraming ting̃ig at sang-ayunan, sa pamamagitan ng̃
inyóng pagkakáharáp doón, ang mg̃a kapaslang̃án at kamalìang gawín?
Samantalang lalòng kauntî ang mg̃a karapatáng ipagkaloób sa inyó
ay lalò namáng malakí ang inyóng karapatán sa pagpawì ng̃ pasanin
at gantihín silá ng̃ masamâ sa kasamâán. Kung ayaw iturò sa inyó
ang kaniláng wikà ay pag-aralan ninyó ang inyó, inyóng pakalatin,
bayàang mamalagì sa bayan ang sariling pag-iisip, at sa pagnanasàng
magíng isáng lalawigan ay ipalít ang hang̃ád na magíng bansâ, sa
paghahakàng sumasalilong ay paghahakàng malayà, ni sa hilig, ni sa
salitâ ay huwág mangyaring máipalagáy ng̃ kastilà na siyá’y parang
nasa bahay niyá dito, ni ipalagáy ng̃ tagá rito na silá’y kababayan
kundî manglulupig magpakailán man, dayuhan, at sa málaó’t mádalî’y
tatamuhín ninyó ang inyóng kasarinlán. Itó ang sanhî kung kayâ
hang̃ád kong kayó’y mabuhay.

--Ginoo, nápakalakíng karang̃alan ang ipinagkaloób ninyó sa akin sa
pagpapahayag ng̃ inyóng mg̃a balak upang huwag akóng magtapát at
sabihin na ang hiníhilíng ninyó sa akin ay higít sa makakaya ko.
Akó’y hindî nakikilahók sa polítika, at kung sakalìng linagdâan ko
ang kahiling̃an sa pagtuturò ng̃ wikàng kastilà ay dahil lamang sa
nákikita kong iyo’y makabubuti sa pag-aaral, at walâ nang ibá. Ang
aking tung̃o ay ibá, ang hang̃ád ko’y mapagalíng lamang ang mg̃a
sakít na dináramdam ng̃ aking mg̃a kababayan.

Ang mag-aalahás ay nápang̃itî.

--¿Anó na lamang ang mg̃a sakít ng̃ katawán sa sakít ng̃ damdamin?--ang
tanóng--¿anó na lamang ang kamatayan ng̃ isáng tao sa kamatayan ng̃
isáng kalipunán? Balang araw marahil ay magiging isá kayóng bantóg
na manggagamot kung pababayàang makapanggamot na mapayapà; ng̃unì’t
lalò pang dakilà yaóng makapagbigáy búhay sa lugamîng bayang itó.
Kayó ¿anó ang ginágawâ ninyóng ukol sa bayang itó na kinákitàan ng̃
unang liwanag, nagbíbigáy búhay sa inyó at nagdudulot sa inyó ng̃
ikatututo? ¿Hindî ba ninyó alám na walâng kabuluhán ang buhay na
hindî iniuukol sa isáng malakíng layon? Iyá’y isáng muntîng batóng
natapon sa kaparang̃an na hindî kasama sa pagkabuô ng̃ isáng bahay.

--Hindî, hindî pô ginoo,--ang pakumbabâng sagót ni Basilio--hindî
pô akó humahalukipkíp, akó’y gumágawâ na gaya ng̃ paggawâ ng̃ ibá
upang maibang̃on sa labí ng̃ nakaraán ang isáng bayan na ang kaniyáng
mg̃a tao’y nagtutulung̃án at ang bawà’t isá sa kanilá’y dumádamdám sa
sarili, ng̃ budhî’t kabuhayan ng̃ kalahatán. Ng̃unì’t kahì’t anóng
sigabó ang taglayín ng̃ mg̃a tao sa ng̃ayón ay nákikilala namin na
sa malakíng gawâang bayan ay dapat magkaroón ng̃ paghahatìhatì ng̃
gawâ; pinilì ko ang aking gagawín at tinung̃o ko ang karunung̃an.

--Ang karunung̃án ay hindî siyáng hantung̃an ng̃ tao--ang wikà ni
Simoun.

--Siyá ang tinutung̃o ng̃ mg̃a bansâng lalòng bihasá.

--Oo, ng̃unì’t parang isáng kaparaanan lamang sa paghanap ng̃
kaligayahan.

--¡Ang karunung̃an ay siyáng walâng paglipas, lalòng kagaling̃an ng̃
katauhan, lalòng ukol sa sangsinukob!--ang sagót ng̃ binatà sa isáng
sulák ng̃ kalooban--Sa loob ng̃ iláng daang taón, pag ang katauhan
ay matalino na’t nahang̃ò sa kinalalagyán sa ng̃ayón, pag walâ na
ang mg̃a lipì, pag ang lahát ng̃ bayan ay pawàng malalayà na, pag
walâ ng̃ alipin at umaalipin, sakóp na bayan at nakasasakop, pag
ang nagharì ay isáng kapangyarihan na lamang at ang tao’y nagíng
mámamayán ng̃ sanglupalop, ay walâng málalabí kundî ang pananalig
sa karunung̃an, ang salitâng pag-ibig sa bayan ay magkakaroon ng̃
kahulugáng dalubhasàng pananalig at ang sa panahóng iyán ay magbunyág
ng̃ kaniyáng tagláy na pag-ibig sa bayan ay marahil kulung̃ín
na warìng isáng mapang̃anib na may sakít, isáng mangguguló sa
pagkakasundô ng̃ lahát.

Si Simoun ay nápang̃itî ng̃ malungkót.

--Oo, oo--ang wikàng iníilíng ang ulo--datapwâ’y upang sumapit ang
gayóng kalagayan, ay kailang̃ang huwág magkaroón ng̃ mg̃a bayang
manggagahís, ni mg̃a bayang mang-aalipin, kailang̃ang ang tao’y
magíng malayà saán man pumaroon, mátutuhang igalang sa karapatán
ng̃ ibá ang kaniyáng sariling pagkatao, at upang mangyari itó’y
kailang̃an munang magsabog ng̃ maraming dugô, ang pagtutunggalî’y
kailang̃an...... Upang daigín ang matandâng pananalig, na sumisiil sa
mg̃a budhî, ay kinailang̃ang ang marami ay matupok sa apóy, upang,
sa pang̃ing̃ilabot ng̃ budhîng bayan ay ihayág na malayà ang budhî
ng̃ bawà’t isáng tao. Kailang̃an din namán na ang lahát ay tumugón
sa katanung̃ang sa araw-araw ay ginagawâ ng̃ bayan na inilalahad
sa kanilá ang kamáy na nakatanikalâ. Ang pag-ibig sa bayan ay
magiging pagkakasála sa mg̃a bayan lamang na manglulupig sapagkâ’t
ang pagnanakaw namán ay lalagyán ng̃ isáng mainam na pang̃alan;
ng̃unì’t kahì’t magíng wastông-wastô na ang katauhan ay magiging
isáng kabanalan din ang pag-ibig sa tinubùan, sa mg̃a bayang sákop,
sapagkâ’t sa lahát ng̃ sandalî’y may kahulugáng pag-ibig sa katwiran,
pag-ibig sa kalayàan, pag-ibig sa karang̃alan. Ang kalakhán ng̃ isáng
tao’y hindî ang magpáuna sa kaniyáng kapanahunan, bagay na hindî
namán mangyayari, kundî ang hulàan ang kaniyáng mg̃a adhikâ, tugunán
ang kaniyáng mg̃a pang̃ang̃ailang̃an at turùan siyáng magpatuloy sa
lakad. Ang mg̃a “genio” na inaakalà ng̃ karamihan na nagpáuna sa
kaniláng kapanahunan, ay námamalas lamang na gayón sapagkâ’t tinátanaw
siláng mulâ sa malayò ng̃ mg̃a sumusurì, ó inaakalàng dáang taón
ang buntót na nilalakaran ng̃ mg̃a náhuhulí.

Si Simoun ay tumigil. Nang nákitang hindî mapasigabó ang malamíg na
kaluluwáng iyón, ay gumamit ng̃ ibáng pang̃ang̃atwiran, at tumanóng
na inibá ang pagsasalitâ.

--At sa ala-ala ng̃ inyóng iná at kapatíd ¿anó ang ginagawâ ninyó?
¿sukat na bá ang sa taón taón ay pumarito at tumaghóy na warì’y
babai, sa ibabaw ng̃ libing̃an?

At tumawa ng̃ pakutyâ.

Tumamà ang tudlâ; si Basilio’y nagbagong anyô at humakbáng ng̃ isáng
hakbáng.

--¿Anó ang ibig ninyóng gawín ko?--ang tanóng na nagng̃ang̃alit--Walâng
pagkunan nang kailang̃an, walâng katang̃ìan ¿matatamó ko bagá ang
katwirang laban sa mg̃a pumatáy sa kanilá? Isá pá akóng masasawî,
at madudurog akóng kagaya ng̃ kaputol na salaming ipukól sa isáng
batóng buháy. ¡Ah, masamâ ang ginawâ ninyóng ipaalala pá sa akin,
sapagkâ’t iya’y isáng walâng kabuluháng pagtangkî sa sugat!

--At kung ihandóg ko sa inyó ang aking tulong?

Iginaláw ni Basilio ang ulo at nag-isíp.

--¡Lahát ng̃ pagtatagumpáy ng̃ katwiran, lahát ng̃ higantí sa lupà,
ay hindî makapagbibigáy buhay pang mulî sa isáng buhók man lamang
ng̃ aking iná, hindî makapagpapasariwà ng̃ isáng ng̃itî sa mg̃a labí
ng̃ aking kapatíd! Matulog na siláng mapayapà.... ¿anó ang máhihitâ
ko kahi’t maghigantí?

--Iwasan na tiisin ng̃ ibá ang inyóng tiniís, upang sa súsunód
ay maiwasang magkaroon pá ng̃ mg̃a anák na pinatáy at mg̃a ináng
napilitang maulol. Ang pagpapaumanhín ay hindî lagìng kabaitan,
siya’y kasamaán pag naguudyók sa paniniíl: walâng mang-aalipin doon
sa walâng napaaalipin. ¡Ay! ang tao’y sadyâng may kasamàán, na
kailan ma’y nagpapakalabis pag nakakatagpô ng̃ uma-alinsunod. Gaya
ninyó’y ganyán din ang paghahakà ko, at alám ninyó kung anó ang
aking sinapit. Binabantayán kayó gabí’t araw ng̃ mg̃a may pakanâ ng̃
inyóng kasawîán; naghihinalàng kayó’y nag-aantáy ng̃ isáng sadyâng
panahón; inaakalàng isáng mahigpít na hang̃ád na makagantí ang
inyóng pagpupunyagîng matuto, ang inyóng hilig sa pag-aaral, sampû
ng̃ inyóng pananahimik.... Ang araw na magagawâng kayó’y pawìin ay
papawìin kayó na gaya ng̃ ginawâ sa akin, at hindî kayó papayagang
lumakí, sapagkâ’t kayó’y kinatatakutan at kinamumuhîán.

--¿Kamuhîán akó? ¿Kamuhîán pá akó matapos ang masamâng ginawâ sa
akin?--ang tanóng na pamanghâ ng̃ binatà.

Si Simoun ay humalakhák.

--Katutubò ng̃ tao ang mámuhî doon sa inapí niyá, ang sabi ni Tácito
na pinatibayan ang _quos læserunt et oderunt_ ni Séneca. Kung ibig
ninyóng masukatan ang mg̃a ginágawâng pang-aapí ó kabutihan ng̃ isáng
bayan sa kapuwâ, ay walâ kayóng ibáng dapat gawín kundî tingnán na
lamang kung kinamumuhîán ó minámahál. At sa ganyán ay naliliwanagan
na kung bakit ang iláng yumaman dito, mulâ sa mg̃a matataás na
katungkulang ginanáp, ay pawàng pag-alimura at pag-alipustâ ang
ipinatutunkol sa kaniláng pinahirapan, pagbalík sa España. _Proprium
humani ingenii est odisse quem læseris._

--Datapwâ’y kung ang mundó ay malakí, kung binabayàang matahimik sa
kanilá ang kapangyarihan.... Kung walâ akóng ibáng hiníhing̃î kundî
ang gumawâ, bayàan akóng mabuhay......

--¡At magkaroon ng̃ mg̃a anák na mapayapà na pagkatapos ay ilalaán
sa pahirap!--ang patuloy ni Simoun na pakutyâng ginayahan ang
pag-bigkás ni Basilio ng̃ mg̃a salitâ--¡Kay inam na kinabukasan
ang inihahandâ ninyó sa kanilá, at pasasalamatan sa inyó ang isáng
kabuhayang pawàng pang̃ang̃ayupapà at paghihirap! ¡Mabuti, binatà!
Pag ang isáng katawán ay hindî na kumikilos ay hindî na kailang̃ang
siyá’y patibayin. Dalawáng pûng taóng ganáp na pagkaalipin, na
pang̃ang̃ayupapàng walâng likat, walâng hulaw na pagkakaratay, ay
nakalilikhâ sa kaluluwá ng̃ isáng pagkahukót na hindî maitutuwid
sa isáng araw. Ang mabubuti ó masasamâng kalooban ay minamana at
nagkakasalinsalin sa mg̃a magulang at mg̃a anák. Mabuhay na ng̃â
ang inyóng kaigaigayang mg̃a paghahakà, mabuhay ang pang̃arap ng̃
alipin na walâng hiníhing̃î kundî kauntìng bunót na sukat maibalot
sa tanikalâ upang mapahinà ang kalansíng at ng̃ huwag masugatan
ang kaniyáng balát! Ang hinahang̃ád ninyó’y isáng muntîng tahanan
na may kauntîng kaluwagan; isáng asawa’t kauntîng bigás: iyán ang
lalaking pinakamagalíng sa Pilipinas! Siyá, kung ipag-kaloob sa inyó
ang bagay na iyán ay akalàin na ninyóng kayó’y mapalad.

Si Basilio na nahirati sa pagsunód at sa pagtitiís sa kainitan ng̃
ulo ng̃ kapitáng Tiago, at nabighanì kay Simoun na namamalas niyáng
kasindáksindák at kakilakilabót sa gitnâ ng̃ isáng lagáy na tigmák
sa luhà at dugô, ay nagnasàng mang̃atwiran, sa pagsasabing walâ
siyáng kakayaháng manghimasok sa polítika, na walâ siyáng masasabi,
sapagkâ’t hindî niyá napag-aaralan ang bagay, ng̃unì’t kailan ma’y
handâ siyáng maglingkód, sa araw na hìling̃ín sa kaniyá, na sa mg̃a
sandalîng iyón ay walâ siyáng nákikitang kailang̃an liban sa ang
bayan ay mátuto, at ibp. Pinigil ni Simoun ang kaniyáng salitâ sa
isáng galáw, at sa dahiláng malapit nang mag-umagá, ay nagsabing:

--Binatà, hindî ko ipinagbibilin sa inyó na itagò ang aking lihim,
sapagkâ’t batíd ko na ang pagkamalihim ay isá sa inyóng ugalìng
tagláy, at sakâ ang isá pa’y kahi’t na ibigin ninyóng akó’y isuplóng
ay unang paniniwalàan ang mag-aalahás na si Simoun, ang kaibigan
ng̃ mg̃a may-kapangyarihan at ng̃ mg̃a parì, kay sa nag-aaral na si
Basilio, na pinaghihinalàan nang pilibustero, sa dahiláng siyá’y
taga ritong nátatang̃ì at nábabantóg, at sapagkâ’t sa ninanasàng
mátutuhan ay makakátagpô ng̃ malalakás na kalaban. Gayón mán,
kahi’t hindî ninyó tinugunán ang aking pag-asa, sa araw na magbago
kayó ng̃ paghahakà, ay hanapin ninyó akó sa aking bahay sa Escolta
at paglilingkurán ko kayó ng̃ boông lugód.

Napasalamat si Basilio at lumayô.

--Námalî kayâ akó ng̃ tukoy?--ang bulóng ni Simoun ng̃ siyá’y
nag-iisá na--alinlang̃an kayâ sa akin ó lubhâng lihim na binabalak
ang kaniyáng higantí kayâ’t ipinang̃ang̃ambáng ipagkatiwalà sampû
sa katahimikan ng̃ gabí? Ó kayâ’y sa dahiláng pinawì na sa kaniyáng
pusò ang damdaming pagkatao ng̃ mahabàng panahóng pamamang̃inoon at
walâng inilabí kundî ang hilig pagkahayop na mabuhay na lamang at
magpadami ng̃ lipì? Kung gayón ay sirâ ang bubuán at ang nararapat
ay tunawing mulî.... Ang pagkakamatáy ng̃â ay kailang̃an na: mamatáy
ang mg̃a walâng kaya at málabí ang mg̃a lalòng malakás.

At mapangláw na nagpatuloy, na warìng may katung̃o:

--Magtiístiís muna kayó, kayóng mg̃a nagpamana sa akin ng̃ isáng
pang̃alan at isáng tahanan, magtiístiís muna kayó! Lahát ay nawalâ sa
akin, ang bayan, ang kinabukasan, sampû ng̃ inyóng mg̃a libing̃an....
ng̃unì’t magtiístiís muna kayó! At ikáw budhîng marang̃ál, dakilàng
kaluluwá, pusòng mapagling̃ap na nabuhay sa iísáng hang̃ad lamang at
ipinará mo ang iyóng buhay na hindî man nag-antáy ng̃ pasasalamat at
paghang̃à ng̃ kahit sino, magtiís ka muna, magtiís tiís ka! Ang mg̃a
kaparaanang ginagamit ko ay hindî marahil ang ginamit mo, ng̃unì’t
siyáng lalòng madalî.... Nálalapít na ang araw, at pagliliwanag ay
akó na rin ang magbabalità sa inyó: ¡Magtiístiís muna kayó!




VIII

¡MABUTING PASKÓ!


Nang imulat ni Hulî ang namumuktông matá ay nákitang madilím pá ang
bahay. Nagtitilaok ang mg̃a manók. Ang unang pumasok sa kaniyáng
kalooban ay ang sapantahàng marahil ay gumawâ ng̃ isáng himalâ ang
Birhen at ang araw ay hindî sisilang kahi’t na inaanyayahan ng̃ mg̃a
manók.

Nagbang̃on siyá, nag _angtanda_, taimtím na dinasál ang kaniyáng
mg̃a dalang̃in sa umaga at lumabás sa batalán, na pinag-iing̃atang
huwag may kumalatís sa kaniyáng paglakad.

Walâng himalâ; ang araw ay sisikat na, ang umaga’y magiging maliwanag,
ang simuy ay may daláng lamíg, ang mg̃a bituwín sa silang̃anan ay
lumálamlám at ang mg̃a manók ay naglalalò sa kaniláng pagtitilaok.
Ang gayó’y malabis na paghing̃î; madalî pang magawâ ng̃ Birhen ang
magpadalá ng̃ dalawáng daa’t limang pûng piso! ¿Anó na lamang sa
kaniyá, siyá na Iná ng̃ Dios, ang magbigáy noon? Ng̃unì’t sa ilalim
ng̃ larawan ay walâng nátagpûán kundî ang sulat ng̃ kaniyáng amá na
humihíng̃î ng̃ limáng daang pisong pangtubós.... Walâ ng̃ daan kundî
ang lumakad. Nang mákitang ang kaniyáng lelong ay hindî kumikilos, ay
inakalàng natutulog, at naglutò na siyá ng̃ salabát na pang-agahan.
¡Katakátaká! Siyá’y panatag at warì pang ibig mátawá. ¿Anó kayâ ang
dinamdám niyá’t naghinagpís ng̃ katakottakot ng̃ gabíng yaón? Hindî
namán siyá málalayô, maaarìng dalawin sa tuwîng makalawá ang bahay;
mákikita siyá ng̃ kaniyáng lelong, at tungkol namán kay Basilio ay
malaon ng̃ alám ang masamâng lakad ng̃ usap ng̃ kaniyáng amá, kayâ’t
madalás na sabihin sa kaniyà na:

--Pag akó’y nagíng médiko at mákasal na tayo ay hindî na kakailang̃anin
ng̃ amá mo ang kaniyáng mg̃a lupàín.

--¡Malakíng kahang̃alán ang nágawâ kong panggigipuspós!--anyá sa
sarili samantalang inaayos ang kaniyáng tampipì.

At sa dahiláng násagì ng̃ kaniyáng mg̃a dalirì ang agnós ay inilapit
sa kaniyáng labì, hinagkán, ng̃unì’t kinuskos kaagad ang bibíg dahil
sa takot na máhawa; ang agnós na iyon na may brillante at esmeralda
ay galing sa isáng ketong̃in.... ¡Ah! kung magkagayón, kung siyá’y
magkaroon ng̃ gayóng sakít, ay hindî na siyá mag-aasawa.

Sa dahiláng naglíliwanág na at nákita ang kaniyáng lelong na nakaupô
sa isáng sulok, na sinusundán ng̃ ting̃ín ang lahát ng̃ kaniyáng
kilos, ay kinuha ang kaniyáng tampipì ng̃ damít at nakang̃itîng
lumapit upang humalík ng̃ kamáy. Benindisionan siyá ng̃ matandâ na
walâng kaimíkimík. Nagbirô pá siyá.

--Pagdatíng ni tatay ay sabihin ninyóng nápasok din akó sa kolehiyo:
ang pang̃inoon ko’y marunong ng̃ kastilà. Itó ang mura sa lahát ng̃
kolehiyong mákikita.

At ng̃ mákitang napupunô ng̃ luhà ang mg̃a matá ng̃ matandâ ay
sinunong ang tampipì at matuling pumanaog sa hagdanan. Ang kaniyáng
sinelas ay masayáng tumutunóg sa mg̃a baitang na kahoy.

Ng̃unì’t ng̃ luming̃ón upang tumanáw pang mulî sa kaniyáng bahay,
ang bahay na kinapawìan ng̃ kaniyáng kabatàan, at kinasilang̃an ng̃
kaniyáng mg̃a unang pang̃arap sa pagkadalaga; ng̃ mákita niyáng
malungkót, nagiísá, walâng tao, sa mg̃a durung̃awáng nakalapat ng̃
kauntì ay walâng nakadung̃aw at madilím na gaya ng̃ mg̃a matá ng̃
isáng patáy; ng̃ mading̃íg ang mahinàng kaluskós ng̃ kakawayanan at
nákitang nang̃agduduyan dahil sa simuy sa umaga na warìng nagsasabi
sa kaniyáng “paalam”, ay nawalâ ang kaniyáng maliksíng kilos,
nápahintô siyá, ang kaniyáng mg̃a matá’y napunô ng̃ luhà at matapos
magpatiupô sa isáng sang̃á ng̃ kahoy na nasa tabíng daan ay umiyák
ng̃ kahapishapis.

Malaon nang nakaalís si Hulî at mataás ng̃ lubhâ ang araw. Si
tandâng Selo ay nakadung̃aw at tinátanáw ang mg̃a nakagayák na taong
tung̃o sa bayan upang magsimbá sa _misa mayor_. Halos lahát ay may
dalá ó kayâ’y kilik na batàng lalaki ó batàng babai na nabibihisang
warì’y tung̃o sa isáng kapistahan.

Ang kaarawán ng̃ Paskó sa Pilipinas, ayon sa matatandâ, ay pistá ng̃
mg̃a batà; marahil ay hindî kasang-ayon sa gayóng akalà ang mg̃a
batà, at mahihinalàng kanilá pang kinatatakutan ang araw na iyón. At
gayón ng̃â marahil, sapagkâ’t ginigising siláng maaga, linilinis,
binibihisan at isinusuót sa kanilá ang lahát ng̃ kagayakang bago,
mahal at mainam na mayroon silá, mg̃a sapatos na sutlâ, malalakí’t
malalapad na sombrero, damít na lana, sutlâ ó tersiopelo, kasama ang
apat ó limáng maliliít na kalmen na may daláng ebanhelio ni San Juán,
at matapos na matagláy ang lahát ng̃ yaón ay dinadalá silá sa _misa
mayor_ na kulángkuláng sa isáng oras ang habà, pinagtitiís silá ng̃
init at sing̃áw ng̃ maraming taong nagkakasiksikan at nagpapawís,
at kung hindî man silá pinagdadasál ng̃ rosario ay kailang̃an namán
nilá ang huwag maglilikót, mayamót ó mákatulog. Sa bawà’t kagaslawáng
makapagpapadumí sa damít ay isáng kurót ó isáng galit ang katugón;
kayâ’t hindî man silá tumatawa ni naggagalák at nábabasa sa kaniláng
mg̃a matá ang pag-aalaala sa lumàng kamisola na pang-araw-araw at
ang pag tutol sa tungkol may burdá. Matapos yaón ay dinádalá silá
sa mg̃a baháy baháy ng̃ mg̃a kamag-anakan upang humalík ng̃ kamáy;
doon ay kailang̃an nilá ang magsayáw, umawit at sabihin ang lahát ng̃
ikatutuwâng nálalaman, sa ibig man ó sa ayaw, suot ó hindî man ang
kaniláng masisikíp na bihis, na kasama rin ang kurót at galit pag
sumuway ó gumawâ noong bagay na dî iniuutos sa kanilá. Binibigyán silá
ng̃ kualta ng̃ mg̃a kamag-anak, ng̃unì’t karaniwang hindî man nilá
másilip pagkatapos, sapagkâ’t kinukuha ng̃ kaniláng mg̃a magulang.
Ang tang̃ìng bagay na kaniláng nápapalâ sa mg̃a kapistahang yaón ay
ang mg̃a bakás ng̃ kurót na tinuran, ang mg̃a kasikipán at madalás
pa’y isáng pagkasirà ng̃ sikmurà dahil sa pagkabundát sa matamís ó
biskotso sa bahay ng̃ mg̃a kamag-anak. Datapwâ’y yaón ang kaugalìan
at ang mg̃a batà’y pumasok sa kabuhayan sa gayóng paraan, na sa
isáng dako’y siyáng pinaká hindî malungkot, ang pinaká lalòng hindî
mahirap sa kabuhayan ng̃ mg̃a taong yaón.

Ang mg̃a taong may kagulang̃an na, may sarili nang pamumuhay, ay
nákakalahók din sa kapistahang itó. Dumadalaw sa kaniláng mg̃a
magulang at mg̃a minamà, iluluhód ang isáng paa at babatìín ng̃
magandáng paskó: ang kaniláng aginaldo ay isáng matamís, isáng
bung̃ang kahoy, isáng basong tubig ó isáng muntîng handóg na walâng
halagá.

Napagmamasdán ni tandâng Selo ang pagdaraan ng̃ kaniyáng mg̃a kaibigan
at malungkót na iniisip na walâ siyáng maibibigáy na aginaldo sa
kang̃ino man ng̃ taóng iyón at ang kaniyáng apó ay umalís na walâng
tagláy na aginaldo at hindî man lamang siyá nábatì ng̃ magandáng
paskó. ¿Isá kayâng kahinhinán iyón ni Hulî ó isáng pagkalimot lamang?

Nang sinalubong ni tandâng Selo ang mg̃a kamag-anakang dumatíng na
dalá ang kaníkaniláng mg̃a anák ay hindî makabigkás ng̃ anománg
salitâ, kayâ’t sa sarili niyá’y námanghâ; walâng nangyari sa
pagpupumilit, hindî nakabanggít ng̃ isá mang sabi. Pinigilan ang
kaniyáng lalamunan, pinailíng ang ulo, hindî rin maarì! ¡nagnasàng
tumawa at ang kaniyáng mg̃a labì ay kumimbót lamang! ang tang̃ìng
napalabás sa kaniyáng bibíg ay isáng ipít na tunóg na kagaya ng̃ sa
hungkóy. Gulilát na nang̃agkating̃inan ang mg̃a babai.

--¡Pipí, pipí!--ang sigawang balót ng̃ sindák at nang̃agkaguló.




IX

SI PILATO


Ang balità ng̃ gayóng kasawìán ay dumatíng sa bayan; kinahabagán ng̃
ilán at kinibít na lamang ng̃ ibá ang kaniláng balikat. Walâng may
kasalanan sa pangyayaring yaón at ang sino ma’y walâng masisisi.

Ni hindî man namilíg ang teniente ng̃ guardia sibil; tumanggáp
siyá ng̃ utos na samsamín ang lahát ng̃ armás, at siyá’y tumupád
sa kaniyáng katungkulan; inuusig niyá ang mg̃a tulisán kailan ma’t
magagawâ ang gayón, at ng̃ bihagin si kabisang Tales ay linakad niyá
agad ang pag-uusig at inauwî niyáng balitî sa bayan ang limá ó anim
na taong bukid na kaniyáng pinaghinalàan, at kung hindî napasipót
si kabisang Tales ay sapagkâ’t walâ sa bulsá ni sa balát ng̃ mg̃a
hinuli na pinakaigihan sa palò.

Kinibít ng̃ uldóg na tagapang̃asiwà sa _hacienda_ ang kaniyáng
balikat. Walâ siyáng pakialám sa bagay na iyón; kagagawán ng̃
tulisán! at siyá’y tumútupád lamang sa kaniyáng katungkulan. Tunay
ng̃âng kung hindî siyá nagsumbóng ay hindî marahil sinamsám ang mg̃a
armás at hindî marahil nábihag si kabisang Tales: ng̃unì’t siyá,
si Fr. Clemente, ay kailang̃an niyá ang mag-ing̃at at ang Tales na
iyón ay may isáng ting̃íng warì’y humahanap ng̃ dakong patatamàan sa
kaniyáng katawán. Ang pagsasanggaláng sa sarili ay katwiran. Kung
may tulisán man ay hindî niyá kasalanan; hindî niyá katungkulan ang
umusig: katungkulan iyón ng̃ guardia sibil. Kung si kabisang Tales
ay namalagì sa kaniyáng tahanan at hindî naglibót sa kaniyáng mg̃a
lupàín ay hindî sana nábihag. Yaón ay isáng parusa ng̃ lang̃it sa
lahát ng̃ mg̃a lumalaban sa mg̃a utos ng̃ kaniyáng “corporación”.

Nabatíd ni Hermana Penchang, ang matandâng mapanatang pinaglilingkuran
ni Hulî, ang nangyari: bumigkás ng̃ dalawá ó tatlóng _susmariosep!_,
nag-angtandâ at nagsabing:

--Kung kayâ tayo pinadadalhán ng̃ Dios ng̃ ganyáng parusa, sa
kadalasán, ay dahil sa tayo’y makasalanan ó kayâ’y mayroon tayong
mg̃a kamag-anak na makasalanan na dapat sanang turùan natin ng̃
kabaitan, ng̃unì’t hindî natin ginawâ.

Sa pagsasabi nang “_kamag-anak na makasalanan_” ay si Hulî ang
tinutukoy; sa ganáng sarili ng̃ matandâ ay lubhâng makasalanan si
Hulî.

--Sukat ba namáng ang isáng dalagang maaarì ng̃ mag-asawa ay hindî
pá marunong magdasál! Jesús, anóng lakíng pagkakasala! ¿Dapat ba
namáng bigkasín ng̃ tunggák na iyón ang _Dios te Salve María_ ng̃
hindî humihintô sa _es contigo_, at ang _Santa María_ ay walâng
patláng sa _pecadores_, na gaya ng̃ ginagawâ ng̃ sino mang mabuting
kristiana na may takot sa Dios? Susmariosep! ¡Hindî nakaaalám ng̃
_oremus gratiam_ at ang sinasabi’y _mentibus_ at hindî _méntibus_!
Ang sino mang makakading̃íg sa kaniyá ay mag-aakalàng ang sinabi’y
_suman sa ibus_. Susmariosep!

At nag-aantandâng warì’y dî mápalagáy at nagpapasalamat sa Dios na
pinayagang máhuli ng̃ tulisán ang amá upang maalís sa pagkakasala
ang anák at mátuto ng̃ kabaitan, na alinsunod sa sabi ng̃ kura, ay
dapat taglayín ng̃ bawà’t babaing kristiana. At dahil dito’y kaniyáng
pinipigil, hindî pinadadalaw sa nayon upang kaling̃àin ang nunò.
Kailang̃an ni Hulî ang mag-aral, magdasál, basahin ang mumuntîng
aklát na ikinákalát ng̃ mg̃a prayle at gumawâ hanggáng sa mabayaran
ang dalawáng daan at limang pûng piso.

Nang maalamang tumung̃o si Basilio sa Maynilà upang kunin ang
salapîng naiipon at ng̃ matubós si Hulî sa bahay na pinaglilingkurán,
ay inakalà ng̃ babai na ang dalaga’y masasawî na at pakikiharapán
ng̃ diablo na mag-aanyông kagaya ni Basilio. ¡Kahit na nakaiiníp,
ay lubhâng makatwiran iyóng muntîng aklát na ibinigáy sa kaniyá
ng̃ kura! Ang mg̃a binatàng tumutung̃o sa Maynilà upang mag-aral,
ay nang̃aliligáw at nanglíligáw pá ng̃ ibá. At sa pag-aakalàng
inililigtás niyá si Hulî ay ipinag-uutos dito na basahing mulî’t mulî
ang aklát ni _Tandang Basio Makunat_ at pinapaparoon sa bahay-parì
upang makipagkita sa kura, na kagaya ng̃ babaing pinakakapuri ng̃
prayleng kumathâ.

Samantala namá’y nagsásayá ang mg̃a prayle; nanalo na silá sa usapín
at sinamantalá ang pagkakabihag kay kabisang Tales upang ibigáy sa
huming̃î ang mg̃a lupàín nitó na walâng muntî mang karang̃alan, ni
walâng kahiyâhiyâ. Nang dumatíng ang dating mayarì at nabatíd ang
mg̃a nangyari, ng̃ mákitang inaarì ng̃ ibá ang kaniyáng mg̃a lupaín,
yaóng mg̃a lupaíng nagíng sanhî ng̃ ikinamatáy ng̃ kaniyáng asawa’t
anák; nang matagpûang pipi ang kaniyáng amá, ang kaniyáng anák ay
naglilingkód na parang alilà, at tumanggáp pá ng̃ isáng utos, na
bigáy ng̃ tinintí sa nayon, upang alisín ang mg̃a lamán ng̃ bahay
at iwan itó sa loob ng̃ tatlóng araw, ay umupô si kabisang Tales
sa piling ng̃ kaniyáng amá at hindî man halos nang̃usap sa boong
maghápon.




X

KAYAMANA’T KARALITAAN


Kinabukasan, sa gitnâ ng̃ pagkakamanghâ ng̃ boong nayon, ay nakituloy
sa bahay ni kabisang Tales ang manghihiyas na si Simoun na may
kasamang dalawáng batàán na may pasáng malalakíng takbá na nababalutan
ng̃ lona. Sa gitnâ ng̃ kaniyáng pagdadálitâ ay hindî nalilimutan
ni Tales ang magandáng ugalì ng̃ tagarito, kayâ’t nagugulumihanan
sapagkâ’t walâ siyáng sukat maíhandóg sa dayuhang yaón. Datapwâ’y
may tagláy nang lahát ng̃ bagay si Simoun, mg̃a alilà at kakanin,
at walâ siyáng nais kun dî ang manirahan ng̃ isáng gabí’t isáng
araw sa bahay na iyón, sapagkâ’t siyáng pinakamalakí sa nayon at sa
dahiláng nápapagitnâ sa San Diego at sa Tiani, mg̃a bayang inaakalà
niyang may maraming mámimili. Inusisà ni Simoun ang kalagayan ng̃
mg̃a daan at itinanóng kay kabisang Tales kung sukat na ang kaniyáng
rebolber upang makapagtanggól sa mg̃a tulisán.

--May mg̃a baríl na malayò ang abót--ang sabi ni kabisang Tales na
nátatang̃á.

--Hindî na páhuhulí ang rebolber na itó--ang sagót ni Simoun na
nagpaputók, na ang pinatamàán ay isáng punòng bung̃a na may dalawáng
daang hakbáng ang layô.

Námalas ni kabisang Tales ang pagkahulog ng̃ ilang bung̃a, ng̃unì’t
hindî umimík at nagpatuloy sa pag-íisíp.

Untî untîng dumadatíng ang mg̃a taong akay ng̃ kabantugán ng̃ mg̃a
hiyás na dalá ng̃ mag-aalahás: isá’t isá’y nagbabatìán ng̃ maligayang
paskó, nang̃ag-uusap ng̃ tungkól sa misa, mg̃a santó, masamâng ani,
ng̃unì’t gayón man ay gúgugulin ang kaniláng naiipon sa pagbilí ng̃
mg̃a bató at mg̃a bagay bagay na galing sa Europa. Balitàng balità
na ang mag-aalahás ay kaibigan ng̃ Capitan General at hindî magiging
isáng kalabisán ang pakikipagkilala sa kaniyá dahil sa mg̃a bagay
na bakâ mangyari.

Si kapitáng Basilio ay dumatíng na kasama ang kaniyáng asawa,
ang kaniyáng anák na si Sinang at ang kaniyáng manugang, na
nang̃ahahandâng gumugol ng̃ hindî bábabâ sa tatlóng libong piso.

Nároroon si Hermana Penchang upang bumilí ng̃ isáng singsíng na
brillante na ipinang̃akò niyá sa Birhen sa Antipolo; iniwan niyá sa
bahay si Hulî na isinásaulo ang isáng muntîng aklát na nábilí niyá
ng̃ dalawáng kualta sa kura; ang arsobispo ay nagbibigáy ng̃ apat
na pung araw na _indulgencia_ sa sino mang bumasa ó makading̃íg ng̃
pagbasa ng̃ aklát na iyón.

--¡Jesús!--ang sabi ng̃ mabaít na mapanata kay kapitana Tikâ--ang
kaawà-awàng batàng iyán ay lumakí ditong warì’y kabutíng itinaním
ng̃ tikbalang!.... May makálimáng pûng ipinabasa ko ng̃ malakás ang
aklát ng̃unì’t walâng náisaulo ni bahagyâ; warìng isáng buslô ang
ulo, na, punô lamang sámantalang nasa sa tubig. Marahil ay hindî
lamang dalawáng pûng taóng indulgencia ang aming tinamóng lahát,
sampû ng̃ aso’t pusà sa pakiking̃íg sa kaniyá.

Inihandâ ni Simoun sa mesa ang dalawáng takbá na kaniyáng dalá: ang
isá’y malakílakí kay sa isá.

--Marahil ay ayaw kayó ng̃ hiyás na _double_ ni batóng huwad
lamang.... Itóng ali--ang sabing tinukoy si Sinang--ay brillante
marahil ang ibig......

--Iyán ng̃â pô, mg̃a brillante at mg̃a matatandâng brillante, mg̃a
matatandâng bató ¿há pô?--ang sagót--ang magbabayad ay si tatay at
ibig niyá ang mg̃a matatandâng bagay, mg̃a bató sa una.

Kung gaano ang pagbibirô ni Sinang sa kakauntî at masamâ pang latín
na nalalaman ng̃ kaniyáng asawa ay gayón din namán ang sa maraming
latín na nalalaman ng̃ kaniyáng amá.

--Sadyâ ng̃â pông mayroon akong mg̃a hiyás na lubhâng matatandâ--ang
sagót ni Simoun, na inalís ang balot ng̃ muntîng takbá.

Yaó’y isáng sisidláng bakal, na patalím na kininis, at maraming
palamutìng _bronse_ at mg̃a matitibay at pasuotsuot na panará.

--Mayroon pô akóng mg̃a palamutì ng̃ liig ni Cleopatra, mg̃a sadyâng
tunay, na nákuha sa mg̃a pirámide, mg̃a singsíng ng̃ mg̃a senador at
mg̃a ginoong romano na nákuha sa mg̃a labíng muog ng̃ Cártago......

--Marahil ay ang mg̃a ipinadalá ni Anibal ng̃ matapos ang labanán
sa Cannes!--ang sabing walâng kaping̃asping̃as na birò at lipús
kagalakán ni kapitáng Basilio.

Ang mabuting ginoo natin, kahit na nakábasa ng̃ maraming kasulatan na
ukol sa matatandâng kapanahunan ay hindî pá nakákikita ng̃ mg̃a bagay
bagay ng̃ panahóng iyón dahil sa walâng _museo_ dito sa Pilipinas.

--May dalá rin akó ritong mg̃a mahahalagáng hikaw ng̃ mg̃a marang̃al
na babaing romana, na nákuha sa bahay liwaliwan ni Antonio Mucio
Papilino sa Pompeya......

Iginagaláw ni kapitáng Basilio ang kaniyáng ulo, na ang ibig sabihin
ay alám niyá ang mg̃a bagay na tinuran, at ninanasà niyáng mamalás
kaagád ang mg̃a mahahalagáng labíng iyón. Sinasasabi namán ng̃ mg̃a
babai na ibig niláng magkaroon ng̃ galing sa Roma, mg̃a kuwintás
na benenditahan ng̃ Papa, mg̃a _relíquias_ na nakapagpapatawad ng̃
mg̃a kasalanan na hindî na kailang̃an ang mang̃umpisál, at ibp.

Nang mabuksán ang takbá at maalís ang bulak na panakíp, ay námalas
ang isáng lalagyáng punô ng̃ singsíng, agnós, _guardapelo_, krus,
alpiler, at ibp. Ang mg̃a brillante na sinaglitán ng̃ mg̃a batóng may
sarìsarìng kulay ay kumíkináng at nagniningníng sa gitnâ ng̃ mg̃a
bulaklák na gintô na ibá’t ibá ang kulay, may gisuk na _esmalte_ at
may sarìsarìng liluk at kudyá.

Inalís ni Simoun ang bandeha at lumitáw ang isá namáng punô ng̃ mg̃a
kahang̃àhang̃àng hiyás na dapat ng̃ makasiyá sa pitóng binibini sa
pitóng araw na sa kinabukasan ay magdadaós ng̃ sayawang parang̃al
sa kanilá. Ang ayos ay sarìsarì, mg̃a pagkakasaglítsaglít ng̃ mg̃a
bató at perlas na anyông mg̃a hayuphayupang may mg̃a kulay bugháw at
balok na nang̃ang̃aninag; ang mg̃a sápiro, esmeralda, rubí, turkesa
at brillante ay magkakasamang anyông tutubí, paróparó, panilan,
pukyutan, uwang, ahas, himbubuli, isdâ, bulaklák, kumpól, at ibp.;
may sukláy na ayos diadema, gargantilya, pamutì ng̃ liig na perlas at
brillante, na dahil sa kagandahan ay hindî tulóy napigil ng̃ iláng
dalaga ang isáng pahang̃àng ¡inakú! at si Sinang ay napapalaták,
kayâ’t kinurót siyá ng̃ kaniyáng ináng si kapitana Tikâ, sapagkâ’t
bakâ lalòng mahalán ng̃ mag-aalahás ang daláng lakò. Patuloy pá rin
si kapitana Tikâ sa pagkurót sa kaniyáng anák kahit may asawa na.

--Hayan pô ang mg̃a brillante sa una--ang sabi ng̃ mag-aalahás--ang
singsíng na iyán ay inarì ng̃ princesa Lamballe, at ang mg̃a hikaw
na iyán ay sa isáng dama ni María Antonieta.

Ang itinurò’y iláng magagandáng brillante na kasinglakí ng̃ butil ng̃
maís, ang kintáb ay mang̃asúlng̃asul, mainam, na warìng tagláy pá
nilá ang mg̃a pang̃ing̃ilabot noong kapanahunang tinawag na “_mg̃a
araw ng̃ hilakbót_”.

--¡Ang dalawáng hikaw na iyán!--ang sabi ni Sinang na ang ting̃ín
ay sa kaniyáng amá at ipinagsasanggaláng ng̃ kamáy ang bisig na
nálalapít sa kaniyáng iná.

--Ibáng lalò pang matatandâ, ang mg̃a romana--ang sagót ni
kapitáng Basilio na sabáy ang kindát.

Inisip ng̃ mapanatang si Hermana Penchang na kung yaón ay ihandóg niyá
sa Birhen sa Antipolo ay pahihinuhod at ipagkákaloób ang kaniyáng
pinakamasidhîng hang̃ád: malaon ng̃ humihing̃î siyá ng̃ isáng
kababalagháng bunyág na kahalò ang kaniyáng pang̃alan upang huwag
nang mapawì ang pag-aalala sa kaniyá dito sa lupà, at pagkatapos ay
magtulóy sa lang̃it, gaya ni kapitana Inés ng̃ mg̃a kura, kayâ’t
itinanóng ang halagá. Ng̃unì’t tatlóng libong piso ang turing ni
Simoun. Ang matandâng babai’y _nag-angtanda_. ¡Susmariosep!

Inilahad ni Simoun ang pang̃atlóng lalagyán.

Punôngpunô ng̃ mg̃a orasán, kalupì, lalagyán ng̃ pósporo at mg̃a
agnós na pinamutihan ng̃ brillante at maninipís na mumuntîng larawang
esmalte.

Ang pang-apat ay siyáng kinalalagyán ng̃ mg̃a lagás na bató, at ng̃
buksán, ay isáng paghang̃à ang kumalat sa bahay; nápapalaták na mulî
si Sinang, kayâ’t kinurút siyá ng̃ kaniyáng iná, ng̃unì’t itó mán
ay nakabitíw din ng̃ isáng pahang̃àng ¡Sus María!

Hanggáng sa mg̃a sandalîng iyón ay walâ pang nakákikita ng̃ gayóng
karaming kayamanan. Sa kahóng iyon, na may balot na tersiopelong
bugháw na mang̃itímng̃itím, na may mg̃a halang, ay namamakás ang
katunayan ng̃ mg̃a pang̃arap sa “Isáng libo’t isáng gabí”, ang
pang̃arap ng̃ mg̃a salamisim sa kasilang̃anan. Mg̃a brillanteng
kasinglakí ng̃ mg̃a garbansos na nagkikinang̃ang nagtatapon ng̃ kisláp
na nakasisirà ng̃ matá, na warìng ibig matunaw ó mag-alab sa kintáb;
mg̃a esmeraldang galing sa Perú na ibá’t ibá ang tapyás at ayos, mg̃a
rubí sa India na mapupuláng warì’y paták ng̃ dugô, mg̃a sápiro sa
Ceylán na bugháw at putî, mg̃a turkesa sa Persia, perlas na makinis
ang balát, na ang ilan sa kanilá’y namúmulámulá, mang̃abóng̃abó
at maitím. Ang makabubulay ng̃ anyô ng̃ sisidláng iyon, ay yaóng
nakakita lamang sa gabí ng̃ isáng kuwitis na nagsabog ng̃ mumuntîng
liwanag na sarìsarìng kulay, na ang kináng ay nakapagpapalamlám sa
mg̃a walâng kupas na bituwin.

Warìng upang lalòng maragdagán ang pagkakamanghâ ng̃ mg̃a kaharáp
ay hinalòhalò ni Simoun ang mg̃a bató ng̃ kaniyáng kayumanggí at
mahabâng dalirì at warìng naiigaya sa tagintíng at sa pagdudulasang
warì’y paták ng̃ tubig na nagbibigáy kulay sa bahag-harì. Ang kináng
ng̃ gayóng maraming tapyás at ang kahalagahan nilá’y nakaaakit sa
mg̃a matá. Si kabisang Tales, na lumapit dahil sa nasàng makakita
namán, ay ipinikít ang mg̃a matá at lumayông biglâ na warìng upang
mapawì ang isáng masamâng akalà. Ang gayóng karaming kayamanan ay
warìng nakaaalipustâ sa kaniyáng kahirapan; naparoon ang taong yaon
na ipinagpaparang̃alan ang kaniyáng malakíng yaman sa kasunód pá
namán ng̃ araw na iíwan niyá ang bahay na iyon dahil sa kakulang̃án
sa salapî at sa sukat mag-ampón.

--Nárito ang dalawáng brillanteng itím na pinakamalakí sa lahát--ang
sabi ng̃ mag-aalahás--mahirap tapyasán, sapagkâ’t napakatitigás....
Ang batóng itó na may kauntîng kulay pulá ay brillante rin, gayón
din namán itóng berde na marami ang nag-aakalàng esmeralda raw.
Tinawaran na iyán sa akin, ng̃ anim na libong piso, ng̃ insík na
si Quiroga upang ibigáy sa isáng _señora_ na malakás ang kapit....
At hindî pá ang mg̃a kulay dahon ang pinakamahal sa lahát, kungdî
itóng mg̃a bugháw.

At ibinukód ang tatlóng bató na hindî namán lubhâng malalakí ng̃unì’t
lubhâng makakapál at mabuti ang pagkakatapyás, na may kauntìng kulay
bugháw.

--Kahit na mumuntî iyán kay sa mg̃a kulay dahon--ang patuloy--ay
ibayo ang halagá.

Tingnán ninyó itó na pinakamaliit sa lahát, na ang timbáng ay hindî
hihigít sa dalawáng kilatis, nábilí ko ng̃ dalawáng pûng libong piso
at ng̃ayó’y hindî ko maibibigáy ng̃ kulang sa tatlóng pûng libo.
Upang mabilí ko lamang iyan ay linakbáy ko pang sadyâ. Itóng isá
na nákuha sa mina sa Golconda ay tatlóng kilatis at kalahatì ang
timbáng at ang halagá’y higít sa anim na pûng libo. Tinatawaran sa
akin iyan ng̃ labing dalawáng libong _libras esterlinas_ nang Virrey
sa India, sa pamag-itan ng̃ isáng sulat na tinanggáp ko kamakalawá.

Sa haráp ng̃ gayóng karaming kayamanan na naipon sa kamáy ng̃
taong iyón, na palagáy na palagáy kung mang̃usap, ay nagdaramdám
ng̃ warì’y paggalang na may halòng sindák ang mg̃a nároroon....
Makáilang pumalaták si Sinang at hindî siyá kinurót ng̃ kaniyáng iná,
sapagkâ’t natutubigan marahil ó kayâ’y sa dahiláng inaakalà niyá
na ang isáng mag-aalahás na kagaya ni Simoun ay hindî magnanasàng
magtubò ng̃ limang piso pá, humigít kumulang, dahil sa isáng bulalás
na hindî napigil. Ang lahát ay nakating̃ín sa mg̃a bató, walâng
nagpapamalas ng̃ nasàng humipò, nang̃atatakot. Natitigilan silá dahil
sa pagkakamanghâ. Si kabisang Tales ay sa kaparang̃an nakatanáw at
iniisip na ang isá lamang sa mg̃a brillanteng iyon, ang pinakamuntî
marahil, ay sukat ng̃ maitubós sa kaniyáng anák, huwag maiwan ang
bahay at marahil ay maipagpagawâ ng̃ ibáng bukid.... ¡Dios! ¡diyatà’t
ang isá lamang sa mg̃a batóng iyon ay mahalagá pá kay sa tahanan
ng̃ isáng tao, sa ikaliligtás sa pang̃anib ng̃ isáng dalaga, sa
kapayapàan ng̃ isáng matandâ sa kaniyáng mg̃a hulíng araw!

At dahil sa warìng nahuhulàan ni Simoun ang kaniyáng iniisip ay
sinabi sa mg̃a kaharáp na magkakaanák na:

--At tingnán ninyó, tingnán ninyó; dahil lamang sa isá sa mg̃a
maliliit na batóng bugháw na itó, na warìng walâng kamalaymalay at dî
makasásamâ sa kang̃ino man, malinis na warìng buhang̃ing natanggal sa
lang̃it, sa isá lamang nitó na ihandóg sa ukol na panahón ay nagawâ
ng̃ isáng tao ang ipatapon ang kaniyáng kagalít, isáng magulang na
may inaampóng mg̃a kaanak, na warì’y nangguló sa bayan.... at dahil
sa isáng muntîng bató pang gaya nitó, mapuláng warì’y dugô ng̃ pusò,
gaya nang nasàng paghihigantí at kumikisláp na gaya ng̃ luhà ng̃
mg̃a ulila ay binigyang layà, ang tao’y nakauwî sa kaniyáng tahanan,
napagbalikán ng̃ amá ang kaniyáng mg̃a anák, ng̃ asawa ang kaniyáng
kabiyák ng̃ pusò, at marahil ay nailigtás ang isáng boong mag-aanak
sa isáng marálitang sasapitin.

At samantalang tinátapiktapík ang sisidlán:

--Mayroon akó dito, gaya ng̃ nasa tatagûan ng̃ mg̃a manggagamot--ang
patuloy sa wikàng tagalog na hindî tumpák--ang buhay at ang kamatayan,
ang lason at lunas, at sa isáng dakót na itó ay magagawâ ko ang
lunurin sa luhà ang lahát ng̃ tao dito sa Pilipinas!

Ang lahát ay sindák na nápating̃ín sa kaniyá sa pagkâ’t nabábatíd
niláng tunay ang sinasabi. Sa boses ni Simoun ay nápupuná ang isáng
kakaibáng ting̃ig at matalas na ting̃ín ang warì’y namumulás sa
kaniyáng salamíng bugháw sa matá.

Warìng upang maputol ang pagkakamanghâ ng̃ mg̃a taong iyón sa
pagkamalas sa mg̃a batóng nakita, ay itinaás ni Simoun ang bandeha at
inilantád ang ilalim na pinagtatagùan ng̃ _sancta sanctorum_. Mg̃a
sisidláng balát sa Rusia, na hiwáhiwaláy dahil sa mg̃a halang na
bulak ang siyáng pumúpunô sa káilalimang ang balot ay tersiopelong
mang̃abóng̃abó ang kulay. Lahát ay nag-aantáy na makakikita ng̃ mg̃a
kahang̃àhang̃à. Ináantáy ng̃ asawa ni Sinang na makakita ng̃ mg̃a
karbungko, mg̃a batóng nag-áapoy at kumíkináng sa gitnâ ng̃ kadilimán.
Si kapitáng Basilio ay nasa pintô ng̃ kabantugan; makakikita ng̃
bagay na may katuturán, bagay na katunayan, ang katawán ng̃ kaniyáng
mg̃a lagìng pinang̃arap.

--Ang pamuting itó sa liig ay kay Cleopatra--ang sabi ni Simoun at
maing̃at na kinuha ang isáng kahang lapád na ang ayos ay kalahatìng
buwán--isáng hiyás na hindî mahahalagahán, isáng bagay na nárarapat
lamang ilagáy sa mg̃a museo, sa mg̃a pamahalàang mayayaman lamang
nauúkol.

Yaón ay isáng warì’y kolyar na binúbuô ng̃ ibá’t ibáng palawít na
gintô na mg̃a ayos anitong uwang na kulay dahon at bugháw, at sa
gitnâ’y may isáng ulo ng̃ buitre na gawâ sa bató, na ang kilabot
ay katang̃ìtang̃ì, na nápapagitnâ sa dalawáng pakpák na nakabuká,
sagisag at hiyas ng̃ mg̃a harìng babai sa Ehipto.

Nang makita ni Sinang ay ikinimbót ang ilóng at ng̃umuwîng paalipustâ
na warì’y batà, at si kapitang Basilio kahi’t na may malakíng hilig
sa mg̃a lumàng arì ay hindî nakapigil ng̃ isáng ¡abá! na anák ng̃
hindî kasiyaháng loób sa nákita.

--Isáng mainam na hiyas na naing̃atang mabuti, kayâ’t mayroon nang
dalawáng libong taón ang tandâ.

--¡Psh!--ang sabing agád ni Sinang upang huwag mahulog sa tuksó ang
kaniyáng amá at nang huwag bilhín.

--¡Hang̃ál!--ang sabi nitó, na napigil ang kaniyáng hindî kasiyahang
loob na una--¿anó ang malay mo kung umalinsunod sa kolyar na iyan
ang kalagayan ng̃ayón ng̃ kabuhayan ng̃ tao? Sa pamag-itan niyan
marahil ay násilò ni Cleopatra si Cesar, si Marco Antonio...... iyan
ay nakáding̃íg ng̃ mg̃a panunumpâ sa pag-ibig ng̃ dalawáng lalòng
bantóg na bayani sa kaniláng kapanahunan, iyan ay nakáding̃íg ng̃
mg̃a banggít na lubhâng ayós at malinis na wikàng latín, at maanong
mágamit mo na lamang siyá!

--¿Akó? ¡ni hindî ko pá iyan tawaran ng̃ tatlóng piso!

--Kahi’t na dalawáng pû’y matatawaran, _gonga_!--ang sabing animo’y
may pagkabatid ni kapitana Tikâ--mabuti ang gintô at maaarìng gawíng
ibáng hiyas kung tunawin.

--Itó’y isáng sinsíng marahil ni Sila--ang patuloy ni Simoun.

Ang sinsíng ay maluwang, buô ang gintô at may isáng taták.

--Iyan marahil ang taták na itinitik sa mg̃a kahatuláng pagpatáy
noong siyá ang nag-uutos--ang sabing namumutlâ sa pagkatigagal ni
kapitang Basilio.

At tinangkâng siyasatin at hulàan ang ibig sabihin ng̃ taták,
dátapwâ’y kahi’t nagpilit at pinihit-pihit ay walâ siyáng nábasa,
sa dahiláng hindî siyá maalam ng̃ _paleografia_.

--¡Nápakalalakí ang dalirì ni Sila!--ang sabi tulóy--másusuot na ang
dalawáng dalirì ng̃ sino man sa atin; sinasabi ko na ng̃â, tayo’y
pumápauróng.

--Mayroon pa akóng mg̃a ibáng hiyas dito....

--¡Kung lahát ay kaayos niyan ay salamat!--ang sagót ni Sinang--ibig
ko na ang mg̃a bago.

Ang bawà’t isá’y pumilì ng̃ isáng hiyas, may kumuha ng̃ isáng
singsíng, may isáng orasán, may isáng guardapelo. Ang binilí ni
kapitana Tikâ ay isáng agnós na may kaputol ng̃ bató na nádiinan
ng̃ ating Poong Jesucristo sa ikatlóng pagkakadapâ; si Sinang ay
isáng hikaw at si kapitang Basilio ay ang talì ng̃ orasang pabilí
ng̃ alperes, ang mg̃a hikaw ng̃ babai na pabilí ng̃ kura at ibá pang
bagay na panghandóg: ang ibá namáng magkakaanak na taga Tiani ay
bumilí rin ng̃ hanggáng may ibibilí upang huwag máhulí sa mg̃a taga
San Diego.

Si Simoun ay namimilí rin namán ng̃ mg̃a lumàng hiyás, nakikipagpalitan,
kayâ’t dinalá roon ng̃ mg̃a mapag-impók na iná ang mg̃a hiyás na hindî
na nilá magamit.

--¿At kayó, walâ pô ba kayóng ipagbíbilí?--ang tanóng ni Simoun kay
kabisang Tales, dahil sa nákitang minamalas nitóng may tagláy na
inggít ang mg̃a pagbibilí at pagpapalitan.

Sinabi ni kabisang Tales na ang mg̃a hiyas ng̃ kaniyang anák ay
naipagbilí na at ang mg̃a nátitirá ay mg̃a walâng halagá.

--At ang agnós ni María Clara?--ang tanóng ni Sinang.

--¡Siyá ng̃â palá!--ang bulalás ng̃ lalaki, at biglâng kumináng ang
paning̃ín.

--Yaón ay isáng agnós na may brillante at esmeralda--ang sabi ni
Sinang sa mag-aalahás--na ginamit ng̃ aking kaibigan bago magmongha.

Si Simoun ay hindî sumagót; sinundán ng̃ ting̃ín si kabisang Tales.

Matapós mabuklát ang iláng kahón ay nátagpûán ang hiyás. Pinagmasdáng
mabuti ni Simoun, makáiláng binuksán at isinará; yaon ng̃â ang agnós
na suot ni María Clara noong pistá sa San Diego, na sa pagkahabág
ay ibinigáy sa isáng ketong̃in.

--Ibig ko ang pagkakaayos--ang sabi ni Simoun--¿sa magkano pô ninyó
pagbibilí?

Kinamot ni kabisang Tales ang kaniyang ulo, na hindî maalaman kung
anó ang gagawín, kinamot ang taing̃a at pagkatapos ay tuming̃ín sa
mg̃a babai.

--Naiibigan ko ang agnós na iyan--aní Simoun--¿ibig bagá ninyóng
ibigáy sa isáng daan...... limang daang piso? ¿Ibig ninyóng ipagpalít
ng̃ ibá? Pumilì kayó ng̃ inyóng ibig.

Si kabisang Tales ay walâng imík at nakamulalàng pinagmamasdán si
Simoun na warì’y alinlang̃an sa kaniyáng nádiding̃íg.

--¿Limang daang piso?--ang bulóng.

--Limang daan--ang ulit ng̃ mag-aalahás na nabago ang boses.

Kinuha ni kabisang Tales ang agnós at pinihitpihit; malakás na
tumítibók ang kaniyáng palipisan, ang kaniyáng mg̃a kamáy ay
nang̃ing̃iníg. ¿Kung huming̃î pá kayâ siyá ng̃ lalòng malakí?
Makapagliligtás sa kanilá ang agnós na iyon: ang pagkákataóng iyon
ay mainam at hindî na mangyayaring mulî.

Kinikindatán siyá ng̃ mg̃a babai upang ipagbilí na, tang̃ì lamang si
Penchang, na, sa pang̃ang̃ambang bakâ tubusín si Hulî, ay nagwikàng:

--Kung akó’y pakakaing̃atan ko iyang warì relikias.... ang mg̃a
nakakita kay María Clara sa kombento ay nagsasabing namalas niláng
payát na payát na hindî halos makapagsalitâ, kayâ’t inaakalàng
mamámatáy na banál.... Pinupuri siyá ni P. Salvi, sapagkâ’t siyá
niyang pinagkukumpisalan. Bakâ dahil doon kung kayâ hindî iyan
ipinagbilí ni Hulî at pinilì pa ang masanglâ siyá.

Ang pahiwatig na itó’y nagkakabuluhán.

Nakapigil kay kabisang Tales ang pagkaalaala sa kaniyáng anák.

--Kung ipahihintulot ninyó--anyá--ay tutung̃o akó sa bayan at
isasangunì ko sa aking anák; babalík akó rito bago magtakipsilim.

Nagkásundô silá sa gayón at pumanaw noon din si kabisang Tales.

Ng̃unì’t ng̃ nasa labás na siyá ng̃ nayon, ay nátanaw niyá sa malayò,
sa isáng landás na tung̃o sa kagubatan, ang prayleng nang̃ang̃asiwà
sa _hacienda_ at ang isáng taong nákikilala niyáng siyang kumuha ng̃
kaniyáng mg̃a lupaín. Ang pagkagalit ng̃ isáng lalaking nakakita
sa kaniyáng asawa na pumapasok na kaakbáy ng̃ ibáng lalaki sa isáng
silíd na lihim ay hindî papantáy sa sulák ng̃ galit ni kabisang Tales
sa pagkakakita sa dalawáng iyón na patung̃o sa kaniyáng bukid, sa
mg̃a bukid na kaniyáng ginawâ at inasahan niyáng maipamamana sa
kaniyáng mg̃a anák. Sa warì niyá’y nagtatawanan ang dalawáng iyón,
linilibák siyá sapagkâ’t walâng magawâ; pumasok sa kaniyáng alaala
ang sinabing: hindî ko ibibigáy kung dî sa dumilíg muna sa kanilá
ng̃ sariling dugô at ilibing sa kanilá ang asawa’t anák......

Nápahintô, hinaplós ng̃ kamáy ang noo at ipinikít ang mg̃a matá;
ng̃ mulîng dumilat ay nákitang namimilipit sa kátatáwa ang taong
iyón at sapol ng̃ prayle ang kaniyáng tiyan upang huwag pumutók sa
katuwâán; at pagkatapos ay nákita niyáng itinurò ang kaniyáng bahay
at mulîng nang̃agtawanan.

Naghumugong ang kaniyáng taing̃a, náramdamán sa kaniyáng palipisan
ang higing ng̃ isáng hagkís, ang ulap na pulá’y sumipót na mulî sa
kaniyáng paning̃ín, mulîng namalas ang katawáng bangkáy ng̃ kaniyáng
asawa’t anák at sa kapiling ay ang lalaki at ang prayleng nagtatawá
na pigil ang tiyan.

Nalimot niyá ang lahát, lumikô at tinung̃o ang landás na linalakaran
ng̃ lalaki at ng̃ prayle; yaon ang landás na tung̃o sa kanyáng
bukirín.

Si Simoun ay nabagót sa kaaantáy kay kabisang Tales sa gabíng yaón.

Nang mágisíng siyá kinabukasan ay nápunáng ang supot na katad na
kinalalagyan ng̃ kaniyáng rebolber ay walâng lamán; ng̃ kaniyáng
buksán ay nakakuha sa loob ng̃ kaputol na papel na kinababalutan
ng̃ agnós na may esmeralda at brillante at kinasusulatan ng̃ iláng
salitâ sa wikàng tagalog, na ang sinasabi ay:

“Ipagpatawad pô ninyo, ginoo, na kahi’t nasa aking bahay ay pagnakawan
ko kayó: ng̃unì’t ang pang̃ang̃ailang̃an ay siyáng nag-udyók sa
akin, ng̃unì’t iniwán kong kapalít ng̃ inyóng rebolber ang agnós na
pinakananasà ninyó. Kailang̃an ko ang armás at makikisama na akó sa
mg̃a tulisán.

Ipinagbibilin ko sa inyóng huwag ipagpatuloy ang inyóng lakad,
sapagkâ’t sa dahiláng walâ na kayó sa aking bahay, ay hihing̃án
namin kayó ng̃ malakíng tubós pag kayó’y aming nábihag.

                                    TELESFORO JUAN DE DIOS.”

--Nátagpûán ko rin ang taong aking hinahanap!--ang bulóng ni
Simoun--may kauntî pang balisa...... ng̃unì’t lalòng mabuti;
mátututong gumanáp sa kaniyáng ipang̃akò.

Ipinag-utos sa kaniyáng alilà na tumung̃o sa Los Baños na sa
dagat-dagatan magdaan at dalhín ang malakíng maleta, at doon siyá
hintín, sapagkâ’t siya’y sa katihan magdáraán na dalá ang kinalalagyán
ng̃ mg̃a batóng mahahalagá.

Ang pagdatíng ng̃ apat na guardia sibil ay lalò pang nakagalák sa
kaniyá. Húhulihin ng̃ mg̃a sibil si kabisang Tales, ng̃unì’t sa
dahiláng hindî nákita ay si tandâng Selo ang dinalá.

Tatlóng patayan ang nangyari sa gabíng yaón. Ang praileng
nang̃ang̃asiwà sa _hacienda_ at ang bagong hahawak ng̃ mg̃a lupà ni
kabisang Tales ay nang̃átagpûáng patáy, baság ang ulo at may sumpál
na lupà sa bibíg, sa kalapít ng̃ mg̃a lupaín nitó; sa bayan, ang
asawa ng̃ bagong mag-aarì ng̃ lupà na pinatáy ay patáy ding inumaga,
na punô rin ng̃ lupà ang bibíg at pugót ang ulo, at may kasiping na
papel na kinasusulatan ng̃ pang̃alang “Tales” na ang ipinanulat ay
dalirìng isinawsáw sa dugô......

¡Manahimik kayó, mapapayapàng tagá Kalambâ! Sa inyó’y walâng
nagng̃ang̃alang Tales, sino man sa inyó’y hindî siyáng nakagawâ ng̃
kasalanan! Ang mg̃a pang̃alan ninyó’y Luis Habaña, Matias Belarmino,
Nicasio Eigasani, Cayetano de Jesús, Mateo Elejorde, Leandro
López, Antonino López, Silvestre Ubaldo, Manuel Hidalgo, Paciano
Mercado, kayó ang boong bayan ng̃ Kalambâ!.... Lininis ninyó ang
inyóng mg̃a bukirín, ginugol ninyó sa kanilá ang boong búhay, ang
mg̃a naimpók, mg̃a pagpupuyát, pagtitipíd, at pagkatapos ay inalís
sa inyó, pinalayas kayó sa inyóng mg̃a tahanan at ipinagbawal sa
ibá ang kayó’y patuluyin! Hindî pa nasiyahang lapastang̃anin ang
katwiran kundî niyurakan sampû ng̃ mg̃a banal na kaugalìan ng̃ inyóng
bayan.... Naglingkód kayó sa Harì at sa España, at ng̃ sa ng̃alan
nilá’y pinag-usig ninyó ang katwiran ay itinapon kayó’t sukat ng̃
hindî man linitis, inilayô kayó sa yakap ng̃ inyóng mg̃a asawa at sa
halík ng̃ inyóng mg̃a anák.... Mahigít sa tiniís ni kabisang Tales
ang tiniís ng̃ bawà’t isá sa inyó, ng̃unì’t gayón man, ay walâ sa
inyóng naghigantí. Hindî nagkaroón sa inyó ng̃ ling̃ap ni kaawàan at
pinag-usig pa kayó hangáng sa kabilâng buhay, gaya ng̃ ginawâ kay
Mariano Herbosa.... ¡Lumuhà kayó ó matuwâ sa mg̃a liblíb na pulông
iyóng linálagalág nang hindî alám ang sasapitin! Kinakandili kayó
ng̃ España, at sa málao’t mádalî ay tatamuhín ninyó ang katwiran!




XI

LOS BAÑOS


Ang kataastaasang Capitan General at Namamahalà sa Kapulùang Pilipinas
ay nang̃aso sa Busóbusó.--Ng̃unì’t sa dahiláng may abay na isáng
bandang músika (sapagka’t ang gayóng kataás na tao’y hindî dapat
máhulí sa mg̃a santóng kahoy na ipinagpuprusisyón) at sa dahiláng
ang pagkagiliw sa dî matingkalâng arte ni Sta. Cecilia ay hindî pa
laganap sa ugalì ng̃ mg̃a usá at baboy-damó sa Busóbusó, ay walâng
nahuli ni isá mang dagâ, ni ibon, ang General na may kasamang banda
ng̃ músika at kaalakbáy na mg̃a prayle, mg̃a militar at mg̃a kawaní.

Inakalà na ng̃ mg̃a may kapangyarihan sa lalawigan na may maaalis
sa katungkulan ó kayâ’y malilipat; ang mg̃a kaawàawàng kapitán sa
bayan at mg̃a kabisa ay hindî nang̃ápalagáy at hindî nang̃ákatulóg
sa pang̃ang̃anib na baká masumpung̃án ng̃ maalindog na máng̃ang̃asó
ang ipalít silá sa mg̃a hayop sa gubat na hindî marunong umalinsunod,
gaya ng̃ ginawâ na ng̃ isáng _alcalde_ noóng mg̃a nakaraáng araw
na napapasán sa tao, sa boô niyáng paglalakbáy, sapagkâ’t walâng
mabaít na kabayong maaásahang hindî magbabagsák sa kaniyá. May isáng
balitàng kumalat na mayroón ng̃âng gagawín ang General sapagka’t
ang gayóng pangyayari umanó ay isáng simulâ ng̃ paghihimagsík na
dapat sugpûín kaagád: na ang isáng pang̃ang̃asong walâng náhuli ay
makasisirâ sa karang̃alan ng̃ mg̃a kastilà, at ibp., at humanap na
tuloy ng̃ isáng kahabaghabág na taong papagsusuutín ng̃ suot usá,
nang sinabi ng̃ General (sa udyók ng̃ isáng pagkahabág na hindî
natimbang̃án ni Ben Zayb ng̃ salitâng pagpuri) at pinawì ang lahát
ng̃ pang̃ambá at sinabi, na siyá’y naaawàng pumatáy ng̃ mg̃a hayop
sa gubat.

Kung ipagtatapát ay sadyâ ng̃âng nasisiyahang loob ang General at
_inter se_ ay nalulugód siyá, sa dahiláng ¿anó ang nangyari sana
kung hindî tumamà sa pagtudlâ sa isáng usá na hindî nakababatíd ng̃
ugalìng dapat ipamalas sa mg̃a gayóng kaparaanan? ¿saán masasadlák
ang karang̃alan ng̃ nakapamamahalà? ¿Bákit? ¡Isá ba namáng Capitang
General ang hindî tumamà na warì’y bagong nang̃ang̃aso! ¿anó na
lamang ang wiwikàin ng̃ mg̃a indio, na, sa kanilá’y mayroón din
namáng iláng mabuting manudlâ? Málalagáy sa kapang̃aniban ang tíbay
ng̃ Inang bayan.....

Yaón ang sanhî kung kayâ’t ipinag-utos ng̃ General (na nakatawa ng̃
tawang koneho at anyông mang̃ang̃asong masamâ ang loób) ang pagbabalík
kaagád sa Los Baños, at ipinaghambóg, sa paglalakbáy, ang kaniyáng
kagiting̃an sa pang̃ang̃aso sa ganitó ó gayóng páng̃asuhán sa España
at warìng ibig ipahiwatig ang pag-alipustâ niyá sa mg̃a pang̃ang̃aso
sa Pilipinas, bagay na inaakalàng kapit sabihin dahil sa nangyari;
¡psé! ang paliligò sa Dampalít (daáng paliit), ang sigang̃an sa
baybay ng̃ lawà, ang paglalarô ng̃ _tresillo_ sa palasyo at pagdayo
sa gayón ó ganitong kalapít na binúbulusán ng̃ tubig ó sa lawàng
kinalalagyán ng̃ mg̃a buwaya ay mainam pá kay sa roón at hindî pá
mápapará ang karang̃alan ng̃ inang bayan.

Nang isá sa mg̃a hulíng araw ng̃ buwan ng̃ Disiembre ay nakikipaglarô
ng̃ _tresillo_ ang Capitang General samantalang inaantáy ang oras
ng̃ pananghalìan. Katatapos pá lamang niyáng maligò at pag-inom ng̃
isáng basong sabáw at lamán ng̃ buko, kayâ’t ang mg̃a sandalîng
iyón ay siyáng bagay samantalahín sa paghing̃î ng̃ mg̃a biyayà.
Isá pang nakapagpaparagdág sa kaniyang katuwâan ang pananalo,
sapagkâ’t pinupunyagî ni P. Irene at ni P. Sibyla, na kaniyang mg̃a
kalaban, ang lihim na pagpapataló, samantala namáng si P. Camorra
ay nagng̃íng̃itng̃ít sapagkâ’t, sa dahiláng karáratíng pa lamang
ng̃ umagang yaón ay hindî niyá batíd ang mg̃a pakanáng iyón. Sa
dahiláng pinagbubuti ng̃ parìng-artillero ang pakikipaglarô ay
namúmulá at nápapakagát labì sa tuwîng malilibáng ó mámamalî sa
pagsugál si P. Sibyla, ng̃unì’t hindî siyá makaimík dahil sa malakí
niyáng pag-aalang-alang sa dominiko; datapwâ’y si P. Irene namán ang
pinagbubuntuhán niyá ng̃ galit, sapagkâ’t ipinagpápalagáy niyáng
mapagpusà at sa gitnâ ng̃ kaniyáng kabuhalhalan ay dî binibigyáng
halagá. Hindî man lamang siyá tinitingnán ni P. Sibyla: binabayàan
siyáng mag-uung̃ól; datapwâ si P. Irene, sa dahiláng mapakumbabâ,
ay humihing̃îng tawad samantalang hinihimas ang tungkil ng̃ mahabà
niyáng ilóng. Ang General namán ay nagagalák at sinasamantalá ang
pagkakámalî ng̃ kaniyáng mg̃a kalaban, sapagkâ’t siyá’y mabuting
magparaán, alinsunod sa payo ng̃ kanónigo. Hindî batíd ni P. Camorra
na ang pinaglalaruán sa ibabaw ng̃ dulang na iyón ay ang ikalulusog
ng̃ pag-iisip ng̃ mg̃a pilipino, ang pagtuturò ng̃ wikàng kastilà,
sapagkâ’t kung nalalaman niyá, ay malugód sanang nakihalò sa _láruan_.

Sa mg̃a durung̃awáng bukás ay pumapasok ang malinis at masaráp na
simoy at nátatanaw ang lawà, na ang kaniyáng tubig ay mahinhíng
bumúbulong, sa paanan ng̃ bahay, na warìng nang̃ang̃ayumpapà. Sa
dakong kanan, sa malayò, ay nátatanáw ang pulông Talím na lubhâng
bugháw; sa gitnâ ng̃ lawà at halos katapát lamang ay may isáng
pulông kulay dahon, ang pulô sa Kalambâ, na walâng tao at ang ayos
ay warìng kabiyak na buan; sa kaliwâ, ang magandáng pángpang̃in na
nahihiyasán ng̃ kakawayanán, isáng bundók bundukang tanáw ang boong
lawà, malalawak na bukirín, sa dako pá roon ay bubóng na sagà sa mg̃a
pagitan ng̃ kulay na berdeng maitímitím ng̃ mg̃a dahon, pagkatapos
ay ang bayang Kalambâ at sa hulíng dakong abót ng̃ tanáw ay warìng
bumábabâ ang lang̃it sa tubig ng̃ lawà na anyông dagat, na siyáng
sanhîng tawagin siyáng “dagat na tabáng” ng̃ mg̃a taga roon.

Sa isáng dulo ng̃ salas ay nároroon ang kalihim na nakaupô sa haráp
ng̃ isáng mesa na kinapapatung̃an ng̃ iláng putol na papel. Ang
General ay masipag at hindî niya ibig ang mag-aksayá ng̃ panahón,
kayâ’t tinatapos ang iláng gáwàin samantalang nag-aalkalde sa tresillo
ó samantalang namimigáy ng̃ baraha.

Samantala namáng naglalarùan ay naghihikáb at nabubugnót ang kalihim.
Ang ginágawâ sa umagang iyon ay ang pagpapalitpalit ng̃ bayang dapat
kalagyán ng̃ mg̃a kawaní, mg̃a pag-aalís sa katungkulan, pagpapatapon
sa malayòng lupà, pagbibigáy ng̃ biyayà at ibp., ng̃unì’t hindî
pá dumárating sa malakíng usapang inaantáy ng̃ lahát, ang ukol sa
kahiling̃an ng̃ mg̃a nag-aaral na pahintulutan siláng makapagtayô
ng̃ isáng Academia ng̃ wikàng kastilà.

Ang isáng kawaníng may mataas na katungkulan, si don Custodio at
isáng prayleng nakatung̃ó at warìng may iniisip ó may kabigatan
ang loob (P. Fernandéz ang kaniyáng pang̃alan) ay nang̃agtatalong
marahan ang usapan, samantalang payao’t dito silá sa dalawáng dulo
ng̃ salas. Sa isáng silíd na kalapít ay nádiding̃íg ang tunóg ng̃
mg̃a bola ng̃ billar, tawanan, halakhakan, ang boses ni Simoun;
itó’y nakikipagbillar kay Ben Zayb.

Si P. Camorra ay bigláng nagtindíg.

--¡Si Cristo na ang makisugal sa inyó, _puñales_!--ang pabulalás na
sabing kasabáy ang paghahagis ng̃ mg̃a barahang nálalabí sa kaniyá,
sa ulo ni P. Irene--¡puñales! ang tayâ ay sigurong siguro na, kundî
man ang _codillo_, at natalo pá dahil sa tawag! ¡Puñales! si Cristo
na ang makisugal!

At galít na galít na isinasalaysáy sa lahát ng̃ naroroon ang
pangyayari, lalòng lalò na sa tatlóng naglalakád, na warìng siyáng
ibig niyang pahatulin. Sumúsugal ang General, siyá ay laban, may
tiklóp na si P. Irene: humatak siyá sa espada at ¡puñales! hindî
pinasunód ng̃ kamoteng si P. Irene ang kaniyáng masamâng baraha. ¡Si
Cristo na ang makilarô! Siya’y hindî naparoon doon upáng magpatalo
ng̃ salapî at durugin ang kaniyáng ulo sa walâng kapararakan.

--Ang akalà marahil ng̃ neneng itó--ang patuloy na námumulá--ay
kinikita ko ang salapî ng̃ papalikwatlikwat lamang. ¡Ng̃ayón pá
namáng ang aking mg̃a tao’y nang̃agsisitawad na!

At umuung̃ol na tumung̃o sa kinalalagyán ng̃ billar, na, hindî
na pinakinggán ang mg̃a hing̃îng ipagpaumanhín ni P. Irene na
nagtatangkâng mang̃atwiran sa tulong ng̃ paghaplós ng̃ ilóng.

--¿Ibig pô bá ninyóng umupô, P. Fernandez?--ang tanóng ni P. Sibyla.

--Masamâng manglalarò akó ng̃ _tresillo_--ang sagót ng̃ prayle.

--Kung gayó’y paparituhin si Simoun--ang sabi ng̃ General--¡eh!
Simoun, eh, mister! ¿ibig bagá ninyóng makilahók sa isáng larô?

--¿Anó ang ipasisiyá tungkól sa mg̃a “armas de salón”?--ang tanóng
ng̃ kalihim na sinamantalá ang pagkakáhintô.

Dumung̃aw si Simoun.

--¿Ibig bagá ninyóng maupô sa lagáy ni P. Camorra, ginoong Simoun?--ang
tanóng ni P. Irene--ang itatayâ ninyó’y brillante at hindî tantós.

--Walâng kailang̃an sa akin ang gayón--ang sagót ni Simoun na lumapit
at ipinapagpág ang yeso na nasa kaniyáng kamáy--at kayó ¿anó ang
inyóng itátayâ?

--¿Anó bá ang maitatayâ namin?--ang tugón ni P. Sibyla--Ang General
ay makatátayâ ng̃ maibigang itayâ, ng̃unì’t kamí, mg̃a parì, mg̃a
_sacerdote_......

--¡Bah!--ang putol na pakutyâ ni Simoun--ang ibabayad ninyóng dalawá
ni P. Irene ay mg̃a kaawànggawâ, panalang̃in, kabaitan, ¿anó?

--Batíd ninyóng ang mg̃a kabaitang tagláy ng̃ isá’t isá--ang talád na
walâng halòng birò ni P. Sibyla--ay hindî kagaya ng̃ mg̃a brillante na
maaarìng másalin sa ibá’t ibáng kamáy, ipagbilí na sa isá’t ipagbilí
pa nitó.... yaón ay dalá ng̃ tao, mg̃a bagay na hindî málalayô sa
katawán......

--Kung gayón ay papayag akóng sa salitâ na lamang ninyó akó
bayáran--ang paklíng masayá ni Simoun--Kayó P. Sibyla sa bawà’t limáng
tantós na ibíbigay ninyó sa akin ay sasabihin na lamang ninyó, sa
halimbawà: lilimutin kong limáng araw ang karálitàan, ang kababàang
loob, ang pagkamasunurin.... kayó namán P. Irene: lilimutin ko
ang kalinisang ugalì, ang pagkamahabagin, at ibp. Nakita na ninyó
na napakauntîng bagay, at akó, ang ibibigáy ko’y ang aking mg̃a
brillante.

--¡Nápakatang̃ìng tao itóng si Simoun, kung anó anó ang iniisip!--ang
sabing tumatawa ni P. Irene.

--At _itó_,--ang patuloy ni Simoun na tinangkî sa balikat ang
General--ang ibabayad nitó sa akin sa bawà’t limáng tantós ay
isáng _vale_ na katimbáng ng̃ limáng araw na pagkakábilanggô, sa
isang _solo_ ay limáng buwan, sa isáng _codillo_ ay isáng utos na
pagpapatapon, na walâng nakatalâng pang̃alan, sa isáng _bola_....
ay isáng utos sa guardia sibil na makabaríl sa daán sa taong
parurusahan, samantalang ipinaghahatiran, at ibp.

Ang hamon ay napakatang̃ì. Ang tatlóng lálakadlakád ay nang̃agsilapit.

--Ng̃unì’t ginoong Simoun--ang tanóng ng̃ mataás na kawaní--¿anó
ang máhihitâ ninyó sa pananalo ng̃ kabaitan sa bung̃ang̃à, at mg̃a
buhay ng̃ tao, mg̃a pagpapatapon at mg̃a pagpatáy?

--¡Malakí! Bagót na akó sa kádiding̃íg ng̃ mg̃a usapang tungkol sa
mg̃a kabaitan at nasà kong maipong lahát, ang lahát ng̃ nákakalát
sa mundo, na nakapasok sa isáng supot upang itapon sa dagat kahi’t
na kailang̃aning pamataw ang lahát ng̃ aking brillante.

--¡Sumpóng din iyán!--ang bulalás na tumatawa ni P. Irene--¿at anó
namán ang gágawín ninyó sa mg̃a pagpapatapon at pagpapapatáy?

--Upang linisin ang bayan at pawìin ang lahát ng̃ masasamâng budhî.

--¡Ah! hanggá ng̃ayó’y may galit pá kayó sa inyóng mg̃a tulisán,
gayóng mangyayaring hing̃án sana kayó ng̃ lalòng malakíng tubós ó
kinuha sana ang lahát ng̃ inyóng alahas. ¡Huwag namán kayóng walâng
utang na loob!

Ipinamarali ni Simoun na siya’y hinarang ng̃ mg̃a tulisán, na
pagkatapos siyáng mapigíng na isáng araw, ay pinabayàan siyáng
magpatuloy ng̃ lakad na walâng hining̃îng tubós kundî ang dalawá
niyáng rebolber na Smith at ang dalawáng kahang punglô na kaniyáng
dalá. Idinugtóng pang ipinakukumustá raw sa kaniyá ang Capitan
General.

Dahil doon at sa dahiláng ibinalità ni Simoun na ang mg̃a tulisán ay
maraming _escopeta_, baril at rebolber at sa gayóng mg̃a tao’y hindî
maaarìng makalaban ang nag-íisá kahi’t na may sandata, ay lalagdâ
ng̃ bagong utos ang Capitang General na ukol sa mg̃a “pistolas de
salón” upang maiwasan na ang mg̃a tulisán ay magkaroon ng̃ armás.

--¡Huwag, huwag!--ang tutol ni Simoun--sa ganáng akin, ang mg̃a
tulisán, ay siyáng mg̃a taong lalòng may karang̃alan sa lupaíng itó;
silá ang tang̃ìng kumikita ng̃ ikabubuhay sa mabuting kaparaanan......
¿Inaakalà ba ninyóng kung akó’y nahulog sa mg̃a kamáy...... ninyó
sa halimbawà, ay pakakawalán ba ninyó akó ng̃ hindî kukunin ang
kalahatì man lamang ng̃ aking mg̃a hiyas?

Tututol sana si Dn. Custodio; tunay ng̃âng isáng amerikanong _mulato_
na walâng pinag-aralan ang Simoun na iyon, na sinásamantalá ang
pakikipag-ibigan niyá sa Capitan General upang alimurahin si P. Irene.
Tunay ng̃â kung sa bagay na kung si P. Irene ang nakádakíp sa kaniyá
ay hindî siyá nakawalà ng̃ dahil sa gayóng kaliit na bagay.

--Sa ang kasamaán ay walâ sa pagkakaroon ng̃ tulisán sa mg̃a bundók
at kaparang̃an--ang patuloy ni Simoun--ang kasamâan ay nasa sa mg̃a
tulisáng bayan....

--Na gaya ninyó--ang dugtóng na tumatawa ng̃ kanónigo.

--Oo, gaya ko, gaya natin, tayo’y mang̃agtapát; dito’y walâng indio
na nakadiding̃íg sa atin,--ang dugtóng ng̃ mag-aalahás--ang kasamâan
ay nasa pangyayaring tayong lahát ay hindî mg̃a tulisáng hayág:
kung ito’y mangyari at manirahan na tayo sa gubat, sa araw na iyan,
ay ligtás na ang bayan, sa araw na iyá’y sisibol ang isáng bagong
kalipunán na siyá na sa sarili ang mag-aayos.... at sa gayón ay
matiwasáy nang makapaglalarô ng̃ _tresillo_ ang Capitan General, na
hindî siyá kailang̃ang linlang̃ín ng̃ kalihim....

Nang mg̃a sandalîng iyón ay naghihikáb ang kalihim at nag-iinát na
itinataás sa ulo ang mg̃a kamáy at iniunat sa ilalim ng̃ mesa ang
mg̃a paa niyang nagkakapatong.

Ang lahát ay nagtawanan ng̃ siyá’y mákita. Pinutol ng̃ General ang
pag-uusap at matapos na bitiwan ang barahang kaniyang sinúsuksok ay
nagwikàng:

--¡Siyá, siyá! Siyá na ang birûan at sugalan; gumawâ tayo, pagbutihin
natin ang gawâ, kalahatìng oras pá ang kúlang sa oras ng̃ pagkain.
¿Marami bagáng bagay ang kailang̃ang lutasín?

Lahát ay naking̃íg. Sa araw na iyón pagtatalunan ang ukol sa pagtuturò
ng̃ wikàng kastilà, kayâ’t may iláng araw nang nároroon si P. Sibyla
at si P. Irene. Batíd nang ang una, sa dahiláng siya’y Vice-Rector,
ay laban sa panukalà, at ang pang̃alawá ay kumakatig at kinakatigan
namán ng̃ _condesa_.

--¿Anó, anó?--ang tanóng na naíiníp ng̃ General.

--Hang hunghol ha maha hama he halon--anáng kalihim na tinimpî ang
isáng paghihikáb.

--¡Ipinagbabawal mulâ ng̃ayón!

--Ipagpatawad pô ninyó, aking General,--ang sabi ng̃ mataás na
kawaní--Ipahintulot po sa akin ng̃ inyóng karang̃alan na sabihing
sa alin mang bansâ sa Sangsinukob ay hindî ipinagbabawal ang mg̃a
“armas de salón”.

Ikinibít ng̃ General ang kaniyáng balikat.

--Hindî tayo nakikigaya sa alín mang bansâ sa mundó--ang matigás na
sabi ng̃ General.

Kailán ma’y nagkakatalo ang General at ang mataás na kawaní, at sukat
na ang isáng pahiwatig nitó upang ang una’y magmatigás sa kaniyáng
balak.

Humanap ng̃ ibáng daan ang mataás na kawaní.

--Ang mg̃a “armas de salón” ay sa mg̃a dagá at inahíng manók lamang
nakasásakit--ang wikà--masasabi......

--¿Na tayo’y mg̃a inahíng manók?--ang dugtóng ng̃ General na kinibít
ang balikat--at anó sa akin? Ipinakilala ko náng hindî akó gayón.

--Ng̃unì’t may isáng bagay--ang hiwatig ng̃ kalihim--may apat na
buwan lamang ng̃ayón, nang ipinagbawal ang paggamit ng̃ armas, na
pinatibayan sa mg̃a máng̃ang̃alakal na tagá ibáng bayan, na ang mg̃a
armas de salon ay may pahintulot.

Ikinunót ng̃ general ang noo.

--Datapwâ’y may kagamutan ang bagay na iyan--ani Simoun.

--¿Papaano?

--Walâng kaliwágan. Hálos lahât ng̃ “armas de salon” ay may anim na
milímetro ang lakí ng̃ punglô, tang̃ì lamang kung may ibáng lakí na
ipinagbíbilí. Pahintulutang ipagbilí ang lahát ng̃ mg̃a walâng anim
na milímetro.

Pinuri ng̃ lahát ang náisip ni Simoun, tang̃ì ang mataas na kawaníng
ibinulóng kay P. Fernandez na iyon ay hindî tuwíd, ni hindî pamamahalà.

--Ang gurô sa Tiani,--ang patuloy ng̃ kalihim samantalang binabasa
ang iláng papel--humíhing̃îng bigyán siyá ng̃ lalòng malakíng bahay
upang......

--¿Anó pang malakíng bahay, sa mayroon na siyáng sariling isáng
kamalig?--ang putol ni P. Camorra na nalimutan na ang tresillo at
lumapít sa usapan.

--Sirâ daw ang bubung̃án--ang sagót ng̃ kalihim--at sa dahiláng
bumilí siyá ng̃ mg̃a _mapa_ at _cuadro_, sa sariling gugol, ay hindî
mapabayàang ulani’t arawin......

--Ng̃unì’t walâ akóng pakialam sa mg̃a bagay na iyan--ang bulóng
ng̃ General--sa Namamahalà sa Pang̃asiwàan huming̃î, sa Pang̃ulong
Pulong lalawigan, sa Nuncio.....

--Ang masasabi ko sa inyó--ang sabi ni P. Camorra--ang _maestrillong_
iyan ay isáng _filibusterillo_ na masamâ ang loob; akalain ba ninyóng
ipinagsásabí ng̃ ereheng iyan na ang inilílibíng daw ng̃ mainam na
paglilibíng at ang hindî ay magkaisá din kung mabulók! ¡Balàng araw
ay pagkukukutusán ko iyán, eh!

At inianyông pasuntók ni P. Camorra ang kaniyáng kamáy.

--At sadyâ namán,--ang wikà ni P. Sibyla na warìng walâng kinakausap
kundî si P. Irene--na ang ibig mag-turò ay maaarìng magturò kahì’t
saang dako, sa walâng bahay: si Sócrates ay nagturò sa mg̃a
lansang̃ang bayan, si Platón ay sa mg̃a halamanan ng̃ Akademo at si
Cristo ay sa mg̃a kabundukan at karagatan.

--Marami akong karaing̃an ng̃ _maestrillong_ iyán--ang sabi ng̃
General na nakipagsulyapan kay Simoun--inaakalà kong ang lalòng
mabuti ay alisín siyá.

--¡Alisín!--ang ulit ng̃ kalihim.

Ikinalungkót ng̃ mataás na kawaní ang kapalaran ng̃ sawîng taong
iyón na humíhing̃î ng̃ abuloy at ang nákamit ay ang pagkaalís sa
katungkulan, kayâ’t tinangkâng saklolohan.

--Ang katotohanan ay--ang sabing may pang̃ang̃anib--na ang pag-aaral
ay hindî naáarugâng mabuti.....

--Nagtakdâ na akó ng̃ maraming halagá na ipamímilí ng̃ mg̃a
kailang̃an--ang sabing mataás ng̃ General, na warìng ang ibig turan
ay: ¡Gumawâ na akó ng̃ higít sa nárarapat!

--Ng̃unì’t sa dahiláng walâng bahay na sadyâ ay nang̃asisirà ang
mg̃a kasangkapang biníbilí....

--Hindî magagawâng sabáysabáy na lahát--ang biglâng putol ng̃
General--Hindî mabuti iyang paghing̃î ng̃ mg̃a gurô dito ng̃
mabubuting bahay gayóng ang mg̃a gurô sa España ay namamatáy ng̃
gutom. Kalabisán na iyang ibig pang humigít kay sa mg̃a nasa
Ináng-bayan.

--¡Filibusterismo!....

--¡Una muna sa lahát ang Inang-bayan! ¡una muna ang ating
pagkakastilà!--ang dugtóng ni Ben Zayb na ang matá’y kumíkináng
dahil sa busóg ng̃ pag-ibig sa tinubùang lupà, at námulá ng̃ kauntî
dahil sa nákitang siya’y napag-isá.

--Magmulâ ng̃ayón--ang sabi ng̃ General--ay alisín sa tungkól ang
bawà’t dumaíng.

--Kung ang munakalà ko lamang ay tatanggapín--ang pasumaláng sabi
ni don Custodio, na warìng kinákausap ang sarili.

--¿Ukol sa mg̃a bahay páaralán?

--Magaán, magágawâ at walâng gugol, na gaya ng̃ lahát ng̃ aking
munakalà, anák ng̃ mahabàng pagkamalas sa mg̃a bagaybagay at
pagkakilala sa lupaíng itó. Ang mg̃a bayan ay magkákaroon ng̃ páaralán
na hindî paggugugulan ng̃ pamahalàan.

--Batíd na ang bagay na iyan--ang pakutyâng sabi ng̃ kalihim--ipag-utos
sa mg̃a bayang itayô sa tulong ng̃ kaniláng sariling gugol.

Ang lahát ay nagtawanan.

--Hindî pô, hindî pô--ang sigáw ni Don Custodio na nang̃upinyó at
namulá--ang mg̃a bahay ay nakatayô na at nag-áantay lamang na gamitin.
Mabuti sa katawán, walâng kapintasan at maaliwalas......

Ang mg̃a prayle ay may pang̃ambáng nagting̃inan. ¿Ipalálagay kayâ ni
Don Custodio na gawíng páaralán ang mg̃a simbahan at mg̃a kombento
ó bahay-parì?

--¡Tingnán natin!--anáng General na ikinunót ang noo.

--Nápakadalî, aking General--ang tugón ni Don Custodio na umunat
at ginamit ang malakíng boses na kagamitán niyá sa mg̃a tang̃ìng
pagpupulong--ang mg̃a páaralán ay bukás lamang sa mg̃a araw na
iginágawâ at ang mg̃a sabung̃án ay sa mg̃a araw lamang ng̃ pistá....
Gawíng páaralán ang mg̃a sabung̃án kahì’t sa loob man lamang ng̃
sanglinggóng araw.

--¡Bah, bah, bah!

--¡Pumuslít na rin!

--Ng̃unì’t ¡kung anó anó ang naiisip ninyó Don Custodio!

--¡Isáng kahalákhalák na panukalà!

--¡Ang lahát ay nalulusután nitó!

--Ng̃unì’t mg̃a ginoo--ang sigáw ni D. Custodio ng̃ máding̃íg ang
gayóng mg̃a pabulalás--magpakatinô ng̃â tayo, ¿alín pa ang bahay na
lalòng agpáng kay sa sabung̃án? Malalakí, mabubuti ang pagkakayarì,
at walâ namáng kapararakan sa loob ng̃ sanglinggó. At magíng sa dako
man ng̃ maayos na ugalì tingnán, ang aking panukalà ay matatanggáp;
magiging isáng panglinis at pagsisisi sa lingguhan ng̃ sabung̃án.

--Ng̃unì’t maminsánminsán ay may sabong sa boong sanglinggó--ang
pahiwatig ni P. Camorra--at hindî dapat na yamang ang may pasabong
ay nagbabayad sa Pamahalàan ay......

--¡Oh, siyá...... sa mg̃a araw na iyan ay huwag magpaaral!

--¡Bah, bah!--anáng General--¡ang ganiyáng kakilákilabot na bagay ay
hindî mangyayari samantalang akó ang namamahalà! ¡Hindî magpapaaral
dahil sa nagsasabong! ¡Bah, bah, bah! ¡magbibitíw na muna ako ng̃
tungkól!

At ang General ay lubhâ ng̃â mandíng nasusulukasok.

--Ng̃unì’t aking General, mabuti na ang mawalâ sa iláng araw kay sa
buwanang mawalâ.

--¡Iyan ay laban sa mabuting ugalì!--ang dugtóng ni P. Irene na lalò
pa mandíng bugnót kay sa General.

--Lalòng laban sa mabuting ugalì, ang pagkakaroon ng̃ maiinam na
bahay ang sugalan at ang páaralán ay walâ...... Magpakatinô tayo mg̃a
ginoo at huwag tayong paakay sa mg̃a udyók ng̃ kalooban. Samantalang
sa paggalang sa katauhan ay ibinabawal natin ang pagtataním ng̃
apìan sa mg̃a lupàng ating nasasakop ay binábayàan namán natin ang
paghitít, ang nangyayari’y binabaka natin ang masamâng hilig at
namumulubi tayo......

--Ng̃unì’t unawàin ninyóng iyan ay nagbíbigáy sa pamahalàan ng̃ may
apat na raa’t limáng pûng libong piso na walâng anomang gawâ--ang
tugón ni P. Irene na lalò’t lalò pang kumakampí sa pamahalàan......

--Siyá, siya na, mg̃a ginoo--ang sabi ng̃ General na pinutol ang
pagtatalo--mayroon akóng balak tungkol sa bagay na iyan at iniuukol
ko ang aking pagninilay sa katalinuhang bayan. ¿Mayroon pá bang
bagay na pagpapasiyahán?

Warì’y natatakot na tiningnán ng̃ kalihim si P. Sibyla at si P. Irene.
Ang pinakamalakí’y lálabas na. Ang dalawá’y humandâ.

--Ang kahiling̃an ng̃ mg̃a nag-aaral na humihing̃îng pahintulot
upang magbukás ng̃ isáng Akademia ng̃ wikàng kastilà--ang sagót ng̃
kalihim.

Nápuna sa lahát ng̃ nasa salas ang pagkaguló, at matapos siláng
makapagting̃inan ay nápatitig sa General upang mákilala ang ipapasiya.
May anim na buwan nang ang kahiling̃an ay nag-aantáy doon ng̃ isáng
kapasiyahan at nagíng isáng warì’y _casus belli_ na tulóy ng̃ iláng
lupon. Ang General ay nakatung̃ó na warìng upang huwag mákilala ng̃
ibá ang kaniyáng iniisip.

Bumíbigát ang anyô ng̃ pananahimik at ang gayón ay nahalatâ ng̃
General.

--¿Anó ang pasiyá ninyó?--ang tanóng sa mataás na kawaní.

--¡Anó pá ang ipasisiyá ko, aking General!--ang sagót ng̃ tinanóng
na kinibít ang balikat at ng̃umitî ng̃ ng̃itîng malungkót--¡anó ang
ipasisiyá ko kundî ang kahiling̃an ay karapatdapat at ipinagtátaká
ko ang pagtatagál ng̃ anim na buan upang ang bagay na iyan ay
mapasiyahán!

--Hindî’t may napapagitnâng mg̃a bagaybagay--ang malamíg na tugòn
ni P. Sibyla na ipinikít ng̃ kauntî ang matá.

Mulîng ikinibít ng̃ mataás na kawaní ang kaniyáng balikat na warìng
hindî niyá batíd kung anó ang mg̃a bagaybagay na iyon.

--Bukód sa walâ sa panahón ang ninanasà,--ang patuloy ng̃ dominiko--bukod
sa tagláy niyáng laban sa aming kapangyarihan....

Hindî nakapagpatuloy si P. Sibyla at tuming̃ín kay Simoun.

--Ang kahiling̃an ay may anyông dapat paghinalàan--ang dugtóng nitóng
hulí na nakipagting̃inan sa dominiko.

Itó’y makálawáng pumikít. Nang mákita ni P. Irene ang gayón ay
nahalatâ na niyang ang kaniyáng usap ay talo na halos, sapagkâ’t
kalaban si Simoun.

--Isáng payapàng pagtakwíl, isáng pagbabang̃ong ang gamit ay papel
sellado--ang dugtóng ni P. Sibyla.

--¿Pagbabang̃on, pagtakwíl?--ang tanóng ng̃ mataás na kawaní, na
nápating̃ín sa madlâ na warìng walâng maantiluhan.

--Ang nang̃ung̃ulo ay mg̃a binatàng kilalá sa pagkamakabago at
napakalalò, kundî pang̃ang̃anlán ng̃ ibá pang tawag;--ang dugtóng ng̃
kalihim sa dominiko--ang isá sa kanilá’y nagng̃ang̃alang Isagani,
ulong hindî matinô...... pamangkín ng̃ isáng klérigo......

--Isá sa mg̃a tinúturuàn ko--ang sagót ni P. Fernández--at akó’y
nasisiyaháng loob sa kaniyá.

--¡Puñales, kasiyahán din namán iyán!--ang bulalás ni P. Camorra,--kamuntî
na kamíng magpanuntukan sa bapor: sapagkâ’t nápakawalâng galang,
¡itinulak ko siyá at itinulak namán akó!

--Mayroon pang isáng nagng̃ang̃alang Makaragui ó Makarai......

--Makaraig,--ang sagót ni P. Irene na nakihalò sa usapan,--isáng
binatàng nápakagandáng ugalì at nakalúlugód.

At ibinulong sa General.

--Iyan ang sinabi ko sa inyó, mayaman...... iniluluhog ng̃ _condesa_
na inyóng tingnán.

--¡Ah!

--Isáng nag-aaral sa panggagamót na nagng̃ang̃alang Basilio.

--Sa Basiliong iyan ay walâ akóng masasabi--ang tugón ni P. Irene
na itinaás at ibinuká ang mg̃a kamáy na warìng mag _dodominus
vobiscum_;--sa ganáng akin iyan ay tubig na hindî kumikilos. Kailán
ma’y hindî ko naunawà ang ninanasà ni ang iniisip. ¡Sayang at hindî
natin kaharáp ng̃ayón si P. Salvi upang magpakilala sa atin ng̃
pinagmulán ng̃ binatàng iyan! Náaalala kong aking náding̃íg na
sinasabing niyong kaniyáng kabatàan ay may ipinakialám sa kaniyá
ang guardia sibil.... ang kaniyáng amá’y nápatay sa isáng guló na
hindî ko na maalaala....

Si Simoun ay napang̃itîng malumanay, walâng kalatís, ipinatanáw
lamang ang kaniyáng ng̃iping mapuputî’t mabuti ang pagkakahanay....

--¡Ahá, ahá!--anáng General na tumang̃ô tang̃ô--¿gayón palá? ¡Italâ
ninyó ang pang̃alang iyán!

--Ng̃unì, aking General,--ang sabi ng̃ mataás na kawaní ng̃ makitang
masamâ ang tung̃o ng̃ salitâan--hanggáng sa ng̃ayón ay walâ pang
nababatíd na bagay na laban sa mg̃a binatàng iyán; ang kaniláng
kahiling̃an ay matuwid at walâ tayong karapatáng huwág dinggín dahil
sa panunuláy lamang sa mg̃a hakàhakà. Sa akalà ko ay nárarapat
na sang-ayunan ng̃ Pamahalàan ang kahiling̃an at sa gayón ay
magpapamalas ng̃ kaniyáng pagkakátiwalà sa bayan at ng̃ katibayan
ng̃ kaniyáng pagkakatatag; at siya’y may kalayàang bawìing mulî ang
pahintulot kung mákitang dahil sa kaniyáng mabuting kalooban ay
nagpapakalabis. Mg̃a sanhî at paraán sa pagbawì ay hindî mawawalán,
mababantayán natin silá.... ¿Anó’t pasasamâín ang loób ng̃ iláng
binatà, na mangyayaring magdamdám pagkatapos, gayóng ang kaniláng
hiníhilíng ay nálalagdâ sa mg̃a utos ng̃ harì?

Si P. Irene, si don Custodio at si P. Fernández ay nagpamalas ng̃
kaniláng pagsang-ayon sa pamagitan ng̃ tang̃ô ng̃ ulo.

--Ng̃unì’t ang mg̃a indio ay hindî nárarapat mátuto ng̃ wikàng
kastilà ¿batíd bagá ninyó?--ang sigaw ni P. Camorra--hindî dapat
mátuto, sapagkâ’t pagkatapos ay nakikipang̃atuwiranan sa atin, at
ang mg̃a indio ay hindî dapat mang̃atuwiran kundî sumunód lamang at
magbayad.... hindî dapat manghimasok sa pagsurì ng̃ sinasabi ng̃
mg̃a kautusán at ng̃ mg̃a aklát ¡napakamatatalas at mg̃a mapag-usáp!
Pagkaalám ng̃ wikàng kastilà ay nagiging kalaban ng̃ Dios at ng̃
España.... basahin ninyó ang kabuhayang “Tandâng Basio Makunat” at
kung hindî gayón; ¡iyán ang aklát! ¡May mg̃a katotohanang ganganitó!

At ipinakita ang mabibilog niyáng kamáy na pasuntók.

Hinaplós ni P. Sibyla ang kaniyáng anit na bilang tandâ ng̃ pagkainíp.

--¡Isáng salitâ!--aniyá na umanyô ng̃ anyông lalòng mapayapà sa
gitnâ ng̃ kaniyáng pagng̃ing̃itng̃ít--hindî ang pagtuturò lamang
ng̃ wikàng kastilà ang pinag-uusapan dito, dito’y may isáng piping
pagtutunggalî ng̃ mg̃a nag-aaral at ng̃ mg̃a parì sa Unibersidad ng̃
Sto. Tomás; kung masusunód ng̃ mg̃a nag-aaral ang kaniláng hang̃ád
ay manghihinà ang pananalig sa amin, sasabihing kamí’y dinaíg at
mang̃agmamataás, at walâ na ang paniniwalà, walâ na ang lahát!
Pagkaguhô ng̃ unang sagkâ ¿sino pá ang makahahadláng sa kabatàang
iyan? Sa aming paglagpák ay walâ kamíng gágawín kun dî ang ipakilala
namán ang paglagpák ninyó! Matapos kamí ang pamahalàan namán.

--¡Iyan ang hindî mangyayari, _puñales_!--ang sigáw ni P. Camorra--¡tingnan
muna natin kung sino ang may malakás na pangsuntók!

Sa gayón ay nagsalitâ si P. Fernández, na sa boong pagtatalo ay
nanirá lamang sa kang̃ing̃itî. Lahát ay nakimatyág sapagkâ’t kilaláng
siya’y may mabuting ulo.

--Huwag sumamâ ang loób ninyó sa akin, P. Sibyla, kung hindî ninyó akó
káisá sa paghuhulòng ukol sa bagay na itó, ng̃unì’t nápakatang̃ìng
kapalaran ang sa akin, na kailán man halos, ay kasalung̃át akó ng̃
aking mg̃a kapatíd. Ang sabi ko ng̃â’y hindî tayo dapat mabaklá.
Ang pagtuturò ng̃ wikàng kastilà ay mangyayaring pahintulutan ng̃
walâng anománg kapang̃aniban, at upang huwag lumabás na isáng pagdaíg
sa Unibersidad, ay nárarapat na tayong mg̃a dominiko ay magpáuná
sa pagkagalák ng̃ dahil sa bagay na iyan; iyan ang _política_.
¿Bakit tayo makikipaglabanán tuwî na sa bayan, sa tayo ay kakauntî
at silá ay marami, sa kailang̃an natin silá at tayo’y hindî nilá
kailang̃an?--¡Hintáy muna kayó, P. Camorra, hintáy muna kayó!--Payagan
na nating ng̃ayón ay mahinà ang bayan at walâng maraming nálalaman,
ako mán ay gayón din ang akalà ko, ng̃unì’t bukas ay hindî na
gayón, ni sa makalawá. Bukas makalawá ay silá ang magiging malakás,
mababatíd ang kaniláng mg̃a kailang̃an at hindî natin mapipigil,
gaya rin namán ng̃ hindî mangyayaring mapigil, na, pagdatíng ng̃
batà sa iláng gulang ay makaalám ng̃ maraming bagay... Ang sinasabi
ko ng̃â ay ¿bakit hindî natin samantalahín ang kalagayang itó sa
kamangmang̃án upang magpalít ng̃ paraan sa pamamalakad at itatág
sa matibay na batayán, na hindî mapapawì, sa batayáng katwiran, sa
halimbawà, at huwag sa batayáng kamangmang̃án? Sapagkâ’t walâ nang
kagaya ng̃ magíng makatwiran, gaya ng̃ sinabi ko sa tuwi na sa aking
mg̃a kapatid, ng̃unì’t ayaw akóng dinggín. Ang indio, gaya rin ng̃
alín mang bayang batà pá ay mapag-usig ng̃ katwiran; humíhing̃î ng̃
parusa kung nagkasala, at námumuhî pag hindî kinamít ang gayón.
¿Marapat ang hinihing̃î? Ipagkaloob, ibigáy natin sa kanilá ang
lahát ng̃ páaraláng kailang̃an, mapapagod din silá: ang kabatàan ay
bulagbol na talagá, ang nag-uudyók lamang sa kanilá sa pag-uusig ay
ang ating pagsalung̃át. Ang ating panilòng karang̃alan ay lumà na,
P. Sibyla: gumawâ tayo ng̃ ibá, ang panilòng pagkilala ng̃ utang na
loób, sa halimbawà. Huwag tayong magsamangmáng, gayahan natin ang
mg̃a hesuita......

--¡Oh, oh, P. Fernández!

Hindîng hindî: matitiis na lahát ni P. Sibyla, liban na lamang sa
pagayahan sa kaniyá ang mg̃a hesuita. Namumutlâ’t nang̃ing̃iníg na
nagbubusá ng̃ mg̃a matalas na wikà.

--Magpransiskano na muna.... ¡Kahit na anó, huwag lamang hesuita!--ang
sabing walâng patumanggâ.

--¡Oh, oh!

--¡Eh, eh! Padre P.....!!

Ang sumunód ay isáng pagtatalong panabáy ng̃ lahát, na nalimot na ang
General; nagsasalitâng sabáysabáy, nagsisigáwan, hindî mang̃agkalinaw,
nang̃agtatalo; si Ben Zayb ay kaharáp ni P. Camorra at nag-uumang̃án
ng̃ suntók, binábanggit ng̃ isá ang mg̃a gansâ at ang isá’y ang
mg̃a manghihitít ng̃ tintá, tinutukoy ni P. Sibyla ang kapítulo at
si P. Fernández namán ay ang sa _Summa_ ni Sto. Tomás, at ibp.,
hangáng sa pumasok ang kura sa Los Baños at sinabing nakahandâ na
ang pananghalìan.

Tumindíg ang Capitan General at sa gayó’y naputol ang pagtatalo.

--¡Siya, mg̃a ginoo!--ang sabi--ng̃ayó’y marami tayong nagawâ, gayóng
tayo’y nasa kapanahunan ng̃ pagpapahing̃á! May nagsabing ang mg̃a
maseselang na bagay ay dapat pag-usapan sa pagtatapós ng̃ pagkáin.
Akó’y lubós na sang-ayon sa sabing iyón.

--Bakâ masirà ang tiyán natin--ang sabi ng̃ kalihim, na ang tinutukoy
ay ang init ng̃ salitàan.

--Kung gayón ay ipagpabukas na natin.

Nagtindigang lahát.

--Aking General--ang sabing marahan ng̃ mataás na kawaní--ang anák
na babai ni kabisang Tales ay nagbalík na mulî’t hinihing̃î ang
paglayà ng̃ kaniyáng nunòng may sakít na hinuling bilang kapalít
ng̃ amá......

Tiningnán siyáng masamâ ang loób ng̃ General, na hinaplós ang malapad
na noó.

--Putris yatàng ¡hindî na babayàang ang tao’y makapananghalìng
mapayapà!

--Ikatlóng araw na ng̃ kaniyáng pagparito; isáng kaawàawàng dalaga...

--¡Ah, demonio!--ang bulalás ni P. Camorra--sinasabi ko na ng̃âng
mayroón akóng bagay na sasabihin sa General; kung kayâ ng̃â akó
naparito ay...... upang katigan ang kahiling̃an ng̃ binibining iyán!

Kinamot ng̃ General ang kaniyáng taing̃a.

--¡Siyá!--ang sabi--padalhán ng̃ sulat ng̃ kalihim ang teniente ng̃
guardia sibil upang pakawalán. ¡Hindî masasabing hindî akó maawâín
at mahabagin!

At tuming̃ín kay Ben Zayb. Ikinisáp ng̃ mamamahayag ang kaniyáng
matá.




XII

PLÁCIDO PENITENTE


Masamâ ang loób at halos ang mg̃a matá’y lumuluhà ng̃ lumalakad
sa Escolta si Plácido Penitente upang tumung̃o sa Universidad ng̃
Sto. Tomás.

May mg̃a iláng linggó lamang na kararatíng na galing sa kaniyáng
bayan at makálawá nang sumulat sa kaniyáng iná na ang iniuukilkil
ay ang kaniyáng nasàng iwan ang pag-aaral upang umuwî at maghanap
buhay. Sinagót siyá ng̃ kaniyáng iná na magtiístiís, makuha man
lamang ang pagka _bachiller en artes_, sapagkâ’t sayang namáng iwan
ang pag-aaral, matapos ang apat na taóng paggugugol at paghihirap
ng̃ isá’t isá sa kanilá.

¿Saán buhat ang pag-ayáw ni Penitente sa pag-aaral, gayóng siya’y
isá sa mg̃a masumigasig at bantóg sa paaraláng pinamamahalàan ni
P. Valerio sa Tanawan? Doon ay nábibilang si Penitente na isá sa mg̃a
lalòng mabuti sa latin at matalas sa pakikipagkatwiranan, na marunong
gumusót at maghanay ng̃ mg̃a paguusap na lalòng magàan at walâng
kahirapan; siyá ang inaarìng lalòng pinakamatalas ng̃ kaniyáng mg̃a
kababayan, at dahil sa kabantugang iyon, ay ibinibilang na siyáng
pilibustero ng̃ kaniyáng kura, katunayang lubós na hindî siyá hang̃ál
ni táong walâng namumuwang̃an. Hindî máwatasan ng̃ kanyáng mg̃a
kasama ang gayóng nasàng pag-uwî at iwan ang pag-aaral; walâ namáng
nililigawan, hindî mánunugal, bahagyâ ng̃ marunong ng̃ hungkìan at
kapang̃ahasan na sa kaniya ang pakikilarô ng̃ isáng _rebesino_; hindî
naniniwalà sa payo ng̃ mg̃a prayle, kinukutyâ ang _tandáng Basio_,
may salapîng higít sa kailang̃an, may mahuhusay na damít; ng̃unì’t
gayón man, ay masamâ ang loób kung pumasok at kinasusuklamán ang
mg̃a aklát.

Sa tuláy ng̃ España, na ang tang̃ìng bagay na tagláy na ukol sa
España ay ang pang̃alan lamang, sapagkâ’t sampû ng̃ kaniyáng mg̃a
bakal ay galing sa ibáng lupaín, ay nákatagpô ng̃ mahabàng hanay ng̃
mg̃a binatàng tung̃o sa loób ng̃ Maynilà upang pumasok sa kaníkaniláng
páaraláng pinápasukan. Ang ilán ay suót tagá Europa, matutulin ang
lakad, na dalá ang mg̃a aklát at kuaderno, may iniisip, inaalaala
ang kaniláng mg̃a lisyón at mg̃a sinulat na iháharáp; ang mg̃a itó’y
tagá Ateneo. Ang mg̃a tagá Letrán ay nápupuná sapagkâ’t lahát halos
ay suot pilipino, silá ang lalòng makapál at walâng maraming aklát.
Ang bihis ng̃ mg̃a tagá Universidad ay lalòng maayos at makisig,
mararahan ang lakad at madalás pang tungkód ang dalá at hindî
aklát. Ang kabatàang nag-aaral sa Pilipinas ay hindî mapangguló at
mapag-ing̃áy; nang̃aglálakád na warì’y may iniisip; ang sino mang
makakita sa kanilá ay magsasabing sa haráp ng̃ kaniláng mg̃a matá
ay walâng anó mang pag-asang nátatanáw, ni magandáng kinábukasan.
Kahi’t na sa mg̃a ilan iláng dako’y nakapagpapasayá sa hanay ang
matalagháy at makulay na anyô ng̃ mg̃a nag-aaral na babai sa Escuela
Municipal, na may mg̃a sintás sa balikat at bitbít ang kaniláng mg̃a
pinag-aaralang aklát at kasunód ang kaniláng mg̃a alilà, ay bahagyâ
nang máding̃ig ang isáng tawa, bahagyâ nang máding̃ig ang isáng
aglahì; walâng mg̃a awitan; walâng masasayáng parunggít; kung bagá
man ay mabibigát na birò, awayán ng̃ maliliit. Ang mg̃a malalakí ay
karaniwan nang walâng kibô at maayos ang kagayakan na gaya ng̃ mg̃a
nag-aaral na alemán.

Si Plácido ay naglálakád sa liwasan ni Magallanes upang pumasok sa
butas--dating pintô--ng̃ Sto. Domingo nang biglâng tumanggáp ng̃
isáng tampál sa balikat na siyáng nakapagpaling̃ón sa kaniyáng biglâ,
na masamâ ang ulo.

--¡Hoy, Penitente, hoy, Penitente!

Ang tumampál palá ay ang kasama niyáng si Juanito Pelaez, ang
mapaglang̃ís at minámahal ng̃ mg̃a gurô, walâng kapara sa kasamâán
at kalikután, may ting̃íng mapanuksó at ng̃itîng mapagbirô. Anák
ng̃ isáng mestisong kastilà, mayamang máng̃ang̃alakál ng̃ isá sa
mg̃a arrabal, na umaasa sa katalinuhan ng̃ binatà; dahil sa kaniyáng
pagkamakulabíd ay hindî náhuhulí sa ibá, may ugalìng mapagbirô ng̃
masamâ sa lahát at pagkatapos ay magkakanlóng sa likurán ng̃ mg̃a
kasama at may katang̃ìtang̃ì siyáng kakubàan na lumálakí kailan ma’t
may panunuksóng ginagawâ at nagtátawá.

--¿Nakapag-alíw ka bang mabuti, Penitente?--ang tanóng na kasabáy
ang mg̃a malakás na pagtampál sa balikat.

--Ganoon, ganoon--ang sagót na may kamuhîán ni Plácido--¿at ikáw?

--¡Mabuting mabuti! Sukat ba namáng anyayahan akó ng̃ kura sa Tiani,
na sa kaniyáng bayan akó magpahing̃á; naparoón akó........ kaibigan!
¿Kilalá mo ba si P. Camorra? Siyá’y isáng kurang mapagpaumanhín,
mabuting kaibigan, matapát, lubhâng mapagtapát, kagaya ni P. Paco....
At sa dahiláng maraming dalagang magagandá doón, ay nanapatan kamíng
dalawa, ang pigil niyá’y gitarra at kumakantá ng̃ mg̃a peteneras
at akó namá’y biolin.... Masasabi ko sa iyó, kaibigan, na gayón na
lamang ang sayá namin; walâng bahay na hindî namin inakyát.

Bumulóng sa taing̃a ni Plácido ng̃ iláng salitâ at pagkatapos ay
nagtawá. At sa dahiláng nagpakita ng̃ pagkakámanghâ si Plácido, ay
idinagdág pang:

--¡Maisusumpâ ko sa iyó! At walâng hindî pangyayari, sapagkâ’t sa
pamag-itan ng̃ isáng utos ng̃ pamahalàan ay maaarìng pawìin ang amá,
asawa ó kapatíd at tapús ang salitàan! Gayón man ay nakátagpô kamí
ng̃ isáng ung̃ás, katipán mandín ni Basilio sa akalà ko. Nápakaulól
niyóng si Basilio! Magkaroón ba namán ng̃ niligawang hindî marunong
ng̃ wikàng kastilà, walâng yaman at nagíng alilà pa! Masung̃it na
masung̃ít ng̃unì’t magandá. Isáng gabí’y hinambalos ni P. Camorra
ang dalawáng nanapatan sa kaniyá at salamat na lamang at hindî
nang̃ápatáy. Ng̃unì’t gayón man ay masung̃ít pá rin ang babai.
Datapwâ’y susukò rin siyá na gaya ng̃ ibá.

Si Juanito Pelaez ay malakás na humáhalakhák na warì’y ikinaliligaya
niyáng lubós ang gayón. Minasdán siyáng masamâ ang loób ni Plácido.

--Hintáy ka palá ¿anó bá ang iniulat kahapon ng̃ katedrátiko?--ang
tanóng na inibá ang sálitàan.

--Kahapon ay walâng pasok.

--¡Oho! At kamakalawá?

--¡Tao ka, Huebes, e!

--Siyá ng̃â palá ¡napakahayóp akó! ¿Alám mo Plácido na nagíging
hayop akó? At noong Miérkoles?

--¿Noong Miérkoles? Hintáy ka.... niyóng Miérkoles ay umambón.

--¡Mainam! at noong Martés?

--Noong Martés ay pistá ng̃ katedrátiko at hinandugán namin siyá ng̃
isáng orkesta, kumpól ng̃ mg̃a bulaklák at ilán pang handóg....

--¡Ah, putris!--ang bulalás ni Juanito--nakalimutan ko ng̃â palá,
¡napakahayop akó! At ¿itinanóng bá akó?

Kinibít ni Penitente ang kaniyáng balikat.

--Ayawán ko, ng̃unì’t ibinigáy sa kaniyá ang tálàan ng̃ mg̃a may
gawâ ng̃ pista.

--¡Putris!.... at noong Lunes ¿anó ang nangyari?

--Sa dahiláng siyáng unáng araw ng̃ pasukán ay binasa ang tálàan ng̃
mg̃a pang̃alan at itinakdâ ang lisyon: ang ukol sa mg̃a salamín.
Tingnán mo; mulâ rito hanggáng doon, isasaulo, walâng labis walâng
kulang.... tátalunán ang kaputol na ìtó at itó ang isúsunód.

At itinuturò ng̃ dalirì sa písika ni Ramos ang mg̃a dakong
pag-aaralan, ng̃ bigláng sumalipadpad sa hang̃in ang aklát dahil sa
isáng tampál na papaitaas na ibinigáy ni Juanito.

--Siyá bayàan mo ng̃â ang lisyón, mag _ipít na araw_ na tayo.

Tinatawag na _ipít na araw_ ng̃ mg̃a nag-aaral sa Maynilà, ang araw
na napapagitnâ sa dalawáng kapistahan, na inaalís at pinapawì sa
kaibigáng sarili ng̃ mg̃a nag-aaral.

--¿Alám mo bang nápakahayop mo ng̃â?--ang tugóng pagalít ni Plácido
samantalang pinupulot ang kaniyáng aklát at mg̃a papel.

--Halinang mag _ipít na araw_--ang ulit ni Juanito.

Ayaw si Plácido: hindî dahil sa pagkukulang ng̃ dalawá’y hindî
itútulóy ang klase ng̃ mahigít sa isáng daa’t limang pû. Naaalaala ang
mg̃a paghihirap at pag-iimpók ng̃ kaniyáng iná na siyáng nagbibigáy
ng̃ ginugugol niyá sa Maynilà at siyáng nagsasalát.

Nang mg̃a sumandalîng iyón ay pumapasok silá sa butas ng̃ Sto. Domingo.

--Maalala ko palá--ang bulalás ni Juanito ng̃ mákita ang liwasan sa
haráp ng̃ bahay-aduana--¿alám mo bang akó ang nátungkuláng mang̃ilak
ng̃ ambágan?

--¿Anóng ambagan?

--Ang sa monumento.

--¿Anóng monumento?

--¡Alín pá! ang sa kay P. Baltazar ¿hindî mo ba nálalaman?

--¿At sino ba ang P. Baltazar na iyán?

--¡Abá! ¡isáng dominiko! Kayâ’t lumapit ang mg̃a parì sa mg̃a
nag-aaral. ¡Sulong na, magbigáy ka na ng̃ tatló ó apat na piso upang
mákitang tayo’y hindî maramot! Upang huwag masabing sa pagtatayô ng̃
isáng estátua ay ang alapót nilá ang dinukot. ¡Sulong na Placidete!
hindî mawawalâng kabuluhán ang salapî mo!

At sinabayán ang salitâng itó ng̃ isáng makahulugáng kindát.

Naalaala ni Plácido iyong isáng nag-aaral na nakalalampás sa pagsusurì
dahil sa paghahandóg ng̃ kanario, kayâ’t nagbigáy ng̃ tatlóng piso.

--Tingnán mo, isusulat kong maliwanag ang iyong pang̃alan upang
mábasa ng̃ propesor, ¿nákikita mo bá? Plácido Penitente, tatlóng
piso. ¡Ah! ¡tingnán mo! Sa loób ng̃ ikalabíng limang araw ay pistá
ng̃ propesor sa _Historia Natural_.... Alám mong napakamasayá, na
hindî naglalagáy ng̃ pagkukulang at hindî tumátanóng ng̃ lisyón.
¡Kaibigan, dapat tayong gumantí ng̃ utang na loób!

--¡Siyá ng̃â!

--¿Anó, dapat ba nating handugán ng̃ isáng pistá? Ang orkesta ay
dapat na magíng kaparis ng̃ dinalá ninyó sa katedrátiko sa Písika.

--¡Siyá ng̃â!

--¿Anó sa akalà mo kung gawín nating tigalawang piso ang ambagan?
Sulong Placidíng, magpáuna ka sa pagbibigay, sa gayón ay máuuna ka
sa talàan.

At sa dahiláng ibinigáy ng̃ walâng gatól ni Plácido ang hiníhing̃îng
dalawáng piso, ay idinagdág ang:

--Hoy, apat na ang ibigáy mo, at sakâ ko na isasaulì sa iyó ang
dalawá; upáng magíng pain lamang.

--Kung isasaulì mo rín ¿anó’t ibíbigay ko pá sa iyo? Sukat nang
ilagáy mong apat.

--¡Ah, siyá ng̃â palá! nápakahayop akó! ¿alám mong nagiging hayop
akó ng̃ayón? Ng̃unì’t ibigáy mo na rin sa akin upang ipakita ko
sa ibá.

Upang huwag pabulaanan ni Plácido ang kura na naglagáy sa kaniyá
ng̃ pang̃alan, ay ibinigáy ang hiníhing̃î sa kaniyá.

Dumatíng silá sa Universidad.

Sa papasukan at sa hinabàhabà ng̃ banketa na nakalatag sa palibid ng̃
Unibersidad ay nang̃aghihintùan ang mg̃a nag-aaral na nag-aantáy ng̃
pagpanaog ng̃ mg̃a propesor. Ang mg̃a nag-aaral ng̃ taóng paghahandâ
upáng mag-aral ng̃ _Derecho_, ikalimáng taón ng̃ _segunda enseñanza_,
at ng̃ paghahandâ upáng mag-aral ng̃ _Medicina_ ay nagkakahalobilo:
ang mg̃a hulíng tinuran ay madalîng mákilala dahil sa kaniláng
kagayakan at sa kaniláng kiyás na hindî nákikita sa ibá: ang marami
sa kanilá ay galing sa Ateneo Municipal at kapiling nilá ang makatàng
si Isagani na ipinakíkilala sa isáng kasama ang pang̃ang̃aninag
ng̃ liwanag. Sa isáng pulutóng ay nagtatalotalo, nagkakatwiranan,
bumabanggit ng̃ sinabi ng̃ propesor, ng̃ mg̃a nátatalâ sa aklát, ng̃
mg̃a _principios escolásticos_; sa ibáng pulutóng ay nagkukumpayan
ng̃ mg̃a aklát, sa pamagitan ng̃ mg̃a tungkód ay iginuguhit sa lupà
ang ibig ipakilala; sa dako pa roon ang nang̃alílibang namán sa
panonood sa mg̃a mapanatang tumutung̃o sa kalapít na simbahan, at
kung anó anó ang ibinubuhay dahil sa namamálas.

Isáng matandâng babai na akay ng̃ isáng dalaga ay papiláypiláy na
nagdádasal; nakatung̃óng lumalákad ang binibini, natatakót-takót,
nahihiyâng dumaan sa haráp ng̃ gayóng karaming tumíting̃ín; itinátaás
ng̃ matandâ ang kaniyáng saya na kulay kapé ng̃ mg̃a kakapatid ni
Sta. Rita, upang ipakita ang matatabâng paa at mg̃a medias na putî;
kinagagalitan ang kaniyáng kasama at tinitingnán ng̃ masamâng ting̃ín
ang mg̃a nanonood.

--¡Mg̃a _saragate_!--ang pang̃itng̃ít na bulóng--¡huwag mo siláng
tingnán, itung̃ó mo ang iyong ulo!

Ang lahát ay nápupuná, ang lahát ay nagiging sanhî ng̃ biruán at
buhaybuhay.

Minsan ay isáng mainam na _victoria_ na hihintô sa piling ng̃ pintùan
upang iwan doon ang isáng mag-aanak na mapanata; dadalaw sa Birhen
del Rosario sa kaniyáng pinilìng araw: ang mg̃a matá ng̃ nanonood ay
handâng lahát upang tanawín ang anyô at lakí ng̃ paa ng̃ mg̃a binibini
sa pag-ibís sa sasakyán: minsán ay isáng nag-aaral na lumálabás sa
pintúan na tagláy pá sa mukhâ ang pagkakapanalang̃in: dumaan sa
simbahan upang idalang̃in sa Birhen na mangyaring maliwanagan niyá
ang lisyón, upang tingnán kung nároroón ang kaniyáng nilalang̃it,
makipagsulyapan at tumung̃o sa páaralán na tagláy sa alaala ang mg̃a
matáng magiliw na iyon.

Ng̃unì’t námatyág sa mg̃a pulutóng ang galawan, isáng warìng
pagaantabáy, at si Isagani ay nápatigil at namutlâ. Isáng sasakyán
ang humintô sa pintùan: ang magkaparis na kabayong putî ay
kilaláng-kilalá. Yaon ang sasakyán ni Paulita Gómez na nakalundág na
agád sa lupà, na mabilís na warì’y ibon, na hindî binigyáng panahóng
mákita ng̃ mg̃a nanónoód ang kaniyáng paa. Sa isáng mainam na kilos
at isáng haplós ng̃ kamáy ay naayos ang mg̃a tupî ng̃ kaniyáng saya,
at sa isáng matuling sulyáp na warì’y hindî kinukusà ay nákita si
Isagani, bumatì’t ng̃umitî. Bumabâ namán si aling Victorina, tuming̃ín
ng̃ paimbabáw sa kanyáng salamin, nákita si Juanito Pelaez, ng̃umitî
at binatì itó ng̃ magiliw.

Si Isagani ay sumagót ng̃ batìng takót, na namumulá dahil sa lugód;
si Juanito ay nagpakayukôyukô, nag-alís ng̃ sombrero at ikinilos
ang mukhâ na kagaya ng̃ bantóg na kómiko at karikato Panza kung
tumatanggáp ng̃ pagakpakan.

--_¡Mecachis!_ ¡Kay gandáng dalaga!--ang bulalás ng̃ isá, na humandâ
sa pagyao--sabihin ninyó sa katedrátiko na akó’y malubhâ.

At si Tadeo, itó ang kaniyáng pang̃alan, ay pumasok sa simbahan
upang sundán ang dalaga.

Si Tadeo ay pumaparoon araw araw sa Unibersidad upang itanóng kung
may pasok at tuwî na’y nagtátaká kung bakit may pasok: mayroon siyáng
hinalàng may isáng _cuacha_ na panáy at walâng katapusán at ináantáy
niyáng dumatíng sa bawà’t sandalî. At bawà’t umaga, matapos na hindî
mangyari ang mungkahì niyáng magliwalíw, ay áalís na nagdádahiláng
may malakíng kagipitan, ó gágawin, ó sakít, sa sandalî pa namáng ang
kaniyáng mg̃a kasama ay papasok sa klase. Ng̃unì’t sa dî mabatíd na
kaparaanan ay nakalálampás si Tadeo sa mg̃a pagsusurì, ginigiliw ng̃
kaniyáng mg̃a propesor at náhaharáp sa isáng magandáng kinábukasan.

Samantala namán ay nagsísimulâ ang mg̃a kilusán at gumágaláw ang
mg̃a pulúpulutóng; pumanaog na sa klase ang propesor sa Písika at
Kímika.

Ang mg̃a nag-aaral, na warìng nawalán ng̃ pag-asa, ay pumasok sa loób
ng̃ páaralán na nang̃akabitíw ng̃ iláng bulalás sa dî kasiyahang
loób. Si Plácido Penitente ay nakisunód sa karamihan.

--¡Penitente, Penitente!--ang tawag sa kaniyáng palihím ng̃
isá--lumagdâ ka rito!

--At ¿anó iyán?

--Huwag mo nang tanung̃ín, lumagdâ ka!

Warìng náramdamán ni Plácido na may pumipirol sa kaniyáng taing̃a;
nasa sa alaala niyá ang kabuhayan ng̃ isáng kabisa sa kaniyáng
bayan, na dahil sa pagkakálagdâ sa isáng kasulatang hindî batíd ang
lamán, ay nábilanggông maláon at kauntî pang nápatapon. Upang huwág
niyáng malimot ang pangyayaring iyón ay pinirol siyá ng̃ malakás sa
taing̃a ng̃ isá niyáng amaín. At kailán mang nakakading̃íg siyá ng̃
salitàang ukol sa paglagdâ ay warìng náraramdamán niyá sa kaniyáng
taing̃a ang sakít na tinanggáp.

--Patawarin mo akó, kasama, ng̃unì’t hindî akó lumálagdâ sa anó man,
kailan pa ma’t hindî ko pa nauunawà.

--¡Napakahang̃ál mo! nakalagdâ na rito ang dalawáng _carabineros
celestiales_ ¿anó pa ang ikatatakot mo?

Ang pang̃alang _carabineros celestiales_ ay nakapagbíbigay tiwalà.
Yaón ay isáng banal na pulutóng na itinatag upang tumulong sa Dios
sa pakikibaka sa dilàng kasamâan, upang pigilin ang pagpasok ng̃
_contrabando herético_ sa talipapâ ng̃ bagong Siyon.

Lalagdâ na sana si Plácido upang matapos na lamang ang usap sapagkâ’t
nagmamadalî; ang kaniyáng mg̃a kasama ay nagdadasal na ng̃ _O Thoma_,
ng̃unì’t náramdamán niyá mandíng pinipigilan ng̃ kaniyáng amaín ang
kaniyáng taing̃a, kayâ’t nagsabing:

--¡Makatapos na ang klase! ibig ko munang mábasa.

--Napakahabà, ¿alám mo bá? ang bagay ay upang gumawâ ng̃ isáng
kahiling̃ang laban, sa tuwid na sabi, isáng tutol. ¿Alám mo bá?
Si Makaraig at ilán pang kasama ay humihing̃îng magbukás ng̃ isáng
akademia ng̃ wikàng kastilà, bagay na isáng malaking kaululán......

--¡Siyá, siyá! kasama, mamayâ na sapagkâ’t nang̃agsisimulâ na--ang
sabi ni Plácido na nagpupumiglás.

--¡Ng̃unì’t, hindî namán bumabasa ng̃ talàan ang inyong propesor!

--Oo, kung minsan ay bumabasa. ¡Mamayâ na! mamayâ na! At sakâ....
ayokong sumalung̃át kay Makaraig.

--Ng̃unì’t hindî namán pagsalung̃át, lamang ay......

Hindî na siyá náding̃íg ni Plácido, malayò na’t nagtutumulin sa
pagtung̃o sa klase. Nakáding̃íg ng̃ ibá’t ibáng _¡adsum! ¡adsum!_
¡putris, binabasa ang talàan!.... nagmadalî at dumatíng sa pintô
ng̃ nasa letrang Q pa namán.

--¡Tinamàan ng̃...!--ang bulóng na nápakagát labì.

Nag-alinlang̃an kung dapat ó hindî dapat pumasok; ang guhit ay
nakalagáy na at hindî na maaalís. Kayâ lamang dumádaló sa klase ay
hindî upang mag-aral kundî upang huwag lamang magkaróon ng̃ _guhit_;
walâng ginagawâ sa klase kundî pagsasabi ng̃ lisyong sinaulo, basahin
ang aklát at malaki na ang mang̃isang̃isáng tanóng na malabò,
malalim, nakalilitó, warì’y bugtóng; tunay ng̃â na dî nawawalâ
ang muntîng pag-aaral--ang dati rin--na ukol sa kapakumbabàan, sa
pagka-maalinsunod, sa paggalang sa mg̃a parì, at siyá, si Plácido,
ay mapakumbabâ, masunurin at magalang. Aalís na sana ng̃unì’t
naaalaalang nálalapít ang paglilitis at hindî pá siyá nátatanóng
ng̃ propesor at warìng hindî siyá napupuná; mabuting pagkakataón
iyón upang siyá’y mápuná at makilala. Ang mákilala ay katimbáng ng̃
pagkaraán ng̃ isáng taón, sa dahiláng kung walâng anomán ang magbigáy
ng̃ _suspenso_ sa isáng hindî kilala, ay kailang̃ang magkaróon ng̃
pusòng matigás upang huwag mabaklá sa pagkakita sa isáng binatà na
isinisisi sa araw-araw ang pagkaaksayá ng̃ isáng taón niyáng buhay.

Pumasok ng̃â si Plácido na hindî patiyád na gaya ng̃ dating ugalì
kundî pinatunóg pá ang kaniyáng mg̃a takón ng̃ sapatos. At ¡labis
na tinamó ang ninanasà! Tiningnán siyá ng̃ katedrátiko, ikinunót
ang noo at iginaláw ang ulo na warìng ang ibig sabihin, ay:

--¡Walâng galang, magbabayad ka rin sa akin!




XIII

ANG ARALÁN NG̃ PÍSIKA


Ang klase ay isáng look na higít ang kahabàan sa kaluwang̃an at may
malalakíng durung̃awáng may karali na pinapasukan ng̃ hang̃in at
liwanag. Sa hinabahabà ng̃ dingdíng na bató ay may tatlóng baitang
na bató na may takíp na dalíg, na punô ng̃ mg̃a nag-aaral na ang
pagkakahanay ay alinsunod sa unang letra ng̃ kaniláng pang̃alan; sa
ibayo ng̃ pasukán, sa ilalim ng̃ isáng larawan ni Santo Tomás de
Aquino, ay nálalagay ang luklukan ng̃ propesor, mataas at may dalawáng
hagdán sa magkabilâng panig. Liban sa isáng magandáng tablero na may
markong narra na hindî halos nagagamit, sapagkâ’t násusulat pa ang
_viva!_ na nákita roon sapol sa araw ng̃ pasukán, doon ay walâng
anománg kasangkapang matinô ó sirâ. Ang mg̃a dingdíng, na pinintahán
ng̃ putî at nátatanggól sa iláng dako ng̃ mg̃a lariong may sarìsarìng
kulay upang maiwasan ang mg̃a pagkakakiskís, ay buhad na buhad; ni
isáng guhit, ni isáng inukit, ni bahagyâng kasangkapan na ukol sa
Písika! Ang mg̃a nag-aaral ay hindî nang̃ang̃ailang̃an ng̃ higít pá sa
roon, walâng nagháhanáp ng̃ pagtuturò sa pamamag-itan ng̃ pagsasanay
sa isáng karunung̃ang lubhâng ukol sa kasanayán; mahabàng panahón
nang gayón ang pagtuturò at hindî naguló ang Pilipinas, kundî patuloy
pá rin ng̃âng gaya ng̃ dati. Maminsan minsan ay bumábabâng buhat sa
lang̃it ang isáng kasangkapan na ipinakikitang malayò sa nag-aaral,
gaya ng̃ pagpapakita ng̃ Santísimo sa mg̃a mapanambáng nang̃akaluhód,
tingnán mo akó ng̃unì’t huwag salang̃ín. Panapanahón, pag nagkakaroon
ng̃ nagtuturòng may magandáng loób, ay nagtatakdâ ng̃ isáng araw sa
loób ng̃ taón upang dalawin ang makababalagháng Gabinete at hang̃àan
mulâ sa labás ang mg̃a kasangkapang dî maturan ang kabuluhán, na
nang̃akalagáy sa loób ng̃ mg̃a kinalalagyán; walâng makadadaíng;
ng̃ araw na iyón ay nakakita ng̃ maraming tansô, maraming bubog,
maraming tubo, bilog, gulóng, kampanà, at ibp.; at hindî na hihigít
pa roón ang pagtatanyág, ni hindî naguguló ang Pilipinas. Sa isáng
dako namán ay alám ng̃ mg̃a nag-aaral na ang mg̃a kasangkapang iyón
ay hindî binilí dahil sa kanilá ¡hindî hang̃ál ang mg̃a prayle!
Ang Gabineteng iyón ay ginawâ upang ipakita sa mg̃a taga ibáng lupà
at sa mg̃a matataás na kawaníng nanggagaling sa España, upang sa
pagkakita noón ay igaláw ang ulo na may kasiyaháng loób, samantalang
ang umaabay sa kanilá’y ng̃uming̃itîng ang ibig sabihin warì’y:

--¡Eh! Inakalà ninyóng ang mátatagpûan ay mg̃a parìng hulí sa
kapanahunan? Kamí ay kapantáy ng̃ mg̃a kasalukuyan; mayroón kamíng
isáng Gabinete!

At isusulat pagkatapos ng̃ mg̃a dayuhan at mg̃a matataás na kawaní,
na pinasalubung̃an ng̃ malugód na pagtanggáp, sa kaniláng _mg̃a
paglalakbáy ó mg̃a tala, na_: _Ang Real y Pontificia Universidad ñg
Sto. Tomás sa Maynila, na pinamamahalaan ñg bihasang orden dominikana,
ay may isáng mainam na Gabinete ñg Písika na ukol sa ikatututo ñg
kabataan... Sa taóntaón ay may dalawáng daa’t limang pu ang nag-aaral
ñg tinurang asignatura, at marahil dalá ñg katamaran, ñg pagwawalang
bahala, sa kauntian ñg kaya ñg indio ó ibá pang sanhing likás sa
kanilá ó bagay na di mawatasan.... hanggáng sa ñgayón ay hindi pa
sumisipót ang isáng kahi’t munti man lamang, na Lavoisier, isáng
Secchi, ni isáng Tyndall, na lahing malayong pilipino._

Datapwâ’y upang mapagkilala ang katotohanan ay sasabihin namin, na
sa Gabineteng itó nag-aaral ang tatló ó apat na pûng pumapasok sa
_ampliación_ sa ilalim ng̃ pamamahalà ng̃ isáng nagtuturòng gumáganáp
namán ng̃ mabuti sa kanyáng tungkulin; ng̃unì’t sa dahiláng ang
lalòng marami sa mg̃a nag-aaral ay galing sa Ateneo Municipal na ang
pagtuturò doon ay sa pagsasanay sa loób ng̃ Gabinete, ay walâ ring
malakíng kabuluhán ang gayóng pangyayari na dî gaya nang kung ang
makasamantalá noon ay ang dalawáng daa’t limang pûng nagbabayad ng̃
kaniláng _matrícula_, bumibilí ng̃ aklát, nang̃ag-aaral at gumugugol
ng̃ isáng taón at walâng namumuang̃an pagkatapos. Ang nangyayari,
liban sa isáng _kapista_ ó utusán na nagíng bantáy ng̃ mahabàng
panahón sa museo, kailán man ay walâng nábalitàng may nápalâ sa mg̃a
isinaulong lisyón na pinagkakahirapan muna bago nátutuhan.

Ng̃unì’t balikán natin ang klase.

Ang katedrátiko ay isáng dominikong batà na tumungkól ng̃ lubhâng
mahigpít at mabantóg sa kaniyang pagtuturò sa iláng kátedra sa
paaralang San Juan de Letrán. Bantóg siyá sa pagkamabuting manalitâ’t
mabuting pilósopo at isá sa mg̃a may mainam na maaasahan sa loob ng̃
kaniyáng pangkátin. Ang mg̃a matatandâ’y may pagting̃ín sa kaniyá at
kinaiinggitán siyá ng̃ mg̃a batà, sapagkâ’t silá man ay mayroon ding
pangkátpangkát. Yaón ang pang̃atlóng taón na ng̃ kaniyang pagtuturò
at kahì’t ng̃ taóng iyón lamang siyá magtuturò ng̃ Písika at Kímika,
ay kinikilala na siyáng marunong, hindî lamang ng̃ mg̃a nag-aaral,
kundî sampû ng̃ mg̃a kagaya niyang palipatlipat na mg̃a propesor. Si
P. Millon ay hindî kabilang ng̃ karamihang sa taóntaón ay palipatlipat
ng̃ kátedra upang magkaroón ng̃ kauntîng pagkabatíd sa karunung̃an,
nag-aaral sa gitnâ ng̃ ibáng nag-aaral, na walâng pagkakaibá kundî
ang pangyayaring íisáng bagay lamang ang pinag-aaralan, tumátanong
at hindî tinátanong, may mahigít na pagkabatíd ng̃ wikàng kastilà at
hindî nililitis pagkatapos ng̃ taón. Hinahalungkát ni P. Millon ang
karunung̃an, kilalá niyá ang Písika ni Aristóteles at ang kay P. Amat;
maing̃at niyang binabasa ang _Ramos_ at maminsanminsán ay tumutungháy
sa _Ganot_. Gayón man ay iginágalaw kung minsán ang ulo na warì’y
nag-aalinlang̃an, máng̃ing̃itî at búbulong ng̃: _transeat_. Tungkol
sa Kímika, ay inaakalàng mayroon siyang dî karaniwang kabatirán sapol
noong, sa pag-alinsunod sa isáng banggít ni Sto. Tomás, na ang tubig
ay isáng halò, ay maliwanag niyang pinatunayan na ang taga lang̃it
na doctor ay nagpáuna ng̃ malakí sa mg̃a Berzelius, Gay Lussac,
Bunsen at ibá pang _materialista_, na pawang may muntî ó malaking
kahambugán. Datapwâ’t kahì’t na nagíng propesor sa _Geografía_ ay
mayroon siyáng mg̃a iláng pag-aalinlang̃an tungkol sa kabilugan ng̃
mundó at gumagamit ng̃ may makakahulugáng ng̃itî pagsasalitâ ng̃
pag-ikit at pagligid sa araw, at binábanggít yaóng:

  Ang sa bitûing pagbubulaa’y
  Isáng pagbubulaang mainam......

Ng̃umíng̃itîng may pakahulugán sa haráp ng̃ iláng paghahakà tungkol
sa písika at inaakalàng hibáng, kundî mán bang̃áw, ang hesuitang
si Secchi, na umanó’y ang pagputol nitó ng̃ pariparisukát sa ostia
ay anák ng̃ pagkaguló sa astronomía, at dahil doón, ang sabi’y
pinagbawalang magmisa; marami ang nakápuna sa kaniyá ng̃ tila
pagkamuhî sa bagay na itinuturò; ng̃unì’t ang mg̃a kapintasang
itó’y maliliít na bagay, mg̃a himaling sa paraán ng̃ pag-aaral at
pananampalataya, at madalîng malilinawan, hindî lamang sa dahiláng ang
karunung̃an sa písika ay lubós na galing sa kasanayán, sa kábabatyág
at panghihinuha, samantalang siyá’y malakás sa pilosopía, lubós
na ukol sa paghuhulòhulò, sa palagáy at kurò, hindî, sa dahiláng
siya’y mabuting dominiko, na magiliw sa karang̃alan ng̃ kaniyáng
kapisanan, ay hindî mangyayaring malugód sa isáng katarung̃ang hindî
ikinábantog ng̃ isá man sa kaniyáng mg̃a kapatíd--siyá na ang unang
hindî naniniwalà sa kímika ni Sto. Tomás--ng̃unì’t ikinadadakilà
ng̃ ibáng Samaháng kalaban, sabihin na nating katunggalî nilá.

Itó ang propesor ng̃ umagang iyon, na matapos mabasa ang talàan, ay
ipinauulit sa mg̃a tinuturùan ang mg̃a isinaulong lisyón na walâng
labis walâng kulang. Ang mg̃a ponógrapo ay umalinsunod, ang ilán
ay mabuti, ang ibá’y masamâ, ang ibá’y pautal-utál, nag-aanasan.
Ang makapagturing ng̃ walâng malî ay nagtátamó ng̃ isáng _mabuting
guhit_ at _masamang guhit_ ang magkámalî ng̃ higít sa makáitló.

Ang isáng batàng matabâ, na mukhâng nag-aantók at ang mg̃a buhók
ay nang̃agtuwíd at matitigás na warì’y balahibo ng̃ isáng sepilyo,
ay naghikáb ng̃ makalinsád-sihang at nag-inát na iniunat ang mg̃a
kamáy na warì’y nakahigâ pá sa baníg. Nakita ng̃ katedrátiko at
pinag-isipang gulatin......

--¡Oy! ikáw, matutulugín, abá! _cosa?_ _Perezoso también_, siguro
hindî ka marunong ng̃ lisyón, ha?

Hindî lamang hindî pinúpupô ni P. Millón ang lahát ng̃ nag-aaral,
gaya ng̃ sino mang mabuting prayle, kundî kinákausap pa silá ng̃
wikàng tindá, bagay na nátutuhan sa katedrátiko sa Cánones. Kung
sa gayóng pananalitâ ay inakalà ng̃ Reberendo ang kutyâin ang mg̃a
nag-aaral ó ang mg̃a banál na takdâ ng̃ mg̃a _concilio_, ay bagay
na hindî pa napasisiyahán, kahì’t pinagtalunan na ng̃ mahabà.

Ang pagkakatukoy ay hindî ikinamuhî ng̃ mg̃a nag-aaral kundî
ikinagalák pa at marami ang nang̃agtawanan; yaón ay nangyayari sa
araw araw. Gayón mán ay hindî nátawá ang matabâ; biglâng tumindíg,
kinuskós ang mg̃a matá, at warìng mákina ng̃ bapor ang nagpagaláw
sa ponógrapo at sinimulán ang pagsasabi ng̃:

--“Tinatawag na salamín ang lahát ng̃ pamukhâng binuli at nálalaan
upang malarawan sa kaniyá, dahil sa tamà ng̃ liwanag, ang mg̃a larawan
ng̃ bagay na ilapít sa tinurang pamukhâ; dahil sa mg̃a bagay bagay
na bumúbuô ng̃ mg̃a pamukhâng itó ay binabahagi sa salamíng _metal_
at salamíng bubog......”

--¡Hintáy, hintáy, hintáy!--ang biglâng pigil ng̃ katedrátiko--Jesús
para kang pagupak! Tayo’y nasa salitàang ang mg̃a salamín ay
binabahagi sa mg̃a salamíng _metal_ at salamíng bubog ¿ha? At kung
bigyán kitá ng̃ isáng kahoy, ang kamagóng sa halimbawà, na lininis
na mabuti at hinibùan, ó kaputol na marmol na maitím na pinakabuli,
isáng balok na asabatse na másisinagán ng̃ larawan ng̃ mg̃a bagay na
ilagáy sa haráp ¿saang bahagi mo ilálahók ang mg̃a salamíng iyán?

Ang tinanóng, sa dahiláng hindî maalaman ang isásagot ó kayâ’y sa
dahiláng hindî nalinawan ang katanung̃an, ay tumangkâng makalusót sa
pagpapakilalang alám niyá ang lisyón, kayâ’t nagpatuloy na warì’y
bahâ:

--“Ang mg̃a una ay binúbuô ng̃ tansô ó pagkakahalòhalò ng̃ ibá’t
ibáng metal at ang pang̃alawá ay binúbuô ng̃ isáng lapád na bubog
na ang dalawáng mukhâ’y kapwâ kininis at ang isá rito’y may pahid
na tinggáng putî.”

--¡Tum, tum, tum! hindî iyán; _dóminus vobiscum_ ang sinasabi ko sa
iyó at ang isinásagót mo sa akin ay _requiescat in pace_!

At inulit sa wikàng tindâ, ng̃ mabaít na katedrátiko, ang katanung̃an
na linahukán sa bawà’t sandalî ng̃ mg̃a _cosa_ at _abá_.

Hindî makaiwas sa kagipitan ang kaawàawàng binatà: nag-aalinlang̃an
sa kung nárarapat niyáng ihalò ang kamagóng sa mg̃a metal, ang marmol
sa mg̃a bubog at ang asabatse ay iwan sa alang̃anin, hanggáng sa ang
kalapít niyáng si Juanito Pelaez ay bumulóng sa kaniyá ng̃ lihim na:

--Ang salamíng kamagóng ay kasama ng̃ mg̃a salamíng kahoy!

Inulit ng̃ litó nating binatà ang kaniyáng náding̃íg, kayâ’t nag-ihít
sa kátatawa ang kalahatì ng̃ klase.

--¡Ikáw ang mabuting kamagóng!--ang sabi ng̃ katedrátiko na
napilitang tumawa--Tingnán natin kung alín ang tatawagin nating
salamín: ang pamukhâ, _per se, in quantum est superficies_, ó
ang katawáng bumubuô ng̃ ibabaw na itó ó kayâ’y ang bagay na
kinapapatung̃an ng̃ pamukhâng itó ang pinagbuhatang bagay, na náiba
dahil sa pagkakabago sa kaniyá ng̃ tinatawag na pamukhâ, sapagkâ’t
maliwanag na, sa dahiláng ang pamukhâ ay kabaguhan ng̃ mg̃a katawán,
ay hindî mangyayaring mawalán ng̃ kabagayán. Tingnán natin ¿anó ang
sabi mo?

¿Akó? ¡walâ! ang isásagót sana ng̃ kahabághabág na hindî na maalaman
kung anó ang pinagsasalitàan dahil sa karamihan ng̃ mg̃a pamukhâ at
mg̃a pagbabagong bumabayóng masakít sa kaniyáng taing̃a; ng̃unì’t
nakapigil sa kaniyá ang udyók ng̃ kahihiyán, kayâ’t balót kahapisan
at pinapawisan na, noong inulit ng̃ marahan:

--“Tinatawag na salamín ang lahát ng̃ pamukhâ na binuli....”

--_Ergo, per te_, ang salamín ay ang ibabaw,--ang dukit ng̃
katedrátiko.--Kung gayón ay linawin mo sa akin ang ganitóng bagay.
Kung ang pamukhâ ay siyáng salamín, ay ibá sa kabagayán ng̃ salamín
ang ano mang nálalagáy sa líkurán, sa dahiláng ang nasa likód ay hindî
makapagbabago sa nasa sa harapán, _id est_, ng̃ ibabaw, _quæ super
faciem est, quia vocatur superficies facies ea quæ supra videtur_;
pinaayunan mo ó hindî?

Lalò pang nanindíg ang buhók ng̃ kaawàawàng binatà, na warì pinakilos
ng̃ isáng malakás na galáw.

--¿Pinaayunan mo ó hindî?

--Kahì’t na anó, ang ibigin pô ninyó, Padre, ang inaakalà niyang
isagót, ng̃unì’t hindî makapang̃ahás na turan ang gayón, dahil sa
natatakot siyang mang̃agtawanan. Yaon ang matatawag na kagipitan at
kailan pa man ay hindî pa siyá nápapasok sa gayóng kahigpít. May-roon
siyang muntîng gunitâ na hindî mapapaayunan ang kahì’t nápakaliít
na bagay sa mg̃a prayle, na hindî nilá pinalalabasán ng̃ lahát ng̃
pangyayari at kapakinabang̃áng mahahakà, kundî’y magsabi na ang
kaniláng mg̃a lupaíng arì at mg̃a kurato. Kayâ’t ang iniuudyók ng̃
kaniyáng anghel na tagá pag-adyá ay ipagkaít ng̃ boong tibay ng̃
kaluluwá at katigasán ng̃ kaniyáng buhók ang ano máng bagay, at
handâ nang bumitíw ng̃ isang matindíng _¡nego!_, sa dahiláng ang
hindî umaamin ng̃ anoman ay walâng tinatanggáp, ang sabi sa kaniyá
ng̃ isáng kawaní sa hukuman; datapwâ’y ang masamâng ugalìng hindî
nakiking̃íg sa udyók ng̃ sariling budhî, ang dî pananalig sa mg̃a
taong nakaáalám ng̃ kautusán at ang paghanap ng̃ abuloy sa ibá,
gayóng sukat na ang kaniyáng sarili, ay siyang sa kaniyá’y sumirà.
Hinuhudyatán siyáng umayon ng̃ mg̃a kasama, lalò na si Juanito
Pelaez, at sa pagpapadalá sa masamâ niyáng kapalaran, ay bumitíw ng̃
isáng _umaayon po akó, Padre_ na ang boses ay malamlám na warìng
ang tinuran ay _In manus tuas commendo spiritum meum_.

--_Concedo antecedentum_--ang ulit ng̃ nagtuturò na ng̃umitî ng̃
may kahulugán--_ergo_, maaarìng kayurin ko ang tinggáng putî ng̃
isáng salamíng bubog, palitán ng̃ kaputol na bibingka at mayroon
din tayong salamín, ¿ha? ¿Anó, magkakaroon tayo?

Ang binatà’y tuming̃ín sa mg̃a nagsusuplóng sa kaniyá, ng̃unì’t nang
mákitang silá’y pawàng gulilát din at hindî maalaman ang turan, ay
nálarawan sa kaniyáng mukhâ ang mapaít na pagsisisi. _Deus meus,
Deus meus, quare dereliquiste me_, ang ipinahahayag ng̃ kaniyáng
hapís na paning̃ín samantalang ang kaniyáng mg̃a labì’y bumibigkás
ng̃ _¡linintikán!_ Walâng nangyari sa kaniyáng káuubó, binatak ang
petsera ng̃ kaniyáng barò, itatayô ang isáng paa, pagkatapos ay ang
isá namán, walâng mátagpông kalinawan.

--Siya, ¿may anó tayo?--ang ulit ng̃ nagtuturò na nagtátalík sa
bung̃a ng̃ kaniyáng tinuran.

--_¡Ang bibingka!_--ang bulong ni Juanito Pelaez--_¡ang bibingka!_

--¡Tumigil ka, hang̃al!--ang sigáw na tulóy ng̃ dî magkangtututong
binatà na ibig ng̃ maiwasan ang kagipitan sa paraang mang-away.

--¡Tingnán natin, Juanito, kung mapaliwanagan mo ang bagay na
itó!--ang tanóng ng̃ katedrátiko kay Pelaez.

Si Pelaez, na isá sa mg̃a kinagigiliwan niyá, ay dahandahang tumindíg,
ng̃unì’t sinikó muna si Plácido Penitente na siyáng sumúsunod sa
lagáy sa talàan. Ang ibig sabihin ng̃ pag-sikó ay:

--¡Huwag kang máliling̃át at tambisán mo akó!

--¡_Nego consecuentiam_, Padre!--ang sagót na walâng kagatol-gatól.

--¡Ahá, kung gayó’y _probo consecuentiam_! _Per te_, ang makintáb
na ibabaw ay siyáng tunay na salamín.

--_¡Nego suppositum!_--ang putol ni Juanito ng̃ mâramdamáng binabatak
siyá ni Plácido sa amerikana.

--¿Papaano? _Per te_......

--_¡Nego!_

--_Ergo_ ¿inakalà mo na ang nasa likurán ay nagiging sanhî ng̃ nasa
haráp?

--_¡Nego!_--ang sìgaw na lalò pang malakás, dahil sa pagkakáramdám
ng̃ isá pang batak sa kaniyáng amerikana.

Si Juanito, ó lalóng tumpák si Plácido, na siyáng tumátambís, ay
hindî nakahahalatâng ang ginagamit niyáng kaparaanan ay ang sa insík:
huwág tumanggáp ng̃ isá mang dayuhan upang huwag siyang masalakay.

--¿Papaano ba tayo?--ang tanóng ng̃ nagtuturô na may kaontîng
kalituhán at dî mápalagáy, na tinitingnán ang ayaw magparaang
nag-aaral--¿nagbíbigay sanhî ó hindî sa harapán ang bágay na nasa
likurán?

Sa tiyák na katanung̃ang itó, na maliwanag, na warì’y _ultimatum_, ay
hindî maalaman ni Juanito ang isagót at walâ namáng iudyók sa kaniyá
ang kaniyáng amerikana. Walâng mápalâ sa káhuhudyát kay Plácido;
si Plácido ay alinlang̃an. Sinamantalá ni Juanito ang sandalíng
pagkakáting̃ín ng̃ katedrátiko sa isáng nag-aaral, na palihím na
inalís sa paa ang mahigpít na sapíng suot, at niyapakang malakás si
Plácido na sabáy ang sabing:

--¡Tambisán mo akó, sulong, tambisán mo akó!

--_Distingo_.... ¡Aray! ¡nápakahayop ka!--ang sigáw na hindì kinukusà
ni Plácido na tinitingnáng pagalít si Juanito, samantalang hinihipò
ang kaniyáng sapatos na tsarol.

Náding̃íg ng̃ parì ang sigáw, nakita silá’t nahulàan ang nangyayari.

--¡Oy, ikáw, _espíritu sastre_!--ang sabi--hindî ikáw ang tínátanóng
ko, ng̃unì’t yayamang ginawâ mo ang magligtás sa ibá, ay tingnán
natin, iligtás mo ang katawán mo, _salva te ipsum_, at paliwanagan
mo sa akin ang likwád.

Magalák na umupô si Juanito at katunayan ng̃ kaniyáng utang na loob
ay pinanglawitán ng̃ dilà ang tumatambís sa kaniyá. Samantala namáng
itó, namumulá dahil sa kahihiyán, ay tumindíg at bumulóng ng̃ dî
malinawang mg̃a dahilán.

Tinaya siyáng sandalî ni P. Millón, kagaya ng̃ lumálasap sa ting̃ín
ng̃ isáng kakanín. ¡Kay inam marahil ng̃ pang̃ayumpapàin at ilagáy sa
kahihiyán ang binatàng iyóng magara, kailán ma’y mainam ang bihis,
taás ang ulo at aliwalas ang paning̃ín! Isá ring kaawâáng gawâ ang
gayón; kayâ’t ipinatuloy ng̃ boong pusò ng̃ nagtuturò ang gawâin,
na maliwanag na inulit ang katanung̃an:

--Sinasabi ng̃ aklát na ang mg̃a salamíng metal ay binubuô ng̃ tansô
ó pagkakahalò ng̃ ibá’t ibáng metal totoo ó hindî?

--Sinasabi ng̃ aklát, Padre......

--_Liber dixit ergo ita est_; hindî mo nasà ang dumunong pá kay sa
aklát....--At pagkatapos ay idinugtóng, na, ang mg̃a salamíng bubog
ay binúbuô ng̃ isáng palás na bubog, na ang dalawá niyang mukhâ ay
kininis at ang isá sa kanilá ay may pahid na ginilong na tinggâng
putî,--_¡nota bene!_ isáng ginilong na tinggâng putî. ¿Tunay ba itó?

--Kung sinasabi ng̃ aklát, Padre......

--¿Ang tinggâng putî ay metal?

--Tila pô, Padre; sinasabi ng̃ aklát......

--Metal ng̃â, metal ng̃â, at ang ibig sabihin ng̃ salitâng ginilong
ay ang pagkakahalò niya sa asoge na isá ding metal. _Ergo_ ang isáng
salamíng bubog ay isáng salamíng metal; _ergo_ ang mg̃a pagkakabahagi
ay hindî maliwanag, _ergo_ ang pagiibáibá ay masamâ, _ergo_....
¿Papaano ang pagpapaliwanag mo, _espíritu sastre_?

At tinindihán ang mg̃a _ergo_ at ang mg̃a _mo_ ng̃ boong diín at
ikinindát ang matá na warìng ang ibig sabihin, ay: ¡lutô ka na!

--Itóng.... ang ibig sabihin ay itóng....--ang bulóng ni Plácido.

--Kung gayón ay hindî mo nawatasan ang lisyón, budhîng abâ, na walâng
namumuwang̃an ay sumúsulsól sa kapwà.

Ang boông klase ay hindî nagdamdám sa gayón, inarì pang mainam ng̃
marami ang pagkakátulâ, kayâ’t nang̃agtawanan. Kinagát ni Plácido
ang kaniyáng mg̃a lábì.

--¿Anó ang pang̃alan mo?--ang tanóng ng̃ parì.

Matigás na sumagót si Plácido.

--¡Ahá! Plácido Penitente, mukhâ ka pang Plácido Soplón ó Soplado.
Ng̃unì’t bibigyán kitá ng̃ _penitencia_ dahil sa iyong mg̃a
_sopladuría_.

At siyáng siya sa kaniyáng mg̃a pasalisalikwát na pananalitâ, ay
ipinag-utos kay Plácido na sabihin ang lisyón. Sa kalagayang yaón
ng̃ binatà ay nagkaroón ng̃ mahigít na tatlóng malî. Nang makita ang
gayón ng̃ parìng nagtuturò ay itinang̃ôtang̃ô ang ulo, binuksáng dahan
dahan ang talàan at banayad na banayad na tinunghán, samantalang
binabanggít na marahan ang mg̃a pang̃alan.

--Palencia.... Palomo.... Pang̃aniban.... Pedraza.... Pelado....
Penitente, ¡ahá! Plácido Penitente, labíng limáng araw na kusàng
pagkukulang sa pagpasok.

Si Plácido ay umunat:

--¿Labíng limáng pagkukulang, Padre?

--Labíng limáng kusàng pagkukulang sa pagpasok--ang patuloy ng̃
nagtuturò--Kung gayó’y isá na lamang ang kulang upang maalís sa
talàan.

--¿Labíng limáng pagkukulang, labíng limá?--ang ulit ni Plácido na
nagugulumihanan--makaapat pa lamang akóng nagkukulang at kung bagá
mán ay ng̃ayón ang ikalimá.

--_¡Husito, husito, señolía!_--ang sagót ng̃ parì, na minasdán ang
binatà sa ibabaw ng̃ kaniyáng salamíng may kulob na gintô.--Kiníkilala
mong nagkulang ka ng̃ makálima, at ang Dios lamang ang nakababatíd
kung hindî ka nagkulang ng̃ higít pa sa roon! _Atqui_ sa dahiláng
bihirà kong basahin ang talàan at sa bawà’t pagkahuli ko sa isá ay
nilalagyán ko ng̃ limáng guhit, _ergo_ ¿ilán ang makálimang limá?
¡Nakalimot ka na marahil ng̃ multiplicar! ¿Makálimang limá ay ilán?

--Dalawáng pû’t limá.

--_¡Husito husito!_ Sa gayón ay nakalamáng ka pa ng̃ sampû sapagkâ’t
makáitlo lamang kitáng náhuli sa pagkukulang.... ¡Uy! kung náhuli
kita sa lahát ng̃ pagkukulang mo, a.... At ¿ilán ang makáitlóng limá?

--Labíng limá......

--Labíng limá, _parejo camarón con cangrejo_!--ang tapos ng̃ nagtuturò
na itinupî ang talàan--pag nagkábisô ka pang minsán ay, sulong!
_¡apuera de la fuerta!_ ¡Ah! at ng̃ayón ay isáng pagkukulang sa
lisyón sa araw araw.

At mulîng binuksán ang talàan, hinanap ang pang̃alan at linagyán
ng̃ isáng muntîng guhit.

--¡Siyá, isáng muntîng guhit!--ang sabi--pagkâ’t walâ ka pá ni isá
man lamang!

--Ng̃unì’t Padre--ang sabi ni Plácido na nagpipigil pá--kung lalagyán
po ninyó akó ng̃ pagkukulang sa lisyón, Padre, ay dapat pô namán,
Padre, na alisín ninyó ang pagkukulang ko sa pagpasok na inilagáy
ninyó ng̃ayón sa akin.

Ang parì ay hindî sumagót; inilagáy munang dahandahan ang pagkukulang,
tiningnáng ikiniling ang ulo--marahil ay mainam ang pagkakaayos ng̃
guhit--tiniklóp ang talàan at pagkatapos ay pakutyâng tumanóng:

--¡Abá! at ¿bakit _ñol_?

--Sapagkâ’t hindî malilirip, Padre, na ang isáng tawo’y magkulang sa
pagpasok at makapagbigáy ng̃ lisyón.... ang sabi pô ninyó, Padre,
ay, ang naroon at ang walâ......

--¡Nakú! metápisiko pá, ¡walâ pa lamang sa panahón! Hindî malilirip,
ha? _Sed patet experientia_ at _contra experientiam negantem,
fusílibus est arguendum_, alám mo? At hindî mo malirip, pilósopo, na
mangyayaring magkásabáy na magkulang sa pagpasok at hindî mátuto ng̃
lisyón? ¿Dî yatà’t ang hindî pagpasok ay katuturán na ng̃ karunung̃an?
¿Anó ang sasabihin mo pilosopastro?

Ang hulíng binyág na itó’y siyang nagíng paták na nakapagpaapaw sa
sisidlán. Si Plácido, na kinikilalang pilósopo ng̃ kaniyáng mg̃a
kaibigan, ay naubusan ng̃ pagtitiís, inihagis ang aklát, tumindìg
at hinaráp ang parìng nagtuturò:

--¡Sukat na, Padre, sukat na! Maaarì pong lagyán ninyó akó ng̃ mg̃a
pagkukulang na ibig ninyóng ilagáy, ng̃unì’t walâ pô kayóng karapatáng
lumait sa akin. Maiwan kayó sa inyóng klase, sapagkâ’t hindî na akó
makapagtitiís pá.

At umalís na ng̃ walâng paalam.

Ang boông paaralán ay nasindák: ang gayóng pagpapakilala ng̃
karang̃alan ay hindî pa halos nákikita: ¿sino ang makaákalà na si
Plácido Penitente....? Ang parìng nagtuturò, na nabiglâ, ay nápakagát
labì at minasdán siyá sa pag-alís na itinátang̃ô ang ulo na may
pagbabalà. Ang boses ay nang̃ing̃iníg na sinimulán ang sermón na ang
salaysayin ay ang dati rin, kahi’t lalòng malakás at lalòng mapusók
ang pang̃ung̃usap. Tinukoy ang nagsisimulâng pagmamataás, ang dî
pagling̃ap ng̃ utang na loob sapol pagkatao, ang kapalalùan, ang
dî paggaláng sa mg̃a nakatataas, ang kapalalùang iniuudyók sa mg̃a
binatà ng̃ sitán ng̃ kadilimán, ang kakulang̃án sa pinag-aralan, ang
kadahupán at ibp. Matapos iyon ay tumulóy namán sa pagpaparunggít at
pagkutyâ sa hang̃ád ng̃ iláng _sopladillo_ na magturò pá sa kaniláng
mg̃a gurô at magtátayô ng̃ isáng akademia na ukol sa pagtuturò ng̃
wikàng kastilà.

--¡Ha, ha!--aniyá--iyáng mg̃a kamakalawá lamang ay babahagyáng
makabigkás ng̃ _si, Padre, no, Padre_ ¿ay ibig páng lumalò sa mg̃a
inubanan na sa pagtuturò? Ang sadyâng ibig matuto ay natututo mayroon
man ó walâng mg̃a akademia! ¡Marahil iyán, iyáng kaáalis pa lamang,
ay isá sa mg̃a may panukalà! ¡Kay inam ng̃ kalalabasán ng̃ wikàng
kastilà sa mg̃a ganyáng tagapagtanggól! ¿Saáng kayó kukuha ng̃
panahóng ipaparoon sa Akademia sa halos kinákapós kayó sa ikagáganap
sa kailang̃an ng̃ klase? Ibig naming matuto kayó ng̃ wikàng kastilà
at masalitâ ninyóng mabuti upang huwág ninyóng siràin ang aming
taing̃a sa inyóng mg̃a gawî at inyóng mg̃a pe, ng̃unì’t una muna
ang katungkulan bago ang pagdadasál; tumupád muna kayó sa inyóng
pag-aaral at sakâ kayó mag-aral ng̃ wikàng kastilà at pumasok pa
kayóng mánunulat kung ibig ninyó.

At nagpatuloy sa gayóng kásasalitâ hangáng sa tumugtóg ang kampana
at natapos ang klase, at ang dalawáng daan at tatlóng pû’t apat na
nag-aaral, matapos makapagdasál, ay umalìs na walâ ring namumuwang̃áng
kagaya ng̃ pumasok, ng̃unì’t nang̃agsihing̃áng warì’y naalisán ng̃
isáng malakíng pataw sa katawán. Ang bawà’t isá sa mg̃a binatà’y
nawalán ng̃ isáng oras pa sa kaniyáng pamumuhay at kasabáy noón ang
isáng bahagì ng̃ karang̃alan at pagpapahalagá sa sarili, ng̃unì’t
sa isáng dako namán ay nararagdagán ang panghihinà ng̃ loob, ang
dî pagkagiliw sa pag-aaral at ang mg̃a pagdaramdám ng̃ mg̃a pusò.
¡Matapos itó’y hing̃án silá ng̃ karunung̃an, karang̃alan, pagkilala
ng̃ utang na loob!

--_¡De nobis post hæc, tristis sententia fertur!_

At gaya rin ng̃ dalawáng daa’t tatlóng pû’t apat na itó’y dinaán ang
mg̃a oras ng̃ kaniláng klase ng̃ libo at libong nag-aral na náuna
sa kanilá, at, kung hindî maaayos ang mg̃a bagaybagay, ay dáraan
ding gayón ang mg̃a súsunod at magiging mg̃a bating̃ól, at ang
karang̃alang sinugatan at ang sigabóng ligáw ng̃ kabatàan ay magiging
pagtataním at katamaran, na gaya ng̃ mg̃a alon, na nagiging maputik
sa iláng poók ng̃ dalampasigan, na sa pagsusunuran ay lalò’t lalò
pang lumalapad ang naiiwanan ng̃ yagít. Datapwâ’y, Yaóng mulâ sa
walâng katapusan ay nakakikita sa mg̃a ibubung̃a ng̃ isáng kagagawán
na nakakalás na warì’y sinulid, Yaóng tumitimbang ng̃ mg̃a sandalî
at nagtakdâ sa kaniyáng mg̃a nilaláng na ang unang batás ay ang
paghanap ng̃ ikasusulong at ng̃ kawastûán, Yaóng, kung tapát, ay
híhing̃î ng̃ pagtutuús sa dapat hing̃án, ng̃ dahil sa mg̃a yutàyutàng
pag-iisip na pinalabò at binulag, ng̃ dahil sa karang̃alang pinawì
sa yutàyutàng tao at ng̃ dahil sa dî mabilang na panahóng lumipas
at gawâng nawalân ng̃ kabuluhán! At kung ang mg̃a turò sa Ebanhelio
ay may tining na katotohanan, ay mananagót dín ang mg̃a yutàyutàng
hindî nang̃atutong itagò ang liwanag ng̃ kaniyáng pag-iisip at ang
karang̃alan ng̃ kaniyáng budhî, gaya rin namán ng̃ pag-uusisà ng̃
pang̃inoon sa alipin nang salapîng ipinanakaw niyá dahil sa karuwagan!




XIV

ISÁNG TAHANAN NANG MANG̃A NAG-AARAL


Lubhâng karapatdapat dalawin ang bahay na tinitirahán ni Makaraig.

Malakí, maluwang, may dalawáng patong na entresuelo na may magagaràng
saláng-bakal, warì’y isáng páaralan sa mg̃a unang oras ng̃ umaga
at isáng hinalòng linugaw magmulâ namán sa ika sampû. Sa mg̃a oras
ng̃ paglilibáng ng̃ mg̃a nang̃ung̃upahan, mulâ sa pagpasok sa
maluwang na silong hanggán sa itáas ng̃ kabahayán, ay walâng humpáy
ang tawanan, ang kaguluhan at ang galawan. May mg̃a binatàng damít
pangbahay na naglalarô ng̃ sipà, nang̃agsasanay sa pagpapalakás
sa pamagitan ng̃ mg̃a trapesiong gawâ lamang nilá; sa hagdanan ay
nagpapamook ang waló ó siyam na ang mg̃a sandata ay mg̃a tungkód,
mg̃a sibát, mg̃a kalawit at silò, ng̃unì’t ang mg̃a lumulusob at
nilulusob ay karaniwan nang hindî nagkakasakitan; ang mg̃a palò
ay tumatamà sa likód ng̃ insík na nagbibilì ng̃ kaniyáng tindáng
mg̃a kakanín at nakasisiràng kalamay, sa tabí ng̃ hagdán. Nalilibid
siyá ng̃ maraming batà, binabatak ang kaniyáng buhók na kalág na’t
gusót, inaagawan siyá ng̃ isáng kalamay, tinatawaran sa halagá, at
ginagawán ng̃ ibá’t ibáng kabuktután. Ang insík ay nagsísisigaw,
nagtutung̃ayáw sa lahát ng̃ wikàng kaniyáng batíd, sampû sa kaniyáng
sariling wikà, mag-iiyakiyakan, tatawa, sasamò, isásayá ang múkhâ
kung walâng mangyari sa kaniyá sa masamâ, ó pabalík.

--_¡A, muasama yan!_--_Bo kosiesia_--_Hienne kilistiano_--_Kayó
limonyo_--_¡Salamahe!_--_¡tusu tusu!_ at ibp.

¡Piph, paph! ¡walâng kailang̃an! Ililing̃óng nakang̃itî ang mukhâ;
kung sa kaniyáng likód lamang tumatamà ang mg̃a palò ay patuloy
ding walâng kagambágambalà sa kaniyáng pang̃ang̃alakal, sumisigáw
na lamang ng̃:--_No hugalo_ ¿e? _no hugalo_! ng̃unì’t pag tumamà sa
biláo ng̃ kaniyáng mg̃a kakanín, ay sakâ susumpâng hindî na bábalik,
pupulas sa kaniyáng bibíg ang lahát ng̃ tung̃ayaw at lait na maiisip;
ang mg̃a batà namán ay lalòng nagsusumidhî upang siya’y pagalitin
at pag nakitang naubos na ang masasabi ng̃ insík at silá namán ay
busóg na sa hupyâ at inasnáng butó ng̃ pakuwán ay sakâ lamang siyá
babayaran ng̃ walâng kadayàdayà at ang insík ay áalís na masayá,
tumatawa, kumikindát at tinatanggáp na warì’y himas ang mahihinàng
palò na ibiníbigáy ng̃ mg̃a nag-aaral na bilang pinakapaalam.

--¡¡Huaya, homia!!

Ang mg̃a tugtugan ng̃ piano at biolin, ng̃ biguela at kurdión ay
nakikisalíw sa tunóg ng̃ palùán ng̃ bastón sa pag-aaral ng̃ eskrima.
Sa paligid ng̃ isáng malapad at mahabàng dulang ay sumusulat ang mg̃a
nag-aaral sa Ateneo, ginágawâ ang kaniláng mg̃a sulatíng iháharap,
niyayarì ang kaniláng mg̃a suliranin sa piling ng̃ mg̃a ibáng
sumusúlat sa mg̃a papel na kulay rosa at may palamuting úkit na batbat
ng̃ mg̃a guhit sa kaníkaniláng mg̃a iniibig; ang isá’y gumágawâ ng̃
dulâ sa siping ng̃ isáng nag-aaral na tumugtóg ng̃ plauta, kayâ’t ang
mg̃a tulâ’y napasusuwitán na sa simulâ pa lamang. Sa dako pa roón,
ang may katandâan, mg̃a nag-aaral ng̃ _facultad_, na, mg̃a sutlâng
midias at sapatilyang may burdá ang suot, ay nang̃aglílibáng sa
pagpapagalit sa mg̃a batàng pinipirol sa taing̃a na namumulá na tulóy
dahil sa kapiping̃ot; dalawá ó tatló ang pumipigil sa isáng maliít
na sumísigáw, umiiyák at ipinagtátanggól sa pamagitan ng̃ kásisipà
ang talì ng̃ kaniyáng salawál: ibig lamang na iwan siyáng kagaya
noong sumipót sa liwanag.... pumapalág at umíiyák. Sa isáng silíd, sa
paligid ng̃ isáng _mesa velador_, ang apat ay nagrerebesino sa gitnâ
ng̃ tawanan at biruáng ikinayáyamót ng̃ isáng kunwarì nag-aaral ng̃
lisyón ng̃unì’t, ang tunay ay nag-áantay lamang na makahalili at siyá
namán ang makásugal. Ang isá’y dumatíng na warì’y nagugulumihanan
sa gayón, gulilát at lumapit sa mesa.

--¡Nápakamabisyo kayó! ¡Kaagaaga ay sugál na! ¡Tingnán ko, tingnán
ko! ¡Tunggák! ¡ihatak mo ang tatlóng espada!

At itinupî ang kaniyáng aklát at nakilarô namán.

Náding̃íg ang sigawan, kumalabóg ang hampasan. Ang dalawá’y nag-away
sa kanugnóg na silíd: isáng nag-aaral na piláy na napabarahin at
isáng kaawàawàng kagagaling pa lamang sa kaniyáng lalawigan. Itó, na
bahagyâ pa lamang nagsísimulâ sa pag-aaral, ay nakátagpô ng̃ isáng
aklát na ukol sa pilosopía at binasang malakás, walâng kamalákmalák
at masamâ ang diín sa pagbigkás ng̃ mg̃a banggít na:

--_¡Cogito, ergo sum!_

Inarì ng̃ piláy, na siya’y pinatatamàan, ang ibáng kasama’y
namagitnâ’t pumapayapà, ng̃unì’t ang katunayan ay naguulót pa ng̃â,
kayâ’t sa hulí’y nang̃agpanuntukan.

Sa kakanán ay isáng binatàng may isáng latang sardinas, isáng
boteng alak at ang mg̃a baong dalá na galing sa kaniyáng bayan,
ay naglulunggatî sa pagpupumilit na siya’y saluhan sa pagkain ng̃
kaniyáng mg̃a kaibigan, samantalang ang mg̃a kaibigan namán ay
nang̃aglulunggatî rin sa pag-ayáw. Ang ibá’y nang̃aliligò sa _azotea_
at pinagsasanayan ang tubig sa balón sa pagbobombero, nang̃aglalaban
ng̃ sabuyán sa gitnâ ng̃ kagalakán ng̃ mg̃a nanonood.

Ng̃unì’t ang ing̃ay at kaguluhán ay untîuntîng napapawì samantalang
dumarating ang iláng may katang̃ìang nag-aaral, na tinipán ni
Makaraig upang balitàan ng̃ lakad ng̃ Akademia ng̃ wikàng kastilà.
Si Isagani’y sinalubong ng̃ boong giliw, na gaya rin ng̃ taga
Españang si Sandoval, na kawaníng dumating sa Maynilà at tinatapos
ang kaniyáng pag-aaral, na kaisáng lubós sa mg̃a hang̃arin ng̃ mg̃a
nag-aaral na pilipino. Ang halang na inilalagáy ng̃ polítika sa mg̃a
lahì ay nawawalâ sa mg̃a páaralan na warì’y natutunaw sa init ng̃
karunung̃an at ng̃ kabatàan.

Sa kawalán ng̃ mg̃a Ateneo at lipunáng ukol sa katarung̃án, sa wikà
at sa polítika ay sinasamantalá ni Sandoval ang lahát ng̃ paglilipon
upang gamitin ang kaniyáng malakíng kaya sa pagsasalaysay, sa
pamag-itan ng̃ pagbigkás ng̃ mg̃a talumpatì, pakikipagtalo sa kahì’t
na anóng sanhî at napapapagakpák ang mg̃a kaibigan at nakiking̃íg
sa kaniyá. Nang mg̃a sandalîng yaón ang sanhî ng̃ salitàan ay ang
pagtuturò ng̃ wikàng kastilà.

Sa dahiláng si Makaraig ay hindî pa dumárating, ang mg̃a paghuhulòhulò
ay siyáng idinadaos.

--¿Anó kayâ ang nangyari?--¿Anó ang ipinasiya ng̃ General?--¿Ipinagkaít
ang pahintulot?--¿Nagtagumpáy si P. Irene?--¿Nagtagumpáy si P. Sibyla?

Itó ang tanongtanung̃an ng̃ isá’t isá, mg̃a tanóng na ang tang̃ìng
makasasagót ay si Makaraig.

Sa mg̃a binatàng nagkakalipon ay may mg̃a may palagáy na loob na gaya
ni Isagani at ni Sandoval na nakikiníkinitá nang yarì ang bagay, at
pinag-uusapan na ang pagkalugód at pagpupuri sa Pamahalàan, ang ukol
sa pag-ibig sa tinubùan ng̃ mg̃a nag-aaral, mg̃a kapalagayang loob
na nag-udyók kay Juanito Pelaez upang kanyahín ang malakíng bahagi
ng̃ karang̃alan ng̃ pagtatatag ng̃ Kapisanan. Ang lahát ng̃ itó’y
sinásagot ng̃ dî nasisiyaháng loob na si Pecson,--isáng matabâng
kung tumawa’y animo bung̃ô--sa pagsasalitâ ng̃ ukol sa mg̃a sulsól
na makapangyayari, na ang Obispo A., si Padre B., ang Provincial C.
ay pinagtanung̃án ó hindî at ang ipinayo ó hindî ay ang ipasok sa
bilangùan ang lahát ng̃ nasa kapisanan, balitàng nagdudulot ng̃ dî
ikápalagay ni Juanito Pelaez, na naúutal namán sa pagsasabing:

--¡Abá, huwág ninyó akóng ihalò!......

Si Sandoval, dahil sa kaniyáng pagkakastilà at pagkamalayà, ay
nag-iinit:

--¡Ng̃unì’t p....!--aniyá--ang ganiyán ay isáng paghihinalà ng̃
masamâ sa General! ¡Alám ko ng̃âng nápakamakaprayle, ng̃unì’t sa
mg̃a ganiyáng bagay ay hindî napasúsulsol sa mg̃a prayle! ¿Ibig bagá
ninyóng turan sa akin, Pecson, kung anó ang pinanunulayán ninyó sa
pagsasabing walâng sariling pasiyá ang General?

--Hindî iyán ang sinasabi ko, Sandoval--ang sagót ni Pecson na sa
pagtawa’y ipinatátanáw halos ang kaniyáng hulíng bagáng--sa ganáng
akin, ang General, ay may sariling kapasiyahán, itó ng̃â, ang
kápasiyahán sa lahát ng̃ nasa abót ng̃ kaniyang kamáy...... ¡Itó’y
lubhâng maliwanag!

--¡At sulong pa rin! Ng̃unì’t turan ninyó sa akin ang isáng
pangyayari--ang sigáw ni Sandoval--iwasan natin ang mg̃a pagtatalong
walâng katuturán, ang mg̃a salitâng walâng kabuluhán, at tumung̃o
tayo sa mg̃a pangyayari--ang dugtóng na sinabayán ng̃ makiyás na
kilos ang pagsasalitâ--Mg̃a pangyayari, mg̃a ginoo, mg̃a pangyayari;
ang hindî gayón ay mg̃a hulòhulòng dî ko ibig tawaging pilibustero.

Si Pecson ay tumawa at sinabát siyáng:

--¡Lumabás na ang pilibusterismo! Ng̃unì’t hindì na ba mangyayaring
makapagkatwiranan ng̃ hindî sasapit sa masasamâng bintáng?

Si Sandoval ay tumutol at humíhing̃î ng̃ mg̃a pangyayaring tunay sa
pamag-itan ng̃ isáng muntîng talumpatì.

--Hindî pa nalalaunang dito’y nagkaroón ng̃ usapín ang iláng taong
bayan at iláng prayle, at pinasiyahán ng̃ samantalang General, na,
ang humatol ay ang Provincial ng̃ mg̃a parìng kausáp--ang sagót ni
Pecson.

At mulîng nagtawá na warì’y walâng kabuluhán ang pinag-uusapan.
Tumukoy ng̃ mg̃a pang̃alan, araw at nang̃akòng magdadalá ng̃ mg̃a
kasulatang magpapatunay ng̃ paraang ginamit sa pagkakapit ng̃
katwiran.

--¿Ng̃unì’t saan mananáng̃an, sabihin ninyó sa akin, saan mananang̃an
upang huwag pahintulutan ang maliwanag na maliwanag na ikabubuti at
kailang̃an?--ang tanóng ni Sandoval.

Ikinibít ni Pecson ang kanyáng balikat.

--Na mápapang̃anib ang tibay ng̃ tinubùang lupà....--ang tugón na
ang pagsasalitâ’y kagaya ng̃ isáng abogado na bumabasa ng̃ isáng
_alegato_.

--¡Iyán ang malakíng bagay! ¿Anó mayroon sa tibay ng̃ tinubùang lupà
ng̃ mg̃a kaparaanan sa mabuting pagsasalitâ?

--May mg̃a doctor ang Santa Madre Iglesia.... ¿Anó ang malay ko?
marahil ay pang̃ilagang mabatíd namin ang mg̃a batás at aming
masunód.... ¿Anó kayâ ang mangyayari sa Pilipinas sa araw na ang
isá’t isá sa amin ay magkaantiluhán?

Hindî naibigan ni Sandoval ang ayos na tugunan at pabirô ng̃ kaniláng
pag-uusap. Sa paraang iyon ay hindî maaarìng sumipót ang isáng
talumpatìng may kauntìng kabuluhán.

--Huwag ninyóng idaan sa birò--ang sabi--ang pinag-uusapan ay mahalagá.

--¡Iligtás akó ng̃ Lumikhâ sa pagbibirô kung napapagitnâ ang mg̃a
prayle!

--Ng̃unì’t ¿saan mananang̃an....?

--Sa dahiláng sa gabí ang pag-aaral--ang patuloy ni Pecson, na gayon
din ang ayos, na warìng ang pinag-uusapan ay kilalá na’t alám--ay
mangyayaring banggitín na pinakasagabal ang kahalayan, gaya ng̃ sa
paaralan sa Malolos...

--¡Isá pá! ¿Hindî ba sa ilalim din ng̃ balabal na madilím ng̃ gabí
idinadaos ang “Academia de dibujo” at ang mg̃a nobenario at mg̃a
prusisyón?....

--Lumalabág sa karang̃alan ng̃ Unibersidad--ang patuloy ng̃ matabâ
na hindî pinuná ang paalaala.

--¡Lumabág! Ang Unibersidad ay mapipilitang sumang-ayon sa kailang̃an
ng̃ mg̃a nag-aaral. At kung iyan ay tunay ¿ay anó kung gayón ang
Unibersidad? ¿Isá bagáng kapisanan upang huwag mátuto? ¿Nagkásasama
bagá ang iláng katao na nagtatagláy ng̃ katawagáng may katarung̃án
at dunong upang humadláng na ang ibá’y mátuto?

--Hindî’t... ang mg̃a balak ng̃ nang̃asaibabâ ay tinatawag na dî
kasiyahang loob......

--At mg̃a panukalà ang tawag sa nanggagaling sa itaas--ang dunggít
ng̃ isá--¡nariyan ang paaralang “Artes y Oficios”!

--Dahan dahan, mg̃á ginoo--ang sabi ni Sandoval--hindî akó makaprayle;
kilalá ang aking mg̃a malayàng pagkukurò, ng̃unì’t ibigáy natin sa
Cesar ang sa Cesar! Ang páaralang iyan ng̃ Artes y Oficios, na akó
ang una unang nagtatanggol at ang araw na siya’y mátayô ay babatìing
kong warí’y unang liwaywáy na ikagiginhawa ng̃ Kapuluang itó, ang
paaralang iyan ng̃ Artes y Oficios, ay ang mg̃a prayle ang siyáng
nang̃agsumíkap......

--O ang aso ng̃ magguguláy, na kagaya rin nilá--ang dagdag ni Pecson
na pinutol na mulî ang talumpatì.

--¡Ng̃unì’t p....!--ang sabing pagalít ni Sandoval dahil sa pagputol,
na nawalâ tulóy ang tuwid ng̃ pagsasalaysay--samantalang walâng
masamâ tayong nálalaman, ay huwag tayong mag-akalà ng̃ masamâ,
huwag tayong magkamalîng maghinalà sa kalayàan at pagkamasarilí ng̃
pamahalàan....

At sa pamamagitan nang magagandáng pang̃ung̃usap ay inihanay ang
mg̃a pagpupuri sa pamahalàan at sa mg̃a balak nitó, bagay na hindî
napang̃ahasáng hadlang̃án ni Pecson.

--Ang pamahalàang kastilà--ang sabi, sa gitnâ ng̃ iláng bagay--ay
nagbigáy sa inyó ng̃ lahát ng̃ kailang̃an, walâng ipinagkaít sa
inyó. Sa España ay nagkaroon kamí ng̃ kapangyarihang alinsunod sa
kaibigán ng̃ iisáng tao at kayó’y nagkaroon ng̃ gayón ding pamahalàan;
kinalatán ng̃ mg̃a prayle ng̃ kaniláng kombento ang aming mg̃a lupaín
at kombento ng̃ mg̃a prayle ang lamán ng̃ isáng katlóng bahagi ng̃
Maynilà; sa España ay pinalalakad pá ang bitay, at ang bitay ay
siyáng hulíng kaparusahán dito; kamí ay katóliko at ginawâ namin
kayóng katóliko; kamí’y nagíng _escolástico_ at ang _escolastícismo_
ay siyáng nanánagumpay sa inyóng mg̃a páaralán; sa isáng sabi, mg̃a
ginoo, umiiyak kamí kung kayó’y umiiyak, nagtitiis kamí kung kayó’y
nagtitiís, iisá ang dambanà natin, iisá ang ating hukuman, iisáng
kaparusahán, at nararapat na ibigáy namin sa inyó ang amin ding mg̃a
karapatán at ang amin ding mg̃a katuwâán.

At sa dahiláng walâng humahadláng sa kaniyá, ay sumigabó ng̃ sumigabó
ang kalooban hanggáng sa tinukoy na ang sasapitin ng̃ Pilipinas.

--Gaya ng̃ sinabi ko, mg̃a ginoo, ang liwaywáy ay hindî malayò,
binubuksán ng̃ España ang Kasilang̃anan sa kaniyáng iniibig na
Pilipinas, at ang mg̃a kapanahunan ay nag-iibá at batíd kong ang
ginágawâ’y higít kay sa inaakalà natin. Ang pamahalàang iyan, na,
ayon sa inyó, ay gumigiwang at walâng sariling kalooban, ay nararapat
na ating udyukán sa pagpapakilala ng̃ ating pagtitiwalà, ipakita
na tayo’y nag-aantáy sa kaniyá; ipaalaala natin sa ating kilos
(kung nakalilimot, bagay na hindî ko pinaniniwalàang mangyari) na
tayo’y nananalig sa kaniyáng magagandáng hang̃ád at hindî siyá dapat
umalinsunod sa ibáng palakad liban doon sa sadyáng katwiran at
ikabubuti ng̃ kaniyáng mg̃a pinamamahalàan. Hindî, mg̃a ginoo,--ang
patuloy na lalò’t lalò pang umayos nagtatalumpatì--hindî natin dapat
tanggapín man lamang sa bagay na itó, ang pangyayari marahil, na
nagtanóng sa ibáng taong laban sa panukalà, sapagkâ’t ang sapantahà
lamang ay mákakatimbáng ng̃ pagpapaumanhin sa pangyayari; ang inyóng
inaasal hanggáng sa ng̃ayón ay matapát, malinis, walâng pagmamaliw,
walâng agam-agam; humíhilíng kayó sa kaniyá ng̃ maliwanag at walâng
palikawlikaw; ang inyóng mg̃a pinagbabatayang katwiran ay lubhâng
karapatdapat dinggín; ang inyóng layon ay ang awasán ng̃ gawàin
ang mg̃a gurô, sa mg̃a unang taón, at magíng madalî ang pagkatuto
ng̃ daán daáng mg̃a nag-aaral na pumúpunô sa mg̃a klase, na hindî
mangyayaring magampanán ng̃ iisáng gurô. Kung hanggá ng̃ayón ay
hindî pa napasisiyahán ang kasulatan ay dahil sa alám kong may
maraming gawàing naiimbák; ng̃unì’t inaakalà kong ang pag-uusig ay
nagtagumpáy, na ang sanhî ng̃ tipán ni Makaraig ay upang ibalità
sa atin ang pananalo, at bukas ay mákikita nating magtatamó ang
ating mg̃a pagsusumikap ng̃ papuri at pagkilala ng̃ bayan, at sino
ang makapagsasabi, mg̃a ginoo, kung hindî ipalagáy ng̃ pamahalàan
na kayó’y dulutan ng̃ mabuting _condecoración_ dahil sa kayó’y
karapatdapat sa kapurihán ng̃ inyóng bayan!

Nag-umugong ang masisigabong pagakpakan; naniniwalà na ang lahát sa
pananalo at ang marami sa _condecoración_.

--¡Dapat mákilala, mg̃a ginoo,--ang sabi ni Juanito Pelaez--na ako’y
isá sa mg̃a unang nagmunakalà!

Ang dî mapaniwalaíng si Pecson ay hindî nagagalák.

--¡Pag hindî nagkaroon tayo ng̃ _condecoración_ sa bintî!--ang sabi.

Salamat na lamang at hindî náding̃íg ni Pelaez ang banggít na iyon,
dahil sa lakás ng̃ pagakpakan. Nang mahintóhintô ng̃ kauntî, ay
sinabi ni Pecson, na:

--Mabuti, mabuti, mabuting mabuti, ng̃unì’t isáng palagáy.... ¿kung
sa lahát ng̃ iyán, ang General ay sumanggunì rin, sumanggunì at
sumanggunì, at pagkatapos ay ipagkaít sa atin ang kapahintulutan?

Ang palagáy ay bumagsák na warì’y tubig na malamíg.

Ang lahát ay nápating̃ín kay Sandoval; itó’y natubigan.

--Kung gayón....--ang sabing paurongsulong.

--¿Kung gayón?

--Kung gayón--ang bulalás ni Sandoval na sumúsulák pa ang dugô dahil
sa mg̃a pagakpakan at sa isáng udyók ng̃ sigabó--sa dahiláng sa mg̃a
kasulatan at sa mg̃a limbág ay ipinahahayag na iniibig niyá ang
inyóng ikatututo ng̃unì’t pinipigil at ipinagkakaít ang gayón pag
sumapit na ang pagsasagawâ, kung gayón, mg̃a ginoo, ang inyóng mg̃a
pagsusumikap ay hindî nasayang, nátuklás ninyó ang hindî natuklás
ng̃ sino man, na maalís ang balatkayô at kayó’y hamunin!

--¡Mabuti, mabuti!--ang masigabóng sigawan ng̃ ilán.

--¡Purihin si Sandoval! ¡Mabuti ang ukol sa paghamon!--ang dagdág
ng̃ ibá.

--¡Hamunin tayo!--ang sagót ni Pecson na hindí binibigyáng kabuluhán
ang gayón--¿at pagkatapos?

Sa gitnâ ng̃ kaniyáng pananagumpáy ay nápatigil si Sandoval, ng̃unì’t
sa katalasang tagláy ng̃ kaniyáng lipì at dahil sa kaniyáng dugông
mánanalumpatî ay agád nakabalikwás.

--¿Pagkatapos?--ang tanóng--pagkatapos, kung walâng pilipinong
makapang̃ahás tumugón sa hamon, ay akó, si Sandoval, sa ng̃alan ng̃
España ay sasaluhín ko ang _guantes_, sapagkâ’t ang gayóng paraan
ay isáng pagpapabulàan sa mabuting hang̃ád na kailan ma’y tinagláy
ng̃ España sa kaniyáng mg̃a lalawigan, at sa dahiláng sa gayóng
asal ay sinasalaulà ang katungkulang ipinagkatiwalà sa kaniyá at
nagpapakalabis sa kaniyáng walâng sagkâng kapangyarihan, hindî siyá
karapatdapat sa pag-aampón ng̃ inang bayan ni sa pagkupkóp ng̃ sino
mang mámamayáng kastilà.

Ang kagalakán ng̃ mg̃a nakiking̃íg ay halos nagíng kahibang̃án.
Niyakap ni Isagani si Sandoval, bagay na ginayahan ng̃ ibá;
nabanggít-banggít doon ang ináng bayan, ang pagkakáisa, ang
pagkakapatiran, ang pagkamatapát; anáng mg̃a pilipino’y kung walâ
kundî pawàng Sandoval sa España, ang lahát ng̃ tao sa Pilipinas ay
magiging Sandoval na lahát; nagníningníng ang mg̃a matá ni Sandoval
at mapapaniwalàang kung sa mg̃a sandalîng iyón ay hinagisan siyá ng̃
sino man ng̃ isáng _guantes_ na tandâ ng̃ paghamon, ay sumakáy sana
sa kahì’t aling kabayo upang magpakamatáy ng̃ dahil sa Pilipinas.
Ang tubig na malamíg lamang ang nagwikàng:

--Mabuti, mabuting mabuti, Sandoval; akó man ay makapagwiwikà ng̃
ganiyán kung ako’y taga España; ng̃unì’t sa dahiláng hindî gayón,
kung akó ang nagsabi ng̃ kalahatì man lamang ng̃ sinabi ninyó, kayó
mán ay magpapalagay na ako’y pilibustero.

Nagsimulâ na si Sandoval ng̃ isáng talumpatìng táganás na pagtutol,
nang mapigil.

--¡Matuwâ na tayo, mg̃a kaibigan! ¡Tagumpáy!--ang sigáw ng̃ isáng
binatàng pumasok at niyakap ang lahát.

--¡Matuwâ na tayo, mg̃a kaibigan! ¡Mabuhay ang wikàng kastilà!

Isáng maugong na pagakpakan ang sumalubong sa balità; ang lahát ay
nagyayakapán, ang lahát ay maningníng ang matá dahil sa luhà. Si
Pecson ang tang̃ìng nagtatagláy ng̃ kaniyáng ng̃itîng mapagmakatang̃ì.

Ang dumatíng na may dalá ng̃ mabuting balità ay si Makaraig, ang
binatàng nang̃ung̃ulo sa kilusán.

Ang tinitirahán ng̃ nag-aaral na itó sa bahay na iyon ay dalawáng
silíd na napapalamutihang mabuti para sa kaniyang mag-isá lamang,
mayroon siyang alilà at kotsero na nag-aarugâ sa kaniyáng sasakyáng
_araña_ at sa kanyáng mg̃a kabayo. Ang tindíg niya’y makiyas, ugalìng
banayad, magarà’t mayamang mayaman. Kahì’t nag-aaral ng̃ pag-aabogado
upang magkaroon lamang ng̃ isáng _título académico_, ay may kabantugan
siyá sa pagkamasipag mag-aral, at kung sa pagsasalitâ ng̃ alinsunod
sa turòng páaralán ay hindî na máhuhulí sa ibáng mapaghamón sa
pagtatalo sa loob ng̃ Unibersidad. Hindî rin namán náhuhulí sa mg̃a
akalà’t bagong mg̃a pagkasulong; sa tulong ng̃ kaniyáng salapî’y
nagkákaroón siya ng̃ mg̃a aklát at pamahayagan na hindî mapigil ng̃
_previa censura_. Dahil sa mg̃a tagláy na itó, sa kaniyáng kabantugan
sa katapang̃an, sa kaniyáng mapalad na pakikitunggalî noóng kaniyáng
kabatàan, at sa kaniyáng magandâ’t mabuting ugalì, ay hindî dapat
pagtakhán na panuntán siya ng̃ kaniyáng mg̃a kasama at siyang máhalál
upang máisagawâ ang gayóng kahirap na balak na pagtuturò ng̃ wikàng
kastilà.

Makaraán ang mg̃a unang silakbó ng̃ kagalakán, na sa kabatàan ay
nagkákaroón kailán man ng̃ kasagwâan dahil sa ang kaniyáng malas sa
lahát ng̃ bagay ay magandá, ay siniyasat kung papaano ang nangyari.

--Kang̃inang umaga’y nakipagkita akó kay P. Irene--ang sabi ni
Makaraig na warì’y palihím.

--¡Mabuhay si P. Irene!--ang sigáw ng̃ isáng nagagalák na nag-aaral.

--Inihayág sa akin ni P. Irene--ang patuloy ni Makaraig--ang lahát
ng̃ nangyari sa Los Baños. Tila isáng linggó siláng nagtatalo,
ipinaglaban at ipinagtanggól niyá ang ating usap ng̃ laban sa lahát,
laban sa kay P. Sibyla, sa kay P. Fernandez, sa kay P. Salvi, sa
General, sa Segundo Cabo, sa mag-aalahás na si Simoun......

--¡Ang mag-aalahás na si Simoun!--ang putol ng̃ isá--¿ng̃unì’t anó
ang ipinanghihimasok ng̃ hudyóng iyán sa mg̃a bagay bagay ng̃ ating
bayan? At pinayayaman natin iyán sa pagbilí......

--¡Tumigil ka ng̃â!--ang sabi ng̃ isá, na naíiníp sapagkâ’t
ibig mabatíd kaagád kung papaano at tinalo ni P. Irene ang mg̃a
nakasísindák na kalabang iyón.

--Mayroón pa mandíng matataás na kawaníng laban sa ating panukalà,
ang Namamahalà sa Pang̃asiwàan, ang Gobernador Civil, ang insík na
si Quiroga......

--¡Ang insík na si Quiroga! Ang bugaw ng̃ mg̃a....

--¡Tumigil ka na, tao ka!

--Sa kahulihulihan--ang patuloy ni Makaraig--ay itatago na sana ang
kahiling̃an at babayàang mákatulog doon ng̃ iláng buwan, ng̃ maalala
ni P. Irene ang Kataastaasang Lupon ng̃ Paaralan at ipinalagáy
niyáng ang kasulatan ay mahulog sa Lupong yaon upang magbigáy ng̃
munkahìng nárarapat yamang ang ukol sa pagtuturò ng̃ wikàng kastilà
ang pinag-uusapan......

--Ng̃unì’t ang Lupong iyan ay malaon ng̃ hindî kumikilos--ang tukoy
ni Pecson.

--Iyan din ng̃â ang isinagót kay P. Irene--ang patuloy ni Makaraig--at
sinagót niyáng mabuti ng̃âng pagkakataón upang mulîng mabuhay,
at sinamantalá ang pagkakáparoon ni Don Custodio, na isá sa mg̃a
kasanggunì, at nagpalagáy noon din ng̃ isáng lupon, at sa dahiláng
kilalá ang kasipagan ni D. Custodio ay siyáng tinakdâáng magpalagáy
ng̃ ipapasiyá, kayâ’t ng̃ayó’y nasa kamáy niyá ang kasulatan.
Ipinang̃akò ni D. Custodio na lulutasín niyá sa loob ng̃ buwang itó.

--¡Mabuhay si D. Custodio!

--¿At kung ang ipasiyá ni D. Custodio ay laban?--ang tanóng ng̃ dî
mapag-asáng si Pecson.

Iyan ang hindî nilá naáalaala, dahil sa kahibang̃án sa akalàng mabuti
ang lakad ng̃ usap. Lahát ay nápating̃ín kay Makaraig upang mabatíd
kung anó ang sasabihin.

--Ang bagay ding iyan ang sinabi ko kay P. Irene, ng̃unì’t sinabi sa
akin, na kasabáy ang kaniyáng palabirông tawa, na: Malakí na ang ating
tinamó, nagawâ nating ang usap ay makaratíng sa isáng kapasiyahán,
mapipilitan ang kalaban na tanggapín ang pakikihamok.... Kung
mangyayaring mapakiling natin si D. Custodio, upang sa pag-alinsunod
sa kaniyáng malayàng hilig, ay magpasiyà ng̃ sang-ayon, ay nanalo
na tayo; ang General ay nagpapakilalang walâng kikiling̃an.

Si Makaraig ay humintô.

--¿At papaano ang pagpapakiling?--ang tanóng ng̃ isáng iníp.

--May sinabi sa aking dalawáng paraan si P. Irene....

--Ang insík na si Quiroga!--ang sabi ng̃ isá.

--¡Ba! Hindî pinupuná si Quiroga......

--¡Isáng mabuting handóg!

--Lalò pa, ipinagmamalakí ang katigasán niyá sa mg̃a handóg.

--¡Ay, nálalaman ko na!--ang bulalás na tumatawa ni Pecson--ang
mánanayaw na si Pepay.

--¡A, oo ng̃â! ¡ang mánanayaw na si Pepay!--ang sabi ng̃ ilán.

Ang Pepay na itó’y isáng makiyas na dalaga na kilaláng matalik na
kaibigan ni D. Custodio: sa kaniyá lumalapit ang mg̃a tumatanggap
ng̃ mg̃a pagawâ, ang mg̃a kawaní at ang mg̃a mapaglaláng kung may
nasàng tamuhín sa bantóg na Konsehal. Si Juanito Pelaez na kaibigan
din ng̃ mánanayaw ay humáhandóg na siyáng lalakad ng̃ usap; ng̃unì’t
si Isagani’y umilíng at nagsabing sukat na ang pagkakagamit kay
P. Irene at magiging kasagwâán ang lapitan si Pepay sa ganitóng
bagay.

--¡Tingnán ang isá pang paraan!

--Ang isá ay lumapit sa abogadong pinagsanggunìan, si G. Pasta,
tánung̃ang pinang̃ang̃ayupapàan ni D. Custodio.

--Ibig ko pa iyán,--ang sabi ni Isagani--si G. Pasta ay pilipino,
at nagíng kasama sa pag-aaral ng̃ aking amaín. Ng̃unì’t ¿papaano
ang gágawin upang mapakiling?

--Nariyán ang _kid_--ang sagót ni Makaraig na tinitigan si
Isagani--si ginoong Pasta ay may isáng mánanayaw, itóng.... may
isáng mangbuburdá......

Inailíng na mulî ni Isagani ang kaniyáng ulo.

--Huwág kayóng nápakamaselang--ang sabi sa kaniyá ni Juanito
Pelaez--ang mg̃a layon ay siyáng naglíligtás sa mg̃a kaparaanan!
Kilalá ko ang mangbuburdá, si Matea, na may isáng pagawàang
pinápasukan ng̃ maraming dalaga.....

--Huwág, mg̃a ginoo,--ang putol ni Isagani--unahin muna natin ang
mg̃a paraang hindî mahalay.... Paparoón akó sa bahay ni G. Pasta at
kung walâ akóng mápalâ, ay saká na ninyó gawín, ang ibig gawín sa
mg̃a mánanayaw at mg̃a mangbuburdá.

Napahinuhod silá sa palagáy at nagkásundông si Isagani ay makipag-usap
kay G. Pasta sa araw ding yaón at sa kinahapunan ay ipababatíd sa
Unibersidad, sa kaniyáng mg̃a kasama, ang nangyari sa pakikipagkita.




XV

SI G. PASTA


Si Isagani ay naparoón sa bahay ng̃ abogado, isá sa mg̃a may tang̃ìng
katalinuhan sa Maynilà na pinagtátanung̃an ng̃ mg̃a prayle sa kaniláng
malalakíng kagipitan. Nag-antáy ng̃ kauntî ang binatà, sapagkâ’t
maraming ipinagtátanggol ang nároroon, ng̃unì’t dumatíng din ang
taning na ukol sa kaniyá at pumasok sa gawàan ó _bufete_ gaya ng̃
karaniwang tawag sa Pilipinas.

Tinanggáp siyá ng̃ mánananggol-usap sa pamagitan ng̃ isáng mahinàng
ubó at tinítingnang palihím ang kaniyáng mg̃a paá; hindî tumindíg ni
hindî man lamang siyá pinaupô at nagpatuloy sa pagsusulat. Nagkaroón
si Isagani ng̃ panahón upang matyagán siyá at kilalanin. Malakí ang
itinandâ ng̃ abogado, ubanin na at ang kaniyáng upaw ay halos laganap
sa boong tuktók. Ang kaniyáng mukhâ’y pasumang̃ót at matigás.

Sa gawàan, ang lahát ay tahimik; walâng nadiding̃ig kungdî ang
anasan ng̃ mg̃a tagasulat ó nang̃agsasanay na gumágawâ sa kanugnóg
na silíd: ang kaniláng mg̃a panitik ay gumágaralgal na warì’y
nakikipagtunggalî sa papel.

Natapos din ang mánananggól sa sinusulat, binitiwan ang panitik,
itinaás ang ulo, at ng̃ mákilala ang binatà, ay nagliwanag ang mukhâ,
at malugód siyáng kinamayán.

--¡Abá, binatà!.... ng̃unì’t umupô kayó, patawarin ninyó.... hindî
ko nápunang kayó palá. ¿At ang inyóng amaín?

Lumakás ang loob ni Isagani at inakalàng mapapabuti ang kaniyáng
lakad. Isinalaysáy niyáng lahát ang nangyari, na pinag-aaralang
mabuti ang nápapalâ ng̃ kaniyáng sinasabi. Pinakinggáng walâng
katigatigatig ni G. Pasta ang simulâ, at kahì’t batíd niyá ang lakad
ng̃ mg̃a nag-aaral, ay nagmamaangmaang̃an upang ipakilala na walâ
siyáng pakialám sa mg̃a kamusmusáng iyón, ng̃unì’t ng̃ maramdamán
ang pakay sa kaniyá at náding̃íg na natutukoy sa Vice-Rector,
mg̃a prayle, Capitáng General, panukalà at ibp., ang mukhâ niyá’y
untîuntîng nagdilím at nagtapós sa pagbulalás ng̃:

--¡Itó ang lupaín ng̃ mg̃a panukalà! Ng̃unì’t itulóy, itulóy ninyó.

Hindî nanglupaypay si Isagani: sinabi ang kapasiyaháng ibíbigay
at nagtapós sa pagpapahayag ng̃ pagkakatiwalà ng̃ kabinatàan na
siyá, si G. Pasta, ay mamámagitnâ ng̃ sang-ayon sa kanilá sakalìng
si D. Custodio ay sumanggunì sa kaniyá, gaya ng̃ maáasahan. Hindî
nang̃ahás si Isaganing sabihin na _pagpayuhan_ dahil sa ng̃ibít na
ipinamalas ng̃ mánananggol.

Ng̃unì’t may takdâ ng̃ gagawín si G. Pasta, na dilì ibá’t ang huwag
manghimasok sa bagay na iyón, ni sumanggunì, ni pagsanggunìan. Alám
niyá ang nangyari sa Los Baños, batíd niyáng may dalawáng pangkát
at hindî si P. Irene ang tang̃ìng bayani na nasa dako ng̃ mg̃a
nag-aaral, ni hindî siyá ang nagpalagáy ng̃ pagdaraán ng̃ kasulatan
sa Lupong ng̃ Paaralan, kundî lubós na kaibá. Si P. Irene, si
P. Fernandez, ang _condesa_, isáng mang̃ang̃alakál na nakakikiníkinitá
nang makapagbibilí ng̃ kagamitáng ukol sa bagong Akademia at ang
mataás na kawaníng nagtukóy ng̃ iba’t ibáng kapasiyaháng-harì ay
mang̃agtatagumpáy na sana, ng̃ ipinaalaala ni P. Sibyla, upang
magkapanahón, ang Kataastasang Lupon. Ang lahát ng̃ bagay na itó’y
nátatalâ sa alaala ng̃ abogado; kayâ’t ng̃ matapos makapagsalitâ si
Isagani, ay tinangkâng lituhín itó sa pariway na mg̃a pang̃ung̃usap,
guluhín at ilipat ang usapan sa ibáng bagay.

--¡Oo!--ang sabi na inilawít ang labì at kinamot ang upaw--walâng
mang̃ung̃una sa akin sa pag-ibig sa tinubùan at paghahang̃ád ng̃
pagkakasulong, datapwâ’y.... hindî akó makasugbá.... hindî ko masabi
kung batíd ninyó ang aking kalagayan, isáng kalagayang lubhâng
maselang.... marami akóng pag-aarì.... kailang̃an akong kumilos sa
loob ng̃ isáng masusìng pagkatarós.... isáng pagsugbá....

Ibig lituhín ng̃ abogado ang binatà sa pamag-itan ng̃ maraming salitâ
at nagsimulâ ng̃ pagtukoy sa mg̃a batás, sa mg̃a kapasiyahán, at
napakarami ang nasabi, na hindî ang batà ang naguló kundî siyá sa
sarili ang halos naguló sa isáng pasikot sikot na kábabanggít.

--Hindî pô mangyayaring háhang̃arín naming ilagáy kayó sa
kagipitan--ang mabanayad na sagót ni Isagani--¡Iligtás kamí ng̃
Lumikhâ sa pagbibigáy gambalà sa mg̃a taong ang kaniláng buhay ay
lubhâng kailang̃an ng̃ ibáng pilipino! Datapwâ’y kahì’t napakauntî
ang nababatíd ko tungkól sa mg̃a batás, mg̃a kautusáng harì, mg̃a
lathalà at mg̃a kapasiyahang umiiral sa ating bayan, ay hindî ko
inaakalàng magkaroón ng̃ kasamaán ang makitulong sa mg̃a adhikaín ng̃
pamahalàan, ang punyagìin ang siya’y maalinsunod na mabuti; iisáng
layon ang aming inuusig at sa kaparaanan lamang kamí nagkakaibá.

Ang manananggól ay nápang̃itî: ang binatà’y napadadalá sa ibáng
landás at doon niyá lilituhín, litó na ng̃â.

--Diyán ng̃â naririyan ang _kid_, sa karaniwang sabi; hindì ng̃a
ba kapuripuri ang tumulong sa pamahalàan pag ang pagtulong ay sa
pamag-itan ng̃ pang̃ang̃ayupapà, alinsunurin ang kaniyáng mg̃a
kapasiyahan, ang tuwíd na katuturán ng̃ mg̃a batás na katugón ng̃
tuwid na paghahakà ng̃ mg̃a namamahalà at hindî málalaban sa unang
una at karaniwang paraan sa pagkukurò ng̃ mg̃a ginoong may hawak ng̃
ikaaanyô ng̃ mg̃a taong bumubuô ng̃ isáng kapisanan. At dahil dito
ay masamâ, karapatdapat parusahan, sapagkâ’t nakahahalay sa batayán
ng̃ kapangyarihan, ang gumawâ ng̃ isáng bagay na laban sa kaniyáng
mg̃a munakalà kahì’t na inaakalàng mabuti kay sa nanggagaling sa
pamahalàan, sapagkâ’t ang gayóng kagagawán ay makasusugat sa kaniyáng
katibayan na siyáng batayán ng̃ alín mang pamamahalà sa mg̃a bayang
sákop.

Ang matandâng abogado, sa pananalig na ang mg̃a tinurang iyon ay
nakalitó kay Isagani, ay nagpakabuti sa kaniyáng silyon ng̃ walâng
kaimík-imík, kahì’t na sa loob niyang sarili ay nagtatawá.

Gayón man, ay tumugón si Isagani.

--Inakalà ko, na ang mg̃a Pamahalàan ay dapat humanap ng̃ ibáng
batayáng lalòng matibay kailan pá man at nadadawal.... Ang
pinagbabatáyang lakás ng̃ mg̃a pamahalàang ukol sa nasasakop ay
siyáng pinakamahinà sa lahát, sapagkâ’t walâ sa kanilá kundî nasa
mabuting kalooban ng̃ mg̃a nasasakupan samantalang ibig kilalanin
ang gayón.... Ang batayáng katwiran ay siyang inaakalà kong lalòng
matibay.

Itinaás ng̃ abogado ang ulo; ¡anó! ¿ang binatàng iyón ay nang̃ang̃ahás
tumutol at makipagtalo sa kaniyá, siyá, si G. Pasta? ¿Hindî pá litó
sa kaniyáng mabigkás na pang̃ung̃usap?

--Binatà, nararapat iwan sa isáng dako ang mg̃a hakàng iyan, sapagkâ’t
mapang̃anib,--ang hadláng ng̃ mánananggol na ing̃iniwî ang mukhâ--Ang
sinasabi ko sa inyó ay dapat na bayaang gumawâ ang pamahalàan.

--Ang mg̃a pamahalàan ay itinatag upang ikagalíng ng̃ mg̃a bayan,
at upang makatupád ng̃ lubós sa layunín niyá ay dapat umalinsunod
sa kahiling̃an ng̃ mg̃a namamayan na siyang lalòng nakababatíd ng̃
kaniláng mg̃a kailang̃an.

--Ang mg̃a bumubuô ng̃ pamahalàan ay mg̃a mámamayán dín at yaong
mg̃a may lalòng kasapatán.

--Ng̃unì’t sa dahiláng silá’y tao, ay maaarìng magkámalî, at hindî
nárarapat na huwag pansinín ang sa ibáng hakà.

--Dapat magtiwalà sa kanilá, ibíbigáy niláng lahát.

--May isáng sáwikàíng likás na kastilà, na ang sabi’y: ang hindî
umíiyak ay hindî nakasususo. Ang hindî hiníhing̃î ay hindî
ipinagkakaloob.

--¡Baliktád!--ang sagót ng̃ abogado na tumawang pakutyâ--sa pamahalàan
ay pasaliwâ ang nangyayari......

Datapwâ’y biglâng nápahintô na warì’y nakapag-wikà ng̃ higít sa
nárarapat at tinangkâng gamutín ang kaniyáng pagkábulalás.

--Pinagkalooban tayo ng̃ pamahalàan ng̃ mg̃a bagay na hindî natin
hinilíng, ni hindî natin mahihilíng.... sapagkâ’t ang paghilíng....
ang paghilíng ay nagpapakilalang may pagkukulang at dahil doon ay
hindî gumáganáp sa kaniyáng katungkulan.... pagpayuhan siya ng̃
isáng paraan, tangkâíng ibunsód siyá, huwag nang siya’y tunggalìin,
ay isáng pagsasapantahàng siya’y mangyayaring mámalî, at sinabi ko
na ng̃â sa inyóng ang mg̃a gayóng paghahakà’y laban sa kabuhayan
ng̃ mg̃a pamahalàang ukol sa nasasakop.... Ang bagay na itó’y hindî
batíd ng̃ karamihan at hindî alám ng̃ mg̃a binatàng nagdadalosdalos,
hindî nilá kilalá, ayaw kilalanin ang lubhâng káibayóng ibubung̃a
ng̃ paghing̃î.... ang kasagwâáng tagláy ng̃ panukalàng iyan......

--Ipagpatawad po ninyó--ang putol ni Isagani na namuhî sa mg̃a
pang̃ang̃atwirang ginamit sa kaniyá ng̃ abogado--pag sa makatwirang
paraan ang isáng bayan ay humihing̃î ng̃ anó man sa isáng pamahalàan
ay sapagkâ’t inaakalàng mabuti at nálalaáng pagkalooban siyá ng̃
isáng kabutihan, at ang kagagawáng itó, ay hindî dapat makamuhî sa
kanyá kundî bagkús pa ng̃âng dapat makagalák; humihing̃î sa iná, sa
inainahan ay hindî, magpakailán man. Ang pamahalàan sa ganáng pahát
kong pag-aakalà, ay hindî isáng may laganap na paning̃ín na nakikita’t
napaglalaanan ang lahát ng̃ bagay, at kahì’t na magíng gayón, ay hindî
mangyayaring mamuhî, sapagkâ’t naririyan ang Pananampalataya na walâng
ginágawâ kundî maghihing̃î sa Dios na nakakikita at nakakikilala
ng̃ lahát ng̃ bagay, at kayó man ay humíhing̃î at humíhilíng ng̃
maraming bagay sa mg̃a hukuman ng̃ pamahalàan ding iyan, at ni ang
Dios, ni ang pamahalàan hanggáng sa ng̃ayón ay hindî pa nagpapahalatâ
ng̃ kamuhîán. Nasa sa budhî ng̃ lahát na ang pamahalàan, dahil sa
siya’y itinatag ng̃ mg̃a tao, ay nang̃ang̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃
ibá, nang̃ang̃ailang̃ang ipakita at iparamdám sa kaniyá ang katunayan
ng̃ mg̃a bagay bagay. Kayó na sa sarili ay hindî naniniwalàng
lubós sa katotohanan ng̃ inyóng mg̃a ikinatwiran; kayó sa sarili’y
alám ninyóng marahás at dî nátutungtóng sa matuwid ang pamahalàan,
na, upang makapagparang̃al ng̃ kalakasán at pagkamapagsarilí, ay
nagkákaít ng̃ lahát ng̃ bagay sa katakután ó sa kakulang̃áng tiwalà,
at ang mg̃a bayan lamang na dinádahás at inaalipin ay siyá lamang
may katungkulang huwág huming̃î ng̃ kahì’t anó magpakailán man.
Ang isáng bayang nasúsuklám sa kaniyáng pamahalàan ay walâng dapat
hiling̃ín dito kundî ang iwan ang pamamahalà.

Ang matandâng abogado ay ng̃umíng̃iwî at pinaíilíng-ilíng ang ulo,
tandâ ng̃ dî kasiyaháng loob at hináhaplos ng̃ kamáy ang kaniyáng
upaw; pagkatapos, sa isáng pananalitâng mapag-ampón na warì’y may
pagkahabág ay nagsabing:

--¡Hm! masamâng aral iyán, masamâng palagáy, ¡hm! ¡Napagkikilalang
kayó’y batà at walâ pa kayóng pagkatalós sa ukol sa kabuhayan! Tingnán
ninyó ang nangyayari sa Madrid sa mg̃a binatàng walâng muwáng na
humíhing̃î ng̃ maraming pagbabago: lahát silá’y pinararatang̃ang
mg̃a nag-uusig ng̃ paghiwaláy, marami ang hindî makapang̃ahás na
umuwî, ng̃unì’t gayón man ay ¿anó ang kaniláng mg̃a hiníhing̃î? Mg̃a
banal na bagay, matatandâ na’t hindî makasásamâ sapagkâ’t lubós nang
kilalá.... Datapwâ’y may mg̃a bagay na hindî ko maipaliliwanag sa
inyó, mg̃a lubhâng maselang.... siyá.... ipinagtátapat ko sa inyóng
may ibá pang katwiran, bukód sa mg̃a tinuran na, na naguudyók sa
isáng matinóng pamahalàan upang kailán mán ay huwág duming̃íg sa mg̃a
kahiling̃an ng̃ isáng bayan...... hindî.... mangyayari ding makatagpô
tayo ng̃ mg̃a pinunòng palalò at mahang̃in ang.... ng̃unì’t mayroón
díng ibáng katwiran.... kahì’t na ang hiníhing̃î ay yaóng lalòng
nararapat.... ang mg̃a pamahalàan ay may ibá ibáng palakad......

At ang matandâ’y nag-aalinlang̃ang nakatitig kay Isagani, at
pagkatapos ay tumalagá na sa isáng bagay, ikinumpáy ang kamáy na
warì’y may inilálayông paghahakà sa kaniyáng pag-iisip.

--Nahuhulàan ko ang inyóng ibig sabihin--ang patuloy ni Isagani na
ng̃umitîng malungkót--ibig ninyóng sabihin na ang pamahalàang ukol
sa nasasakupan, yamang natatatág ng̃ hindî lubós na wastô at sa
dahiláng nananáng̃an sa mg̃a palápalagáy......

--¡Hindî, hindî, hindî iyan, hindî!--ang biglâng hadláng ng̃ matandâ
na nagpakunwarîng may hinahanap sa kaniyáng mg̃a papel--hindî, ang
ibig kong sabihin.... ng̃unì’t ¿násaán kayâ ang aking salamín sa
matá?

--Hayán pô--aní Isagani.

Ikinamá ni G. Pasta ang kaniyáng salamín, warìng may binasang iláng
kasulatan, at ng̃ mákitang inaantáy siyá ng̃ binatà ay nagwikàng
pautal-utal:

--May ibig akóng sabihing isáng bagay.... ibig kong sabihin, ng̃unì’t
nakalimutan ko na.... kayó sa inyóng kapusukán, ay pinigil ninyó
akó.... isáng bagay na walâng malakíng kabuluhán.... Kung alám lamáng
ninyó kung papaano ang ulo ko, ¡napakarami kasí ng̃ aking gagawín!

Náramdamán ni Isaganing siyà’y iniaabóy na.

--Kung gayón,--ang sabing sabáy tindíg--kamí ay......

--¡Ah!.... mabuti pang bayàan na ninyó sa kamáy ng̃ pamahalàan ang
bagay na iyan; siyá na ang bahalàng magpapasiyá diyan ng̃ alinsunod
sa kaniyáng máibigan.... Sinasabi ninyóng ang Vice-Rector ay laban sa
pagtuturò ng̃ wikàng kastilà, marahil ng̃â’y gayón, ng̃unì’t hindî sa
panukalà kundî sa paraan ng̃ panukalàng iyan. Sinasabing ang Rector
na páparito ay may daláng panukalàng pagbabago ng̃ pagtuturò....
magantáy kayó ng̃ kauntî, bigyán ninyó ng̃ panahón ang panahón,
mang̃agaral kayó, sapagkâ’t nálalapít na ang _examen_ at ¡putris
yatà! kayóng mabuti nang magwikàng kastilà at maluwag na magsalitâ
¿anó’t nakikihimasok pá sa guló? anó pa ang hang̃ád ninyóng bukód
na iturò? ¡Matitiyak na si P. Florentino ay káisa ko sa pasiyá!
Ipakikumustá ninyó......

--Kailán pa man ay kabilinbilinan sa akin ng̃ aking amaín--ang sagót
ni Isagani--na alalahanin ko ang ibá gaya ng̃ pag-aalaala ko sa
sarili.... hindì akó naparito ng̃ dahil sa akin, naparito akó sa
ng̃alan ng̃ mg̃a nasa sa kalagayang lalò pang abâ.....

--¡A, putris! gawín nilá ang ginawâ ninyó, sunugin nilá ang kaniláng
kilay sa pag-aaral at magíng upawin siláng gaya ko sa pagsasaulo ng̃
boô boông salaysáy.... At inaakalà kong kung kayâ kayó nakapagsásalitâ
ng̃ wikàng kastilà ay sapagkâ’t pinag-aralan ninyó; ¡kayó’y hindî
tagá Maynilà ni anák ng̃ kastilà! Pag-aralan nilá ang pinag-aralan
ninyó at gawín nilá ang ginawâ ko.... Akó’y nagíng alilà ng̃ lahát
ng̃ prayle, ipinaglutò ko silá ng̃ _chocolate_, at samantalang ang
kanan ko’y ipinanghahalò sa _batidor_ ay pigil ko sa kaliwâ ang
gramátika, nag-aaral akó at, salamat na lamang sa Dios, hindî akó
nagkailang̃an ng̃ ibá pang mg̃a gurô, ni ibá pang akademia, ni mg̃a
pahintulot ng̃ pamahalàan.... Paniwalàan ninyó akó; ¡ang ibig na
mag-aral ay nakapag-aaral at natututo!

--¿Ng̃unì’t ilán na sa mg̃a ibig na matuto ang makaaabot sa inabot
ninyó? Isá sa isáng libo, at yaón pa man!

--¡Psch! ¿at anó pa ang kailang̃an ng̃ higít pa roon?--ang sagót ng̃
matandâ na ikinibít ang balikat--Ang mg̃a abogado’y labis na, ang
marami’y pumapasok na lamang na tagá sulat. ¿Mg̃a médiko? silá silá’y
nagmumurahán, nag-uupasalàan at nagkakamatayan dahil sa pag-aagawán
sa isáng gágamutín.... ¡Bisig, ginoo, ang kailang̃an natin ay bisig
na ukol sa pagtataním!

Nákilala ni Isagani na nag-aaksayá siyá ng̃ panahón, ng̃unì’t tumugón:

--Tunay ng̃â--ang sagót--maraming abogado at médiko, ng̃unì’t hindî
ko masasabing lumalabis, sapagkâ’t mayroon tayong mg̃a bayang walâ
ng̃ isá man sa kanilá; ng̃unì’t kung marami man sa bilang, marahil ay
kulang sa mabuti. At yayamang hindî mapipigil na mag-aral ang kabatàan
at dito’y walâ na namáng ibáng _carrera_ ¿bakit babayàang masayang
ang kaniláng panahon at pagsisikap? Kung ang kasiràan ng̃ pagtuturò
ay hindî makahadláng na ang marami’y magíng abogado ó médiko, kung
tayo’y magkakaroon din lamang ¿bákit hindî pá mabubuti? at gayón man,
kahì’t na ang nasà’y gawíng lupaín ng̃ mg̃a mánananim ang lupaíng
itó, isáng lupaín ng̃ mg̃a manggagawà sa lupà, at patayín sa kaniyá
ang lahát ng̃ gawàing isip, ay hindî ko maunawà ang kasamâan ng̃
patalinuhin ang mg̃a mánananim at mg̃a manggagawàng lupàng iyán,
bigyán man lamang silá ng̃ isáng pinag-aralang magpahintulot sa
kanilá, pagkatapos, na máwastô at magwastô ng̃ kaniláng mg̃a gawàin,
na ilagáy bagá silá sa kalagayang máwatasan ang maraming bagay na
hindî batíd sa ng̃ayón.

--¡Bah, bah, bah!--ang bulalás ng̃ abogado na ikinumpay ng̃
palikawlikaw sa hang̃in ang kamáy na warìng ibig bugawin ang mg̃a
paghahakàng nábanggít--upang maging mabuting mang-aani ay hindî
kailang̃an ang maraming _retórica_. ¡Pang̃arap, malîng akalà, buko
ng̃ pag-iisip! ¡Siya! ¿ibig bagá ninyóng sumunód sa isáng hatol?

At tumindíg, masuyòng ipinatong ang kamáy sa balikat ng̃ binatà, at
nagpatuloy:

--Bíbigyan ko kayó ng̃ isáng lubhâng mabuti, sapagkâ’t nakikita kong
kayó’y matalino at ang hatol ay hindî mápapagayón lamang. ¿Magaaral
kayó ng̃ panggagamót? Kung gayón ay magkasiyá kayó sa pag-aaral
ng̃ kung papaano ang paglalagáy ng̃ tapal at pagpapasigíd ng̃
lintâ at huwag ninyóng panghimasukan ang pagpapabuti ó pagpapasamâ
ng̃ kalagayan ng̃ inyóng kapuwâ. Pag kayó’y _licenciado_ na, ay
mag-asawa kayó sa isáng dalagang mayaman at mapanata, pagpilitan
ninyó ang makapanggamót at makasing̃il na mabuti, layûán ninyó ang
lahát ng̃ bagay na may pakialám sa kalagayan ng̃ bayan, magsisimbá
kayó, magkumpisál at makinabang pag ang ibá’y gumágawâ ng̃ gayón,
at makikita ninyóng pagkatapos ay pasasalamat kayó sa akin at ang
gayó’y makikita ko kung akó’y buháy pa. Palagì ninyóng aalalahanin
na ang lalòng wastông pagling̃ap ay ang ling̃apin muna ang sarili;
walâng dapat hanapin ang tao sa mundó kundî ang lalòng malakíng
kaligayahan ng̃ kaniyáng sarili, gaya ng̃ sabi ni Bentham; pag
kayó’y nanghimasok sa mg̃a kaululán, ay hindî kayó magkakaroón ng̃
_carrera_, ni hindî kayó magkakaasawa, ni hindî kayó magiging anomán.
Pag-iiwananan kayó ng̃ lahát at ang una unang magtátawá sa inyóng
kalinisang ugalì ay ang inyó ring mg̃a kababayan. ¡Maniwalà kayó sa
akin, akó’y maaalaala din ninyó at sasabihin ninyóng may katwiran
akó pag kayó’y nagkaroon na ng̃ ubang kagaya ko, mg̃a ubang kagaya
nitó!

At hinipò ang iilan niyáng buhók na putî ng̃ matandang abogado na
ng̃umitî ng̃ malungkót at inilíng-ilíng ang ulo.

--Pag nagkaroon na akó ng̃ mg̃a ganiyáng uban, ginoo,--ang sagót na
malungkót dín ni Isagani--at pag iniling̃ón ko ang aking paning̃ín sa
nakaraan at mákita kong walâ akóng ginawâ kundî ang ukol sa sarili,
na hindî ginawâ ang mangyayaring gawín at dapat kong gawíng ukol sa
bayang nagbigáy sa akin ng̃ lahát ng̃ bagay, ukol sa mg̃a namamayang
tumutulong sa aking kabuhayan, ang bawà’t uban ay magiging isáng
tiník sa akin, at hindî ko silá ikadadang̃al kundî bagkus ikahihiyâ!

At masabi itó ay yumukô at umalís.

Nápatigil ang abogado sa kaniyáng kinalalagyán, na ang matá’y
susulingsuling. Náding̃íg ang mg̃a yabág na lumalayông untîuntî at
mulîng umupô na bumúbulóng:

--¡Kaawàawàng binatà! Ang mg̃a ganiyán ding hakà ay sumagì isáng araw
sa aking pag-iisip! ¿Maanong ang lahát ay makapagsabing: ginawâ ko itó
ng̃ dahil sa aking bayan, iniuukol ko ang aking buhay sa ikabubuti
ng̃ lahát....? ¡Putong na laurel, na pigtâ ng̃ katás ng̃ kamansá,
mg̃a dahong tuyô na nagkakanlóng ng̃ mg̃a tiník at mg̃a uód! ¡Hindî
iyan ang kabuhayan, iyan ay hindî nagbibigáy ng̃ kakanin, ni hindî
nagdudulot ng̃ karang̃alan; ang mg̃a laurel ay bahagyâ nang mágamit
sa isáng sawsawan.... ni hindî nagbibigáy ng̃ katiwasayán.... ni
hindî nagpapanalo ng̃ mg̃a usap, kundî tiwalî pa ng̃â! Ang bawà’t
bayan ay may kaniyáng hilig, gaya rin ng̃ kaniyáng sing̃áw ng̃ lupà
at kaniyáng mg̃a sakít, na ibá sa sing̃áw ng̃ lupà at mg̃a sakít
ng̃ ibáng bayan!

At idinugtóng pagkatapos:

--¡Kaawàawàng binatà!.... Kung ang lahát sana’y nag-iisip at gumágawâ
ng̃ gaya niyá, ay hindî ko sinasabing hindî.... ¡Kaawàawàng binatà!
¡Kaawàawàng Florentino!




XVI

ANG MG̃A KAPIGHATIAN NG̃ ISANG INSÍK


Nang kinagabihán ng̃ Sábado ring yaón, ang insík na si Quiroga na
nagnanasàng makapagtatag ng̃ isáng _consulado_ ng̃ kaniyáng bansâ,
ay naghandâ ng̃ isáng hapunan sa itaás ng̃ kaniyáng tindahan na nasa
daang Escolta. Maraming dumaló sa kaniyáng pistá: mg̃a prayle, mg̃a
kawaní, mg̃a militar, mg̃a mang̃ang̃alakal, lahát ng̃ kaniyáng mg̃a
sukì, mg̃a kasamá ó mg̃a ninong, ay pawàng nang̃aroroon; ang kaniyáng
tindahan ay siyáng kinukunan ng̃ lahát ng̃ kailang̃an ng̃ mg̃a kura
at ng̃ mg̃a kombento, tumatanggáp ng̃ _vale_ ng̃ lahát ng̃ kawaní,
mayroon siyáng matatapát na alagád na masunurin at masisipag. Ang
mg̃a prayle ay hindî nang̃ang̃aníng̃aníng dumaan ng̃ mg̃a buô buông
oras sa kaniyáng tindahan, magíng sa pook na tanáw ng̃ madlâ, magíng
sa mg̃a silíd na nasa loob, na, may mg̃a kaayaayang kapulong....

Nang gabí ng̃âng iyon, ang kabahayán ay may katang̃ìtang̃ìng anyô.
Namumunô sa mg̃a prayle at mg̃a kawaní na nang̃akaluklók sa mg̃a
uupáng Viena at mg̃a mumuntîng bangkông maitím ang kahoy at ang uupán
ay marmol na galing sa Cantón, sa haráp ng̃ mg̃a mumuntîng dulang
na parisukat, at nang̃aglalarô ng̃ tresillo ó nang̃ag-uusap usap,
sa tulong ng̃ maníngníng na liwanag ng̃ mg̃a ginintûáng lámpara ó
ng̃ kukutakutatap na ilaw ng̃ mg̃a parol insík na may matitingkád na
palamutìng borlas na sutlâ. Sa mg̃a dingdíng ay magulóng nagkakahalò
ang mg̃a pánooríng payapà at bugháwin na gawâng Cantón at Hongkong,
na kasama ng̃ mg̃a _cromo_ ng̃ mg̃a babaing naglilingkód sa mg̃a
sultán, mg̃a babaing halos hubád, mg̃a larawan ng̃ Cristo na mukhâng
babai, ng̃ kamatayan ng̃ banal at ng̃ makasalanan, na pawàng yarì
sa mg̃a pagawàang hudio sa Alemania upang ipagbilí sa mg̃a bayang
katóliko. Naroroón din ang mg̃a larawang insík na nasa puláng
papel na may isáng lalaking nakaupô na ang anyô’y kagalanggalang,
mapayapà at nakang̃itî, sa likuran nitó’y may nakatayông aliping
napakapang̃it, na ang pigil ay isáng sibát na ang talím ay malapad
at matalas: tinatawag na Mahoma ng̃ mg̃a taga roon at tinatawag na
Santiago ng̃ ilán, hindî namin maalaman kung bakit; ang mg̃a insík
namán ay hindî nagpapaliwanag tungkol sa pagkakakilalang iyon sa
dalawáng pang̃alan. Mang̃a putók ng̃ botella ng̃ Champagne, bunggûan
ng̃ mg̃a kopa, tawanan, usok ng̃ tabako at isáng tang̃ìng amóy ng̃
bahay insík, na may halòng pebete, apian at mg̃a imbák na bung̃ang
kahoy ang nagiging kabuôan ng̃ lahát ng̃ iyon.

Suot warì’y mandarín, na bugháw ang _borlas_ ng̃ kopià, ay
nagpapalakadlakad sa mg̃a silíd, si insík Quiroga, na tuwíd at
unát na unát, na pasulyápsulyáp na warìng sinisiyasat kung walâng
nangduduwit ng̃ anó mán. Datapwâ’y kahì’t na tagláy ang gayóng dî
pagtitiwalàng likás sa kaniyá ay nakikipagkamayan, binabatì ang ilán
sa tulong ng̃ mg̃a masuyò at pakumbabâng ng̃itî, at ang ilán ay
batìng mapag-ampón, at ang ibá’y batìng palibák na warìng ang ibig
sabihin ay:

--¡Alám ko na! hindî kayó naparito ng̃ dahil sa akin kundî dahil
sa aking hapunan.

May katwiran si insík Quiroga. Yaong matabâng ginoo na pumupuri sa
kaniyá at nagsasabi ng̃ pang̃ang̃ailang̃an ng̃ isáng _konsulado_
ng̃ insík dito sa Maynilà, na ang ibig mandíng sabihin ay walâng
makagaganáp sa katungkulang iyón liban na kay Quiroga, ay si
G. Gonzalez na pumipirmang _Pitilí_ kung tinutuligsâ sa mg̃a tudlíng
ng̃ pahayagan ang pagparito ng̃ insík. Yaóng isá na may kagulang̃an na
at sinisiyasat na malapit na malapit ang mg̃a bagay bagay, ang mg̃a
lámpara, at mg̃a _cuadro_, at ibp., at ng̃umíng̃iwî at bumubulalás
ng̃ padustâ, ay si G. Timoteo Pelaez, amá ni Juanito, máng̃ang̃alakál
na nang̃ang̃alandakan ng̃ laban sa pakikiagáw ng̃ mg̃a insík na
naghahapay sa kaniyáng kalakal. At ang isá, ang nasa dako pa roon,
iyóng kayumanggíng ginoo, payát, na ang paning̃ín ay magasláw at
banayad ang ng̃itî, ay yaón ang bantóg na may kagagawán ng̃ ukol sa
mg̃a pisong mehikano na nagbigáy ng̃ dî kakauntîng samâ ng̃ loob sa
isáng kinakalong ni Quiroga; ang kawaníng iyon ay kilalá sa Maynilà
dahil sa katalasan! Ang nasa malayòlayô pa, yaóng kung tuming̃ín ay
pairáp at hindî husáy ang bigote ay siyang kawaníng kiníkilalang
lalòng karapatdapat sapagkâ’t nagkaroón ng̃ katapang̃ang magsalitâ
ng̃ laban sa pang̃ang̃alakal ng̃ mg̃a billete sa lotería na ginágawâ
ni Quiroga at ng̃ isáng babaing bantóg sa mg̃a lipunán sa Maynila.
Sadyâ ng̃âng kung hindî man ang kalahatì ay ang dalawá ng̃ katlông
bahagi ng̃ mg̃a billete ay dinádalá sa kainsikán at ang nálalabíng
kauntî sa Maynilà ay ipinagbíbilíng may patong na sikolo. Lubós ang
pananalig ng̃ tinurang ginoo na sa balang araw ay mápapasa-kaniyá ang
pinakamalakíng tamà, kayâ’t muhîng muhî sa mg̃a gayóng kagagawán.

Samantala namá’y nagtatapós ang hapunan. Mulâ sa kakainán ay
umaabot sa kabahayán ang mg̃a bahagi ng̃ talumpatì, tawanan,
mg̃a pagsalangsáng, halakhakan.... Ang pang̃alan ni Quiroga ay
paulit-ulit na nádiding̃íg, na kahalò ng̃ mg̃a salitâng _consul_,
pagpapantáypantáy, mg̃a karapatán....

Ang may pigíng, na hindî kumakain ng̃ lutòng Europa, ay nakikitunggâ
na lamang maminsánminsán sa kaniyáng mg̃a panaohin, at nang̃ang̃akòng
makikisabáy sa pagkain ng̃ mg̃a hindî nakadulóg sa unang hain.

Nakapaghapunan na si Simoun ng̃ dumatíng at nakikipag-usap, sa
kabahayán, sa iláng máng̃ang̃alakál na nang̃agsisidaíng dahil sa
kalagayan ng̃ paghahanap buhay: masamâ ang lakad ng̃ lahát, náhihintô
ang pang̃ang̃alakal, ang pakikipagsuklîan sa Europa ay nápakataás ang
halagá; nang̃agsisihing̃î ng̃ liwanag sa mag-aalahás ó inuudyukán
siyá ng̃ iláng paraan sa pag-asang sasabihin sa Capitan General.
Sa bawà’t kaparaanang ipalagáy ay tinutugunán ni Simoun ng̃ isáng
ng̃itîng pakutyâ’t paglibák. ¡Ba! ¡kaululán! hanggáng sa nang mamuhî
na ang isá, ay itinanóng ang kaniyáng hakà.

--¿Ang aking hakà?--ang tanóng--pag-aralan ninyó kung bakit lumulusog
ang ibáng bansâ at gayahan ninyó silá.

--¿At bakit nang̃agsisilusog, G. Simoun?

Kinibít ni Simoun ang kanyáng balikat at hindî sumagót.

--¡Ang mg̃a gawàin sa daong̃an na nakabibigát sa pang̃ang̃alakal
at ang daong̃ang hindî mayarìyarì!--ang buntonghing̃á ni G. Timoteo
Pelaez--ay isáng kayo ni Guadalupe, gaya ng̃ sabi ng̃ anák ko, na
hinahabi at kinakalás.... ang mg̃a buwis....

--¡At dumadaíng kayó!--ang bulalás ng̃ isá--¡At ng̃ayóng kapapasiyá
pa lamang ng̃ General ng̃ pagpapagibâ ng̃ mg̃a bahay na pawid!
¡Kayóng may maraming _hierro galvanizado_!

--Oo--ang sagót ni G. Timoteo--¡ng̃unì’t ang nagugol ko namán sa
kapasiyaháng iyán! At sakâ ang pagpapagibâ’y hindî pa gágawin kundî
sa loob ng̃ isáng buwán, hanggáng dumatíng ang kurismá; mangyayaring
may dumatíng pang ibá.... ang ibig ko sana’y ipagibâ ng̃ayón din,
datapwâ’t.... Bukód sa rito, anó ang ibíbilí sa akin ng̃ mg̃a may
arì ng̃ bahay na iyán sa pawàng marálitâ?

--Mangyayari ding mábilí ninyó ng̃ murang mura ang kaniláng mg̃a
bahay....

--At pagkatapos ay lakaring pawalâng bisà ang kautusán at ipagbilíng
mulî, na ibayo ang halagá....! Naiyan ang isáng kalakal!

Si Simoun ay ng̃umitî ng̃ ng̃itî niyang malamlám, at sa dahiláng
nákitang sumásalubong din si insík Quiroga ay iniwan ang mg̃a
madaing̃ing mang̃ang̃alakál upang batìin ang magiging _consul_.
Bábahagyâ pa lamang siyang nakita nitó ay nawalâ na ang anyông may
kasiyahang loob at ang mukhâ’y iginaya sa mg̃a máng̃ang̃alakál, at
yumukô ng̃ bahagyâ.

Iginagalang na lubhâ ng̃ insík na si Quiroga ang mag-aalahás,
hindî lamang sa dahiláng kilalá niyang mayaman, kundî dahil
sa mg̃a bulungbulung̃ang umanó’y kaututang dilà ng̃ Capitán
General. Nababalitàng inaayunan ni Simoun ang mg̃a hang̃arin ng̃
insík, kasang-ayon sa ukol sa _consulado_, at sa gitnâ ng̃ mg̃a
banggitin, mg̃a parunggít at mg̃a _puntos suspensivos_ ay tinukoy
na siyá ng̃ isáng pamahayagang laban sa insík, sa isáng nábantóg
na pakikipagsagutan sa isáng kasamang kampí sa mg̃a may buhók.
Idináragdág pa ng̃ ilán kataong malumanay na iniúudyók sa Capitán
General ng̃ Eminencia Negra na gamitin ang mg̃a insík sa pagsugpô
sa matibay na karang̃alan ng̃ mg̃a tagá rito.

--Upang magíng masunurin ang isáng bayan--aniyá--ay walâng paraang
gaya ng̃ duhagihin at ipakilala sa kaniyá ang sariling kaabàan.

Madalîng nagkaroón ng̃ isáng pagkakátaón.

Ang mg̃a balang̃ay ng̃ mg̃a _mestiso_ at ng̃ mg̃a _naturales_ ay
nang̃agmamanmanan at ginagamit ang kaniláng katapang̃an at kasipagan
sa paghihinalà at dî katiwalàan. Isáng araw, sa misa, ang kapitan
sa naturales na nakaupô sa bangkông nasa dakong kanan at lubhâng
payát, ay nakaisip na pagpatung̃in ang kaniyáng mg̃a paá, na anyông
_nonchalant_, upang lumakílakí sa warì ang kaniyáng mg̃a pigî at
maipamalas ang kaniyáng mainam na sapatos; ang sa mestiso namáng
náluluklók sa kabiláng ibayo, sa dahiláng may _juanete_ at hindî
mapagpatong ang paa dahil sa katabâán at buyunin ay umanyô namáng
ibinikakâ ang kaniyáng mg̃a hità upang málantád ang tiyang nakukulong
ng̃ isáng _chaleco_ na walâng kakutón kutón na napapalamutihan ng̃
isáng magandáng tanikalâng gintô at brillante. Ang dalawáng pangkatin
ay nagkapakiramdaman at nagsimulâ na ang paghahamok: sa sumunód na
pagsisimbá, ang lahát ng̃ mestiso, patî ng̃ mg̃a lalòng payát, ay
pawàng may mg̃a buyon at ibinikakàng mabuti ang mg̃a hità na warìng
nang̃ang̃abayo: lahát ng̃ naturales ay pinagpatong ang kaníkaniláng
paa, sampû ng̃ lalòng matatabâ, kayâ’t may kabisa tulóy na umarinkín.
Ang mg̃a insík na nakakita sa kanilá, ay gumamit namán ng̃ kaniláng
anyô: nang̃agsiupông gaya ng̃ kung nasa sa kaniláng tindahan, ang
isáng paa’y baluktót at nakataás, ang isá’y nakabiting kukuyákuyakoy.
Nagkaroón ng̃ mg̃a tutulán, mg̃a kasulatan, mg̃a _expediente_, at
ibp., ang mg̃a kuadrilyero ay matuling nang̃agsipanandata upang
pasimulán ang paghahamok ng̃ magkakababayan, ang mg̃a kura ay galák
na galák, ang mg̃a kastilà’y nasasayahán at ang lahát ng̃ itó’y
pinagkakakitàan ng̃ salapî, hanggáng sa pinigil ng̃ General ang
kaguluhan sa pamagitan ng̃ pag-uutos na silá’y mang̃ag-upùang kagaya
ng̃ insík, sa dahiláng ang mg̃a itó’y siyáng bumabayad ng̃ lalòng
malakí, kahì’t hindî siyáng lalòng katóliko. At dito nangyari ang
kagipitan ng̃ mg̃a mestiso at naturales, na, sa dahiláng makikipot
ang salawál ay hindî makagaya sa insík. At upang ang nasàng duhagihin
silá’y mabunyág, ay ginanáp ang kautusán ng̃ boong karing̃alan at
ginamitán ng̃ mg̃a sangkáp, nilibid ang simbahán ng̃ isáng pulutóng
na kábayuhan, samantalang ang lahát ng̃ nasa loob ay pinapawisan.
Ang usapín ay nakaratíng sa España, ng̃unì’t doo’y náulit ding sa
dahiláng ang nagbabayad ng̃ lalóng malakí ay ang mg̃a insík ay
mangyayaring pairalin ang kaniláng ibigin sampû sa mg̃a _ceremonias
religiosas_, kahì’t pagkatapos ay tumakwíl sa pananampalataya at
libakín ang pagkakristiano. Nasiyaháng loob ang mg̃a naturales at
mestiso at pinag-aralan nilá ang hindî pag-aaksayá ng̃ panahón sa
mg̃a gayóng bagay na walâng kabuluhán.

Sinuyòsuyò ni Quiroga si Simoun sa tulong ng̃ kaniyáng haluang
pananalitâ’t ng̃itîng napakamakumbabâ; ang kaniyáng ting̃ig ay
nápakamahimok, paulit-ulit ang kaniyáng yukô, ng̃unì’t pinutol ng̃
mag-aalahás ang kaniyáng pang̃ung̃usap at itinanóng sa kaniyáng
biglâ:

--¿Náibigan bagá ang mg̃a galáng?

Sa tanóng na ító’y napawìng warì’y pang̃arap ang siglá ng̃ kalooban
ni Quiroga; ang ting̃ig na dating mahimok ay nagíng mahinagpís, lalò
pang nagpakáyukôyukô at matapos pinapagdoop ang mg̃a kamáy na itinaas
na pantáy mukhâ, anyông pagbatì sa kainsikán, ay dumaíng ng̃:

--¡Uu, sinyó Simoun! ¡akieng lugí, akieng hughóg!

--¿Bakit, insik Quiroga, kayó’y lugi at hughóg? ¡at ganyáng karami
ang botella ng̃ _champagne_ at mg̃a panaohin!

Ipinikít ni Quiroga ang kaniyáng mg̃a matá at ng̃umiwî. ¡Hss! Ang
nangyari ng̃ hapong iyon, ang nagíng hanggán ng̃ mg̃a galáng, ay
nakapaghughóg sa kaniyá. Si Simoun ay ng̃umitî: kapag ang isáng
mang̃ang̃alakál na insík ay dumádaíng ay sapagkâ’t mabuti ang lagáy;
kapag ang ipinamalas ay warìng mabuting mabuti ang kaniyáng lakad ay
sapagkâ’t nakikinikinitá ang isáng pagkalugi ó magtatanang tung̃o
sa kanyáng bayan.

--¿Kayó mo hienne alam akieng lugi, akieng hughóg? ¡A, sinyó Simoun,
akieng hapay!

At upang lalòng maipabatíd ng̃ insík ang kaniyáng kalagayan ay
sinabayán ang salitâng hapay ng̃ anyông pagpapatimbuwang.

Ibig ibig ni Simoun na siya’y pagtawanán, ng̃unì’t nagpigil at
sinabing walâ siyáng anó máng nalalaman, walâ, walâng walâ.

Dinalá siyá ni Quiroga sa isáng silíd, na inilapat na mabuti ang
pintô, at ipinaliwanag sa kaniyá ang sanhî ng̃ kasawîán ng̃ insík.

Ang tatlóng galáng na brillante na hining̃î kay Simoun upang ipakita
sa kaniyáng asawa, ay hindî sadyáng para rito, kaawàawàng india na
nakukulóng sa isáng silíd, na warìng isáng babaing insík, kundi para
sa isáng magandá at kaayaayang babaing kaibigan ng̃ isáng mataás
na tao, na kailang̃an niyá ang tulong, dahil sa isáng kalakal na
pagtutubùan niyá ng̃ mg̃a anim na libong piso. At sa dahiláng ang
insík ay walâng kabatirán sa mg̃a máiibigan ng̃ babai at nasà niyáng
magpakita ng̃ garà, ay hining̃î ang tatlóng pinakamabuting galáng
na mayroón ang mag-aalahás, na tatló ó apat na libo ang halagá ng̃
bawà’t isá.

Ang insík ay nag-anyông walâng malay at sa tulong ng̃ kaniyáng mahimok
na ng̃itî ay sinabi sa babaing pumilì ng̃ máibigan; ng̃unì’t ang
babai, lalòng walâng muwang at lalò pa mandíng mahimok, ay nagpahayag
na ibig niyá ang tatló, at kinuhang lahát.

Si Simoun ay humalakhák.

--¡A, sinyolia! ¡akieng lugi, akieng hoghóg!--ang sigáw ng̃ insík
na sabáy ang pagtatampál sa sarili ng̃ kaniyáng malíliít na kamáy.

Patuloy din ang mag-aalahás sa katatawa.

--¡Huu! ¡masamâ tao, sigulo híenne tutô sinyola!--ang patuloy ng̃
insík na ginágaláw ang ulong masamâ ang loob--¿Anó? bo hiyâ, kahi
insiek sa akieng akó tao, ¡A, sigulo hienne tutô sinyola; kung
sigalela belong pa kontî hiyâ!

--Náhuli kayó, náhuli kayó--ang bulalás ni Simoun na sabáy sa
pagtumbók ng̃ marahan sa tiyán ng̃ insík.

--At lahát tao hieng̃e utang at hienne mayad ¿anó iyán?--at binilang
sa kaniyáng dalirìng may mahahabàng kukó--impelealo, opisiá, tinienti,
sunnalo, ¡a, sinyó Simoun, akieng talô, akieng hapay!

--Siyá, siyá na ang kádadaíng--ang sabi ni Simoun--iniligtás ko kayó
sa maraming opisyal na humíhing̃î sa inyó ng̃ salapî.... Silá’y
pinautang ko ng̃ huwág na kayóng gambalàin at batíd kong hindî nilá
akó mababayaran......

--Ng̃unì, sinyó Simoun, kayó pautang sa opisiá, akó pautang sa mamae,
sinyola, malinelo, lahát tao......

--¡Masising̃íl din ninyó!

--¿Akieng makásing̃íl? ¡A, sigulo hienne pô ikaw alam! ¡Pagtalo sa
sugá walâ na mayad! Mamuti sa inyó melon konsu, maalì habol, akieng
walâ....

Si Simoun ay nagiisíp.

--Tingnán ninyó insík Quiroga,--ang sabing warì’y natatang̃á--akó ang
manining̃íl ng̃ utang sa inyó ng̃ mg̃a opisiyal at mg̃a marinero,
ibigáy ninyó sa akin ang katibayan ng̃ pagkakátanggáp nilá.

Mulîng namighatî si Quiroga; hindî siyá binibigyán kailán man ng̃
katibayan.

--Pag nang̃agsiparitong hihing̃î ng̃ salapî, ay paparoonin ninyó sa
akin; ibig kong iligtás kayó.

Napasalamat ng̃ lubós si Quiroga, ng̃unì’t nábalik na namán sa
kaniyáng mg̃a pagdaíng, tinukoy ang mg̃a galáng at inulit-ulit ang:

--¡Kung sigalela belon pa hiyà!

--¡Putris!--ang sabi ni Simoun na tinitingnang pasulyáp ang insík na
warìng ibig hulàan ang nasa kalooban--nang̃ang̃ailang̃an pa namán
akó ng̃ salapî at inaakalà kong mababayaran ninyó akó. Ng̃unì’t ang
lahát ay may kagamutan, ayaw kong mahapay kayó ng̃ dahil lamang
sa walâng kabuluháng bagay na iyan. Siyá, isáng utang na loob at
gágawin kong pitó ang siyám na libong utang ninyó sa akin. Kayó’y
nakapagpapasok sa aduana ng̃ lahát ng̃ lámpara, mg̃a bakal, mg̃a
pinggán, tansô, mg̃a pisong mehikano; ¿nagbíbigáy kayó ng̃ armas sa
mg̃a kombento?

Napaoo ang insík sa tulong ng̃ tang̃ô; ng̃unì’t kailang̃an niyáng
sumuhol sa maraming tao.

--¡Lahát akieng bigáy sa Pale!

--Kung gayón ay tingnán ninyó--ang marahang patuloy ni Simoun--kailang̃an
kong ipapasok ninyó ang iláng kaha ng̃ pusíl na dumatíng ng̃ayóng
gabí.... ibig kong itagò ninyó sa inyóng tindahan; hindî magkakasiyáng
lahát sa aking bahay.

Si Quiroga’y nagulumihanan.

--Huwág kayóng masindák, hindî kayó maaanó: ang mg̃a baril na iyán
ay untî untîng itatagò sa iláng bahay, at pagkatapos ay gágawâ ng̃
pagsisiyasat at marami ang ibinibilanggô.... marami tayong kikitain
sa paglakad na makawalâ ang mg̃a nápipiít. ¿Batíd na ninyó?

Si Quiroga ay alinlang̃an; takót siyá sa mg̃a armas. Sa kaniyáng
mesa ay mayroon siyáng isáng rebolber na walang punlô na hindî niyá
hinihipò kailan man kundí liling̃on munang nakapikít ang matá.

--Kung hindî ninyó magagawâ ay hahanap akó ng̃ ibá, ng̃unì’t
kailang̃an ko kung gayón ang aking siyam na libong piso upang
padulasín ang mg̃a kamáy at ipikit ang mg̃a matá.

--¡Siyá, siyá!--ang sa hulí’y sabi ni Quiroga--¿ng̃unì’t huli ba
malami tao? ¿utos lekisa, ha?

Nang bumalík sa kabahayán si Quiroga at si Simoun ay nátagpûán ang
mg̃a galing sa paghapon na nang̃agtatalo: pinatabil ng̃ _champagne_
ang mg̃a dilà at nagpapagalaw sa mg̃a utak ng̃ ulo. Nang̃ág-uusapang
walang kakimìkimì.

Sa isáng pulutóng na may maraming kawaní, iláng babai at si
D. Custodio, ay pinag-uusapan ang isáng pasugò sa India upang
pag-aralan ang ukol sa paggawâ ng̃ mg̃a sapatos ng̃ mg̃a sundalo.

--¿At sinosino ang bumubuô?--ang tanóng ng̃ isáng babaing malakí.

--Isáng koronel, dalawáng opisyal at ang pamangkin ng̃ General.

--¿Apat?--ang tanóng ng̃ isáng kawaní--¡ganyán na lamang ang lupon!
¿at kung magkahatì sa kapasiyahán? ¿may pagkabatíd man lamang kayâ
sa bagay na iyon?

--Iyán ng̃â ang tanóng ko--ang dugtóng ng̃ isá--ang sabi ko’y dapat
pumaroon ang isáng hindî kawal sa hukbo, isáng walâng hilig sa
pagkamilitar.... sa halimbawà, isáng manggagawâ ng̃ sapatos.

--Iyan ng̃â--ang sagót ng̃ isáng manghahang̃ô ng̃ sapatos--ng̃unì’t
sa dahilang hindî bagay na magpadalá ng̃ isáng indio ni ng̃ isáng
makáw at ang tang̃íng magsasapatós na kastilà ay humihing̃î ng̃
malaking sahod....

--Datapuwâ’y ¿anó pa’t pag-aralan ang sapín sa paa?--ang tanóng ng̃
isáng babaing malakí--¡marahil ay hindî iuukol sa mg̃a artillerong
kastilà! Ang mg̃a indio ay maaring waláng sapatos gaya nang kung
nasa kaniláng bayan.

--Siyang dapat ¡at ang kabáng bayan ay lalòng makapag-titipíd!--ang
dugtong ng̃ isáng señorang balò na hindî nasisiyahán sa kaniyáng
sinasahod na _pensión_.

--Ng̃unì’t unawàin namân ninyó--ang sagót ng̃ isa sa mg̃a kaharáp, na
kaibigan ng̃ mg̃a opisial na magsisiyasat--tunay ng̃âng ang maraming
indio ay walâng sapín kung lumakad sa kaniláng bayan, ng̃unì’t hindî
ang lahát, at hindî magkaisá ang lumakad nang alinsunod sa sariling
kaibigán kay sa nasa paglilinkód: hindî napipilì ang oras, ni ang
dáraanan, ni hindî nakapagpapahing̃á kung kailan ibigin. Tingnan
ninyó, ali, na kung katanghalian ay nakalulutô ng̃ tinapay ang init
ng̃ lupà. At maglakád pa kayó sa buhang̃inan, doon sa may mg̃a bató,
araw sa itaas at apóy sa ibabâ, at punglô sa haráp....

--¡Sa sanayán din lamang iyan!

--¡Gaya ng̃ hayop na burro na nasanay sa hindî pagkain! Sa
kasalukuyang labanán, ang lalòng marami sa nasasawî sa atin ay gawâ
ng̃ mg̃a sugat sa talampakan.... ¡Inuulit ko ang sa _burro_, ali,
ang sa _burro_!

--Ng̃unì’t anák ko--ang tutol ng̃ babai--isip-isipin ninyóng
napakaraming salapîng magugugol sa katad. Sukat nang maibuhay sa
maraming ulila’t balo upang mapagtibay ang karang̃alan. At huwag
kayóng ng̃umitî, hindî ko sinasabi nang dahil sa akin na mayroon namán
akong pensión, kahi’t kakauntî, lubhâng kauntî sa mg̃a ipinaglinkód
ng̃ aking asawa, tinutukoy ko ang ibá na may napakamarálitâng
kabuhayan ng̃ayón: hindî nárarapat na matapos ang maraming kahihing̃î
upang máparito at matapos na makapaglakbáy dagat ay maging katapusán
ang mamatáy dito ng̃ gutóm.... Ang sinasabi ninyóng ukol sa mg̃a
sundalo ay totoo marahil, ng̃unì’t ang katunayan ay kahi’t mahigít na
akong tatlong taón dito ay hindî pa akó nakakikita ng̃ pipiláypiláy.

--Sa bagay na iyan ay kasang-ayon akó ng̃ aling kuan--ang sabi ng̃
isáng babaing kalapít--¿ano pa’t bibigyan ng̃ sapatos sa walâ namán
silang sapatos ng̃ sumipót sa maliwanag?

--¿At anó pa ang kailang̃an ng̃ barò?

--¿At anó pa ang kailang̃an ng̃ salawal?

--¡Isipisipin ninyó ang mápapalâ natin sa pagkakaroón ng̃ isáng
hukbóng hubô’t hubád!--ang tapós ng̃ nagtatanggol sa mg̃a sundalo.

Sa isáng pulutóng ay lalòng mainit ang pagtatalo. Si Ben-Zayb ay
nagsásalitâ’t nananalumpatì, gaya ng̃ dati’y hináhadlang̃án siyá
sa bawà’t sandalî ni P. Camorra. Ang manunulat na prayle, kahì’t
niya iginagalang na lubhâ ang mg̃a taong may satsát, ay palaging
nakikipagtalo kay P. Camorra na inaarì niyáng isáng praylepraylihang
mangmang; sa gayó’y ginagamit ng̃ anyông malayà at dinudurog ang
mg̃a sabisabihan ng̃ mg̃a tumatawag sa kaniyáng Fray Ibañez.
Kinalulugdán ni P. Camorra ang kaniyáng katunggalî; iyon lamang ang
tang̃ìng nagpápalagáy na may katuturán ang kaniyáng mg̃a tinatawag
na pang̃ang̃atwiran niya.

Ang pinag-uusapan ay ang ukol sa _magnetismo_, _espiritismo_, magia
at ibp., at ang mg̃a salitâ’y sumasahimpapawíd na gaya ng̃ mg̃a
sundáng at bola ng̃ mg̃a salamangkero: silá ang naghahagis at silá
rin ang sumásaló.

Nang taóng iyón ay pinagkákaguluhán sa peria sa Kiyapò ang
isáng ulo na dî bagay sa tawag na _esfinge_, na itinátanghál ni
Mr. Leeds, isáng amerikano. Malalakíng pabalità na makababalaghán
at nakapang̃ing̃ilabot na nakaaakit sa panonoód ang nang̃akadikìt
sa pader ng̃ mg̃a bahay. Ni si Ben-Zayb, ni si P. Camorra, ni si
P. Irene, ni si P. Salvi ay hindì pa nakakikita sa ulong yaón; si
Juanito Pelaez ang tang̃ing nakakita isáng gabí, at siyáng nagbabalità
ng̃ kaniyáng pagkahang̃à sa mg̃a magkakalipon.

Si Ben-Zayb, dahil sa kaniyáng pagkamámamahayag, ay nagpupumilit na
makatuklás ng̃ kalinawan; binábanggít ni P. Camorra ang diablo; si
P. Irene ay ng̃umíng̃itî; si P. Salvi ay walâng kaimík-imík.

--Ng̃unì’t, Padre, sa hindî na pumaparito ang diablo; tayo sa ating
sarili ay sukat na upang magkasala....

--Kung hindî gayón ay hindî makukurò....

--Kung ang karunung̃an....

--¡Ulit na namán ang karunung̃an! _¡puñales!_

--Ng̃unì’t making̃ig kayó, aking ihahayag. Ang lahát ay alinsunod
lamang sa paning̃in. Hindî ko pa nákikita ang ulo, ni hindì ko
batíd kung papano itinatanghal. Anang ginoo--itinurò si Juanito
Pelaez--ay hindî kagaya ng̃ mg̃a ulong nagsasalità na karaniwang
itinatanghal--¡kahi’t na! Ng̃unì’t ang sanhî ay yaon din; lahat ay
dahil lamang sa paning̃in; hintay kayó, ilalagay na paganitó ang isáng
salamín, ang isá pa’y sa likurán, ang malalarawan ay matatanaw...
anó, isá lamang suliranin ng̃ Písika.

At ibinabâ sa kinalalagyán ang isáng salamín, iniayos, ikiniling
at sa dahiláng hindî niyá mapalabas ang kalinawan ay tinatapos sa
wikàng:

--Gaya ng̃ sabi ko, walâng pinagibhán sa isang pagsirà lamang ng̃
paning̃in.

--Ng̃unì’t anóng salamín ang ibig pa ninyó, sa sinabi sa atin ni
Juanito na ang ulo ay nasa lóob ng̃ isáng kaha, na ipinapatong sa
isáng mesa.... Nakikinikinitá ko sa bagay na iyan ang espiritismo,
sapagka’t kailan man ay gumagamit ng̃ mesa ang mg̃a espiritista, at
sa akalà ko’y sapagka’t _gobernador eclesiástico_ si P. Salvi ay
dapat niyáng ipagbawal ang pagtatanghal.

Si P. Salvi ay walâng kasalisalità; hindî sumásagot ng̃ oo ni hindî.

--Upang maalaman kung may diablo ó espíritu sa loob--ang sabi ni
Simoun--ang mabuti’y paroonan ninyó’t tingnán ang bantóg na ulong
iyan.

Ang palagáy ay minabuti at tinanggáp, ng̃unì’t si P. Salvi at si
D. Custodio ay nagpakita ng̃ kaunting ng̃aníng̃aní. ¡Silá ay máparoon
sa isáng peria, makipagsiksikan sa mg̃a tao at manood ng̃ mg̃a
_esfinge_ at mg̃a ulong nang̃ung̃usap! ¿Anó na lamang ang wiwikàin
ng̃ mg̃a indio? Ariin siláng tao na may hilig at kahinàan ding tagláy
ng̃ ibá. Sa gayón, si Ben-Zayb, akay ng̃ kaniyáng pagkamamamahayag ay
nang̃akòng ipamamanhik kay Mr. Leeds na huwag magpapasok ng̃ manonood
samantalang silá’y nasa sa loob: nápakalaking karang̃alan ang ibibigáy
nilá sa kaniláng pagdalaw upang huwag sumangayon, at sakâ hindì pa
silá hihing̃an ng̃ upa sa pagpasok. At upáng mapang̃atwiranan ni
Ben-Zayb ang sinabi, anyá ay:

--¡Sapagkâ’t akalàin na lamang ninyó! ¡Kung mahuli ko ang dayà
sa haráp ng̃ mg̃a nanonood na indio! ¡Aalisán ko ng̃ kakanin ang
kaawàawàng amerikano!

Si Ben-Zayb ay isáng taong maling̃ap.

May labíng dalawá ang pumanaog, na kabilang ang ating mg̃a kilaláng
si D. Custodio, si P. Salvi, si P. Camorra, si P. Irene, si Ben-Zayb
at si Juanito Pelaez. Inihatíd silá ng̃ kaniláng mg̃a sasakyán sa
pagpasok sa liwasan ng̃ Kiyapò.




XVII

ANG PERIYA SA KIYAPO


Ang gabí’y magandá at ang anyô ng̃ liwasan ay lubháng masayá. Sa
pagsasamantalá sa masaráp na simoy at maníngning na buwan kung
Enero ay punông-punô ang periya ng̃ taong ibig makakita, mákita
at makapaglibáng. Ang mg̃a músika ng̃ mg̃a kosmorama at ang ilaw
ng̃ mg̃a parol ay siyang nagbibigáy galák at kasayahan sa madlâ.
Mahahabàng hanay ng̃ mg̃a tindahan, nagniningning̃ang aliyamás at
mg̃a pangkulay, lantad sa tíng̃ín ay may mg̃a kumpol-kumpol na
pelota, mg̃a máskarang nang̃akatuhog sa matá, mg̃a larùang lata,
mg̃a tren, karrong maliliít, kabayong maliliít na napagágalaw, mg̃a
sasakyán, mg̃a bapor na may kanikaniláng maliliit na kaldera, mg̃a
pingánpinganang maliliit, mg̃a beléng mumuntì na kahoy na pino, mg̃a
manikàng gawâ sa ibáng lupaín at gawâ dito, ang mg̃a una ay masasaya
at bulháw at ang mg̃a hulí ay mg̃a walâng katawatawa at mapagnilay
na warìng mg̃a maliliit na babaing may gulang, sa piling ng̃ mg̃a
batàng nápakalalakí. Ang tugtóg ng̃ mg̃a tambol na maliliít, ang
kaing̃ayan ng̃ mg̃a trompetrompetahang lata, ang tugtuging ng̃ong̃ò
ng̃ mg̃a kurdiyon at mg̃a organillo ay nagkakahalòng warì’y tugtugan
sa karnabal, at sa gitnâ ng̃ lahát ng̃ iyon ay paroo’t parito ang
makapal na tao na nang̃agtutulakán, nagkakabunggùang ang mukhâ’y
nang̃akaling̃ón sa mg̃a tindahan kayâ’t madalás ang untugan at
kung minsán ay katawatawa. Napipilitang pigilan ang takbó ng̃ mg̃a
kabayo ng̃ mg̃a sasakyán, ang _tabi! tabi!_ ng̃ mg̃a kotsero ay
nádiding̃íg na sunódsunód; nang̃agkakasalúsalubong ang mg̃a kawaní,
mg̃a militar, mg̃a nag-aaral, mg̃a insík, mg̃a dalagindíng na kasama
ng̃ kaniláng mg̃a iná at ali, nang̃agbábatián, nang̃agkikindatan,
masasayáng nagtutudyuhan.

Si P. Camorra ay nasa karurukan ng̃ kaniyang kaligayahan sa
pagkakita ng̃ gayóng karaming magagandáng dalaga; nápapatigil siya,
nápapaling̃ón, itutulak si Ben-Zayb, mapapapaaták, sumusumpa’t
aniya’y: at iyan, iyan, manghihitit ng̃ tintá? at doon sa isá ¿anó ang
masabi mo? Sa kaniyang kagalakan ay hindî na pinupupô ang kaniyáng
kalaban at katunggalî. Tinitingnán siyang maminsan minsan ni P. Salvi,
ng̃unì’t hindî niya pinápansín si P. Salvi, kundî bagkús pa ng̃âng
binubunggô ang mg̃a dalaga upang masagì silá, na kinikindatan at
tinititigan ng̃ titig na may palamán.

--¡Puñales! ¿Kailan kayâ akó magiging kura sa Kiyapô?--ang tanóng
sa sarili.

Si Ben-Zayb ay biglâng nakabitáw ng̃ isáng tung̃ayaw, nápalundág at
pinigilan ang kaniyang bisig; sa gitnâ ng̃ kagalakan ni P. Camorra
ay kinurot siya. Dumarating ang isáng nakasisilaw na binibining
pinagtitingnanan ng̃ lahát ng̃ taong nasa liwasan; dahil sa hindî
magkasiya sa kagalakan si P. Camorra ay pinagkámaláng bisig ng̃
dalaga ang bisig ni Ben-Zayb.

Ang binibini’y si Paulita Gómez, ang makisig sa madlâng makisig na
sinusundán ni Isagani; sa likurán ay sumusunod si aling Victorina.
Ang dalaga’y nagniningning sa kagandahan; ang lahát ay nápapatigil,
ang mg̃a liíg ay bumabaluktot, napapahintô ang mg̃a usap-usapan,
sinusundán ng̃ mg̃a paning̃ín at si aling Victorina ay tumatanggáp
ng̃ mg̃a magalang na batì.

Ang suot ni Paulita Gomez ay barò’t panyông pinyá na binurdahan, ibá
kay sa isinuot ng̃ umagang iyon sa pagparoón sa Sto. Domingo. Ang
nang̃ang̃aninag na habi ng̃ pinya ay nagbibigáy ng̃ lalòng gandá sa
kaniyáng ulo, at ang mg̃a pilipinong nakakamalas ay iginagaya siya
sa buwang nalilibid ng̃ maputî’t manipís na ulap. Isáng sayang sutlâ
na kulay rosa, na nagkakutonkutong mainam ang ayos sa pagkakápigil
ng̃ kaniyáng muntîng kamáy, ay nagbibigay dilág sa kaniyáng tuwíd
na ulo, na ang mg̃a kilos na inaayusan ng̃ malambót na liig ay
nagpapahayag ng̃ pananagumpay na lubós ng̃ kataasan at kalindîán. Si
Isagani’y warìng hindî nasisiyaháng loób; nayayamót siya sa gayóng
karaming matá, karaming mg̃a talogigì na tumatanáw sa kagandahan
ng̃ kaniyáng iniibig: ang mg̃a ting̃ín ay inaakalà niyang nakaw, at
ang mg̃a ng̃itî ng̃ dalaga’y inaarì niyang pagtataksíl.

Nang makita ni Juanito ang binibini ay pinaglalò ang kakubâan at
nagpugay: sinagót siya ng̃ pasumalá ni Paulita, at tinawag siya ni
aling Victorina. Si Juanito ang kaniyang kinikiling̃an at sa ganang
kaniya ay ibig pa itó kay sa kay Isagani.

--¡Anóng gandáng dalaga! ¡Anóng gandá!--ang bulóng ni P. Camorra na
sumilakbó ang kalooban.

--¡Padre ang tiyan mo pò ang kurutin at bayaan ninyó kamí!--ang
payamót na sabi ni Ben-Zayb.

--¡Anóng gandáng dalaga! anóng gandáng dalaga--ang ulit--at ang
lumíligaw ay ang nag-aaral na kilalá ko, ang nanulak.

--¡Mapalad siyá at hindî taga roon sa bayan ko!--ang patuloy
pagkatapos na iniling̃óng makailan ang ulo upang sundán ng̃ ting̃ín
ang binibini. Ibig ibig nang iwan ang kaniyáng mg̃a kasama at sundán
ang dalaga. Nahirapan si Ben-Zayb bago siyá napahinuhod.

Si Paulita ay patuloy sa paglakad at nakita ang kaniyáng magandáng
anyô at ang kaniyáng muntîng ulo, na mainam ang pagkakápusód, na
malindíng gumágaláw.

Ang ating mg̃a nagliliwalíw ay patuloy sa kaniláng paglakad na ang
parìng artillero ay nagbúbuntóng hining̃á, at nakasapit silá sa isáng
tindahang nalilibid ng̃ mg̃a nanonood na madalîng sila’y linuwagan.

Yaón ay isáng tindahan ng̃ mg̃a mumuntîng larawang kahoy, na gawâ
dito, na nagpapakilala sa sarìsarìng lakí at anyô ng̃ mg̃a ayos,
lahì at mg̃a paghahanap buhay sa kapulùan, mg̃a indio, kastilà,
insík, mestiso, prayle, klérigo, kawaní, kapitán sa bayan,
nag-aaral, sundalo at ibp. Dahil mandín sa ang mg̃a artista ay may
hilig sa mg̃a parì, na ang mg̃a kutón ng̃ mg̃a _habito_ ay siyáng
naaayos sa kaniláng mg̃a kagawìan sa pagyarì, ó dahil sa ang mg̃a
prayle, sa pakikihimasok nitóng lubhâ sa mg̃a lipunang pilipino’y
nakapagpapaulap sa pag-iisip ng̃ eskultor, magíng alín man sa dalawáng
kadahilanan, ang katunayan, ay marami ang kaniláng kawangkî, na
mabuti ang pagkakayarì, anyông anyô, at itinátanghál silá sa mg̃a
dakilàng sandalî ng̃ kabuhayan, baligtád kay sa ginágawâ sa kanilá
sa Europa, na doo’y inilálarawan siláng nákakatulog sa ibabaw ng̃
mg̃a barriles ng̃ alak, nang̃agsúsugál, tumútunggâ, nangaapung̃ot
ó hináhaplós ang sariwàng mukhâ ng̃ isáng dalaga. Hindî: ang mg̃a
prayle sa Pilipinas ay kaibá: mg̃a makikiyás, malilinis, mabubuti
ang bihis, ang anit sa tuktok ay mainam ang pagkakaputol, ang mg̃a
mukhâ’y ayós at maliwanag, ang matá’y mapagmasíd, anyông banal,
may kauntîng pulá sa pisng̃í, may tungkód na palasan sa kamáy at
sapatos na tsarol sa paa, na nakaaakit na sambahín silá at ilagáy
sa birina. Kapalít ng̃ mg̃a sagisag ng̃ katakawan at kahalayang
tagláy ng̃ kaniláng mg̃a kapatíd na nasa Europa, ang dalá ng̃ mg̃a
nasa Maynilà ay ang aklát, ang _crucifijo_, ang sang̃áng sagisag
ng̃ paghihirap; kapalít ng̃ panghahalík sa mg̃a mangmáng na babaing
tagá bukid, ang mg̃a nasa Maynilà ay nagpapahalík ng̃ kamáy sa
mg̃a batà, sa mg̃a taong may kagulang̃àn na nang̃akayukô’t halos
nakaluhód; kapalít ng̃ paminggalang punô ng̃ kakanín at mg̃a kakanán
na siyáng tanghalan nilá sa Europa, sa Maynilà ay mg̃a dálang̃inan,
mesang aralán; kapalít ng̃ prayleng marálitâ na lumalapit sa mg̃a
baháybaháy na dalá ang kaniyáng burro at ang supot upang manghing̃î
ng̃ limós, ang prayle sa Pilipinas ay nagsasabog ng̃ dakótdakót na
gintô sa mg̃a kaawàawàng indio......

--¡Tingnán ninyó, nárito si P. Camorra!--ang sabi ni Ben-Zayb na
dalá pa ang sing̃áw ng̃ _champagne_.

At itinuturò ang larawan ng̃ isáng payát na prayle, na warì’y
nag-íisíp, nakaupô sa piling ng̃ isáng dulang, ang ulo’y nakapatong
sa palad at sumusulat mandín ng̃ isáng sermon. May isáng lámparang
nakapagpapaliwanag sa kaniyá.

Ang pagkakaibayó ng̃ anyô’y ikinahalakhák ng̃ lahát.

Náramdamán ang tukoy ni P. Camorra, na nalimutan na si Paulita, at
siyá namáng tumanóng:

--At ¿sino namán ang kamukhâ ng̃ larawang itó, Ben-Zayb?

At tumawa ng̃ kaniyáng tawang _paleto_.

Ang larawan ay isáng matandâng babaing bulág ang isáng matá, gusgusin,
na nakalupasay sa sahig, gaya ng̃ mg̃a anito ng̃ mg̃a indio, na
namimirinsá ng̃ damít. Ang kasangkapan ay nagayahang mabuti; tansô,
ang ding̃as ay palará at ang alimpuyó ng̃ usok ay marurumí’t pinilipit
na bulak.

--¿Hoy, Ben-Zaib, hindî hang̃ál ang nakámunakalà, anó?--ang tanóng
na tumatawa ni P. Camorra.

--Hindî ko malaman ang ibig tukuyin!--ang sabi ng̃ manunulat.

--Ng̃unì’t _¡puñales!_ hindî ba ninyó nákikita ang pang̃alan, _la
prensa filipina_? Ang kasangkapang iyan na ipinamimirinsá ng̃
matandâng babai ay tinatawag ditong _prinsá_!

Lahát ay nagtawanan at si Ben-Zayb man ay humalakhák din.

Dalawáng sundalong guardia sibíl na may tandâng _mg̃a sibil_, ay
nálalagay sa likurán ng̃ isáng taong nakabalitì ng̃ matitibay na
tanikalâ at ang mukhâ’y natatakpán ng̃ sambalilo: ang pang̃alan ay
_Ang Lupaín ng̃ Abaká_ at warìng bábarilín.

Hindî naibigan ng̃ marami sa ating mg̃a dalaw ang tanghalan.
Pinag-uusapan ang tuntunin ng̃ Arte, humáhanap ng̃ pagkakatimbángtimbáng
ng̃ lakí, ang sabi ng̃ isá’y walâng pitóng ulo ang larawang gayón,
na ang mukhâ’y kulang ng̃ isáng ilóng, walâ kundî tatatló, bagay na
ikinapag-isíp ng̃ kauntî ni P. Camorra na dî makahulòng kung bakit,
upang magíng ayos ang isáng larawan ay, dapat magkaroón ng̃ apat na
ilóng at pitóng ulo; anáng isá’y kung bakit malitid, sa, ang mg̃a
indio ay hindî gayón; na kung yaón ay matatawag na _escultura_ ó
_carpintería_ lamang, at ibp.; balà na’y nagpahayag nang kaniyáng
panunuligsâ at upang huwag namáng mápahulí sa ibá si P. Camorra
ay nang̃ahás humanap ng̃ tatlóng pûng hità sa bawà’t manikà. Kung
makahihing̃î ng̃ ilóng ang ibá ay ¿bakit ng̃â namán hindî siyá
makahihing̃î ng̃ hità? At doon din nang̃agtatatalo kung ang indio’y
may katalinuhan sa pag-eeskultor, kung nárarapat palusugin ang
gayóng arte, at sisimulán na ang pagtatalong sabáy-sabáy na pinutol
ni D. Custodio sa pagsasabing ang mg̃a indio ay may katalinuhan,
ng̃unì’t ang paggawâ lamang ng̃ santó ang dapat harapín.

--Kahì’t sino ay magsasabi--ani Ben-Zayb na ng̃ gabíng yaón ay
nagíng mapanudyó--na ang insík na iyan ay si Quiroga, ng̃unì’t kung
pagwawarìing mabuti ay kamukhâ ni P. Irene.

--¿At anó ang masasabi ninyó sa indio-inglés na iyan? Náhahawíg
kay Simoun.

Umaling̃awng̃áw ang pamulîng halakhakan. Hinaplós ni P. Irene ang
kaniyang ilóng.

--¡Tunay ng̃â!--¡Tunay ng̃â!--¡Siyang siya!

--Datapwâ’y ¿násaan si Simoun? ¡Bilhín ni Simoun!

Si Simoun ay nawalâ, walâng nakakita sa kaniya.

--_¡Puñales!_--ang sabi ni P. Camorra--¡nápakakuripot ang amerikano!
Natatakot na pabayaran natin sa kaniyá ang kaupahán ng̃ lahát sa
pagpasok sa patanghalan ni Mr. Leeds.

--¡Hindî!--ang sagót ni Ben-Zayb--ang ipinang̃ang̃ambá ay ang magipít
siya. Nahuhulàan na ang masamâng biròng aabot sa kaniyáng kababayang
si Mr. Leeds, kayâ’t nagmamaangmaang̃an.

At nang̃agpatuloy ng̃ lakad, upang panoorin ang nábabantóg na ulo,
na walâng binilíng anománg kahì’t masamâng larùan.

Humandóg si Ben-Zayb na siyáng makikipag-usap: hindî maáarìng hiyaín
ng̃ amerikano ang isáng mámamahayág na mangyayaring maghigantí sa
pamagitan ng̃ isáng mapaniràng lathalà.

--Mákikita ninyó’t pawàng kagagawán lamang ng̃ salamín--aniya--sapagkâ’t
tingnán ninyó......

At mulîng nagsimulâ ng̃ isáng mahabàng pagpapaliwanag, at sa dahiláng
walâ siyang kaharáp na salamín na makasisirà sa kaniyáng sinasabi,
ay idinugtóng nang lahát ang kabulastugáng matuturan hanggáng sa
káhulihulihan ay hindî na matumpakán ang sinasabi.

--At mákikita rin ninyó kung hindî pawàng pagkasirà lamang ng̃
paning̃ín.




XVIII

MG̃A KADAYAAN


Sinalubong silá ng̃ lubhâng maling̃ap ni Mr. Leeds, isáng tunay
na yankee, na ang suót ay pulós na itím. Mabutíng magsalitâ ng̃
wikàng kastilà dahil sa nagtiráng malaon sa Amérika, sa Timog.
Hindî sumalansáng sa nasà ng̃ ating mg̃a dalaw; sinabing maaarìng
siyasating lahát lahát bago gawín at matapos ang pagtatanghál; sa
kasalukuyan ng̃ pagtatanyág ay ipinamanhík na manahimik lamang. Si
Ben-Zayb ay ng̃umíng̃itî at nilálasáplasáp na ang samâ ng̃ loob na
ibíbigay niya sa amerikano.

Ang loob na nababalot na buông buô ng̃ itím ay naiilawan ng̃ mg̃a
matatandâng lámpara na ang iláw ay aguardiente. Isáng halang na
natatakpán ng̃ tersiopelong itím ang siyáng humahatì ng̃ dalawáng
hatìng magkasinglakí sa loob na iyon; ang isá’y punô ng̃ mg̃a
luklukang laán sa mg̃a manonood, at ang isá, ay kinalalagyán ng̃
isáng tuntung̃an na ang alpombra ay pariparisukat. Sa ibabaw ng̃
tuntung̃ang itó, sa dakong gitnâ, ay nálalagáy ang isáng mesa na
natatakpán ng̃ isáng mainam na kayong itím na punô ng̃ bung̃ô at
ibá pang larawang mahiwagà. Ang _mise en scene_ ay malungkót kayâ’t
nakapang̃ilabot sa mg̃a masasayáng dalaw. Náhintô ang mg̃a birûán,
marahan ang mg̃a pag uusap at kahì’t na ibig magpatanáw ang ilán ng̃
dî nilá pagpapahalagá sa gayón ay hindî pumulás ang tawa sa mg̃a
labì. Ang damdám ng̃ lahát ay warìng nápasok sa isáng bahay na may
patáy. Isáng amóy suób at pagkít ay siya pang nakapagpaparagdág sa
gayón. Si D. Custodio at si P. Salvi ay marahang nagsanggunìang kung
nárarapat ó hindî na ipagbawal ang mg̃a gayóng pánoorín.

Upang mapalakás ni Ben-Zayb ang loob ng̃ mg̃a matatakutín at magipít
niya si Mr. Leeds ay sinabi ritong:

--Hoy, mister, yamang walâng ibáng tao kundî kamí lamang at hindî
kamí mg̃a indio na napapahuli ay ¿ipahihintulot bagá ninyóng ipakita
ko sa kanilá ang dayà? Alám na naming ang lahát ng̃ iyan ay ukol
lamang sa paning̃ín, ng̃unì’t sa dahiláng si P. Camorra ay ayaw
maniwalà......

At humandâng lumundág sa halang na hindî nagdaan sa sadyâng pintùan,
samantalang si P. Camorra ay naglulunggatî sa pagtutol dahil sa
nang̃ang̃ambáng bakâ may katwiran si Ben-Zayb.

--¿At bakit pô hindî, ginoo?--ang sagót ng̃ amerikano;--ng̃unì’t
huwag pô lamang kayóng sumirà ng̃ anomán, hané pô?

Ang mamamahayag ay nasa ibabaw na ng̃ tuntung̃an.

--¿Ipinahihintulot pô ba ninyó?--ang sabi.

At sa pang̃ing̃ilag na bakâ hindî siya payagan ni Mr. Leeds ay
hindî na naghintáy ng̃ pahintulot at itinaás ang kayo at hinanap ang
mg̃a salamíng inaantáy niyáng mátatagpûán sa mg̃a paa. Si Ben-Zayb
ay nakabitíw ng̃ kalahatìng tung̃ayaw, napaurong, mulîng ipinasok
at iniwagaywáy ang mg̃a kamáy niyá sa ilalim ng̃ dulang: walâng
maapuhap. Ang mesa ay may tatlóng paang bakal na maliliít na nakabaón
sa lupà.

Ang mamamahayag ay tuming̃ínting̃ín sa lahát ng̃ sulok na warìng
may hinahanap.

--¿Násaan ang mg̃a salamín?--ang tanóng ni P. Camorra.

Mamatámatá si Ben-Zayb, hinihipò ang dulang, itinátaás ang kayong
takíp, at maminsanminsang inilálagáy ang kamáy sa noó na warìng may
ibig maalaala.

--¿Mayroon pô bang nawalâ sa inyó?--ang tanóng ni Mr. Leeds.

--Ang mg̃a salamín, mister, ¿násaán ang mg̃a salamín?

--Ang inyó’y hindî ko maalaman kung saan nároón, ang akin ay nasa
_fonda_...... ¿ibig bagá ninyóng manalamín? Masamâ ng̃ kauntî ang
ayos ninyó at namumutlâ.

Kahì’t na may kabá, nang makíta ng̃ marami ang kapalagayáng paaglahì
ng̃ amerikano’y pinagtawanán si Ben-Zayb na híyânghíyâng bumalík sa
kaniyáng uupán, na bumúbulóng ng̃:

--Hindî mangyayari; makikita ninyó’t hindî magagawâ ng̃ walâng
salamín; mayâmayâ’y magpapalit iyan ng̃ dulang....

Inilagay na mulî ni Mr. Leeds ang kayo sa mesa at nang maharáp na
ang mg̃a mararang̃ál na dalaw ay tumanóng:

--¿Nasisíyahan na bagá kayó? ¿mapasisimulán na natín?

--¡Napakatulóg na dugô namáng tao!--ang sabi ng̃ isáng babaing balo.

--Kung gayón ay mang̃agsiupô na pô ang kaginoohan at pag-isipin kung
anó ang ibig itanóng.

Pumasok si Mr. Leeds sa isáng pintô at nang makaraan ang iláng sandalî
ay bumalík na may daláng isáng kahang kahoy na maitím, bukbukin, na
may iláng lilok na ibon, mg̃a hayop, mg̃a bulaklák, mg̃a ulo ng̃
tao at ibp.

--Mg̃a kaginoohan,--ang sabi ni Mr. Leeds na walâng tawa--sa minsang
pagdalaw ko sa pirámide ni Khufu, ika apat na lipì ng̃ mg̃a Faraón,
ay nakátagpô akó ng̃ isáng libing̃ang batóng buháy na pulá sa isáng
liblib na silíd. Ang kagalakan ko’y gayón na lamang sapagkâ’t inakalà
kong nakátagpô ng̃ isáng momia ng̃ mg̃a anák harì; ng̃unì’t gaano
ang aking samâ ng̃ loób ng̃ matapos paghirapan ng̃ katakot-takot
ang pagbubukás ng̃ libíng ay walâ akóng nátagpûán kundî ang kahang
itó na mangyayari ninyóng siyasatin.

At inilibot ang kaha sa mg̃a nasa unang hanay ng̃ luklukan. Iniurong
ni P. Camorra ang kaniyáng katawán na warì’y may pagkasuklám, si
P. Salvi ay tuming̃íng malapit na warì’y nakaáakit sa kaniya ang mg̃a
bagay na ukol sa libing̃an; si P. Irene ay ng̃umíng̃itî ng̃ ng̃itîng
matalino, si D. Custodio ay nag-anyông walâng imík at mapagwalâng
bahalà, at si Ben-Zayb ay humahanap ng̃ salamin; doon dapat málagáy,
sapagkâ’t salamín lamang ang sangkáp ng̃ lahát ng̃ iyón.

--¡Walâng iniwan sa amóy bangkáy!--ang sabi ng̃ isáng babai--¡puff!

At namaypáy ng̃ katakot-takot.

--¡Kaamóy ng̃ apat na libong taón!--ang sabing biglâ ng̃ isá.

Nakalimutan ni Ben-Zayb ang salamín dahil sa pagting̃ín kung sino
ang bumanggít ng̃ salitâng iyón. Ang bumigkás ay isáng militar na
nakabasa ng̃ kasaysayan ng̃ buhay ni Napoleon. Kinainggitán siyá
ni Ben-Zayb, at upang bumitíw ng̃ isáng salitâng dapat tumamà kay
P. Camorra, ay sinabing:

--¡Amóy simbahan!

--Ang kahang itó, kaginoohan,--ang patuloy ng̃ amerikano--ay may
lamáng isáng dakót na abó at kaputol na _papiro_, na kinatatalâan
ng̃ iláng sulat. Tingnán ninyó, ng̃unì’t ipinamamanhík ko lamang na
huwág kayóng híhing̃áng malakás, sapagkâ’t kung mátapon ang kauntîng
abó ay lálabás na sirâsirâ ang aking _esfinge_.

Ang kabulaanan, na tinuran ng̃ boông pananalig at walâng kabiròbirò
ay untîuntîng nagtagumpáy, kayâ’t nang idaan ang kaha ay walâng isá
mang nang̃ahás na huming̃á. Si P. Camorra, na sa púlpito sa Tiani
ay nagpakilalang madalás ng̃ mg̃a parusa at paghíhirap sa inpierno
samantalang pinagtátawanán sa sarili ang mg̃a matáng sindák ng̃ mg̃a
makasalanan, ay nagtakíp ng̃ ilóng; at si P. Salvi, ang tunay na si
P. Salvi na sa araw ng̃ kapistahan ng̃ mg̃a patáy ay gumawâ ng̃
giniginí ng̃ mg̃a kaluluwá sa Purgatorio na may apóy at mg̃a larawang
nang̃ang̃aninag na naiilawan sa dakong likurán, na may lámparang
ang ilaw ay aguardiente, mg̃a putolputol na halimayas, sa malaking
dambanà ng̃ simbahan ng̃ isáng arrabal upang makakuha ng̃ mg̃a
pamisa at limós, ang payát at walâng imík na si P. Salvi ay pumigil
sa kaniyáng paghing̃á at tiningnán ng̃ ting̃íng may pang̃ang̃anib
ang isáng dakót na abóng iyón.

--_¡Memento, homo, quia pulvis es!_--ang bulóng na nakang̃itî ni
P. Irene.

--¡P......!--ang bitíw ni Ben-Zayb.

Nakahandâ na siya sa pagsasabi ng̃ mg̃a salitâng iyón at inunahan
siya ng̃ kanónigo.

--Sa dahiláng hindî maalaman kung anó ang dapat kong gawín--ang
patuloy ni Mr. Leeds na inilapat nang boong pag-iing̃at ang takíp
ng̃ kaha--ay siniyasat ko ang papiro, at nakita ko ang dalawáng
salitâ na hindî ko batíd ang kahulugán. Hinanap ko ang katuturán
at tinangkâ kong bigkasín ng̃ malakás, at bábahagyâ pa lamang na
nabibigkás ang una nang máramdamán kong dumudulás sa aking kamáy
ang kaha na warì’y tang̃áy ng̃ isáng malakíng pataw at gumulong sa
lupà, at doo’y hindî ko na magalaw. Ang pagkakamanghâ ko’y nagíng
sindák nang buksán ko’t mátagpuán sa loob ang isáng ulo ng̃ tao na
ang ting̃ín sa akin ay walâng kakisápkisáp. Sindák, at dahil sa
hindî ko maalaman ang gawín sa haráp ng̃ gayóng kababalaghán, ay
natulíg akóng nang̃aykáy sumandalî na warìng isáng gulilát.... Akó’y
nagbalíkloob.... Sa akalàng yaón ay isáng malikmatà lamang ay tinangkâ
kong mapalipas yaon at ipinatuloy ko ang pagbasa ng̃ pang̃alawáng
salitâ. Babahagyâ ko pa lamang nasasabi, ay nálapat ang takíp ng̃
kaha, nawalâ ang ulo, at ang nápalít na mulî ay ang isáng dakot na
abóng itó. Hindî sinasadyâ’y natagpûán ko ang dalawang salitâng
lalòng makapangyarihan, ang mg̃a salitâng panglikhâ at panggunaw,
ang pangbuhay at pangpatáy!

Humintông sandalî na warìng ibig tingnán ang ibinung̃a ng̃ kaniyáng
mg̃a sinabi. Pagkatapos ay lumapit sa dulang na ang lakad ay maing̃at
at banayad at ipinatong ang makababalagháng kaha.

--¡Mister, ang takíp!--ang sabi ni Ben-Zayb na hindî mapigil.

--¿At bakit hindî?--ang tugóng masunurin ni Mr. Leeds.

At matapos na máitaás ng̃ kanang kamáy ang kaha ay hinawì ng̃ kaliwâ
ang kayo at naiwang lantád ang mesa na natutukuran ng̃ kaniyáng
tatlóng paá. Mulîng inilagáy ang kaha sa ibabaw at banayad na lumapit
sa mg̃a nanonood.

--¡Dito ko siyá makikita!--ang sabi ni Ben-Zaib sa kaniyáng
kasiping--tingnán ninyó pag hindî iyán nagdahilán ng̃ kahì’t anó.

Ang lubós na pagbatyág ay nálalarawan sa lahát ng̃ mukhâ; nagharì
ang katahimikan. Maliwanag na maliwanag na nádiding̃íg ang ing̃ay
at kaguluhan sa daan; ng̃unì’t ang lahát ay nagugulumihanan kayâ’t
ang kaputol na salitàang umabot hanggáng sa kanilá’y hindî man nilá
náinó.

--_¿Porque ba no di podí nisós entra?_--ang tanóng ng̃ isáng boses
babai.

--_Aba, ñora, porque ’tallá el mana prailes y el maná empleau_--ang
sagót ng̃ isáng lalaki--_’ta jasí solo para ilós el cabesa de espinge_.

--¡Curioso también el maná prailes!--ang sabi ng̃ boses babai--¡no
quiere pa que di sabé nisós cuando ilós ta salí ingañau! ¡Cosa!
¿querida ba de praile el cabesa?

Sa gitnâ ng̃ boông katahimikan ay nagpatuloy ang amerikano na ang
boses ay nang̃ing̃iníg:

--Kaginoohan: sa isáng salitâ’y bubuhayin ko ang isáng dakót na
abóng iyan at kayó’y makikipag-usap sa isáng nakababatíd ng̃ ukol
sa nakaraan, ng̃ sa kasalukuyan at maraming bagay ng̃ sa dáratíng.

At banayad na bumitíw ng̃ isáng sigáw ang mahiko, mapanaghóy muna,
matapos ay matindí, halòhalòng matatalas na tunóg na warì’y tung̃ayaw
at tunóg na paós na warì’y pagbabalà na nakapagpang̃alisag sa buhók
ni Ben-Zayb.

--¡Deremof!--ang sabi ng̃ amerikano.

Ang mg̃a tabing na nakapalibid sa salón ay naggalawan, ang mg̃a ilawán
ay warìng mamámatáy, ang mesa ay humaginít. Isáng mahinàng daíng ang
sumagót na galing sa loob ng̃ kaha. Ang lahát ay nagkating̃inang
namumutlâ’t hindî mápalagáy: ang isáng babaing lipús katakutan at
nakaramdám ng̃ isáng pagkabasâng mainítinît sa kaniyáng saya ay
kumapit kay P. Salvi.

Sa gayón ay nábukás na mag-isá ang kaha at sumipót sa malas ng̃
mg̃a nanonoód ang isáng ulo na anyông bangkáy, na nalilibid ng̃
isáng mahabà’t makapál na buhók na itím. Dahandahang ibinukás ng̃
ulo ang mg̃a matá at inilibot ang ting̃ín sa lahát ng̃ nanonoód. Ang
mg̃a matáng iyón ay may matalas na ningníng na nararagdagán pa ng̃
kaniyáng mg̃a panglook, at sa dahiláng _abyssus abyssum invocat_, ang
mg̃a matáng iyón ay napatitig sa mg̃a malalalim at nang̃ang̃alóng
matá ni P. Salvi na dilát na dilát na warì’y nakakikita ng̃ isáng
multó. Si P. Salvi ay nang̃iníg.

--Espinghe--ani Mr. Leeds--sabihin mo sa mg̃a nakíking̃íg kung
sino ka.

Ang lubós na katahimikan ay nagharì. Isáng malamíg na simoy ang
lumaganap sa salas at nagpagaláw sa bugháw na ding̃as ng̃ mg̃a
lámparang gamit sa libing̃an. Ang mg̃a lalòng hindî mapaniwalâín ay
nang̃ilabot.

--Akó’y si Imuthis--ang sagót ng̃ ulo na ang boses ay malalím
ng̃unì’t nagbabalà mandín--ipinang̃anák akó ng̃ kapanahunan ni Amasis
at akó’y pinatáy nang kasalukuyang nakasasakop ang mg̃a persa,
samantalang si Cambises ay papauwîng galing sa sinamâng pagsalakay
sa kalookan ng̃ Lybia. Galing akó sa pagtatapós ng̃ aking pag-aaral
makaraan ang mahabàng paglalakbáy sa Gresia, Asiria at Persia, at
papauwî na akó sa aking bayan upang manirahan doon hanggang sa akó’y
paharapín ni Thot sa kaniyáng kakilákilabot na hukuman. Dalá ng̃
kasawián ko, sa aking pagdaraan sa Babilonia, ay nabatíd ko ang isáng
kakilákilabot na lihim, ang lihim ng̃ dî tunay na Smerdis na nagnakaw
ng̃ kapangyarihan, ang pang̃ahás na magong si Gaumata na namamahalà
sa tulong ng̃ isáng pagdarayà. Sa katakutang isumbóng ko siya kay
Cambises, ay binalak ang aking ikasasawî sa pamagitan ng̃ mg̃a
saserdoteng taga Egipto. Ang mg̃a itó’y siyang nakapangyayari noon
sa aking bayan; dahil sa pag-aarì nilá sa dalawá ng̃ katlóng bahagi
ng̃ mg̃a lupaín, tang̃ìng may hawak ng̃ karunung̃an ay inilulubóg ang
bayan sa kamangmang̃án at sa pagsiil, inilalagmak sa ugaling hamak at
inihahandâ upang huwag marimariman sa pagpapalitpalít ng̃ pang̃inoon.
Ang mg̃a manglulupig ay nanghahawak sa kanilá at sa pagkakilala ng̃
kaniláng maitutulong ay kinakalong silá’t pinayayaman, at ang ilán ay
hindî lamang umalinsunod sa kaniláng máibig kundî nagíng tagaganáp
lamang nilá. Ang mg̃a saserdoteng ehipsiyo ay umalinsunod ng̃ boong
loob sa mg̃a utos ni Gaumata sapagkâ’t akó’y kaniláng kinatatakutan
at upang huwag kong ihayág sa bayan ang kaniláng mg̃a pang-uulól.
Upang masunód ang kaniláng hang̃ád ay ginawâng paraan ang mg̃a udyók
ng̃ pusò ng̃ isáng batang saserdote sa Abidos na inaarìng banal!....

Isáng kahambalhambal na katahimikan ang sumunód sa mg̃a salitâng
itó. Ang ulong yaon ay nagsasalaysay ng̃ ukol sa mg̃a pailalim na
paraan at mg̃a pagdarayà ng̃ mg̃a parì at kahi’t ibáng kapanahunan at
ibáng pananampalataya ang tinutukoy ay nakapagpaparamdám din sa mg̃a
prayleng kaharáp doon sanhî marahil na makikitang ang kinauuwîan ay
kahawig ng̃ kasalukuyang kalagayan. Si P. Salvi, na nang̃ing̃iníg,
ay iginagaláw ang mg̃a labì at sinusundán ng̃ nanglilisig na matá
ang titig ng̃ ulo, na warì’y nakakahalina sa kaniyá. Mg̃a butil ng̃
pawis ay nagsisimulâ na ng̃ pagsipót sa kaniyáng namumutlâng noó,
ng̃unì’t walâng nakababatyág sa gayón, dahil sa lubhâng nang̃alilibáng
at nang̃ing̃ilabot.

--¿At papano ang paraang ginawâ sa iyó ng̃ mg̃a parì sa iyóng
bayan?--ang tanóng ni Mr. Leeds.

Ang ulo’y bumitíw ng̃ isáng kasakitsakit na daíng na warì’y galing
sa kaíbuturan ng̃ pusò at nákita ng̃ mg̃a nanonood na ang kaniyáng
mg̃a matá, ang mg̃a matáng iyón na nagbabaga, ay nawalán ng̃ kináng
at napunô ng̃ luhà. Nang̃iníg ang lahát at naramdamáng nanindíg ang
kaniláng buhók. Hindî, yaon ay hindî dayà, hindî salísalitâ lamang;
ang ulo’y isá ng̃âng ginawán ng̃ kataksilan at ang sinasabi’y ang
tunay niyáng kabuhayan.

--¡Ay!--ang sabi na umilíng ng̃ lubhâng malungkót--akó’y nang̃ing̃ibig
sa isáng dalaga, anák ng̃ isáng parì, na kasinglinis ng̃ liwanag, gaya
ng̃ loto kung bagong namumukadkad! Ninanasà rin namán siyáng kamtán
ng̃ batàng parì sa Abidos at itó’y nagmunakalà ng̃ isáng pagkakaguló
na sinangkalan ang aking pang̃alan at sa tulong ng̃ iláng papiro ko
na naparaanang makuha sa aking irog. Ang kaguluhan ay nangyari ng̃
kasalukuyang si Cambises ay papauwîng nagng̃íng̃itng̃ít dahil sa
kasawîang nangyari sa kaniyáng sinamâng pakikihamok. Akó’y isinakdál
na taksíl, napiít, at sa dahiláng akó’y nakatanan, ay nápatáy akó sa
lawà ng̃ Mœris ng̃ mg̃a umuusig.... Mulâ sa kabilâng buhay ay nakita
kong nanagumpáy ang kabulaanan, nakikita ko ang pag-usig gabí’t araw
ng̃ saserdote sa Abidos sa birheng nagkanlóng sa simbahan ni Isis
sa pulô ng̃ Philœ.... nakikita ko siyáng inuusig at inaapung̃utan
hanggang sa mg̃a ilalim ng̃ lupà, tuligín sa sindák at mg̃a pahirap,
na gaya ng̃ isáng malakíng panikì sa isáng maputîng kalapati.... ¡A!
saserdote, saserdote sa Abidos! nabuhay akóng mulî upang ihayág ang
iyóng mg̃a kataksilan, at makaraan ang mahabàng panahóng pananahimik
ay tinatawag kitáng mámamatay, lapastang̃an sa Dios, mapagparatang!!

Isáng biglâng halakhák, warìng galing sa libing̃an, ang sumunód
sa mg̃a salitâng itó, samantalang ang isáng timpîng boses ay
sumasagót ng̃:

--Hindî ¡mahabág......!

Yaón ay si P. Salvi na punô ng̃ takot ay iniunat ang dalawáng kamáy
at mabubuwal.

--¿Anó mayroon kayó P. Salvi? ¿Masamâ pô ba ang inyóng katawán?--ang
tanóng ni P. Irene.

--Ang init ng̃ salas......

--Ang amóy bangkáy na násasamyô dito.

--¡Mámamatay, mapagparatang! lapastang̃an sa Dios,--ang ulit ng̃
ulo--isinúsuplong kitá, mámamatay, mámamatay, mámamatay!

At mulîng umugong ang halakhák, warìng galing sa libing̃an at
mapagbalà, na warìng dahil sa pagkalulong ng̃ ulo sa pagmamalas sa
mg̃a kaapihán niya’y hindî naaalumana ang kaguluhang naghaharì sa
salas. Si P. Salvi ay lubusan nang nahimatáy.

--¡Mahabág! ¡buháy pa....!--ang ulit ni P. Salvi at nawalán ng̃
diwà. Maputlâng maputlâng warì’y bangkáy. Inakalà ng̃ ibáng babai
na nararapat namáng maghimatáy silá at gayón ng̃â ang ginawâ.

--¡Nahihibáng...... P. Salvi!

--Sinasabi ko na sa kaniyáng huwag kumain ng̃ sopas na pugad ng̃
lang̃aylang̃ayan!--ang sabi ni P. Irene--iyón ang nakasamâ sa kaniyá.

--¡Walâ namáng nakain!--ang sagót na nang̃ang̃atál ni D. Custodio--sa
dahiláng tinitigan siyang mabuti ng̃ ulo, ay nágayuma siyá......

Doon na nagkaguló, ang salas ay warìng _hospital_, isáng parang ng̃
labanán. Si P. Salvi ay warì patáy, at nang makita ng̃ mg̃a babai
na hindî silá dinadaluhán ay minabuti na nilá ang magbalikdiwà.

Samantala ay nagíng abó ang ulo at inilagáy na mulî ni Mr. Leeds
ang kayong itim sa ibabaw ng̃ dulang at yumúyukû sa mg̃a naking̃íg
sa kaniyá.

--Kailang̃ang ipagbawal ang pagtatanghál na itó--ang sabi ni
D. Custodio nang lumálabás--lubhâng napakabandáy at mahalay.

--Lalònglalò na, sapagkâ’t hindî ginagamitan ng̃ salamín--ang dugtóng
ni Ben-Zayb.

Datapuwâ’y ninasàng tingnán niyang mulî bago iwan ang pook na iyon,
tinalón ang halang, lumapit sa dulang at itinaas ang kayo: walâ,
walâ ring gaya ng̃ dati.[1]

Nang kinabukasan ay sumulat ng̃ isáng lathalà na ang tinutukoy ay
ang mg̃a karunung̃ang lihim, ang espiritismo, at ibp.; dalîdalîng
pumanaog ang isáng utos ng̃ gobernador eclesiástico na pinipigil ang
mg̃a palabás; ng̃unì’t walâ na si Mr. Leeds na dinalá sa Hongkong
ang kaniyáng lihim.

[1] Gayon man, si Ben-Zayb ay hindi nálilisya. Ang tatlóng paa ng̃
dulang ay may ukit na siyang dinadaanan ng̃ mg̃a salaming nátatago
sa ilalim ng̃ tuntung̃an at hindi nápupuna dahil sa mg̃a guhit na
paríparisukát ng̃ alpombra. Paglalagáy ng̃ kaha sa ibabaw ng̃ mesa
ay pinipisíl ang isáng _resorte_ at dahandahang tumátaás ang mg̃a
salamín; pagkatapos ay aalisin ang kayo na pag-iing̃atang buhatin
at huwag bataking padausdós at sa gayón ay naaayos ang dulang nang
kagaya ng̃ karaniwang dulang ng̃ mg̃a “ulong nagsasalita”. Ang dulang
ay may butas na lusót sa ilalim ng̃ kaha. Matapos ang pagtatanghal
ay tatakpang mulí ng̃ nagpapalabás ang dulang, pipisilín ang isá
pang resorte at bababa namán ang mg̃a salamín.




XIX

ANG LAMBAL


Umalís sa klase si Plácido Penitente na ang pusò’y sumusulák at ang
mg̃a paning̃ín ay may mapaít na luhà. Siya’y lubhâng karapatdapat sa
kaniyáng pang̃alan kapag hindî siyá pinagagalit, ng̃unì’t pag namuhî
ay nagiging bahâ, isáng halimaw na mapipigil lamang kung mápatay
ó makamatáy. Ang gayón karaming paghalay, mg̃a pagsundót, na sa
araw araw ay nagpápang̃iníg sa kaniyáng pusò at natatagò rito upang
makatulog ng̃ tulog dahong-paláy na nahihimbíng, ay nang̃agbabang̃on
ng̃ayón na nang̃agng̃ang̃alit sa poót. Ang mg̃a sutsót ay umuugong sa
kaniyáng taing̃a na kasama ang mg̃a palibák na salitâ ng̃ katedrátiko,
ang mg̃a salitâng wikàng tindá, at warìng nadiding̃íg niyá ang mg̃a
hampás at halakhák. Libo libong balak na paghihigantí ang sumísipót
sa kaniyáng pag-iisip na nang̃agkakasalásalabíd at biglâng lumilipas
na warì’y mg̃a larawang nakikita sa pang̃ang̃arap. Inuudyukán siyáng
walâng humpáy na dapat gumawâ, ng̃ kaniyáng sariling damdamin, na
tagláy ang katigasang ulo ng̃ isáng walâng pag-asa.

--Plácido Penitente--anáng boses--ipakilala mo sa lahát ng̃ kabatàang
iyán na mayroon kang karang̃alan, na ikáw ay anák ng̃ isáng lalawigang
matapang at bayani, na doon ang isáng paghalay ay hinuhugasan ng̃
dugô. ¡Taga Batang̃an ka, Plácido Penitente! ¡Gumantí ka, Plácido
Penitente!

At ang binatà’y umuung̃ol at nagng̃ang̃alit ang mg̃a ng̃ipin at
binúbunggô ang lahát ng̃ tao sa lansang̃an, sa tuláy ng̃ España, na
warì’y naghahanáp ng̃ basagulo. Sa hulíng pook na itó’y nakakita
ng̃ isáng sasakyáng kinalululanan ng̃ Vice-Rector na si P. Sibyla,
na kasama si D. Custodio, at nagtagláy siya ng̃ malaking nasàng
sunggabán ang parì at ihagis sa ilog.

Nagpatuloy sa Escolta at ng̃aling̃alí nang pagsususuntukín ang
dalawáng agustino, na nang̃akaupô sa pintûan ng̃ tindahan ni Quiroga,
na nagtatawanan at binibirò ang ibá pang prayle na nasa loob ng̃
tindá at nakikipag-usap; nádiding̃íg ang kaniláng masasayang boses
at matutunóg na halakhakan. Sa dakong malayô-layô ay nang̃akahalang
sa bangketa ang dalawáng _cadete_ na nakikipag-usap sa isáng kawaní
ng̃ isáng tindahan, na nakabarò’t walâng amerikana; tinung̃o silá
ni Plácido Penitente upang buksán ang daan, ng̃unì’t ang mg̃a
_cadete_ na masasayá at nakahalatâ sa masamâng tangkâ ng̃ binatà ay
nang̃agsilayô. Nang mg̃a sandalíng yaon ay tagláy ni Plácido ang
udyók ng̃ _hamok_ na sinasabi ng̃ mg̃a sumusurì ng̃ ugaling malayô.

Samantalang nálalapít si Plácido sa kaniyáng bahay--ang bahay ng̃
isáng platero na kaniyáng pinang̃ung̃upahan--ay pinipilit na iayos
ang kaniyáng mg̃a iniisip at niyayarì ang isáng balak. Umuwî sa
kaniyáng bayan at maghigantí upang ípakilala sa mg̃a prayle na hindî
naaalimura ng̃ gayongayón lamang ang isáng binatà, at ang gaya niya’y
hindî maarìng aglahìin. Iniisip na sumulat agád sa kaniyáng iná,
kay kabisang Andáng, upang ipabatíd dito ang nangyari at sabihing
hindî na siya makapapasok sa klase, at kahì’t may Ateneo ng̃ mg̃a
hesuita upang makapag-aral ng̃ taóng yaón, marahil ay hindî siya
bigyáng pahintulot na makalipat ng̃ mg̃a dominiko at kahi’t na maarì
ang gayón ay mábabalík din siya sa Universidad sa taóng súsunód na
pag-aaral.

--¡Sinasabing hindî kamí marunong maghigantí!--ang sabi--pumutók
ang lintík at sakâ makikita.

Ng̃unì’t hindî hinihinalà ni Plácido ang nag-aantáy sa kaniyá sa
bahay ng̃ platero.

Karáratíng pa lamang ni kabisang Andáng na galing sa Batang̃an at
lumuwás upáng mamilí, dumalaw sa kaniyáng anák at dalhán ng̃ kuwalta,
pindáng na usá at mg̃a panyông sutlâ.

Nang makaraan ang mg̃a unang batîán, ang kahabág habág na babaing sa
simulâ pa’y nápuná na ang mabalasik na ting̃ín ng̃ kaniyáng anák,
ay hindî na nakapagpigil at nagsimulâ na sa kátatanóng. Sa mg̃a
unang pagsasalitâ’y inarìng birò ni kabisang Andáng, ng̃umitî’t
pinagpapayuhan ang kaniyáng anák, at ipinaalaala dito ang mg̃a
paghihirap, ang mg̃a pagtitipíd at ibp., at binanggít ang anák ni
kapitang Simona, na dahil sa pagkakapasok sa Seminario, ay warìng
obispo na kung lumakad sa kaniláng bayan: ¡Ipinalálagáy na ni
kápitang Simona na siyá’y Iná ng̃ Dios; mangyari bagá’y magiging
isá pang Jesucristo ang kaniyáng anák!

--Pag nagíng parì ang anák--ang sabi ni kabisang Andáng--ay hindî
na pagbabayaran ang utang sa atin.... ¿sino pa ang makásising̃íl sa
kaniyá pag nagkagayón?

Ng̃unì’t nang mákitang tinótotoo ni Plácido ang pagsasalitâ at
nápansín sa matá nitó ang sigwáng bumabayó sa kalooban, ay nákilalang,
dalá ng̃ kasawîán, ay sadyáng tunay ang sinasabi. Mg̃a iláng sandalîng
hindî nakapang̃usap at pagkatapos ay naghinagpís ng̃ katakot-takot.

--¡Ay!--aniyá--¡at naipang̃akò ko pa namán sa amá mo na aarugâín
kitá, patuturùan at gágawíng abogado! ¡Tinítipíd ko ang lahát upang
makapag-aral ka lamang! ¡Sa panggingeng sikosikolo na lamang akó
napáparoón at hindî sa manámanalapî, at tinítiís ko na ang masasamâng
amóy at marurumíng baraha! ¡Tingnán mo ang mg̃a barò ko’t may sulsí!
Kahì’t makabibilí akó ng̃ mg̃a bago ay ginugugol ang kuwalta sa
mg̃a pamisa at mg̃a handóg kay San Sebastian, kahì’t na walâ akóng
pananalig sa kaniláng bisà, sapagkâ’t dinadalosdalos ng̃ parì at ang
santó ay bagong bago at hindî pa marunong gumawâ ng̃ kababalaghán,
at hindî batikulíng kundî lanitì.... ¡Ay! ¿Anó ang sasabihin sa akin
ng̃ amá mo pagkamatáy ko’t kamí’y magkita?

At ang kaawàawàng babai’y naghihinagpís at umiiyak; lalò pang
nagdidilím ang kalooban ni Plácido at namumulás sa kaniyáng díbdíb
ang mg̃a timpîng buntóng-hining̃á.

--¿Anó ang máhihitâ ko kung magíng abogado?--ang tugón.

--¿Anó ang sasapitin mo?--ang patuloy ng̃ iná na pinagduop ang
kamáy--¡pang̃ang̃anlán kang _pilibistiero_ at bibítayin ka! ¡Sinasabi
ko na sa iyóng magtitiìs ka, ikáw ay magpapakumbabâ! Hindî ko sinasabi
sa iyóng humalík ka sa kamáy ng̃ parì, alám kóng ang pangamóy mo’y
maselan na gaya ng̃ amá mo na hindî makakain ng̃ keso sa Europa....
ng̃unì’t dapat tayong magtiís, huwag umimík, pa oo sa lahát ng̃
bagay.... ¿Anó ang magagawâ natin? Ang mg̃a prayle ay mayroon ng̃
lahát ng̃ bagay; kung ayaw silá ay walâng magiging abogado, ni
médiko.... ¡Magtiís ka, anák ko, magtiís ka!

--¡Sa, nakapagtiís na akóng lubhâ, ináng; buwanang akó’y nagbatá!

Patuloy si kabisang Andáng sa kaniyáng paghihinagpís. Hindî niya
hiníhing̃îng kumampí sa mg̃a prayle, siya man ay hindî rin; lubos
niyáng batíd na sa bawà’t isáng mabuti ay may sampûng masamâ na
kumukuha ng̃ salapî ng̃ mahihirap at nagpapadalá sa mayayaman sa
tatapunán. Ng̃unì’t dapat na huwag kumibô, magtiís at magbatá;
walâng ibáng paraan. At binanggít ang ganoon at ganitóng ginoo na
dahil sa nagpakita ng̃ pagka _paciencioso_ at mapakumbabâ, kahi’t na
sa kaibuturan ng̃ pusò’y nagagalit sa kaniyáng mg̃a pang̃inoon, ay
nagíng promotor piskal gayong galing sa pagíging alilà ng̃ prayle;
at si gayón na ng̃ayó’y mayaman at mangyayaring makagawâ ng̃ mg̃a
kabang̃isáng asal na makáaasang may ninong na mag-aampón sa kaniya
ng̃ laban sa mg̃a kautusan ay galing sa pagiging isáng maralitâng
sakristang mapakumbabà’t masunurin, na nagasawa sa isáng magandáng
dalaga na ang nagíng anák ay inanák ng̃ kura....

Patuloy si kabisang Andáng ng̃ pagtutukóy sa mg̃a pilipinong
mapakumbabâ at _paciencioso_, gaya ng̃ sabi niyá, at babanggít pa
sana ng̃ ibá na dahil sa hindî gayón ay nang̃ápatapon at pinag-uusig,
nang si Plácido, dahil sa isáng muntîng bagay na dinahilán, ay umalís
at naglagalág sa mg̃a lansang̃an.

Linibot na tátang̃á-tang̃á at masamâ ang uló ang Síbakong, Tundó,
San Nicolás, Sto. Cristo, na hindî pinúpuná ang araw at ang oras, at
nang makáramdam lamang ng̃ gutom at naunawàng walâ siyáng kuwalta
dahil sa ibinigáy niyáng lahát sa mg̃a pistahan at mg̃a ambagan, ay
sakâ umuwî sa kaniyáng bahay. Hindî niyá ináantáy na matatagpûán
ang kaniyang iná, sapagkâ’t may ugalì itó, kailán ma’t lumuluwas
sa Maynilà, na tumung̃o sa mg̃a oras na iyón sa isáng kapit-bahay
na pinagsúsugalán ng̃ pangginge. Ng̃unì’t siyá’y ináantáy ni
kabisang Andáng upang pagsabihan ng̃ binalak: ang matandâng babai’y
patutulong sa _procurador_ ng̃ mg̃a agustino upang mapawì ang
pagkamuhî ng̃ mg̃a dominiko sa kaniyáng anák. Pinutol ni Plácido sa
isáng ing̃os ang kaniyáng pananalitâ.

--Magtátalón na muna ako sa dagat--ang sabi--manúnulisán na muna
akó bago bumalík sa Unibersidad.

At sa dahiláng sinimulán na namán ng̃ iná ang salaysáy na ukol sa
pagtitiís at kababàang loób ay umalís na mulî si Plácido na hindî
kumain ng̃ anó man at tinung̃o ang daong̃ang himpilan ng̃ mg̃a bapor.

Ang pagkakita ng̃ isáng bapor na aalís na patung̃ong Hongkong ay
nag-udyók sa kaniyá ng̃ isáng akalà: pumaroon sa Hongkong, magtanan,
magpayaman doon upang bakahin ang mg̃a prayle. Ang pagparoon sa
Hongkong ay gumising sa kaniyá ng̃ isáng alaala, isáng kasaysayan
ng̃ mg̃a kagayakang pamukhâ ng̃ dambanà, mg̃a _ciriales_ at mg̃a
titirikán ng̃ kandilà na pawàng pilak na inihandóg sa isáng simbahan
ng̃ kabanalan ng̃ mg̃a mapanampalataya; anáng isáng platero, ay
nagpagawâ sa Honkong ang mg̃a prayle ng̃ ibáng kagayakan sa dambanà,
mg̃a _ciriales_ at mg̃a titirikàn ng̃ kandilà na pawàng pilák na
Ruolz na siyáng ipinalít sa mg̃a tunay na pilak na ipinatunaw at
ipinagawâng pisong mehikano. Itó ang kasaysayang kaniyáng náring̃íg
at kahì’t mg̃a salísalitâ lamang yaón ó bulúngbulung̃an ay inaarì na
niyáng totoo dahil sa samâ ng̃ kaniyáng loob at nagpapaalaala pa sa
kaniyá ng̃ iláng gayón ding pangyayari. Ang paghahang̃ád na mabuhay
ng̃ malayà at iláng balak na hindî pa lubós na yarì ay nakapag-udyók
sa kaniyáng ipatuloy ang balak na tumung̃o sa Hongkong. Kung doon
dinadalá ng̃ mg̃a _corporación_ ang lahát ng̃ kaniláng salapî ay
dapat na lumakad na mabuti ang pang̃ang̃alakal doon at maáarìng
siyá’y yumaman.

--¡Ibig kong magíng malayà, mabuhay ng̃ malayà!....

Inabot siya ng̃ gabí sa paglilibót sa S. Fernando, at sa dahiláng
hindî makátagpô ng̃ isáng kaibigang mangdaragát ay nagpatuloy nang
umuwî. At sapagkâ’t magandá ang gabí at ang buwan ay kumíkináng
sa lang̃it na binibigyán ng̃ anyông kaharìang makababalaghán ng̃
mg̃a _hada_ ang maralitâng siyudad, ay tumung̃o sa periya. Doon
nagpayao’t dito, linibot ang mg̃a tindá na hindî nápupuná ang mg̃a
bagaybagay; ang pag-iisip ay nasa Hongkong upang mamuhay ng̃ malayà,
magpayaman......

Iiwan na sana ang periya nang mámatàan mandín ang manghihiyas na
si Simoun na nagpapaalam sa isáng taga-ibáng lupâ at kapuwâng sa
wikàng inglés nag-uusap. Sa palagáy ni Plácido ay ang lahát ng̃
wikàng ginágamit sa Pilipinas ng̃ mg̃a dayuhan, kailan ma’t hindî
ang kastilà, ay inglés: at sakâ naulinígan pa ng̃ ating binatà ang
salitâng Hongkong.

¡Kung mangyayari sanang maipakiusap siya ng̃ magaalahás na si Simoun
sa dayuhang yaón na tutung̃o mandín sa Hongkong!

Tumígil si Plácido. Nákikilala niya ang manghihiyás dahil náparoon
sa kaniyáng bayan at nagbilí ng̃ alahas. Sinamahan niya sa isáng
paglalakbáy at pinagpakitaan siya ng̃ magandáng loob ni Simoun na
isinalaysáy sa kaniyá ang mg̃a pamumuhay sa mg̃a Unibersidad ng̃
mg̃a malalayàng bansâ: ¡anóng lakíng kaibhán!

Sinundán ni Plácido ang mag-aalahás.

--¡Ginoong Simoun, ginoong Simoun!--aniyá.

Nang mg̃a sandalîng yaón ay lululan sa sasakyán ang mang-hihiyas.
Nang mákilala si Plácido ay tumigil.

--¡Ibig ko sanang makiutang ng̃ loob sa inyó...., dalawáng salitâ
lamang!--ang sabi.

Si Simoun ay umanyông may pagkainíp, bagay na sa katuligán ni Plácido
ay hindî nápuná. Sa iláng salitâ’y isinalaysáy ng̃ binatà ang nangyari
sa kaniyá at ipinahayag ang nasàng tumung̃o sa Hongkong.

--¿At bakit?--ang tanóng ni Simoun na tinitigan si Plácido sa tulong
ng̃ kaniyáng mg̃a salamíng bugháw.

Hindî sumagót si Plácido. Sa gayó’y tuming̃alâ si Simoun at ng̃umitî
ng̃ dati ring ng̃itîng tahimik at malamlám, at sinabi kay Plácido na:

--¡Siya! sumama kayó sa akin. ¡Sa daang Iris!--ang sabi sa kotsero.

Sa boong linakaran ay namalagìng walâng imík si Simoun na warìng may
iníisip na isáng malakíng bagay. Sa pag-aantáy ni Plácido na siya’y
kausapin ay hindî bumibigkás ng̃ anománg salitâ at naglibáng sa
pagmamasíd sa maraming naglalakád na sinásamantalá ang kaliwanagan
ng̃ buwan. Mg̃a binatà, magkakaakbáy na magkasintahan, mg̃a
nagkakaibigan na sinúsundán ng̃ mg̃a maiing̃at na iná ó mg̃a inali;
pulúpulutóng na mg̃a nag-aaral na nakadamít ng̃ putî na lalò pa
mandíng pinatitingkád ng̃ buwan ang kaputîán; mg̃a sungdalong halos
lasíng na nang̃akakaruahe, anim na paminsan, na dadalaw sa sambahang
pawid na ukol kay Cíteres; mg̃a batàng naglalarô ng̃ tubigán, mg̃a
insík na nagtitindá ng̃ tubó at ibp., ang pumúpunô sa dinádaanan
at sa liwanag na maningníng ng̃ buwan ay nagkakaroon ng̃ anyông
mamalikmatà’t mg̃a kaayaayang ayos. Sa isáng bahay ay tumútugtóg
ng̃ mg̃a balse ang orkesta at nákikita ang iláng magkalangkáy na
nagsasayawan sa liwanag ng̃ mg̃a kinké at lámpara.... ¡napakahabág
na pánoorín iyon sa ganáng kaniyá kung ipapara sa nákikita sa mg̃a
lansang̃an! At sa pag-iisíp ng̃ ukol sa Hongkong ay itinatanóng sa
sarili kung ang mg̃a gabíng may buwan sa pulông yaon ay kasíng inam,
kasíng sasaráp ng̃ sa Pilipinas, at isáng matindíng kalungkutan ang
bumálot sa kaniyáng pusò.

Ipinag-utos ni Simoun na humintô ang sasakyan at lumunsád siláng
dalawá. Nang mg̃a sandalîng yaón ay siyáng pagdaraán sa kaniláng
tabí ni Isagani at ni Paulita Gómez na nagbubulung̃an ng̃ matatamis
na salitâ; sa likurán ay kasunód si aling Victorina na kasama si
Juanito Pelaez, na malakás ang pagsasalitâ, nagkúkukumpáy at lalò
pang nakukubà. Sa pagkalibáng ni Pelaez ay hindî nákita ang kaniyang
nagíng kasama sa pag-aaral.

--¡Iyan ang maligaya!--ang bulóng ni Plácido na nagbuntónghining̃á
at nakating̃ín sa pulutóng na untî untîng nagiging parang anino na
lamang, na ang tang̃ìng nákikitang mabuti ay ang mg̃a bisig ni Juanito
na ibinábabâ’t itinátaás na warì’y pamagaypáy ng̃ isáng giling̃an.

--¡Sa gayón na lamang siya magagamit--ang bulóng namán ni Simoun--mabuti
na ang lagáy ng̃ kabatàan!

¿Sino ang tinutukoy ni Plácido at ni Simoun?

Hinudyatán nitó ang binatà, iniwan nilá ang dáan at nagsuot sa isáng
palikawlikaw na landás at mg̃a daanang pag-itan ng̃ iláng bahay;
kung minsa’y nang̃agsisitalón sa maliliít na bató upang iwasan ang
mumuntîng putikán at kung minsa’y yumuyukô upang dumaán sa bakod na
masamâ ang pagkakayarì at lalò pa mandíng masamâ ang pagkakaing̃at.
Namanghâ si Plácido nang mákitang naglalakád sa mg̃a poók na iyon ang
mayamang mag-aalahás na warì’y sanáy na sanáy doón. Sa kahulihuliha’y
nakaratíng silá sa isáng warì’y kulób na malakí na may nag-iisáng
muntîng bahay na dukhá na nalilibid ng̃ saging̃án at mg̃a punò ng̃
bung̃a. Iláng balangkás na kawayan at putól putól na bungbóng ay
nakapagpahinalà kay Plácido na silá’y nasa bahay ng̃ isáng kastillero.

--¡A! ginoo....

At daglîng nanaog.

--¿Nariyan na ang pulburá?--ang tanóng ni Simoun.

--Nang̃asa bayóng; inaantáy ko ang mg̃a bungbóng.

--¿At ang mg̃a bomba?

--Náhahandâ.

--Mabuti, _maestro_.... Ng̃ayóng gabí rin kayó lalakad at makipag-usap
sa teniente at sa kabo.... at pagkatapos ay ipatuloy ang inyóng
lakad; sa Lamayan ay makatatagpô kayó ng̃ isáng tao sa isáng bangkâ:
pagsabihan ninyó ng̃ “kabisa” at siya’y sásagót ng̃ “Tales”.
Kailang̃ang dumatíng dito bukas. Hindî makapag-aaksayá ng̃ panahón!

At binigyán ng̃ iláng kuwaltang gintò.

--¿Bakit pô ginoo?--ang tanóng sa mabuting wíkàng kastilà ng̃
tao--¿may bagong bagay pô ba?

--Oo, gágawín sa loob ng̃ linggóng dáratíng.

--¡Sa linggóng dáratíng!--ang ulit ng̃ tao na nápauróng--ang mg̃a
arabal ay hindî pa handâ; inaantáy na iurong ng̃ General ang utos....
ang akalà ko’y ipagpapaliban hanggáng sa pagpasok ng̃ kurismá.

Umilíng si Simoun.

--Hindî na natin kakailang̃anin ang mg̃a arrabal--ang sabi--ang
mg̃a tao ni kabisang Tales, ang mg̃a nagíng karabinero at isáng
_regimiento_ ay sapát na. Kung ipagpapaliban pa marahil ay patáy na
si María Clara! ¡Lumakad kayóng agád!

Ang lalaki’y nawalâ.

Kaharáp si Plácido sa maiklíng pag-uusap na itó’t náding̃íg ang
lahát; nang inaakalàng nakaaninaw siyá ng̃ bahagyâ ay nanindíg ang
kaniyáng buhók at tiningnán si Simoun ng̃ matáng gulát. Si Simoun
ay nakang̃itî.

--Ipinagtátaká ninyó--ang sabing malamlám ang ng̃itî--na ang indiong
iyán na masamâ ang suót ay makapagsalitâng mabuti ng̃ wikàng kastilà?
Nagíng gurô sa páaralán, na nagpumilit na turùan ng̃ kastilà ang mg̃a
batà at hindî nagtigil hanggáng náalís sa tungkulin at napatapon
dahil sa salang pangguguló ng̃ katiwasayáng bayan at sapagkâ’t
nagíng kaibigan ng̃ kaawàawàng Ibarra. Kinuha ko sa kinátapunan
na ang inaatupag doon ay ang pagtataním ng̃ niyóg at ginawâ kong
magkakastilló.

Nang̃agsibalík sa daan at palakád na tumung̃o sa dakong Trozo. Sa
harapán ng̃ isáng muntîng bahay na tablá, na ang anyô’y masayá
at malinis, ay may isáng kastilà na naníniín sa isáng tungkód at
nag-áalíw sa liwanag ng̃ buwán. Tinung̃o siyá ni Simoun; nang makita
itó ng̃ kastilà ay nagtangkâng tumindíg na tinimpî ang isáng daíng.

--¡Humandâ kayó!--aní Simoun sa kaniyá.

--¡Kailán ma’y handâ akó!

--Sa linggóng dáratíng!

--¿Na ba?

--¡Sa unang putók ng̃ kanyón!

At lumayông kasunód si Plácido na nagsísimulâ na ng̃ pagtatanóng sa
sarili kung siyá’y nanánaginip.

--Ikinatátaká ninyó--ang tanóng sa kaniyá ni Simoun--ang pagkakita
sa isáng kastilàng batà pa’y salantâ nang lubhâ ng̃ mg̃a sakít?
May mg̃a dalawáng taón lamang na iyán ay kasingtibay ninyó sa
pang̃ang̃atawán, ng̃unì’t nagawâ ng̃ kaniyáng mg̃a kalaban na siyá’y
máipadalá sa Balabak upang gumawâ roong kasama ng̃ isáng pangkát na
_disciplinaria_, at náiyán at tingnán ninyóng may isáng reuma at
isáng walâng likat na lagnát na nag-aabóy sa kaniyá sa libing̃an.
Ang kahabághabág na iyán ay nag-asawa sa isáng magandáng babai......

At sa dahiláng nagdaan ang isáng sasakyáng walâng lulan ay pinahintô
ni Simoun at napahatíd na kasama si Plácido sa kaniyáng bahay sa
daang Escolta. Nang mg̃a sandalîng iyón ay tinútugtóg sa mg̃a orasán
ng̃ mg̃a simbahan ang iká sampû at kalahatì ng̃ gabí.

Makaraan ang dalawáng oras ay nilisan ni Plácido ang bahay ng̃
mag-aalahás at walâng imík at nagiisíp na lumakad sa Escolta, na
walâ nang katao tao kahi’t na masayá pa rin ang mg̃a “_café_”.
Mang̃isáng̃ísáng sasakyán ay nang̃agdádaang matulin na nag-uumugong
ng̃ katakot-takot sa ibabaw ng̃ dinádaanang gasgás na batóng nakalatag
sa lansang̃an.

Mulâ sa isáng silíd ng̃ kaniyáng tahanang nakaharáp sa ilog Pasig
ay tinátanáw ni Simoun ang bayang kupkóp ng̃ muog na nakikita sa
mg̃a dúrung̃awang bukás ang mg̃a bubóng na _hierro galvanizado_ na
pinakikináng ng̃ buwan, at ang kaniyáng mg̃a torre na nábabadhâng
malulungkót, bagól, malalamlám, sa gitnâ nang mapanatag na anyô ng̃
gabí. Si Simoun ay nag-alís ng̃ salamíng bugháw sa matá, ang kaniyáng
maputing buhók na warì’y kulób na pilak ay nakalibid sa kaniyáng
matigás at sunóg na mukhâ na malamlám, na naliliwanagan ng̃ isáng
lámpara, na ang ilaw ay warìng mamamatáy dahil sa kakulang̃án sa
petróleo. Dahil mandín sa isáng bagay na iniisip ay hindî napupuná
ni Simoun na untîuntîng namámatáy ang lámpara at lumalaganap ang
kadilimán.

--Sa loob ng̃ iláng araw--ang bulóng--pag nag-alab ang apat na
tagiliran ng̃ sinumpâng bayang iyán na tirahan ng̃ mg̃a mapagpalalòng
walâng namumuwang̃an at ng̃ walâng awàng panggagagá sa mangmáng at
sa nagígipít; pag ang pagkakaguló ay mangyari na sa mg̃a arrabal at
palusubin ko sa mg̃a lansang̃an ang aking mg̃a taong manghíhigantí
na ibinung̃a ng̃ mg̃a panggagahís at kamalìan, ay sakâ ko bubuksán
ang muog ng̃ iyóng bilanggùan, aagawin kitá sa kamáy ng̃ dalubhasàng
pananalig, at maputîng kalapati, magiging _Fenix_ kang mulîng sísipót
sa mainit na abó....! Isáng panghihimagsík na binalak ng̃ mg̃a tao
sa gitnâ ng̃ kadilimán ay siyáng naglayô sa akin sa piling mo; isá
namáng paghihimagsík dín ang mag-aabóy sa akín sa mg̃a bisig mo,
bubuhay sa aking mulî at ang buwang iyan, bago sumapit sa kaniyáng
kabilugan ay tatanglawán ang Pilipinas na linís na sa karimarimarim
niyáng yamutmót.

Biglâng humintô si Simoun na warìng natigilan. Isáng ting̃ig ang
tumátanóng sa loob ng̃ kaniyáng budhî kung siya, si Simoun, ay hindî
bahagi rin ng̃ yamutmót ng̃ kalaitlait na bayan, ó marahil ay siya
pa ang bulók na may lalòng masidhîng sing̃áw. At kagaya ng̃ mg̃a
magbabang̃ong patáy pagtugtóg ng̃ pakakak na kakílákilabot ay líbo
líbong marugông multó, mg̃a aninong nanggígipuspós ng̃ mg̃a lalaking
pìnatáy, mg̃a babaing ginahasà, mg̃a amáng inagaw sa kaniláng mg̃a
anák, masasamâng hilig na inudyukán at pinalusog, mg̃a kabaitang
hinalay, ay nang̃agsipagbang̃on ng̃ayón sa tawag ng̃ matalinghagàng
katanung̃an. Noón lamang, sa kaniyang masamâng pamumuhay sapol nang
sa Habana, sa tulong ng̃ masamâng hilig ng̃ pagsuhol ay tinangkâ
niya ang pagyarì ng̃ isáng kasangkapan upang magawâ ang kaniyang
mg̃a balak, isáng taong walâng pananalig, walâng pag-ibig sa bayan
at walâng budhî, noón lamang, sa kabuhayang yaón, tumataliwakás ang
isáng bagay sa loób niyang sarili at tumututol ng̃ laban sa kaniyang
mg̃a inaasal. Ipinikít ni Simoun ang kaniyang mg̃a matá at malaong
namalagì na walâng katinagtinag; matapos ay hinaplós ang kaniyang
noo, ayaw silayan ang kaniyang budhî at natakot. Ayaw, ayaw surìin
ang kaniyang sarili, kinulang siya ng̃ katapang̃an upang ling̃unín
ang dakong kaniyang dinaanan.... Kulang̃in pa namán siya ng̃
katapang̃an nang nálalapít na ng̃ sandalî ng̃ pagkilos, kulang̃in
siya ng̃ paniniwalà, ng̃ pananalig sa sarili! At sa dahiláng ang
mg̃a kakilákilábot na larawan ng̃ mg̃a sawîng palad, na siya ay
nákatulong sa sinapit, ay nasa sa kaniyáng harapán pa rin na warì’y
nang̃agsisipanggaling sa makináng na îbabaw ng̃ ilog at nilulusob
ang silid na sinísigawán siya’t inilalahad sa kaniya ang mg̃a kamáy;
sa dahiláng ang mg̃a sisi at panaghóy ay warìng namumunô sa hang̃in
at nádiding̃íg ang mg̃a pagbabalà at mg̃a sigáw ng̃ paghíhigantí
ay inilayô ang kaniyáng ting̃ín sa durung̃awan at marahil ay noon
lamang siya nang̃iníg.

--Hindî, marahil ay may sakít akó, marahil ay masamâ ang aking
katawán--ang bulóng--marami ang nagagalit sa akin, ang mg̃a
naghíhinalàng akó ang sanhî ng̃ kaniláng kasawîán, ng̃unì’t.....

At sa dahiláng nararamdamáng nag-aalab ang kaniyáng noó ay tumindíg
at lumapit sa durung̃awan upang sagapin ang malamíg na simuy sa
gabí. Sa kaniyáng paanan ay pinauusad ng̃ ilog Pasig ang kaniyáng
pilak na agos, na sa ibabaw ay nanghihinamád na kumíkináng ang mg̃a
bulâng umíikit, sumusulong at umuurong na sumúsunód sa lakad ng̃
mumuntîng ulìulì.

Ang siyudad ay nátatayô sa kabiláng ibayo at ang kaniyáng maiitím
na muog ay nákikitang nakakikilabot, matalinghagà, at napapawì
ang kaniyáng karukhâán sa liwanag ng̃ buwan na nakapagpaparikít
at nagpapagandá sa lahát ng̃ bagay. Dátapwâ’t si Simoun ay mulîng
nang̃ilabot; warìng nakita sa kaniyáng harapán ang mabagsík na mukhâ
ng̃ kaniyáng amá, na namatáy sa bilanggùan, ng̃unì’t namatáy dahil
sa paggawâ ng̃ mabuti, at ang mukhâ ng̃ isá pang lalaki na lalò pang
mabagsík, ng̃ isáng lalaking nagdulot ng̃ buhay ng̃ dahil sa kaniya,
dahil sa inaakalàng kaniyáng hahanapin ang ikabubuti ng̃ kaniyáng
bayan.

--Hindî, hindî akó makauurong--ang bulalás na pinahid ang pawis
ng̃ kaniyang noó--ang gawàin ay magtatapós na at ang kaniyang
pagtatagumpáy ay siyang magbibigáy katwiran sa akin.... Kung akó’y
gumaya sa inyó ay nasawî akó marahil.... Siya na ang pang̃ang̃arap,
siya na ang malîng pagkukurò! Apóy at patalím sa bikat, parusa sa
kasamâán, at masirà pagkatapos kung masamâ ang kasangkapan! Hindî,
pinag-isip ko nang mabuti, ng̃unì’t akó’y nilalagnát ng̃ayón.... ang
pag-iisip kó’y uulik-ulik.... talagá.... kung ginawâ ko ang kasamâán
ay upang makápalâ ng̃ kabutihan at ang nápapalâ’y siyáng nagliligtás
sa kaparaanan.... Ang gágawín ko’y ang huwag mápará....

At nahigâng guló ang pag-iisip at tinangkâng mákatulog.

Nang kinabukasan ay pinakinggáng nakasukot at nakang̃itî ni Plácido
ang pang̃aral ng̃ kaniyáng iná. Nang tinuran nitó sa kaniyá na
makikiusap sa _procurador_ ng̃ mg̃a agustino ay hindî tumutol ni
humadláng man lamang; kundî bagkús pa ng̃âng humandóg na siyá na
ang gagawâ upang maibisán ng̃ kagambalàán ang kaniyáng iná na
pinamanhikáng bumalík na kaagád sa kaniláng lalawigan at kung
mangyayari’y sa araw ding yaón. Itinanóng sa kaniyá ni kabisang Andáng
kung bakit.

--Sa dahiláng.... sa dahiláng kung mabatíd ng̃ prokurador na náririto
kayó ay hindî gágawín ang inyóng kahiling̃an samantalang hindî muna
siyá nabibigyán ng̃ anománg handóg at iláng pamisa.




XX

ANG NAGPAPALAGÁY


Tunay ang sinabi ni P. Irene: ang ukol sa akademia ng̃ wikàng kastilà,
na malaon nang iniharáp, ay tumutung̃o na sa isáng pagkalutas. Si
D. Custodio, ang masipag na si D. Custodio, ang lalòng masipag sa
lahát ng̃ mg̃a nagpápalagáy sa boông mundó, alinsunod kay Ben-Zayb,
ay siyáng tumútungkól sa kaniyá at dinádaán ang mg̃a maghapunan sa
pagbabasá sa mg̃a kasulatan at nákakatulóg nang walâng naipapasiyáng
anomán: babang̃on sa kinabukasan, gayón din ang gágawín, matutulog
na mulî at sunód sunód na gayón ang nangyayari. ¡Gaano ang iginágawâ
ng̃ kaawàawàng ginoo, ang lalòng masipag sa lahát ng̃ nagpápalagáy
sa Sangsinukob! Ibig niyáng makalusót doon, sa paraang mabigyáng
loob ang lahát, ang mg̃a prayle, ang mataas na kawaní, ang kondesa,
si P. Irene at ang kaniyáng mg̃a pagkukuròng labusáw. Nagtanóng
kay G. Pasta at siya’y hinilo at linitó ni G. Pasta matapos na
mahatulan siya ng̃ isáng yutàng bagay na magkakalaban at hindî
mangyayari; nagtanóng kay Pepay na mánanayaw, at ang mánanayaw na
si Pepay, na hindî nakatatarók ng̃ pinag-uusapan, ay umikot ng̃
isáng ikot, hining̃án siya ng̃ dalawang pû’t límáng piso upang
ipagpalibíng sa isáng ali niya na biglâng kamamatáy ng̃ ikalimáng
pagkamatáy, ó ipagpapalibing sa ikalimang ali na namatáy sa kaniya,
alinsunod sa lalòng masakláw na paliwanag, matapos na mahing̃îng
mapasok na _auxiliar de fomento_ ang isá niyáng pinsang lalaki na
marunong bumasa, sumulat at tumugtóg ng̃ biolin, mg̃a bagay bagay
na pawàng malayòng makapag-bigáy kay D. Custodio ng̃ isáng hakàng
makapagliligtás.

Makaraán ang dalawáng araw ng̃ pangyayari sa periya sa Kiyapò, ay
gumágawâ si D. Custodio, na gaya ng̃ dati, na pinag-aaralan ang mg̃a
kasulatan na hindî mátagpô ang kailang̃ang panglutás. Datapwâ’y
samantalang naghihikáb, umuubó, humihitít ng̃ tabakó at inaalaala
ang mg̃a ikot at mg̃a hità ni Pepáy, ay babanggitín namin ang iláng
bagay ng̃ mataás na taong itó, upang mákilala ang katwiran na kung
bakit siyá ang ipinalagáy ni P. Sibyla na lumutas ng̃ matiník na
salitâán at kung bakit tinanggáp namán ng̃ kabilâng pangkát.

Si D. Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo (p.) Buenatinta ay
nalalahók diyán sa bahagi ng̃ sosyedad sa Maynilà na hindî nakakikilos
ng̃ isáng hakbáng na hindî sinasabitan sa likód at haráp ng̃ mg̃a
pamahayagan ng̃ libo libong banság at tinatawag siyáng _walang
kapaguran_, _bantóg_, _maing̃at_, _masipag_, _malirip_, _matalino_,
_bihasa_, _mayaman_, ibp., na warìng ipinang̃ing̃ilag na ipagkámalî
sa ibáng may gayón ding pang̃alan at banság na bulagbul at mangmáng.
At sakâ walâ namâng kasamâang iaanák ang gayón at hindî nagagambalà
ang _previa censura_. Ang _Buena Tinta_ ay galing sa kaniyáng
pakikipagkaibigan kay Ben-Zayb, nang itó, sa dalawáng matunóg na
pakipagtunggalî na inabot ng̃ buwanan at lingguhan sa mg̃a tudlíng
ng̃ pahayagan ukol sa kung nárarapat ó hindî gumamit ng̃ sombrerong
_hongo_, _de copa_ ó salakót, at kung ang paggamit ng̃ ukol sa
marami ng̃ salitâng _caracter_ ay dapat magíng _carácteres_ at hindî
_caractéres_, upang patibayan ang kaniyáng mg̃a pang̃ang̃atwiran ay
lumulusót kailan man sa mg̃a salitâng “_cónstanos de buena tinta_”,
“_lo sabemos de buena tinta_” at ibp. at napag-alamán pagkatapos,
sapagkâ’t sa Maynilà ay napag-aalamán ang lahát ng̃ bagay, na ang
_buena tintang_ itó ay dilì ibá’t si D. Custodio de Salazar y Sanchez
de Monteredondo.

Batàng batà pa ng̃ dumatíng sa Maynilà, na may isáng mabuting
katungkulan na siyang nakapagparaan sa kaniyang makapag-asawa sa
isáng magandáng mestisa na isá sa mg̃a magkakaanak na lalòng mayaman
sa siyudad. Sapagkâ’t may likás na katalinuhan, kapang̃ahasan at
walâng pagkatigatig, ay nátutong samantalahín ang lipunáng kaniyang
kinalalagyán, at sa tulong ng̃ salapî ng̃ kaniyang asawa ay
nang̃alakal at tumanggáp ng̃ anománg pagawâ ng̃ Pamahalàan at ng̃
Ayuntamiento, kayâ’t ginawâ tuloy siyang konsehal, pagkatapos ay
alkalde, kagawad ng̃ Sociedad Económica de Amigos del País, kasanggunì
ng̃ Pang̃asiwàan, Pang̃ulo ng̃ Lupong Nang̃ang̃asiwà sa Obras Pias,
kagawad sa Lupong ng̃ Kawanggawâ, _conciliario_ ng̃ Banco Español
Filipino, at ibá’t ibá pa. At huwag akalàing ang ibá’t ibá pang itó
ay kagaya ng̃ karaniwang inilalagáy matapos na mabanggít ang isáng
mahabàng talâ ng̃ mg̃a kabunyîán: si D. Custodio, kahì’t hindî
nakátungháy kailan man ng̃ anománg aklát na ukol sa _Higiene_, ay
nakasapit hanggáng sa pagiging pang̃alawáng pang̃ulo ng̃ Junta de
Sanidad sa Maynilà, kahì’t tunay din namán na sa walóng bumubuô ng̃
Lupon ay isá lamang ang kailang̃ang magíng manggagamot at ang isáng
itó’y hindî mangyayaring magíng siyá. Gayon dí’y nagíng kagawad ng̃
Junta Central sa pagbabakuna, na binubuô ng̃ tatlóng manggagamot
at pitóng walâng pagkabatíd sa bagay na iyon, na sa mg̃a ito’y isá
ang arsobispo at ang tatló’y mg̃a _provincial_: nákakapatíd sa mg̃a
_cofradía_ at _archicofradía_, at, gaya ng̃ naunawà na natin, ay
kagawad na magpapalagáy sa Kataastaasang Lupon ng̃ Paaraláng bayan
na hindî lagìng kumikilos, mg̃a sanhîng higít na sa kailang̃an upang
balutin siya ng̃ mg̃a pamahayagan ng̃ mg̃a palayaw, kailan ma’t
naglalakbáy ó nagbábahín.

Kahì’t na may maraming tungkulin, si D. Custodio, ay hindî kabilang
ng̃ mg̃a natutulog sa mg̃a pagpupulong at nasisiyahán nang kagaya
ng̃ mg̃a kinatawáng kimî at tamád na makikiboto na lamang sa lalòng
marami. Hindî kagaya ng̃ maraming harì sa Europa na nagtátagláy
ng̃ kabunyîáng harì sa Jerusalém, pinaghaharì ni D. Custodio ang
kaniyáng kalagayan at sinásamantalá ang lahát ng̃ mápapakinabang
dito, ikinúkunót na mabuti ang kilay, pinalálakí ang boses, umuubó
sa pagsasalitâ at madalás na siyá na lamang ang umuubos ng̃ isáng
pagpupulong dahil sa pagsasalaysáy ng̃ isáng kabuhayan, paghaharáp
ng̃ isáng panukalà ó paglaban sa isáng kasama na nákainipán niyá.
Kahì’t hindî pa siyá lumálampás sa apat na pûng taón ay nagsásalitâ
na noong dapat dáw magdahandahan sa paggawâ ng̃ anomán, na iwan
munang mahinóg ang bubót na bung̃a ng̃ _higuera_, at idinúdugtóng
na marahan ¡mg̃a milón!--nagsasalitâ ng̃ ukol sa paglirip na mabuti
at paglakad ng̃ marahan, ng̃ pang̃ang̃ailang̃ang kilalanin muna ang
bayan, na ang mg̃a hîlig ng̃ indio ay paganitó, na ang karang̃alan
ng̃ pang̃alang kastilà, na sa dahilang una muna ang mg̃a kastilà,
na ang pananampalataya at ibp. Náaalala pa sa Maynilà ang isá
niyáng talumpatì ng̃ unang ipalagáy ang pag-iilaw ng̃ petróleo,
bilang kahalili ng̃ dating lang̃ís ng̃ niyog: sa pagbabagong iyon
ay hindî nakita ang pagkamatáy ng̃ paggawâ ng̃ lang̃ís kundî ang
tutubùin ng̃ isáng konsehal--sapagkâ’t si D. Custodio ay may matalas
na pangamóy--at humadláng ng̃ inubos ang lahát ng̃ tunóg ng̃
kaniyáng boses, na ipinalagáy na ang panukalà ay walâ sa panahón at
hinulàang magkakaroon ng̃ malalakíng sakunâng bayan. Hindî rin hulí
sa kabantugan ang kaniyáng paghadláng sa isáng pananapatan na ibig
gawín ng̃ ilán sa isáng gobernador bago umalís: si D. Custodio na
mayroong kaunting samâ ng̃ loob dahil sa iláng paghiyà sa kaniyá,
na hindî na namin naaalala, ay natutong ikalat ang balibalitàng ang
talàng daratíng ay kalabang masidhî ng̃ aalís, bagay na ipinang̃ambá
ng̃ mg̃a mananapát kayâ’t hindî nátuloy.

Isáng araw ay hinatulan siyáng bumalík sa España upang magpagamót
ng̃ isáng sakít sa atáy at binanggít siyá ng̃ mg̃a pahayagan na
warì’y isáng Anteo na nang̃ang̃ailang̃ang tumuntóng sa Ináng bayan
upang kumuha ng̃ mg̃a panibagong lakás; ng̃unì’t ang Anteong taga
Maynilà ay nang̃untî at nawalâng kabuluhán sa Corte. Doon ay hindî
siyá gasino at hinahanaphanap ang kaniyáng mg̃a kaibigibig na banság.
Hindî siyá nákahalobilo ng̃ mg̃a lalòng mayayaman, ang kakulang̃an
niyá sa pinag-aralan ay hindî makapagbigáy sa kaniyá ng̃ malakíng
kahalagahan sa mg̃a lipunang ukol sa karunung̃an at mg̃a akademia, at
dahil sa kaniyang pagkakáhulí at pagtatagláy ng̃ polítikang kombento
ay litóng umaalís sa mg̃a lipunán, walâng kasiyahang loob, muhî, at
walâng malinawan kundî ang doo’y kinukunan ng̃ kuwalta ang tang̃á
at doo’y malakás ang sugál. Inaalala ang kaniyang masunurìng mg̃a
utusán sa Maynilà na nang̃agtitiís sa lahát ng̃ kaniyang nakayayamót
na maibigan, at sa gayón ay nákikita niyang ang mg̃a yaón ay siyang
mabuti; sa dahiláng sa taglamíg ay nang̃ailang̃an siyang maglalapít
sa dupàan at kung hindî’y makasasagap ng̃ isáng pamamagâ ng̃ bagà
ay ipinagbubuntóng hining̃á ang pag-aalala sa taglamíg sa Maynilà
na sukat na ang magtagláy ng̃ isáng _bufanda_; walâ ang kaniyang
hiligán at ang batàng tagapamaypáy kung taginít; sa isáng sabi, sa
Madrid ay nagíng isá siya sa mg̃a pangkaraniwan, at, kahì’t na mayroon
siyang mg̃a brillante, minsan ay pinagkamalán siyang _paleto_ na
hindî marunong umimbáy, at minsan ay pinagkamalán siyang _indiano_,
kinutyâ ang kaniyang mg̃a pagng̃ang̃aning̃aní at talampák siyang
inutô ng̃ iláng máng̃ung̃utáng na kaniyang hiniyâ. Muhî sa mg̃a
_conservador_, na hindî pinahalagahán ang kaniyáng mg̃a payo, na gaya
rin namán sa mg̃a kákabitkabít sa kaniyang humihitít sa kaniyang
bulsá, ay sumapì sa pangkating _liberal_, at bago matapos ang taón
ay bumalík sa Pilipinas, na, kung hindî man magalíng na sa sakít sa
atáy ay gulóng guló namán ang paghahakà.

Ang labíng isáng buwang ipinamuhay niya sa Corte na dinaang kahalobilo
ng̃ mg̃a polítikong tindahan, mg̃a walâng pinapasukan ang lahát
halos; ang iláng talumpatìng náding̃íg sa mg̃a suloksulók, ang gayón
ó ganitóng lathalàng laban sa pamamahalà at lahát noong pamumuhay sa
polítika na nálalang̃áp doon, mulâ sa pagupitan, sa pag-itan ng̃ mg̃a
paggupít ng̃ Fígaro, na naghahayag ng̃ kaniyang pátakarán, hanggáng
sa mg̃a piging̃an na pinaghahayagán, sa pamag-itan ng̃ maiinam na
pagsasalaysáy at mg̃a nakabibighanìng banggít ng̃ mg̃a sarisarìng
kulay ng̃ mg̃a pananalig sa suliraning bayan, ang mg̃a pagkakaibá,
mg̃a pagtiwalág, mg̃a dî kasiyahang loob, at ibp., ang lahát ng̃
iyon, samantalang siya’y lumálayô sa Europa, ay mulîng nabubuhay nang
lubhâng malusóg sa kaniyáng alaala, na warì’y binhîng nátaním, na
napipigláng lumakí ng̃ mg̃a malalabay na punòng nakatatakíp, kayâ’t
ng̃ dumaóng sa Maynilà ay inakalàng itó’y maiaayos niya, at gayón
ng̃â, tagláy ang lalòng banal na adhikâ at ang lalòng malilinis na
mithî.

Sa mg̃a unang buwan ng̃ kaniyáng pagdatíng ay walâ nang nababanggít
kundî ang Madrid, ang kaniyáng mabubuting kaibigan, ang ministrong
si ganoon, ang nagíng ministrong si ganitó, ang kinatawáng C, ang
manunulat na si B; walâng pangyayarí sa polítika, mg̃a kagusutan sa
_Corte_, na hindî niya batíd ang lalòng kaliítliítang pangyayari,
ni mg̃a taong bantóg na hindî niya kilalá ang lihim ng̃ kabuhayan,
ni walâng nangyaring hindî niya hinulàan ni paglalathalà ng̃ isáng
pagbabagong hindî muna isinangunì sa kaniya; at ang lahát nang itó’y
may kalahók na pagsundót sa mg̃a _conservador_, na tagláy ang tunay
na pagkasuklám, pagpupuri sa pangkating _líberal_, isáng kabuhayan
dito, isáng salitâ doon ng̃ isáng bantóg na tao, na ipinápatláng, na
warìng hindî kinukusà, ang mg̃a pag-aalóg sa kaniyá at mg̃a tungkuling
hindî tinanggáp upang huwág lamang magkaroón siyá ng̃ anó máng utang
na loob sa mg̃a _conservador_. Nápakalakí ang kapusukán niyá ng̃
mg̃a unang araw na iyón, na ang ilán sa kausap-usap sa tindahan
ng̃ mg̃a sarìsaring kakanín na dinadalaw niyáng maminsanminsan ay
nang̃agsisapì sa pangkating liberal, at nagpanggáp nang liberal si
D. Eulogio Badana, _sargento retirado sa carabinero_; ang marang̃ál
na si Armendia, piloto at matalik na _carlista_; si D. Eusebio
Picote, kawaní sa aduana, at si Don Bonifacio Tacón, sapatero at
talabartero.

Gayón man, ang mg̃a sigabó, dahil sa kakulang̃án ng̃ tunggalìan
at mg̃a bagay na makapag-udyók, ay untî-untîng napawì. Hindî niyá
binabasa ang mg̃a pamahayagang dumáratíng sa kaniyáng buhat sa
España, sapagkâ’t balubalutan kung tanggapín at ang pagkakita noón
ay nakapagpapahikáb sa kaniyá; ang mg̃a paghahakàng kaniyáng nápulot
na pawàng gamít na, ay nang̃ang̃ailang̃an ng̃ abuloy na dagdág, at
doo’y walâ ang kaniyáng mg̃a mánanalumpatî; at kahì’t na malalakás
ang larô sa mg̃a _casino_ sa Maynilà at mayroón ding nang̃ing̃risto,
gaya ng̃ sa mg̃a lipunán sa Madríd, gayón man ay hindî namán
ipinahihintulot sa mg̃a tinuran ang anó mang talumpatì upang buhayin
ang mg̃a imbót sa polítika. Ng̃unì’t si D. Custodio ay hindî tamád;
gumágawâ ng̃ higít sa pagnanasà lamang, kumikilos; at sa pagkakilala
niyáng sa Pilipinas siyá málilibíng at sa pag-aakalàng yaón ang
kaniyáng makikilusan, ay pinag-ukulan ng̃ kaniyáng mg̃a pagsusumikap
at inakalàng mapabubuti sa pagbabalak ng̃ maraming pagbabago at mg̃a
panukalàng kawiliwili. Siya, ang dahil sa náding̃íg sa Madrid ang
pag-uusap ng̃ ukol sa mg̃a daang nilalatagan nang kahoy sa Paris,
na noon ay hindî pa ginágawâ sa España, ay nagpalagáy na gawín sa
Maynilà, sa paraang maglatag ng̃ mg̃a tablá sa mg̃a lansang̃an at
ipagpakô na gaya ng̃ nákikíta sa mg̃a baháy-baháy; siya, ang dahil
sa mg̃a kasawîáng nangyayarí sa mg̃a sasakyáng dádalawá ang gulóng,
at upang maiwasan, ay ipínalagáy na magtagláy ng̃ tatló man lamang;
siya rin namán, ang samantalàng gumáganáp sa pagka pang̃alawáng
pang̃ulo ng̃ Junta de Sanidad ay nakaisip na wiligán ng̃ panglinis
ang lahát ng̃ bagay, sampû ng̃ mg̃a balítàng pahatíd kawad na galing
sa mg̃a bayang may sakít na nakahahawa; siya rin ang, sa pagkahabág
sa mg̃a presídiario na nang̃agsisigawâ sa init ng̃ araw at sa
pagnanasàng makapagtipíd ang Pamahalàan sa paggugol sa mg̃a kasuotan
noon, ay ipinalagáy na suotan na lamang ng̃ isáng bahág at pagawín
sa gabí at huwag sa umaga. Nahahang̃à at namumuhî, na, ang kaniyáng
mg̃a palagáy ay makatagpô ng̃ humahadláng; ng̃unì’t kinakalamay ang
saríli pag náiisip na ang taong may halagá, ay sadyâng may kalaban,
at naghihigantí namán siya sa paraang pagtuligsâ at pagpapawalâng
kabuluhán sa lahát ng̃ panukalà, magíng masamâ ó magíng mabuti, na
iharáp ng̃ ibá.

Sapagkâ’t ipinagmamalakí ang kaniyáng pagkalabusáw, kailan ma’t
mátatanóng siya kung anó ang palagáy sa mg̃a indio ay karaniwang
isagót na, nararapat sa mg̃a gawàin sa kamáy at mg̃a _artes
imitativas_ (ang ibig sabihin ay músika, pintura at eskultura), at
idinádagdág ang kaniyáng matandâng pabuntót, na, upang mákilala
silá’y kailang̃ang bumilang ng̃ maraming maraming taóng pamumuhay sa
lupaíng yaón. Gayón man, kung nakadiding̃íg na may nápapabantóg sa
anomán na hindî dahil sa mg̃a gáwàin sa kamáy ó _arte imitativa_,
sa kímika, sa medisina ó pilosopia, sa halimbawà, ay sinasabi
niyáng: ¡Psh! maaarì.... ¡hindî tang̃á! at sinasapantahà niyá na
ang indiong iyon ay may maraming dugông kastilà sa ugát; at kung
hindî niya makitàan kahì’t na magpilit ay humahanap namán ng̃ isáng
pinanggaling̃ang hapón: noon ay nagsisimulâ ang gawì na iukol sa
mg̃a hapón at sa mg̃a árabe ang anománg mabuting bagay na tagláy
ng̃ pilipino. Sa kay D. Custodio, ang kundiman, ang balitaw, ang
kumintáng ay mg̃a tugtuging árabe, gaya rin namán ng̃ mg̃a titik sa
pagsulat ng̃ matatandâng pilipino, at sa bagay na itó’y walâ siyáng
pag-aalinlang̃an, kahì’t hindî niya kilala ang árabe, ni hindî man
siya nakákita ng̃ katitikang pilipino.

--¡Árabe at lubos na árabe!--aniyá kay Ben-Zayb sa isáng pagsasabing
hindî matutulan--kung dilì man, ay insík.

At idinúdugtóng pang may kindát na makahulugán:

--Walâng walâ, walâng bagay na sadyâng likás ang mg̃a indio, ¿batíd
ninyó? Malakí ang pagmamahál ko sa kanilá; ng̃unì’t hindî silá dapat
purihin, sapagkâ’t nang̃agmamalakí at nagiging mg̃a kahabaghabág.

Kung minsa’y sinasabi na:

--Pinakamamahál ko ang mg̃a indio, ako’y lumálagáy nang para niláng
amá’t tagapagtanggol, ng̃unì’t kailang̃ang ang bawà’t bagay ay málagay
sa nararapat kalagyán. Ang ibá’y ipinang̃anák upang mag-utos at ang
ibá’y upang sumunód; kung sa bagay ay hindî masasabing malakás ang
katunayang itó, datapwâ’y ginágawâ nang walâng maraming salitàan.
At tingnán ninyó, ang paraan ay walâng kahiraphirap. Pag kailang̃an
ninyóng piglán ang bayan ay paliwanagan ninyóng siyá’y pigíl; tatawa
sa unang araw, sa ikalawá’y tututol, sa ikatló ay mag-aalinlang̃an at
sa ikaapat ay panalig na panalig ná. Upang mapalagì ang pilipino sa
pagkamasunurin, ay kailang̃ang uulit-ulitin sa kaniyá sa araw-araw
na siyá’y gayón at pananaliging siyá’y walâng magágawâ. ¿Sa isáng
dako namán, ay anó pá’t mananalig siyá sa ibáng bagay kung masásawî
lamang? Paniwalàan ninyó akó, isáng kawanggawâ ang palagìin ang
bawà’t isá sa kalagayang kinaroroonan; diyán naririyan ang kaayusan,
ang pagkakasundô. Iyan ang lihim ng̃ _karunung̃an_ sa pamamahalà.

Kung tinutukoy ni D. Custodio ang kaniyáng paraan sa pamamahalà ay dî
na nasisiyahan sa salitâng _arte_. At pagsasabi niya ng̃ _pamamahala_
ay iniuunat ang kamáy na ibinábabâ hanggáng sa taás ng̃ isáng taong
nakaluhód, nakaukód.

Tungkol namán sa pananampalataya ay ipinagmámalakí ang kaniyáng
pagkakatóliko, lubós na katóliko, ¡á! ang katólikang España, ang
lupàín ni María Santísima!.... Ang isáng labusáw ay maaarì at dapat
magíng katóliko doon sa pook na, ipinalalagáy silá ng̃ mg̃a kalaban
ng̃ pagkakasulong, na sila’y mg̃a diosdiosan ó santó man lamang,
gaya nang pangyayaring ang isáng kayumanggí ay inaarìng maputî sa
Kaprería. Gayón man, ay kumakain siya ng̃ lamáng kati sa boóng
kurismá, tang̃ì lamang sa _Viernes Santo_; hindî nagkukumpisál kailán
man, hindî naniniwalà sa mg̃a kababalaghán, ni sa hindî pagkakámalî
ng̃ Papa, at kung nagsisimbá, ay nagsísimbá sa ika sampû ng̃ umaga
ó sa lalòng maiklîng misa, sa misa ng̃ tropa. Kahì’t sa Madrid ay
nagsalitâ siya ng̃ laban sa mg̃a parì, na ipinalalagáy niyang lipás
na sa kapanahunan, upang huwag mátiwalî sa kaniyáng kinagigitnâán,
nagsalitâ ng̃ mg̃a paglait sa Inquisición at nagsasalaysáy ng̃ gayón
ó ganitóng kabuhayang malaswâ ó palibák na kinalalahukán ng̃ mg̃a
hábito, ó, sa lalòng tiyakan, mg̃a prayleng walâng _hábito_, gayón
man, pagsasalitâ ng̃ ukol sa Pilipinas, na dapat pamahalàan ng̃
alinsunod sa mg̃a tang̃ìng batás, ay umuubó, titing̃ín ng̃ isáng titig
na may kahulugán, uulitin ang paglalahad ng̃ kamáy na kasingpantáy
ng̃ taas na matalinghagà.

--Ang mg̃a prayle ay kailang̃an, silá’y isáng bagay na masamâ,
ng̃unì’t kailang̃an--ang sabi.

At nagagalit pag ang isáng indio ay nang̃ahás na mag-alinlang̃an sa
mg̃a kababalaghán ó hindî naniniwalà sa Papa. Ang lahát ng̃ pahirap
ng̃ Inquisición ay hindî sapát na parusa sa kapang̃ahasang iyón.

Kung ikinakatwiran sa kaniyá na ang panggagagá ó ang mabuhay na
sinásamantalá ang kamangmang̃án ay may ibá pang tawag na masamâng
dinggín at pináparusahan kapag ang nagkakasala ay nag-íisá, ay
lumúlusót namán siyá sa paraang pagtukoy sa ibáng bayang sakóp.

--Kamí--ang sabi, na ang boses ay ang ginagamit sa mg̃a seremonia--kamí’y
makapagmámalakí! Hindî kamí kagaya ng̃ mg̃a inglés at mg̃a holandés,
na upang mapanatili sa pag-alinsunod ang mg̃a bayan ay gumagamit ng̃
pamalò.... ang aming ginagamit ay ibáng paraan na lubhâng malumanay,
lubhâng matibay; ang malunas na tulong ng̃ mg̃a prayle ay higít sa
pamalòng inglés......

Ang sabi niyáng itó’y lumaganap at sa mahabàng panahó’y binanggít
banggít ni Ben-Zayb at gayón dín ng̃ boông Maynilà; pinakapuripuri ng̃
Maynilàng naghuhulò. Ang salitâ ay nakaabót sa Madrid, at binanggít
sa Parlamento, na parang sabi ng̃ isáng _labusáw na may mahabang
paninirahan_ at ibp., at sa dahiláng nagíng karang̃alan ng̃ mg̃a
prayle ang gayóng paghahawig ay hinandugán siyá ng̃ iláng arrobang
sikulate, bagay na ipinabalík ng̃ dî malamuyot na si D. Custodio, na,
sa dahiláng ito’y ipinantáy namán ni Ben-Zayb ang tagláy na kabaitan
sa kabaitan ni Epaminondas. Dátapwâ’t gayón mán, ay gumagamit din
ng̃ yantók ang bagong Epaminondas kung inaabot ng̃ pagkagalit, at
ang gayón ay inihahatol sa ibá!

Nang mg̃a araw na iyón, ay inulit ng̃ mg̃a kombento ang kaniláng
mg̃a handóg dahil sa pang̃ang̃ambáng bakâ siyá magbigáy ng̃ isáng
kapasiyaháng sang-ayon sa kahiling̃an ng̃ mg̃a nag-aaral, at ng̃
hapong nátagpûán natin siyá ay lalò pa mandíng hindî mápalagáy kay
sa dati sapagkâ’t malapit masirà ang kaniyáng kabantugang masipag.

Mahigít nang labíng limáng araw na nasa kamáy niya ang mg̃a kasulatan,
at nang umagang iyón, matapos na mapuri ang kaniyáng pagka masusì,
ay ìtinanóng ng̃ mataás na kawaní ang kaniyáng kapasíyahan. Si
D. Custodio ay sumagót ng̃ lubhâng matalinghagà, na ang ibig sabihin
ay yarì na: ang mataas na kawaní ay ng̃umitî, at ang ng̃itîng iyon
ng̃ayón ay gumágambalà’t umuusig sa kaniya.

Gaya nang sinabi na namin, ang hikab niya’y sunódsunód. Sa isáng
pagkilos niya, ng̃ sandalîng idinidílat ang mg̃a matá at inilalapat
ang bibíg, ay nápatítig sa mahabàng hanay ng̃ mg̃a sapíng mapulá, na
ayós na ayós ang mg̃a pagkakalagáy sa mainam na aklatang kamagóng:
sa mg̃a gulugód ng̃ bawà’t isá’y may mg̃a malalakíng titik na ang
sinasabi, ay: MAÑGA PANUKALA.

Nalimot sumandalî ang kaniyáng mg̃a kagipitan at ang mg̃a pag-ikot ni
Pepáy, upang alalahanin na ang lahát ng̃ linálamán ng̃ mg̃a baitang na
iyon ay pawàng sumipót sa kaniyáng palanak na ulo sa mg̃a sandalîng
pagliliwanag. ¡Gaano karaming bung̃ang isip na walâng kamukhâ, gaano
karaming maririlág na pagkukurò, gaano karaming mg̃a kaparaanang
ikaliligtás sa pagsasalát ng̃ Pilipinas! Kailan pa man ay hindî na
siya malilimot at tataglayín niya ang pagkilala ng̃ utang na loob
ng̃ bayan!

Warìng isáng matandâng magatod na nakátagpô ng̃ isáng balutang
ináamag na mg̃a sulat sa palasintahan, ay tumindíg si D. Custodio at
lumapit sa lalagyán ng̃ mg̃a aklát. Ang unang balangkáp na makapal,
magâng-magâ, punôngpunô, ay may tagláy na taták na “MAÑGA PANUKALANG
_minumunakala_”.

--¡Huwag!--ang bulóng--may mg̃a bagay na maíinam, ng̃unì’t kailang̃an
ang sangtaón upang mabasang mulî.

Ang pang̃alawá, na makapálkapál dín, ay may taták na “MAÑGA
PANUKALANG _nasa pagsusuri_”.--¡Huwag dín!

Pagkatapos noon ay sumúsunód ang “MAÑGA PANUKALANG _ipinag-aantáy ng̃
panahón_.”.... “MAÑGA PANUKALANG _iniharáp_....” “MAÑGA PANUKALANG
_pinawalang kabuluhán_....” “MAÑGA PANUKALANG _pinagtibay_....” “MAÑGA
PANUKALANG _pinigil_....” Ang mg̃a hulíng balangkáp ay kákauntî
ang lamán, ng̃unì’t ang hulí ay lalò pa, ang sa “MAÑGA PANUKALANG
_isásagawa_”.

Ikinislót ni D. Custodio ang kaniyáng ilóng ¿anó kayâ ang lamán?
Nalimot na niyá ang nasa sa loob niyón. Isáng putol na papel na
naníniláw ang nakaung̃ós sa dalawáng takíp, na warì’y dinidilàan
siyá ng̃ balangkáp.

Kinuha sa lalagyán at binuksán: yaón palá’y ang bantóg na panukalà
ng̃ Páaralang Artes y Oficios.

--¡A, putris!--ang bulalás--ng̃unì’t itó’y nasa sa kamáy na ng̃ mg̃a
parìng agustino......

Walâng anó anó’y biglâng tinapík ang kaniyáng noo, inihubog ang
kilay, isáng pagtatagumpáy ang nálarawan sa kaniyáng mukhâ.

--¡Sa heto palá ang aking pasiyá, C.!--ang bulalás na bumitíw ng̃
isáng mahalay na salitâng hindî ang _eureka_, ng̃unì’t nagsísimulâ
sa pangkatapusán nitó--ang aking kapasiyahán ay yarì na.

At makálimá ó makaanim na inulit ulit ang kaniyáng kinaugalìang
_eureka_, na humaging sa hang̃in na warì’y magalák na hagkís, at
masayáng tinung̃o ang kaniyáng mesa at sinimulán ang pagsulat.




XXI

MG̃A AYOS MAYNILA


Nang gabíng yaón ay may isáng malakíng palabás sa dulàang “Variedades”.

Ang samahán ng̃ óperang pransés ni Mr. Jouy ay magdadaos ng̃ una
niyáng palabás na ang itatanghál ay “_Les Cloches de Corneville_” at
ipamamalas sa madlâng manonood ang kaniyáng mg̃a pilìng _troupe_ na
inihayag na iláng araw ng̃ mg̃a pahayagan ang kaniláng kabantugan.
Sinasabing sa mg̃a aktrís ay mayroong mg̃a may magandáng ting̃ig,
ng̃unì’t lalò pa mandíng magandá ang anyô, at kung paniniwalàan
ang mg̃a bulongbulung̃an, ay higít pa sa kaniláng ting̃ig at anyô
ang kaniláng kagandahang loob.

Ika pitó at kalahatì pa lamang ng̃ gabí ay walâ nang billete ni para
sa naghihing̃alông si P. Salvi, at ang mg̃a papasok sa “entrada
general” ay mahabàng mahabà ang hanay. Sa takilya ay nagkaroon ng̃
kaguluhan, awayán, tinukoy ang pagpipilibustero at ang ukol sa
lahì, ng̃uní’t gayón man ay hindî rin nakakuha ng̃ bilyete. Nang
labíng limáng minuto na lamang ang kulang sa ika waló ay malalakíng
halagá na ang itinatawad sa isáng uupán sa _entrada general_. Ang
anyô ng̃ dulàan, na naiilawang mabuti, may mg̃a punò’t bulaklák
sa mg̃a pintùan, ay nakauulól sa mg̃a náhuhulíng nápapahang̃à at
napapasuntók. Isáng makapál na tao ang nang̃agkíkisawan sa mg̃a
paligid at pinagmamasdáng naíinggít ang mg̃a pumapasok, ang mg̃a
maagang dumáratíng dahil sa natatakot na maunahan sa kaniláng
luklukan: tawanan, aling̃awng̃áw, mg̃a pag-aantabáy, nang̃agsisíbatì
sa mg̃a bagong datíng na masamâ ang loob na nakikihalobilo sa mg̃a
nanonood, at, yamang hindì makapasok ay nang̃atítirá na lamang sa
pagtanáw sa mg̃a pumapasok.

Gayón ma’y may isáng warì’y dî kahalò sa mg̃a pag-aasámasám at
pagnanasàng makapanood. Siya’y isáng mataas na lalaking payát na kung
lumakad ay marahan at kinákaladkád ang isáng paang nanínigás. Ang
suot ay isáng masamâng ameríkana na kulay kapé at isáng pantalóng
paríparísukát ang guhit, marumí, na nákakapit sa kaniyáng katawáng
mabutó at yayát. Isáng sambalilong _hongo_ na maarte na, dahil sa
kasiràan, ang nakataklób sa kaniyáng malakíng ulo at nagpapakawalâ sa
buhók na ang kulay ay marumíng abuhín, halos bulháw, mahahabà, kulót
ang mg̃a dulo na warì’y buhók makatà. Ang lalòng katang̃ìtang̃î sa
taong iyon ay hindî ang kaniyáng kasuotan, ni ang kaniyáng mukhâng
taga Europa na walâng balbás ni bigote, kundî ang kulay niyáng sagà,
kulay na nagíng sanhî ng̃ tawag na _Camaroncocido_, na siyáng banság
sa kaniya. Ang anyô niya’y walâng kapara: anák ng̃ isáng mabuting
lípì, ng̃unì’t siya’y nabubuhay sa pagbubulagbul, sa panghihing̃î ng̃
limós; lahìng kastilà, ay hindî pinahahalagahán ang karang̃alang lahì
na inaalípustâ sa pamag-itan ng̃ kaniyáng gulágulanít na kasuotan,
ipinalalagáy siya ng̃ lahát na warì’y tagapamalità sa mg̃a pahayagan,
at tunay ng̃â namáng ang kaniyáng matáng malalakí’t abuhín, na
malamlám at warìng mapagnilay kung tuming̃in, ay naroon saan ma’t
may bagay na maibabalità. Ang kaniyang kabuhayan ay hindî batíd
ng̃ marami; walâng nakaaalám kung saan siyá kumakain at natutulog:
marahil ay mayroon siyáng isáng bariles saan mang pook.

Nang mg̃a sandalîng iyon ay hindî tagláy ni Camaroncocido ang dati
niyáng anyông matigás at walâng bahalà: isáng warì’y masayáng
pagkaawà ang nananaw sa kaniyáng paning̃ín. Isáng muntîng lalaki,
isáng mababàng matandâ ang masayáng sumagupà sa kaniyá.

--¡Kaibigaaaan!--ang sabi, na paós ang boses na warì’y sa palakâ,
at ipinakikita ang iláng pisong mehikano.

Nákita ni Camaroncocido ang mg̃a mamiso, at kinibít ang balikat.
¿Anó ang mayroon sa kaniya noon?

Ang matandâ’y isáng mainam na kaibayó niya. Maliit, lubhâng maliit,
natataklubán ang ulo ng̃ isáng sambalilong _de copa_ na nagíng isáng
uod na may balahibo, at nápapaloob sa isáng maluwang na lebita,
lùbhâng maluwang at napakahabà hanggáng sa mápantáy sa isáng salawál
na nápakaiklî na hindî lumalampás sa bintî. Ang kaniyáng katawan
ay warìng siyang lelong at ang mg̃a paa’y siyáng apó, samantalang
ang kaniyáng mg̃a sapatos ay naglalayág mandín sa katihan--¡yaón ay
dalawáng malalakíng sapatos marinero na tumututol ng̃ laban sa uod
na may balahibo na nasa kaniyang ulo na gaya ng̃ matindíng tutol
ng̃ isáng kombento na nasa píling ng̃ isáng _Exposición Universal_!
Si Camaroncocido ay sagà, ang matandâ’y kayumanggí; yaón ay walâng
buhók sa mukhâ kahì’t lahìng kastilà, ang indio ay may patilla at
bigoteng mapuputî, mahahabà’t madalang. Ang paning̃ín ay malikót. Kung
tawagin siyá’y Tio Kikò, at, gaya ng̃ kaniyang kaibigan ay nabubuhay
din siyá sa pamamahayag: siyá ang nagpapatawag ng̃ mg̃a palabás at
nagdidikít ng̃ mg̃a kartel ng̃ mg̃a dulàan. Siya marahil ang tang̃ìng
pilipino na kahì’t naka _chistera_ at lebita ay nakapaglalakád nang
hindî ginágambalà, gaya rin namán ng̃ kaniyang kaibigan na siya ang
tang̃ìng kastilà na nagtátawá sa karang̃alan ng̃ lahì.

--Binigyán akó ng̃ malakíng pabuyà ng̃ pransés--ang sabing nakang̃itî
at ipinatanáw ang kaniyáng gilagid na warì’y isáng lansang̃an matapos
ang sunog--¡nápabuti ang kamáy ko sa pagdidikít ng̃ mg̃a kartel!

Mulîng ikinibít ni Camaroncocido ang kaniyang mg̃a balikat.

--Kikò--ang sagót na maugong ang boses--kung anim na piso ang ibinigáy
sa iyo dahil sa gawâ mo ¿magkano kayâ ang ibibigáy sa mg̃a prayle?

Dahil sa kaliksihang likás ni Tio Kikò, ay itinaas ang ulo.

--¿Sa mg̃a prayle?

--Sapagkâ’t dapat mong maalaman--ang patuloy ni Camaroncocido--na
ang pagkapunông itó’y kagagawán ng̃ mg̃a kombento!

Sadyâ ng̃â namáng gayón, ang mg̃a prayle na pinang̃ung̃uluhan ni
P. Salvi at iláng hindî parì na pinang̃ung̃uluhan ni D. Custodio ay
laban sa pagtatanghál na iyon. Si P. Camorra, na hindî makapanood,
ay nanglilisik ang matá’t tátakámtakám; ng̃unì’t nakikipagtalo kay
Ben-Zayb na malambót na nagtatanggól sapagkâ’t náiisip ang billeteng
walâng bayad na ipadadalá sa kaniyá ng̃ may palabás. Pinagsasalitaán
siya ni D. Custodio ng̃ ukol sa maayos na hilig, sa pananampalataya,
sa mabubuting kaugalìan, at ibp.

--Ng̃unì’t--ang bulóng ng̃ manunulat--ang ating mg̃a dulàng sainete
na may mg̃a salitâ’t pang̃ung̃usap na dalawá ang kahulugán....

--¡Ng̃unì’t nasa wikàng kastilà namán!--ang pasigáw na putol ng̃
mabaít na konsehal, na nag-aalab sa banal na pagkagalit--¡mg̃a
kahalayan sa wikàng pransés! tao kayó, Ben-Zayb, maanong alang-alang
sa Poong Dios, ¡sa wikàng pransés! ¡Iyán ay hindî dapat mangyari
magpakailán man!

At ibinigkás ang _hindi dapat mangyari magpakailán man!_ ng̃
kasingtigás kung pagpipisanin ang tatlóng Guzmán na pinagbábalàang
pápatayán ng̃ isáng pulgás kapag hindî isinukò ang dalawáng pûng
Tarifa. Gaya nang maáantáy, si P. Irene, ay kasang-ayon ni D. Custodio
at nagtútung̃ayáw sa operetang pransés. ¡Puf! Siyá’y nátung̃o sa
París, ng̃unî’t hindî man lamang tumuntóng sa pintùan ng̃ isáng
dulàan; ¡iligtás siyá ng̃ Maykapal!

Ng̃unì’t marami din namán ang kasang-ayon ng̃ operetang pransés.
Ang mg̃a opisiál sa hukbó at mg̃a pangdigmâng dagat, na sa mg̃a
itó’y kabilang ang _ayudante_ ng̃ General, ang mg̃a kawaní at
iláng matataás na tao ay nang̃agnanasàng lumasáp ng̃ kainaman ng̃
wikàng pransés sa bibíg ng̃ mg̃a tunay na _parisien_; kabilang nilá
ang mg̃a nálulan sa M. M. at nakagamit ng̃ kauntî ng̃ pransés sa
paglalayág, ang mg̃a nakadalaw sa París at lahát niyóng mg̃a ibig
na masabing silá’y bihasá. Ang lipunan ng̃â sa Maynilà ay nagkahatì
sa dalawáng pangkát, ang mg̃a sang-ayon at ang mg̃a laban sa ópera,
na pinayuhan ng̃ mg̃a matatandâng babai, mg̃a asawang mapanibughûin
at nang̃ang̃anib sa pag-ibig ng̃ kaniláng mg̃a kabyák, at nang may
mg̃a katipán sa pag-aasawa, samantalang ang mg̃a malayà’t ang mg̃a
magagandá ay nang̃agpakilalang lubós siláng magiliw sa opereta.
Nagsalimbayan ang mg̃a sulatán, nagkaroón ng̃ mg̃a pagpaparoo’t
parito, salisalitàan, mg̃a pagpupulong, mg̃a pagliliponlipon, mg̃a
pagtatalo; natukoy na tulóy sampû ng̃ panghihimagsík ng̃ mg̃a indio,
ang katamaran, ang mg̃a lipìng mababà’t lipìng mataás, karang̃alan
at ibá pang kamulalàan, at matapos ang maraming hatidhatirang usap
at maraming bulóng bulung̃an, ay ibinigáy ang pahintulot, at si
P. Salvi ay naglathalà ng̃ isáng _pastoral_ na walâng bumasa kundî
ang tagá ayos lamang sa limbagan. Nábalitàng ang General ay nákagalít
ng̃ Condesa: na itó’y naninirahang madalás sa mg̃a bahay líwalíwan;
na ang marang̃ál na pinunò ay nabugnót; na ang _consul_ ng̃ mg̃a
pransés ay gayón, na nagkaroon ng̃ mg̃a handóg, at ibp., at nálahók
sa usapan ang maraming pang̃alan, ang sa insík na si Quiroga, ang
sa kay Simoun at sampû ng̃ sa maraming artista.

Salamat sa nagpáunang alíng̃awng̃áw na itó, ang pagkasabík ng̃ tao’y
naragdagán, at mulâ pa sa araw na sinúsundan ng̃ palabás, araw
na idinatíng ng̃ mg̃a artista, ay walâng napag-uusapan kundî ang
pagpasok sa unang pagtatanghál. Sapol ng̃ lumabás ang mapupuláng
kartel na nagbabalità nang _Les Cloches de Corneville_, ang mg̃a
nanalo’y humandâ na sa pagdiriwang ng̃ kaniláng tagumpáy. Sa
iláng káwaníhan, ay hindî na pinalalakad ang panahón sa pagbabasá
ng̃ mg̃a pahayagan, kundî dinudumog ang mg̃a kasaysayang limbág
nang palalabasín, nang̃agbabasá ng̃ mg̃a nobelang pransés, at ang
marami’y tumutung̃o sa palikuran na nagpapakunwarîng ìníiti upang
makasanggunì lamang ng̃ palihím sa muntîng díksîonariong pangbulsá.
Ng̃unì’t gayón man ay hindî rin nalulutas ang mg̃a _expediente_;
kundî bagkús pa ng̃âng ang lahát ay pinababalík sa kinabukasan,
dátapwâ’y hindî mangyayaring magalit ang kahì’t sino: ang nákakaharáp
ay mg̃a kawaníng lubhâng magagalang, masuyò, na tumátanggáp sa
kanilá at nagpapaalam sa pamagítan ng̃ malalakíng yukô na ugalìng
pransés: ang mg̃a kawaní’y nang̃agsasanay, linilínis ang kaniláng
pransés na inaamag at silá-silá’y nagbabatîán ng̃ _oui monesiour_,
_s’il bous plait_, at _pardon!_ sa bawà’t kilos, bagay na lubhâng
kaigaigayang máding̃íg at panoorin. Ng̃unì’t sa pásulatán ng̃ mg̃a
pamahayagan nároroon ang lalòng galawan at ang kagipítan ay umaabot
sa lalòng malakí; si Ben-Zayb, na sinasabing siyáng mánunuligsâ
at naghulog sa wikàng kastilà ng̃ kasaysayan ng̃ palalabasín ay
nang̃ang̃atál na warì’y babaing násuplóng sa pangkukulam: nákikíta
niyáng ang kaniyáng mg̃a kalaban ay nagpupunyagîng makahuli ng̃
kaniyang mg̃a kamalìan at ipinamumukhâ sa kaniya ang dî pagkabatíd
na mabuti ng̃ pransés. Nang panahón ng̃ Opera Italiana ay kakauntì
nang mapasubò siya sa isáng patayan dahil sa malîng pagkahulog sa
wikàng kastilà ng̃ pang̃alan ng̃ isáng tenor; agadagád naglathalà
ang isáng mainggitin at ipinalagáy siyang walâng namumuwang̃an,
siya, ang una unang ulong nag-iisíp sa Pilipinas! ¡Gaanong hirap ang
sinapit niya sa pagsasanggaláng! nang̃ailang̃an siyang sumulat ng̃
dî lamang lalabíng pitóng palathalà at sumanggunì sa labíng limáng
diksionario. At dahil sa mabuting pagkakaalaalang iyón, ang kaawàawàng
si Ben-Zayb, ay lumalakad na lubhâng maing̃at na ang inilalakad ay
kamáy, hindî namin sinabing paa, upang huwag gayahan si P. Camorra
na may masamâng ugalìng ipintás kay Ben-Zayb na paa ang ginagamit
nitó kung sumusulat.

--¿Nákita mo na Kikò?--ang sabi ni Camaroncocido--ang kalahatì
ng̃ taong iyan ay naparito dahil sa sinabi ng̃ mg̃a prayle na
huwag pumarito; ang gayó’y warìng isáng pahayag; at ang kalahatì
pa, sapagkâ’t anilá sa sarili ay: ¿ipinagbabawal ng̃ mg̃a prayle?
kung gayo’y kátutuhan marahil. Maniwalà ka sa akin, Kikò, ang mg̃a
palatuntunan mo ay mabubuti ng̃â ng̃unì’t lalò pang mabuti ang
pastoral, at ¡dapat mong mabatíd na waláng isá mang nakábasa!

--Kaibigaaaan, ¿inaakalà mo bagâ--ang tanóng ni Tio Kikò na hindî
mápalagáy--na dahil sa kagagawán ni P. Salvi, ay alisín na kayâ ang
tinútungkol ko?

--Marahil, Kikò, marahil,--ang sagót ng̃ kausap na tuming̃ín sa
lang̃it--ang salapî’y untîuntî nang nawawalâ....

Si Tio Kikò ay bumulóng ng̃ iláng salitâ at pang̃ung̃usap na dî
malinawan, kung ang mg̃a prayle ay manghíhimasok sa pagbabalità
ng̃ mg̃a palabás dulàan ay papasok namán siyàng prayle. At
matapos makapagpaalam sa kaniyáng kaibigan ay lumayông uubóubó at
pinakakalansíng ang kaniyáng mg̃a mamiso.

Si Camaroncocido, na tagláy ang dati niyang pagwawalâng bahalà,
ay nagpatuloy sa pagyayao’t dito na kaladkád ang paá at mapung̃ay
ang paning̃ín. Nápuna niya ang pagdatíng ng̃ iláng mukhâng hindî
kilalá, na ibá’t ibá ang pinanggagaling̃an at nang̃aghuhudyatan
sa pamag-itan ng̃ kindát, at pag-ubó. Noon lamang niyá nákita sa
mg̃a gayóng pagkakataón ang mg̃a taong iyon, siyá, na nakakakilala
sa lahát ng̃ anyô ng̃ mg̃a naninirahan sa siyudad at sa lahát ng̃
pagmumukhâ. Mg̃a lalaking madidilím ang mukhâ, mg̃a hukót, mg̃a dî
mápalagáy at hindî máwastô at masamâ ang pagkakabalátkayô ng̃ suot,
na warì’y noon lamang nagsuot ng̃ americana. Hindî nang̃agsisilagáy
sa unang hanay upáng makápanood na mabuti, nang̃agkakanlóng sa dilím,
na warìng ayaw na silá’y mákita.

--¿Mg̃a polisiya sekreta ó mg̃a magnanakaw?--ang tanóng sa sarili
ni Camaroncocido at daglîng ikinibít ang balikat--at ¿anó ba ang
mayroon sa akin?

Ang parol ng̃ isáng sasakyáng dumáratíng ay tumangláw sa pagdaraan sa
isáng pulutóng ng̃ apat ó limá ng̃ mg̃a taong yaón na nakikipag-usap
sa isáng warì’y kawal sa hukbó.

--¡Polisiya sekreta!, marahil ay isáng bagong tatág na kawanihan!--ang
bulóng niya.

At kumilos ng̃ isáng anyông nagwawalâng bahalà. Ng̃unì’t makaraan yaon
ay nakita ang militar, matapos na makipag-alám sa dalawá ó tatlóng
pulutong pa, na tumang̃o sa isáng sasakyán at warìng nakipag-usap
ng̃ mahigpitan sa isáng nasa sa loob. Si Camaroncocido ay lumakad
ng̃ iláng hakbáng at kahì’t hindî námanghâ ay warìng nákilala niyá
si Simoun, samantalang ang matalas niyáng pangding̃íg ay nakáulinig
ng̃ ganitóng maiklîng usapan:

--¡Ang palatandàan ay isáng putók!

--Opò.

--Huwág kayóng mag-alaala; ang General ay siyáng nag-uutos; ng̃unì’t
pag-iing̃atan ninyóng huwág masasabi. Kung súsundín ninyó ang aking
utos ay mátataás kayó.

--Opò.

--¡Kung gayó’y.... humandâ kayó!

Ang boses ay tumigil at makaraán ang iláng sandalî’y lumakad ang
sasakyán. Kahì’t na mapagwalâng bahalà si Camaroncocido ay hindî
rin nakapigil sa pagbulóng na:

--Mayroong binabalak.... ¡Kaing̃atan ang mg̃a bulsá!

At sa dahiláng náramdamáng ang kaniyáng mg̃a bulsá ay walâng lamán,
ay mulîng ikinibít ang balikat. ¿Anó ang mayroón sa kaniyá kung
gumuhô man ang lang̃it?

At nagpatuloy sa kaniyáng pakikibatyág. Nang magdaan sa haráp ng̃
dalawá kataong nag-uusap, ay náding̃íg sa isá, na may sabit sa liig
na mg̃a kuwintás at kalmén, na sinasabi sa wikàng tagalog, na:

--Ang mg̃a prayle ay malakás pa kay sa General, huwág kang mangmáng;
itó’y áalís at ang mg̃a prayle’y maiiwan. Magawâ lamang nating mabuti
ay yayaman tayo. ¡Ang palatandàan ay isáng putók!

--¡Abá, abá!--ang bulóng ni Camaroncocido na ipinípiksí ang mg̃a
dalirì--doon ay ang General, at dito ay si P. Salvi.... ¡Kahabág-habág
na bayan! Ng̃unì’t ¿anó ang mayroon sa akin?

At matapos na máikibít ang balikat na sabáy sa paglurâ at dalawáng
ng̃iwî na sa ganáng kaniyá ay siyáng tandâ ng̃ lalòng malakíng
pagwawalâng bahalà, ay ipinatuloy ang kaniyáng pakikimatyág.

Samantala namán ay matutuling dumáratíng ang mg̃a sasakyán, biglâng
hihintô sa siping ng̃ pintùan at iiwan ang kaniláng sakáy na pawàng
tao sa mataás na kalipunan. Ang mg̃a babai, kahì’t bábahagyâ ang
lamíg ng̃ gabí, ay may daláng maiinam na _chal_, mg̃a _pañolóng_
sutlâ at mg̃a panglaban sa gináw; ang mg̃a lalaki, ang mg̃a naka
_frac_ at korbatang putî, ay gumagamit ng̃ gabán; ang ibá’y bitbít
na lamang at ipinatátanáw ang mg̃a panapíng sutlá.

Sa pulutóng ng̃ mg̃a talogigì, si Tadeo, ang nagkakasakít kung
pumapanaog ang gurô, ay kaakbáy ng̃ kaniyang kababayang baguhan
na namalas nating nagtiís ng̃ inianák ng̃ masamâng pagkakabasa sa
katotohanang sinabi ni Descartes. Ang baguhan ay nápakatalogigì’t
mausisà, at sinásamantalá namán ni Tadeo ang kaniyang kamangmang̃án
at dî kaalamán upang pagsalaysayán ng̃ lalòng malalakíng
kasinung̃aling̃an. Bawà’t kastilàng bumatì sa kaniya, magíng may
mababàng katungkulan ó kawaní sa mg̃a tindahan, ay sinasabi sa
kaniyang kasama na yaón ay pinunò sa isáng kawanihan, markés,
konde, at ibp.; datapwá’y pag patuloy ang paglakad, ¡psh! yaó’y
isáng bulagbul, isáng _oficial quinto_, isáng taong walâng gaanong
kabuluhán! At pag walâ nang naglalakád, na makapagpahang̃à sa baguhan
ay ang mg̃a magagarang sasakyán namang dumadaán ang hinaharáp; si
Tadeo ay bumabatì ng̃ mainam na ayos, ikákawáy nang malugód ang
kamáy, bibitíw ng̃ isáng _¡adios!_ na matiwalà.

--¿Sino yaón?

--¡Bah!--ang sagót na parang walâng anomán--ang Gobernador Civil....
ang Segundo Cabo.... ang Mahistradong si gayón.... ang asawa ni....
na mg̃a kaibigan ko!

Ang baguhan ay náhahang̃à, nakatang̃áng siya’y pinakikinggán at
nag-iing̃at upang huwag mápalagáy sa kanan ng̃ kausap. Si Tadeo ay
kaibigan ng̃ mg̃a mahistrado at mg̃a gobernador!!

At tinuturan sa kaniya ni Tadeo ang pang̃alan ng̃ lahát ng̃
dumáratíng, at, pag hindî niya kilalá, ay gumagawâ ng̃ mg̃a banság,
mg̃a kasaysayan at nagsásaysáy ng̃ mg̃a sarìsarìng bagay.

--¿Nákikita mo ba? iyong taong mataas, na may patilyang itím, dulíng
ng̃ kauntì, na itím ang suot, yaón ang mahistrado A, kaibigang
matalik ng̃ asawa ng̃ koronel B; isáng araw ay kauntî nang mag-away
ang dalawáng iyan kung hindî akó namagitnâ.... ¡adiós! Tingnán mo,
hayán at dumáratíng pa námán ang koronel, mag-away kayâ ang dalawá?

Pinígil ng̃ baguhan ang paghing̃á, ng̃unì’t ang koronel at ang
mahistrado ay malugód na nang̃agkamayan; ang militar, na isáng
matandâng bagongtao, ay nagtanóng ng̃ kung anó ang lagáy ng̃ mg̃a
kaanak ng̃ kaharáp, at ibp.

--¡Ah! ¡salamat sa Dios!--ang hing̃á ni Tadeo--akó ang may kapakanán
ng̃ kaniláng pagkakásundô.

--Kung hiling̃ín kayâ ninyó sa kanilá na tayo’y ipasok?--ang tanóng
na may kauntìng pang̃ambá ng̃ baguhan.

--¡E! ¡Kailan ma’y hindî akó nang̃ung̃utang ng̃ loob!--ang sabing
nagmataás ni Tadeo--akó’y gumágawâ nang mabuti, ng̃unì’t hindî akó
nag-aantáy na gantihín.

Kinagát ng̃ baguhan ang kaniyáng mg̃a labì, lalò pang nang̃untî
at naglagáy ng̃ magalang na layô sa pag-itan niya’t ng̃ kaniyang
kababayan.

Nagpatuloy si Tadeo:

--Iyan ang músikong si H.... Iyan ang abogadong si J. na bumigkás, na
warì’y kaniya, ng̃ isáng talumpatìng nakatitik sa lahát ng̃ aklát,
at siya’y pinuri at hinang̃àan ng̃ mg̃a naking̃íg.... Iyang bumábabâ
sa isáng hansomkab ay ang manggagamot na si K, na ang lalò niyang
pinagsisikapan ay ang sakít ng̃ mg̃a batà, kayâ’t pinang̃anlán siyang
Herodes.... Iyan ang mayamang si L, na walâng násasabisabi kundî ang
kaniyang mg̃a kayamanan at mg̃a balaid.... ang makatàng si M, na lagì
nang tumutukoy sa mg̃a bituin at sa mg̃a bagaybagay ng̃ _dako pa
roon_.... Hayán ang magandáng asawa ni N, na palagìng nátatagpûáng
walá ang asawa kung dínadalaw ni Padre Q.... ang máng̃ang̃alakal na
hudiong si P, na isáng libong piso ang dalá nang pumarito at ng̃ayó’y
mayroon nang mg̃a ang̃awang̃aw.... Iyong may mahabàng balbás ay ang
manggagamot na sí R, na yumamang hindî dahil sa pagpapagalíng kundî
sa paggawâ ng̃ maysakít....

--¿Gumágawâ ng̃ maysakít?

--Oo, sa pagsisiyasat sa mg̃a nasusundalo.... ¡huwag kayóng kumilos!
Iyang kagalanggalang na ginoo na maayos ang pagkakabihis, ay hindî
médiko, ng̃unì’t isáng manggagamot _sui generis_; tagláy níyang
buongbuô ang _similia similibus_.... Ang kapitán sa kawal na kabayuhan
na kaniyáng kasama ay siyá niyáng pinakagigiliw sa mg̃a nag-aaral sa
kaniyá.... Iyáng may suot na putîán at ang sambalilo’y nakakiling, ay
ang kawaníng si S, na ang batayán ay ang kailan ma’y huwag magpakita
ng̃ ugalìng magalang at muhîngmuhî kapag nakakita ng̃ isáng sombrero
na nakapatong sa ulo ng̃ ibá; sinasabing ginagawâ niyá ang gayón
upang huwág mábilí ang mg̃a sombrerong alemán.... Iyáng dumaratíng
na kasama ang kaniyáng ának ay ang mayamang máng̃ang̃alakal na si C,
na kumikita ng̃ mahigít sa isáng daang libo.... ng̃unì’t ¿anó ang
wiwikàin mo kung sabihin ko sa iyó na may utang pa sa aking apat
na piso, limangsikapat at labíngdalawang kualta? Ng̃unì’t sino ba
namán ang sising̃íl sa isáng mayamang gaya niyan?

--¿May utang sa inyó ang ginoong iyan?

--¡Mangyari! isáng araw ay iniligtás ko siyá sa isáng kagipitan;
isáng biyernes, iká pitó’t kalahatì ng̃ umaga; naaalala ko pa; hindî
pa akó nakapag-aagahan noon.... Ang babaing iyan na sinusundán ng̃
isáng matandâng babai rin ay si Pepay na mánanayaw.... ng̃ayó’y hindî
na nagsasayáw sapul ng̃.... ipinagbawal sa kaniya.... ng̃ isáng
ginoong napakakatóliko at matalik kong kaibigan...... Náriyan ang
bulugang si Z; matitiyák na sumúsunód kay Pepay upang itó’y pasayawíng
mulî. Isáng mabuting tao na matalik kong kaibigan, walâ kundî isáng
kapintasan: siyá’y mistisong insík at nagpapanggáp na tagá España.
¡Sst! Tingnán mo si Ben-Zayb, iyáng mukhâng prayle, na may daláng
lapis sa kamáy at isáng balumbóng papel, iyán ang dakilàng manunulat
na si Ben-Zayb, matalik kong kaibigan; may isáng katalinuhan!....

--Mawalâng galang sa inyó ¿at iyáng muntîng tao na may mg̃a patillang
putî?....

--Iyán ang naghalal sa kaniyáng tatlóng anák na babai, iyang tatlóng
malilíít, na mg̃a _auxiliar de Fomento_ upang makasing̃il ng̃ sahod sa
talàan ng̃ Pamahalàan...... Iya’y isáng ginoong matalas ang pag-iisip,
ng̃unì’t nápakatalas! gagawâ ng̃ isáng kaululán at ibibintáng....
sa ibá; bibilí ng̃ isáng barò at ang nagbabayad ay ang kabangbayan.
Matalas, matalas na matalas, ng̃unì’t nápakatalas!....

Si Tadeo ay nápahintô.

--¿At iyáng ginoong may astâng mabang̃ís at ang lahát ng̃ tao’y
tiningnán ng̃ paalipustâ?--ang tanóng ng̃ baguhan na itinurò ang
isáng taong iginagaláw na mapalalò ang ulo.

Ng̃unì’t si Tadeo ay hindî sumagót, inihabà ang liig upáng tanawín
si Paulita Gómez na dumáratíng na kasama ang isáng kaibigan, si
aling Victorina at si Juanito Pelaez. Binigyán silá nitó ng̃ isáng
_palco_ at lalò pa mandíng kubà kay sa karaniwan.

Datíng at datíng ang mg̃a sasakyán, dumáratíng ang mg̃a artista na
sa ibáng pintûan ang pasok at sinúsundán ng̃ mg̃a kaibigan at mg̃a
ligaw.

Nang si Paulita’y makapasok ná ay nagpatuloy si Tadeo:

--Iyán ang mg̃a pamangkíng babai ng̃ mayamang si kapitáng D, iyáng
nang̃akasakáy sa _landó_, ¿nakikita mong napakagandá’t napakainam ng̃
pang̃ang̃atawán? Sa loob ng̃ iláng taón marahil ay pawàng patáy na ó
balíw.... ayaw si kapitáng D, na silá’y mang̃ag-asawa, at nahahalatâ
na sa mg̃a pamangkín ang pagkakahawa sa kabaliwán ng̃ amaín.... Iyan
ang binibining E, ang magmamana ng̃ isáng malakíng kayamanan, na
pinag-aagawán ng̃ mundó at ng̃ mg̃a kombento... ¡Huwag kang umimík!
¡iyan ay nákikílala ko! ¡si Padre Irene! nakabalat-kayô, may miyas
na huwad lamang! ¡Nakikilala ko dahil sa kaniyang ilóng! ¡At siya
pa namáng labanglaban!....

Gulilát na tiningnán ng̃ baguhan at nákitang nákanlóng ang isáng
lebita na mabuti ang tabas sa isáng pulutóng ng̃ mg̃a babai.

--¡Ang tatlóng Parka!--ang patuloy ni Tadeo ng̃ mákitang dumaratíng
ang tatlóng dalagang mg̃a yayát, mabutó, nang̃ang̃alumatá, maluluwang
ang bibíg at masagwâ ang bihis,--ang mg̃a pang̃alan niyan....

--¿Atropos?--ang mahinàng sabi ng̃ baguhan na ibig magpakitang siya’y
may kauntîng kaalamán, kahì’t sa mitolohiya man lamang.

--Hindî, tao ka, ang mg̃a pang̃alan niyan ay mg̃a binibini ni Balcón,
mg̃a mapamintás, mg̃a matatandâng dalaga, mamumulà.... Ang lahát ay
kinamumuhîan, ang mg̃a lalaki, ang mg̃a babai, ang mg̃a batà....
Ng̃unì’t tingnán mo’t sa piling ng̃ kasamàán, ay inilalagáy ng̃
Dios ang lunas, kung minsan ng̃â lamang ay náhuhulí. Sa likód ng̃
mg̃a Parca, na panakot sa bayan, ay dumaratíng ang tatlóng iyan,
na ipinagmamalakí ng̃ kaniláng mg̃a kaibigang kinabibilang̃an ko.
Iyang binatàng payát na malalakí ang matá, hukód ng̃ kauntì na
ang kilos ay madalás dahil sa hindî umabot ng̃ billete, iyan ay
ang kímikong si S, sumulat ng̃ maraming pagsusurì at mg̃a gawàing
ukol sa karunung̃an na ang ilán ay nagtamó ng̃ gantíng palà at
nábantóg na lahát; ang sabi ng̃ mg̃a kastilà sa kaniya’y _maaasahan,
maaasahan_.... Ang umaawat sa kaniya na ang tawa’y gaya ni Voltaire
ay ang makatàng si T. batàng matalino, matalik kong kaibigan, at
dahil ng̃â sa kaniyang katalinuhan ay itinapon ang panitik. Ang isá
na nagpapalagáy na silá’y makipasok sa mg̃a artista sa isáng pintùan
ay ang binatàng manggagamot na si M, na nakagawâ na ng̃ maraming
mabubuting paggamót; siya man ay sinabi ring maaasahan.... hindî
lubhâng kubà na gaya ni Pelaez, ng̃unì’t higít dito sa katalasan at
lalò pang palabirô. Inaakalà kong sampûng si kamatayan ay hinihilo
at pinagsisinung̃aling̃án.

--¿At iyang ginoong kayumanggí na ang miyas ay warì’y tutsáng?

--¡A! iyan ang máng̃ang̃alakál na si F, na ang lahát ng̃ bagay ay
pinagdadayàan, sampû ng̃ kaniyang _fe de bautismo_; pinagpipilitan
niyang magíng mistisong kastilà sa lahát ng̃ paraan at iniuubos ang
boong kaya upáng malimot ang sarili niyang wikà.

--Dátapwâ’y nápakapuputî ang kaniyang mg̃a anák na babai....

--¡Oo, at iyan ng̃â ang sanhî kung bakit mataás ang halagá ng̃ bigás,
gayóng walâ namáng kinakaìn iyan kundî tinapay!

Hindî malinawan ng̃ baguhan ang pagkakálahók ng̃ halagá ng̃ bigás
sa kaputîan ng̃ mg̃a dalagang iyon.

--Náriyan ang lumilígaw, iyáng binatàng payát, kayumanggí, ang lakad
ay mahinay na sumúsunód sa kanilá at bumatìng anyông mapag-ampón
sa tatlóng magkakaibigang nang̃agtátawá sa kaniya.... iyá’y isáng
nagbábatá nang dahil sa kaniyáng mg̃a akalà, sa kaniyáng panununtón
sa násabi.

Ang baguhan ay nagtagláy ng̃ paghang̃à at paggalang sa binatà.

--May kilos hang̃al, at hang̃ál ng̃âng sadyá,--ang patuloy ni
Tadeo--tubò iyan sa S. Pedro Makatí at dî gumágamit ng̃ maraming
bagay: kailan ma’y hindì naliligò ni hindî tumítikím ng̃ baboy,
sapagkâ’t sang-ayon sa sabi niya’y hindî kumakain noon ang mg̃a
kastilà at dahil din sa katwirang iyon ay hindî kumakain ng̃ kanin,
patís ni bagoong, kahi’t na siya mamatáy ng̃ gutom at magtulô ang
kaniyáng laway.... Lahát ng̃ galing sa Europa, bulók ó naíimbák,
ay masaráp na masaráp sa kaniya, at may isáng buwan pa lamang na
iniligtás siya ni Basilio sa isáng pamamagâ ng̃ sikmurà: kumain ng̃
isáng pasôpasôang kelwâ upang ipakílalang siyá’y europeo!

Nang mg̃a sandalîng iyón ay nagsimulâ ang orkesta sa pagtugtóg ng̃
isáng balse.

--¿Nákikita mo ang ginoong iyán? ¿iyáng payagót na bíbilíng-bilíng
ang ulo at nagháhanáp na siyá’y batìin? Iyán ang bantóg na Gobernador
sa Pangasinán, isáng taong hindî makakain kapag may isáng indio na
hindî nagpugay sa kaniyá.... Kauntî nang mamatáy kung dî nálagdâ
ang _bando ng̃ pagpupugay_ na siyáng sanhî ng̃ kaniyáng kabantugan.
¡Kaawà-awàng tao! may tatlóng araw pa lamang na kagagaling niyá sa
lalawigan at ¡gaano na ang ipinang̃ayayat! ¡o! ¡nariyán ang dakilàng
tao, ang dî matingkalâ, ibukás mo ang iyóng mg̃a matá!

--¿Sino? ¿Iyang nakakunót ang kilay?

--Oo, iyán ang si D. Custodio, ang labusáw na si Don Custodio,
nakakunót ang kilay sapagkâ’t may iniisip na makabuluháng panukalà....
¡Kung maisásagawâ lamang ang lamán ng̃ kaniyáng utak ay ibá sana ang
lakad! ¡Ah! ¡náririto’t dumáratíng si Makaraig, ang iyóng kasambaháy!

Tunay ng̃â, dumáratíng si Makaraig na kasama si Pecson, si Sandoval
at si Isagani.

Nang makita silá ni Tadeo ay sumalubong at binatì silá.

--¿Hindî ba kayó paparito?--ang tanóng ni Makaraig.

--Walâ na kamíng inabot na billete....

--Mabuting pagkakátaón, mayroón kamíng isáng palko--aní Makaraig--si
Basilio ay hindî makapaparito.... sumama na kayó sa amin.

Hindî na naantáy ni Tadeo na ulitin ang anyaya. Ang baguhan, sa
pang̃ing̃ilag na makagambalà, dalá ng̃ katakutang tagláy ng̃ sino
mang _provinciano_, ay nagdahilán at hindî nagawâng siya’y mapapasok.




XXII

ANG PALABÁS


Ang anyô ng̃ dulàan ay masimbuyó; punôngpunô, at sa _entrada general_,
sa mg̃a daanan ay maraming tao ang nákikitang nakatayô, nagkakahirap
sa pagtataás ng̃ ulo ó makasílip man lamang sa pagitan ng̃ isáng liíg
at isáng taing̃a. Ang mg̃a palkong walâng takíp, na ang karamihan
ay punô ng̃ mg̃a babai, ay nag-áanyông pangnán ng̃ bulaklák, na
ang mg̃a talulot ay pinagágaláw ng̃ mahinàng simuy (ang tinutukoy
namin ay ang mg̃a pamaypáy) at doo’y naghuhumbahan ang libo-libong
hayophayupan. Sa dahiláng may mg̃a bulaklák na masasaráp ó matitindí
ang amóy, mg̃a buláklák na pumápatáy at mg̃a bulaklák na nakaáalíw, sa
mg̃a pangnán ng̃ ating dulàan ay nasasamyô rin ang mg̃a gayóng amóy,
nakadiding̃ig ng̃ mg̃a salitàan, usapan, mg̃a salitâng sumísigíd at
ng̃umang̃atng̃át. May tatló ó apat na palko lamang ang walâng lamán
kahì’t nápakagabí na; ikawaló’t kalahatì ang takdâng pagsisimulâ
ng̃ palabás, ng̃unì’t kulang na lamang ng̃ labínglimáng minuto sa
ika siyám ay hindî pa itinátaás ang tabing sapagkâ’t ang Capitan
General ay hindî pa dumáratíng. Ang mg̃a nasa entrada general, iníp
na’t sikî sa kaniláng mg̃a uupán, ay nanggúguló na’t nag-íing̃áy sa
kápapadyák at kápapalò ng̃ mg̃a tungkód sa tuntung̃an.

--¡Bum, bum, bum! ¡buksán na ang tabing! ¡bum, bum, bum!

Ang mg̃a artillero ay siyáng lalòng maiing̃ay. Ang mg̃a kaagáw ni
Marte, gaya ng̃ tawag sa kanilá ni Ben-Zayb, ay hindî nasisiyahan
sa tugtuging itó; sapagkâ’t inaakalà marahil na silá’y nasa sa
isáng “_plaza de toros_” ay binabatì ang mg̃a babaing magdaan sa
kaniláng harap ng̃ mg̃a salitâng dahil sa pabaligtád na banggít ay
tinatawag na bulaklák, sa Madríd, gayóng kung minsan ay nang̃ahahawig
sa umaaling̃asaw na yamutmót. Hindî pinápansín ang mg̃a pagalít na
ting̃ín ng̃ mg̃a asawa at ipinahahayag nang malakás ang mg̃a damdamin
at mg̃a pagnanasàng pinabubukál sa kaniláng kalooban ng̃ gayóng
karaming kagandahan....

Sa mg̃a butaka, na warìng kinatatakutang babâán ng̃ mg̃a babai,
sapagkâ’t walâ roón ni isá man sa kanilá, ay isáng aling̃áwng̃áw
nang bulongbulung̃an ang naghaharì, tawanang pinipigil, sa gitnâ
nang ulap na asó.... Pinagtátalunan ang kabutihan ng̃ mg̃a artista,
pinag-uusapan ang mg̃a kaguluhan, na ang General ay nakipagkagalít
sa mg̃a prayle, na kung ang pagparoon ng̃ General sa palabás na iyon
ay isáng paghamon ó isáng pagnanasà lamang na makákita; hindî ang
mg̃a bagay na itó ang iniisip ng̃ ibá kungdî ang akitin ang paning̃in
ng̃ mg̃a babai sa tulong ng̃ pag-upông mabikas, na warì’y mg̃a
estatua, at pinagágaláw ang mg̃a suót na singsíng, lalònglalò na kung
inaakalàng silá’y tinutudlâan ng̃ walâng humpáy na kátiting̃ín ng̃
isáng _largabista_; ang ibá’y bumabatì sa gayóng babai ó binibini na
iniyuyukô ng̃ kauntî ang ulo, samantalang ibinúbulóng sa kalapít na:

--¡Kakutyâkutyâ! ¡nakaiinís!

Ang babai’y sásagot sa pamagitan ng̃ lalòng masaráp niyáng ng̃itî
at isáng kalugódlugód na galaw ng̃ ulo, at bumubulóng sa kaibigang
nakikisang-ayon, sa pagitan ng̃ dalawáng galáw na banayad ng̃
pamaypáy, na:

--¡Napakamahang̃in! Ulól na sa pag-ibig.

Samantala namá’y dumádalas ang kápapalò: ¡bum, bum, bum! ¡tok-tok-tok!
walâ nang nátitiráng walâng lamán kungdî dádalawáng palko at ang sa
General na natatang̃ì dahil sa mg̃a tabing na tersiopelong pulá.
Ang orkesta ay tumugtóg ng̃ isá pang balse, ang taong naroroón ay
tumututol; mabuti na lamang at dumatíng ang isáng maawâíng magitíng
na nakalibáng sa madlâ’t nakapagligtás sa may arì ng̃ palabás;
isáng ginoong umupô sa isáng butaka at ayaw tumindíg ng̃ dumatíng
ang may-arì ng̃ luklukan, na dilì ibá’t ang mapagbulaybulay na si
D. Primitivo. Nang makita ni D. Primitivo na hindî makahinuhod
sa taong iyón ang kaniyáng pang̃ang̃atwiran ay tinawag ang
tagá-ayos.--¡Ayokong tumindíg! ang tugón ng̃ magitíng na lalaki na
hiníhitít na payapàng payapà ang kaniyáng sigarilyo. Ang tagá-ayos ay
lumapit sa namamahalà.--¡Ayokong tumindig! ang ulit at nagpakabuti
sa pag-upô. Ang namamahalà’y umalís samantalang ang mg̃a artillero
sa entrada ay sabáysabáy na umaawit ng̃:

--¡Sa hindî! ¡Sa oo! ¡Sa hindî! ¡Sa oo!

Ang taong iyon, na nápuná nang lahát, ay nag-akalàng ang pag-urong
ay ikabababâ niya, kayâ’t nang̃unyapít sa butaka samantalang inuúlit
ang kasagutan sa dalawáng _veterana_ na tinawag ng̃ namamahalà.
Alang-alang sa tinatagláy na katungkulan ng̃ naglalabán ay tinawag
ng̃ mg̃a bantáy ang kabo, samantalang ang lahát ng̃ taong nároroon
ay bumigáy ng̃ matindíng pagakpakan at pinupuri ang katigasan ng̃
ginoong iyon na patuloy rin sa pagkakaupô na warì’y isáng senador
romano.

Náding̃íg ang pasuwítan at galít na luming̃ón ang ginoong may matigás
na kalooban sapagkâ’t inakalàng siya ang sinusutsután: náding̃íg
ang takbuhan ng̃ mg̃a kabayo, náramdamán ang kilusán; ang sino man
ay mag-aakalàng sumabog ang isáng himagsikan ó kun dî man ay isáng
pagkakaguló; hindî, iníhintô ng̃ orkesta ang balse at tinugtóg ang
_marcha real_; ang marang̃al na Capitán General at Gobernador nang
sangkapulùan ang dumáratíng: hinanap siya ng̃ lahát nang matá,
sinundán siya ng̃ ting̃ín, nawalâ at sa kahulíhulihan ay nátanáw
sa kaniyáng palko, at, matapos na makating̃ín sa lahát ng̃ pook at
magawâng mapalad ang ilán sa pamag-itan ng̃ isáng makapangyarihang
batì, ay umupô na warìng isáng tao sa ibabaw ng̃ isáng sillón na
nag-aantáy sa kaniya. Sakâ pa lamang humintô ang mg̃a artillero at
tinugtóg ng̃ orkesta ang pasimulâ.

Ang ating mg̃a nag-aaral ay nasa isáng palkong katapát ng̃
kinalalagyán ng̃ mananayaw na si Pepay. Ang palkong itó’y handóg ni
Makaraig na nakipag-alám na sa babai upang mapalambót si D. Custodio.
Nang hapong iyon ay sumulat si Pepay sa bantóg na mamamalagáy, na
nag-aantáy ng̃ kasagutan at tinipanáng magtagpô silá sa dulàan. Dahil
dito, kahì’t na pinakalabánlabanan ni D. Custodio ang operetang
pransés, ay naparoon din sa dulàan, bagay na nagíng sanhî ng̃ mg̃a
pasaríng na pinatatamà sa kaniya ni D. Manuel, ang kaniyang malaon
nang kalaban sa mg̃a pulong ng̃ Ayuntamiento.

--¡Naparito akó upang hatulan ang opereta!--ang tugón na warì’y
isáng Catón na nasísiyahan sa sarilìng budhî.

Si Makaraig ng̃â ay nakikipaghudyatan sa ting̃ín kay Pepay na ang
ibig sabihin nitó’y mayroong ipababatíd; at sa dahiláng masayá ang
mukhâ ng̃ mánanayaw, ay sinasapantahà na ng̃ lahát na ang tagumpáy
ay napagtibay na. Si Sandoval, na kararatíng pa lamang na galing sa
pagdalaw sa ibáng palko, ay nagpatibay na ang kapasiyahan ay nagíng
sang-ayon, at ng̃ hapon ding yaón sinurì ng̃ kataastaasang lupon
at sinang-ayunan. Pawà ng̃âng kagalakang lahát; sampû ni Pecson ay
nakalimot sa kaniyang pagka dî mapaniwalàín sa mabubuting balità
dahil sa námamalas na si Pepay ay nakang̃itîng ipinakikita ang
isáng sulat; si Sandoval at si Makaraig ay kapuwâ nagdudulután ng̃
maligayang batì, si Isagani lamang ang nátitiráng malamíg at bahagyâ
nang máng̃itî.

¿Anó ang nangyari sa binatà?

Nang pumasok si Isagani sa dulàan ay nakita si Paulita sa isáng palko
at kinákausap ni Juanito Pelaez. Siya’y namutlâ’t sinapantahàng
siya’y nagkamalî. Ng̃unì’t hindî, sadyâng ang binibini ang nároroon
na bumabatì sa kaniya ng̃ isáng masaráp na ng̃itî samantalang ang
magagandáng matá’y warìng humihing̃îng tawad at nang̃ang̃akòng
isásaysáy ang sanhî noon. Sadyâ ng̃âng siláng dalawá’y nagkásundô
na si Isagani muna ang papasok upang tingnán kung sa palabás ay
walâng anománg hindî nárarapat mápanood ng̃ isáng binibini, at sakâ
ng̃ayón ay nátagpûán doon na kasama pa namán ng̃ kaniyang kaagáw. Ang
dumanas sa káluluwa ni Isagani’y hindî maisasaysáy: galit, panibughô,
pagkaduhagi, pagdaramdám, ang bumayó sa kalooban ng̃ binatà: may
sandalíng ninasà na ang dulàan ay gumuhô; tinangkâng humalakhák
ng̃ malakás, alimurahin ang kaniyáng iniíbig, hamunin ang kaniyáng
kaagáw, gumawâ ng̃ guló, ng̃unì’t ang nayarì sa kaniyáng loob ay
ang umupông dahandahan na lamang at huwag tingnán ni minsan ang
binibini. Nádiding̃íg ang mg̃a munakalà nina Makaraig at Sandoval,
ng̃unì’t warìng sa kaniya’y malalayòng aling̃áwng̃áw ang gayón: ang
mg̃a himig ng̃ balse ay warìng malulungkót at nakahahambal sa ganáng
kaniya; ang mg̃a nároroon ay pawàng hungháng at balíw, at makáilang
kinaílang̃an niya ang magpígil upang maimpít ang pagluhà. Bahagyâ na
niyáng nápuná ang nangyari sa ginoong ayaw tumindíg sa butaka at ang
pagdatíng ng̃ Capitan General; ang tinátanáw niya ay ang tabing ng̃
paglálabasán na may pintáng anyông dáanan, sa pag-ítan ng̃ malalakíng
tabing na mapupulá, na tanáw sa isáng hálamanáng sa gítnâ’y may
daluyán ng̃ tubig. ¡Gaano kalungkót, sa warì niya, ang daanang yaon
at gaano kalamlám nang anyô nang tánawin! Libo-libong pagbubulay na
walâng linaw ang sumísipót sa kaniyang alaala, na warì’y malalayòng
ulinigníg ng̃ tugtugang nádiding̃íg sa kinágabihán, warì’y himig ng̃
isáng awit ng̃ panahón ng̃ kabatàan niya, aling̃awng̃áw ng̃ ulilang
kagubatan at mapapangláw na batisan, mg̃a gabíng may buwan sa tabí
ng̃ dagat na nalalatag ng̃ boong kalaparan sa haráp ng̃ kaniyáng
paning̃ín.... At ang umiibig na binatàng nag-aakalang nápakasawîng
palad siyá ay tuming̃áting̃alâ sa bubung̃án upang ang mg̃a paták
ng̃ luhà’y huwag makapulás sa kaniyáng mg̃a matá.

Isáng matindíng pagakpakan ang nakapukaw sa kaniyang pag-íisíp.

Kabubukás pa lamang ng̃ tabing at náharap sa kaniyang mg̃a matá ang
masayáng pulutóng ng̃ mg̃a taong bukid sa Corneville na nang̃akasuot
ng̃ gorrang bulak at mabibigát na bakyâng kahoy ang nasa paá. Ang
mg̃a babai, mg̃a anim ó pitóng dalaga, na may pahid na pulá sa mg̃a
pisng̃i’t labì, may malalaking guhit na itím sa paligid ng̃ matá
upang lalòng pakinang̃ín itó, ay ipinamamalas ang kaniláng mapuputîng
bisig, mg̃a dalirìng punô ng̃ brillante at mg̃a hitàng mabibilog na
warì’y nilalik. At samantalang inaawit ang mg̃a salitâng normando na
_allez, marchez! allez, marchez!_ ay nang̃akang̃itî ng̃ tiyakan sa
mg̃a nasa butakang umiirog sa kanilá, kayâ’t matapos na makating̃ín
si D. Custodio sa palko ni Pepay, na warì’y ibig matunayang hindî
itó gumagawâ ng̃ gayón din sa ibáng nang̃ing̃ibig, ay itinalâ sa
kaniyáng kalupî ang kahalayang iyón, at upang lalò pang matunayan
ay iniyukô pa ng̃ kauntì ang ulo upang mákita kung ang ipinatatanáw
ng̃ mg̃a artistang babai ay umaabot hanggang tuhod.

--¡O, ang mg̃a pransesang itó!--ang kaniyáng bulong, samantalang
ang pag-iisip ay nagbubuko ng̃ mg̃a pagpaparisparis at panukalà sa
isáng dakong mataástaas pa ng̃ kauntì.

_Quoi v’lá tous les cancans d’la s’maine!_.... ang awit ni Gertrude,
isáng magandáng dalaga na sumusulyáp ng̃ makahulugáng sulyáp sa
Capitán General.

--¡Magkákaroón tayo ng̃ _cancan_!--ang bulalás ni Tadeo, ang nakakuha
ng̃ unang gantíng palà sa pransés sa kaniyáng klase, at nakaulinig
ng̃ tinurang salitâ.--Mang̃agsásayáw ng̃ _cancan_, Makaraig.

At masayáng pinagkumos ang kaniyáng mg̃a kamáy.

Sapól ng̃ buksán ang tabing ay hindî inaalumana ni Tadeo ang tugtugin;
walâ siyáng hinahanap kundî ang kahalayan, ang bagay na malaswâ,
ang salaulàng anyô at kagayakan, at sa tulong ng̃ kauntîng pransés
na kaniyáng nalalaman ay tinatalasan ang pangding̃íg upang huwág
mápalampás ang mg̃a salitâng malalansá na ipinamalità ng̃ mg̃a
mahihigpít na tagá ayos ng̃ bayan.

Si Sandoval, na nagsasabing mabuti siyá sa pransés, ay nagíng warì
tagasalin ng̃ kaniyáng mg̃a kaibigan. Gaya rin ng̃ nalalaman ni
Tadeo ang kaniyáng abót, ng̃unì’t malakí ang naitutulong sa kaniyá
ng̃ mg̃a salaysáy ng̃ katuturán na inilathalà ng̃ mg̃a pahayagan,
at ang ibá pa’y natatakpán na ng̃ sarili niyáng bulaybulay.

--Oo--aniyá--mang̃agsásayáw ng̃ kankán at ang babai ang siyáng
mamámahalà.

Si Makaraig at si Pecson ay humandâ na sa pakikimatyág at
nang̃akang̃itî na hindî pa man. Si Isagani’y sa ibáng poók tuming̃ín,
nakukutyâng si Paulita ay nakádaló sa gayóng pagtatanghál, at iniisip
na dapat hamunin ng̃ patayan sa kinabukasan si Juanito Pelaez.

Ng̃unì’t walâng napalâ ang káaantáy ng̃ ating mg̃a binatà. Dumatíng
si Serpolette, isáng kaigaigayang dalaga, na tagláy rin ang gorrang
bulak, na nangháhamón at matapang;

  Hein! qui parle de Serpolette?

ang tanóng sa mg̃a dalahirà, at ang kamáy ay nasa baywáng at ang
astâ’y matapang. Isáng ginoo ang pumagakpák at pagkatapos ay sumunód
ang lahát nang nasa butaka. Si Serpolette, kahì’t hindî iniiwan
ang anyô niyáng makisig na babai, ay tuming̃ín sa unang pumagakpák
at ginantí itó ng̃ isáng ng̃itî, na nagpakita ng̃ maliliít niyáng
ng̃ipin na warì’y isáng _collar_ na perlas na nakasilíd sa isáng
lalagyáng tersiopelong pulá. Sinundán ni Tadeo ang ting̃ín at nakita
ang isáng ginoo, na may balátkayông miyas at may isáng nápakahabàng
ilóng.

--_¡Voto al chápiro!_--aniya--¡si Irenillo!

--Oo--ang sagót ni Sandoval--nakita ko sa loob, na kausap ng̃ mg̃a
artistang babai.

Siya ng̃â, si P. Irene, na isáng mawilihíng lubhâ sa músika at
nakatatahô nang pransés, ay pinaparoon ni P. Salvi sa dulàan na
warì’y isáng polisíya sekreta; gayón ang kaniyáng sabi sa mg̃a
taong sa kaniya’y makákilala. At gaya ng̃ mabubuting mánunurì na
hindî nasísiyahang tingnán mulâ sa malayò ang mg̃a bagaybagay, ay
tinangkâ niyáng siyasatin sa malapit ang mg̃a artista; nakihalò sa
pulutóng ng̃ mg̃a mangliligaw at makikisig, pumasok sa bihisán na
pinagdadausan ng̃ mg̃a satsatan at ang wikàng pransés na ginagamit
ay papilipít, wikàng tindáng pransés, salitâng malinaw na malinaw sa
babaing nagtítindá kailan ma’t ang mamímilí ay laan sa pagbabayad
ng̃ mabuti.

Si Serpolette ay nalilibid ng̃ dalawáng makiyas na opisial, ng̃
isáng mangdaragát at ng̃ isáng abogado, nang mákitang súsubóksubók
at pumapasok sa lahát ng̃ pook at mg̃a puwang ang isáng mahabàng
ilóng na warìng sa tulong noón ay sinisiyasat ang mg̃a kababalaghán
ng̃ palabasan.

Pinigil ni Serpolette ang pagsasalitâ, ikinunót ang kílay, itinaas,
binuksán ang bibig, at dalá ang kaliksihán nang isáng parisien ay
iníwan ang mg̃a humahang̃à sa kaniya at tinakbóng warì’y isáng
torpedo ang ating mánunurì.

--Tíens, tíens, Toutau! mon lapín!--ang bulalás na hinawakan sa bisig
si P. Irene at masayáng inalóg-alóg itó samantalang ipinaíilanláng
sa hang̃in ang kaniyáng matagintíng na tíng̃ig.

--Chut, chut!--ang sabi ni P. Irene na nagpupumilit makapagkanlóng.

--Mais, comment! toi ici, grosse bête! Et moi qui t’croyais....

--’Fais pas d’tapage, Lily! ¡il faut m’respecter! ’suis ici l’Pape!

Lubhâng naghirap muna si P. Irene bago napahinuhod ang babai. Ang
masayáng si Lily ay lubhâng _enchantée_ sa pagkakatagpô sa Maynilà sa
isáng dating kaibigan na nagpapaalaala sa kaniya ng̃ mg̃a _coulisses_
ng̃ dulàan ng̃ Grande Opera. At yaón ng̃â ang dahil kung kayâ’t si
P. Irene, sa pagtupád sa kaniyang katungkulang pagiging kaibigan at
pagkámanunurì, ay nagsimulâ ng̃ isáng pagakpakan upang mapalakás
ang loob ng̃ babai: karapatdapat namán si Serpolette sa gayón.

Samantala’y ináantáy ng̃ ating mg̃a binatà ang kankan; si Pecson ay
nagkakandidilat, mayroon ng̃ lahát ng̃ bagay, ang kankán lamang ang
walâ. Nagkaroon ng̃ isáng sandalî na kung hindî dumatíng ang isáng
taong may katungkulan ay magpapanuntukan na sana ang mg̃a babai,
mang̃agsasábunutan, dahil sa udyók ng̃ mg̃a taong nag-aantáy, gaya
ng̃ ating mg̃a nag-aaral, na makakita ng̃ higít pa kay sa isáng
kankán.

  Scit, scit, scit, scit, scit, scit,
  Disputez-vous, battez-vous,
  Scit, scit, scit, scit, scit, scit,
  Nous allons compter les coups.

Ang tugtugin ay humintô, nang̃agsialís ang mg̃a lalaki, untîuntîng
bumalík ang mg̃a babai at nagsimulâ silá sa isáng pag-uusap na
walâng nalinawang anomán ang ating mg̃a kaibigan. Ang pinag-uusapan
ay pagsírà sa isáng hindî kaharáp.

--¡Animo’y mg̃a makáw sa magpapansít!--ang sabing marahan ni Pecson.

--¿At ang kankan?--ang tanóng ni Makaraig.

--¡Pinagtatalunan ang pook na lalòng bagay na pagsayawán!--ang tugóng
walâng katawatawa ni Sandoval.

--¡Animo’y mg̃a makáw sa magpapansít!--ang ulít ni Pecson na masamâ
ang loob.

Isang babaing kasama ang asawa ay pumasok ng̃ mg̃a sandalîng iyon
at lumuklók sa isá ng̃ dalawâng palkong walâng lamán.

Ang galáw ay warì’y reina at tinítingnán nang pawalâng bahalà ang
boong salas na warìng ang ibig sabihin ay: “Náhulí pa akó kay sa inyó,
talaksán ng̃ mg̃a tiwalî at malalayò sa tunóg ng̃ kampanà, dumatíng
akóng hulí pa kay sa inyó”. Tunay ng̃â, may mg̃a taong pumaparoon
sa mg̃a dulàan na kagaya ng̃ mg̃a burro sa takbuhan: nananalo ang
hulíng dumatíng. Nakakikilala kamí ng̃ mg̃a taong lubhâng matitinô na
aakyát na muna sa isáng bibitayán kay sa pumasok sa loob ng̃ dulàan
bago simulán ang unang bahagi. Ng̃unì’t ang katuwàan ng̃ babai’y
hindî nagluwát; nakita ang isáng palko na walâ pang lamán; ikinunót
ang kilay at kinagalitan ang kaniyáng mahál na kabiyák at nag-ing̃áy
nang dî gayón na lamang kayâ’t ang maraming nároón ay nang̃ayamót.

--¡Sst! ¡sst!

--¡Ang mg̃a hang̃ál! warì’y marurunong ng̃ pransés!--anáng babai na
tuming̃ín ng̃ lubós na paalipustâ sa lahát ng̃ dako at tumitig sa
palko ni Juanito na sa akalà niya’y doon náding̃íg na nagbuhat ang
isáng walâng pitagang sst.

Sadyâ ng̃âng si Juanito ay may kasalanan; sa simulâ pa’y kunwarìng
nauunawà niyáng lahát at umaastâng ng̃uming̃itî, tumatawa at
pumapagakpák ng̃ tamà, na warìng walâng nakakakawalâ sa kaniyá sa
mg̃a sinasabi. Gayóng hindî siyá umaalinsunod sa kilos ng̃ mg̃a
artista sapagkâ’t bahagyâ ng̃ tumanáw sa pinaglalabasán. Sinasadyâ
ng̃ mapagbirô ang pagsasabi kay Paulita, na, dahil sa mayroon
namáng lalò pang magagandá ay ayaw siyáng mapagod sa pagting̃ín
sa malayò.... Si Paulita ay namumulá, tinatakpán ng̃ pamaypáy ang
mukhâ at palihím na tumiting̃ín sa kinalalagyán ni Isagani, na hindî
tumatawa ni pumapagakpák at nanonood na hindî pinúpuná ang palabás.

Si Paulita ay nagdamdám ng̃ samâ ng̃ loob at panibughô; ¿naiibigan
kayâ ni Isagani ang mg̃a mapanuksóng mg̃a artistang iyon? Ang
pag-aakalàng itó’y nakapagpasamâ ng̃ kaniyáng ulo kayâ’t bahagyâ nang
nading̃íg ang mg̃a pagpuring ginawâ ni aling Victorina kay Juanito.

Gináganáp na mabuti ni Juanito ang kaniyáng tungkulin; maminsan
minsan ay umíilíng, tandâ ng̃ dî kasiyahang loob, at sa gayón namán
ay nakadíding̃íg ng̃ ubuhan, alíng̃awng̃áw sa iláng pook; kung minsan
ay ng̃umíng̃itî, tumátang̃ô at makaraan ang sandalî’y umuugong ang
pagakpakan. Si aling Victorina ay wilíngwilí at nagkaroon na tulóy ng̃
hang̃ad na pakasal sa binatà sa araw na si D. Tiburcio ay mamatáy.
¡Si Juanito ay marunong ng̃ pransés at si de Espadaña ay hindî! ¡At
nagsimulâ na sa pagpapatanáw ng̃ lambíng sa binatà! Ng̃unì’t hindî
nápupuná ni Juanito ang pagbabagong lakad, dahil sa minamatyagán ang
isáng mang̃ang̃alakal na katalán na nasa siping ng̃ konsul na suiso:
si Juanito na nakakita sa kanilá na nag-uusap sa wikàng pransés ay
umaalinsunod sa nábabakás sa mukhâ ng̃ dalawá at sa gayóng paraan
ay nakapang-úulól ng̃ buông buô.

Nagsunód sunód ang mg̃a pangyayari, ang mg̃a tao’y nagsunód sunód
sa paglabás, mg̃a masasayá at mapagpatawá gaya ng̃ _bailli_ at ni
Grenicheux, mg̃a dugông mahal at nakalúlugod gaya ng̃ markés at ni
Germaine: ang mg̃a nanonood ay nagkátawanang mabuti dahìl sa tampál
ni Gaspard na patungkol sa duwag na si Grenicheux ng̃unì’t ang
nakátanggáp ay ang mahinahong _bailli_, sa peluka nitóng umilandang,
sa kaguluhan at sa kaing̃ayan nang ibabâ ang tabing.

--¿At ang kankán?--ang tanóng ni Tadeo.

Ng̃unì’t agád na ìtínaas ang tabing at ang tagpûan ay nagíng anyông
tiange ng̃ mg̃a alilà, may tatlóng halíging kinalalagyán ng̃ mg̃a
sagisag at may daláng mg̃a pahayag na _servantes_, _cochers_ at
_doméstiques_. Sinamantalá ni Juanito ang pagkakátaón, at, malakás
na sinabi kay aling Victorina upang máding̃íg ni Paulita at itó’y
manalig sa kaniyang karunung̃an.

--Ang kahulugan ng̃ _servantes_ ay mg̃a _sirviente_, ang _doméstiques_
ay _doméstico_....

--¿At anó ang kaibhán ng̃ mg̃a _servantes_ sa mg̃a _doméstiques_?--ang
tanóng ni Paulita.

Si Juanito’y hindî nang̃untî.

--_Doméstiques_ ang mg̃a _domesticado_ ó napaamò na: ¿hindî ba
ninyó nápupuná na ang ilán ay may astâng taong gubat? Iyan ang mg̃a
_servantes_.

--¡Siya ng̃a namán!--ang dugtóng ni aling Victorina--ang ilán ay
may masasamâng kilos.... at ang akalà ko pa namán na sa Europa ay
pawàng may máaayos na ugalì at.... ng̃unì’t sa dahiláng nangyayari
sa Francia.... ¡nákikita ko na!

--¡Sst, sst!

Ng̃unì’t ang kagipitan ni Juanito ay nang dumatíng ang oras ng̃
pagtatawarán at binuksán ang halang, ang mg̃a alilàng nagpápaupá
ay nang̃agsilagáy sa piling ng̃ kaníkaniláng mg̃a pahayag na
nagpapakilala ng̃ kaniláng kinauukulan. Ang mg̃a alilà, mg̃a sampû ó
labíng dalawá, na anyông magagaspáng, nang̃akasuót ng̃ librea at may
daláng isáng sang̃áng maliit sa kamáy, ay nang̃agsilagáy sa ilalim
ng̃ pahayág na _domestiques_.

--¡Iyán ang mg̃a maaamò na!--ang sabi ni Juanito.

--Tunay ng̃â na ang mg̃a astâ ay warìng hindî pa nalalaunan ang
pag-amò--ang banggít ni aling Victorina--¡tingnán natin ang mg̃a
hindî pa lubós na amô!

Makaraán yaón, ang labíng dalawáng dalaga na pinang̃ung̃uluhan ng̃
masayá’t maliksíng si Serpolette, na ang mg̃a suót ay ang lalòng
maiinam niláng kagayakan, ang bawà’t isá’y may isáng malakíng
kalang̃ì sa baywáng, masasayá, nang̃akang̃itî, malulusog ang katawán,
mabighanì, ay nang̃agsilagáy sa piling ng̃ haligi ng̃ mg̃a _servantes_.

--¿Bakit?--ang tanóng na palagáy na palagáy ni Paulita--¿iyán bagá
ang mg̃a taong bundók na inyóng sinasabi?

--Hindî--ang tugóng walâng katigatigatig ni Juanito--nang̃agkámalî....
nang̃agkápalít.... Iyáng mg̃a hulíng dáratíng.

--¿Iyáng mg̃a dumáratíng na may mg̃a daláng látigo?

Patang̃ông sumagót ng̃ oo si Juanito na hindî mápalagáy at
nagugulumihanan.

--¿Kung gayón ay ang mg̃a dalagang iyán ang mg̃a _cochers_?

Isáng nápakalakás na ubó ang sumagì kay Juanito na nakayamót tulóy
sa iláng nanónoód.

--¡Lumayas iyán! lumayas ang natútuyô!--ang sigáw ng̃ isáng boses.

¿Natútuyô? ¿Tawagin siyáng natútuyô sa haráp ni Paulita? Ibig makita
ni Juanito ang may masamâng dilà upang ipalamon dito ang pagkatuyô. At
nang makitang humáhadláng ang mg̃a babai ay lalòng tumapang at lumakí
ang loob. Salamat na lamang at si D. Custodio ang siyang nagsabi
ng̃ tagláy na sakít at sa pang̃ing̃ilag na mápuna ay nagwawalâng
bahalàng warì’y isinusulat ang pagtuligsâ sa dulâ.

--¡Kundî lamang kasama ko kayó!--ang sabi ni Juanito na pinagaláw
ang mg̃a matá na gaya ng̃ iláng manikà na nagpapagaláw sa pabató ng̃
mg̃a orasán. At upang lalò pang máhawíg ay manakânakáng inilalawít
ang kaniyang dilà.

Nang gabíng yaón ay nagíng matapang at mapuri siya sa matá ni
aling Victorina kayâ’t ipinasiya na nitó sa loob ng̃ kaniyang dibdíb
na pakasal sa kaniyá pagkamatáy na pagkamatáy ni D. Tiburcio.

Si Paulita ay untîuntîng lalòng nalulungkót dahil sa pag-íisíp na kung
bakit ang mg̃a babaing iyon na tinatawag na _cochers_ ay nakaaakit
kay Isagani. Ang salitâng _cochers_ ay nagpapaalaala sa kaniya ng̃
iláng bangít na ginagamit ng̃ mg̃a kolehiala upang ipahiwatig ang
isáng warì’y damdamin kung silásilá ang nag-uusap.

Natapos din ang unang bahagi at dinalá ng̃ markés na parang alilà
si Serpolette at si Germaine, ang nagtatagláy ng̃ anyông mahinhín
ng̃ samahan, at pinakakotsero ang hang̃al na si Grenicheux. Isáng
matunóg na pagakpakan ang nagpabalík na mang̃agkakawit sa kamáy,
sa mg̃a artista, na may mg̃a iláng sandalî pa lamang ang kararaan
na nang̃aghahabulán at nang̃ag-aaway; nang̃agsisiyukô sa lahát ng̃
dako ng̃ mairugíng nanonood na taga Maynilà at ang mg̃a babai’y
nakipagtapunán ng̃ titig sa iláng nanonood na lalaki.

Samantalang naghaharì ang kaguluhan na gawâ ng̃ mg̃a pag-uunahán
sa pagtung̃o sa bihisán upang dulutan ng̃ maligayang batì ang mg̃a
artista, at ng̃ mg̃a tumutung̃o namán sa mg̃a palko upang bumatì sa
babai, ang ilán ay nagpapahayag ng̃ kaniláng mg̃a pasiyáng ukol sa
dulà at sa mg̃a artista.

--Hindî mapag-aalinlang̃anang si Serpolette ang tang̃ìng mabuti--ang
sabi ng̃ isá na umanyông matalino.

--Ibig ko si Germaine, isáng bulagáw na kaibigibig.

--¡Walâ namáng boses!

--¿At anó ba ang gágawín ko sa boses?

--Kung sa inam ng̃ katawán, ay ang mataas!

--¡Psh!--aní Ben-Zaib--ang lahát ay walâng kakabukabuluhán, walâ
isá mang artistang matatawag.

Si Ben-Zayb ay siyáng mánunuligsâ ng̃ “_El Grito de la Integridad_”
at ang kaniyáng anyông mapagpawalâng kabuluhán ay nagbibigáy sa
kaniyá ng̃ katang̃ìan sa matá ng̃ mg̃a nasisiyahán na sa kakauntîng
bagay.

--¡Ni si Serpolette ay may boses, ni si Germaine ay may kariktáng
kumilos, ni iyan ay músika, ni arte, ni anómáng bagay na may
kabuluhán!--ang ipinangtapós na salitâng ang anyô ay lubós na
mapagwalâng bahalà.

Upang makapagpanggáp na mabuting manunuligsâ ay walâng ibáng mabuting
paraan liban sa pintasán ang lahát. Dalawáng billete lamang ang
ipinadalá ng̃ may arì ng̃ palabás sa Pásulatán.

Sa mg̃a palko’y ipinagtátanóng kung sino ang may arî ng̃ palkong
walâng lamán. Linalùan noon ang lahát sa _chic_, sapagkâ’t siyáng
hulíng dáratíng.

Hindî maalaman kung saan nagbuhat ang balità na ang palko ay kay
Simoun. Ang bulung̃an ay napatunayan. Walâng nakákita sa manghihiyas
ni sa butaka, ni sa bihisán, ni saan mang dako ng̃ dulàan.

--¡Dátapwâ’y nákita kong kasama ni Mr. Jouy kang̃inang hapon!--ang
sabi ng̃ ìsá.

--At nag-alay ng̃ isáng pamuti sa liig sa isá sa mg̃a artistang
babai....

--¿Sa kang̃ino sa kanilá?--ang tanóng ng̃ iláng babaing mausisà.

--Sa mabuti sa lahát, ang sinúsundán ng̃ ting̃ín ng̃ Capitán General.

Ting̃inang makahulugán, kindatan, bulalás na pag-aalinlang̃an,
pagpapatunay at mg̃a salitâng paputólputól.

--¡Ibig mag sa Monte-Cristo!--anáng isá na ibig masabing mapagbasá.

--¡O taga dulot-kailang̃an ng̃ _Real Casa_!--ang dugtóng ng̃
lumalang̃it sa nagsalitâ na naninibughô na kay Simoun.

Sa palko ng̃ ating mg̃a nag-aaral ay naiwan si Pecson, si Sandoval
at si Isagani. Si Tadeo ay lumapit kay D. Custodio upang itó’y
libang̃ín samantalang si Makaraig ay nakikipagkita kay Pepay.

--Walâ, gaya ng̃ sinabi ko sa inyó, kaibigang Isagani--ang pahayag
ni Sandoval na nagkikilós ng̃ masagwâ, pinatatamís ang boses upang
máding̃íg siya ng̃ mg̃a binibining nasa palkong kalapít, ang mg̃a
anák ng̃ mayamang may utang kay Tadeo--walâ, hindî tagláy ng̃ wikàng
pransés ang mayamang tunóg niyang sarìsarì at maalindóg na tagintíng
ng̃ wikàng kastilà. Hindî ko mawarì, hindî ko mahakà, hindî ko malirip
ang ayos ng̃ mg̃a mánanalumpatîng pransés at nag-aalinlang̃an akó
sa paniniwalà na nagkaroon at magkaroon ng̃ alinsunod sa sadyâng
kahulugán ng̃ salitâ, sa loob ng̃ sadyâng matatawag na mánanalumpatî.
Sapagkâ’t huwag nating pagkámalan ang salitâng mánanalumpatî at
salitâng mananatsát at madaldal. Sa lahát ng̃ bayan ay mangyayaring
magkaroon ng̃ mg̃a mananatsát at madaldal, sa lahát ng̃ pook ng̃
sangsínukob na tinitirahan ng̃ tao, sa gitnâ ng̃ mg̃a malalamíg at
walâng imík na mg̃a inglés, gaya rin namán sa malikót at maramdaming
pransés....

At ipinatuloy ang isáng mainam na pagsasalaysáy ng̃ ukol sa mg̃a
bayan na sinamahan ng̃ kaníkaniláng nakaiigayang mg̃a hilig at mg̃a
tagurîng matagintíng. Si Isagani’y sumasang-ayon sa pamag-itan ng̃
pagtang̃ô, samantalàng inaalala si Paulita na kaniyáng náhuling
nakating̃ín sa kaniyá ng̃ isáng ting̃íng nang̃ung̃usap at may ibig
sabihing maraming bagay. Ibig hulàan ni Isagani ang tinuturing̃an
ng̃ mg̃a matáng iyon; ¡iyón ang tunay na nagsasabi ng̃ maraming
bagay at hindî mapanatsát!

--At kayó na isáng makatà na umaalinsunod sa tunóg at sukat, anák
ng̃ mg̃a Musa--ang patuloy ni Sandoval na ikinumpáy ng̃ magandáng
kilos ang kamáy, na warìng binatì sa abot ng̃ ting̃ín ang siyam na
magkakapatíd--¿máaakalà bagá ninyó na sa isáng wikàng nápakasalát
at walâng katunógtunóg na gaya ng̃ pransés ay mangyayaring magkaroon
ng̃ mg̃a makatàng nápakalalakíng gaya ng̃ ating mg̃a Garcilaso, ng̃
ating mg̃a Herrera, ng̃ ating mg̃a Espronceda at mg̃a Calderón?

--Gayón mán--ang banggít ni Pecson--si Victor Hugo....

--Si Victor Hugo, kaibigang Pecson, si Victor Hugo, sakalì’t makatà,
ay sapagkâ’t utang niya sa España.... sapagkâ’t kilalá na, isáng
bagay na hindî mapag-aalinlang̃anan, bagay na tinátanggáp ng̃ sampûng
mg̃a pransés na nang̃aiingít sa España, na kung si Victor Hugo ay
may mataas na pag-iisip, kung makatà, ay sa dahiláng sa Madrid siya
nanirahan noong kaniyang kabatàan, doon násimsím ang mg̃a unang
buko ng̃ pag-iisip, doon nabuô ang kaniyang utak, doon nagkakulay
ang kaniyang paghahakà, ang kaniyang pusò’y naayos at sumipót ang
mg̃a magagandáng buko ng̃ kaniyang pagkukurò. At sakâ ang isá pa ay
¿sino si Victor Hugo? ¿Maipapantáy bagá sa ating mg̃a bago....?

Ng̃unì’t ang pagdatíng ni Makaraig na ang anyô’y malungkót at
may isáng mapaít na ng̃itî sa labì ay pumutol sa salaysáy ng̃
mánanalumpatî. Pigil ni Makaraig ang isáng papel na iniabót kay
Sandoval nang walâng kaimík-imík.

Binasa ni Sandoval:

“_Palapati_: Ang sulat mo’y náhulí; iniharap ko na ang aking pasiya
at sinang-ayunan. Gayón man, dahil sa warìng nahulàan ko na ang
iyong nasà, ay linutas ko ang salitàan nang alinsunod sa nais ng̃
iyong mg̃a kinakandili.

Paparoon akó sa dulàan at aantabayanan kitá sa paglabás.

                       Ang iyong masuyòng lapati,
                                               CUSTODINING.”

--¡Kay buti ng̃ taong iyán!--ang bulalás ni Tadeo na halos malungkót.

--At ng̃ayón?--ang sabi ni Sandoval--walâ akong bagay na masamâng
nakikita dito, kundî bagkús pa ng̃âng mabuti!

--Oo,--ang sagót ni Makaraig na ang ng̃itî’y mapaít--¡nalutas ng̃
sang-ayon sa kahiling̃an! ¡Katatapos ko pa lamang sa pakikipagkita
kay P. Irene!

--¿At anó ang sabi ni P. Irene?--ang tanóng ni Pecson.

--Gaya rin nang sabi ni D. Custodio, at nang̃ahás pa ang tampalasan
na akó’y handugán ng̃ maligayang batì! Ang Lupong kumanyá ng̃
kapasiyahán ng̃ may palagay ay sang-ayon sa balak at naghahandóg
ng̃ maligayang batì sa mg̃a nag-aaral dahil sa kaniláng pag-ibig sa
ináng bayan at nasàng makapag-aral....

--¿Kung gayón?

--Lamang; sa pag-aalaala sa ating mg̃a gawâin, at upang huwag
mapawakawak ang layon, ang sabi, ay inaakalàng nararapat na ang
pamamahalà at pagsasagawâ ng̃ binabalak ay isakamáy ng̃ isá sa mg̃a
“corporación,” kung sakalìng hindî ibigin ng̃ mg̃a dominiko na másama
sa Universidad ang akademia.

Bulalás na samâ ng̃ loob ang sumalubong sa mg̃a salitâng itó: si
Isagani ay tumindíg, ng̃unì’t waláng anománg sinabi.

--At upang mákitang tayo’y kalahók sa pamamahalà sa akademia--ang
patuloy ni Makaraig--ay ipinagaganáp sa atin ang panining̃íl ng̃ mg̃a
ambagan at abuloy, na katungkulan nating ibigáy sa isáng ing̃at-yaman
na ihahalál ng̃ “corporacióng” mamámahalà, at ang ing̃at-yamang iyon
ay magkakaloob sa atin ng̃ katibayan ng̃ pagkakatanggáp....

--¡Kung gayó’y magigíng kabisa tayo!--ang sabi ni Tadeo.

--Sandoval--ang sabi ni Pecson--naiyan ang _guantes_, saluhín ninyó!

--¡Puf! iyan ay hindî _guantes_, ng̃unì’t dahil sa amóy ay náwawankî
sa isáng midiás.

--At ang lalòng mainam--ang patuloy ni Makaraig--ay ang turò ni
P. Irene, na tayo’y magpigíng ó kayâ’y magdaos ng̃ isáng panapatang
may mg̃a sulô, dahil sa pangyayari; isáng pagpapahayag ng̃
pagpapasalamat ng̃ mg̃a nag-aaral sa mg̃a taong nakilahók sa usap
na itó.

--Siya ng̃â, matapos ang palò, ay umawit tayo at magpasalamat! _Super
flumina Babylonis sedimus!_

--¡Oo, isáng pigíng na gaya ng̃ sa mg̃a bilanggô!--ang sabi ni Tadeo.

--Isáng pigíng na tayong lahát ay nakaluksâ at bumigkás tayo ng̃
mg̃a talumpatìng ukol sa patáy--aní Sandoval.

--Isáng panapatan na ang tutugtugín ay ang _Marsellesa_ at mg̃a
_marcha fúnebre_,--ang palagáy ni Isagani.

--Huwag, mg̃a ginoo--ang turing ni Pecson na gamit ang kaniyáng
tawang bung̃ô--upang ipagsayá ang pangyayari ay walâ ng̃ lalòng
kapit kay sa isáng pigíng sa magpapansít na ang maglilingkód ay mg̃a
insík na walâng barò, ng̃unì’t walâng barò!

Dahil sa ang palagáy ay lubós na mapang̃utyâ at nápakagaspáng ay
tinanggáp; si Sandoval ang unaunang pumagakpák; malaon ng̃ ibig
niyáng mákita ang loob ng̃ mg̃a tindahang iyon na kung gabí’y warìng
masasayá at maraming tao.

At ang tumutugtóg pa namán nang orkesta upang simulán ang pang̃alawáng
bahagi nang tumindíg ang ating mg̃a binatà na iniwan ang dulàan sa
gitnâ ng̃ pagkakamanghâ ng̃ lahát ng̃ nároroon.




XXIII

ISÁNG BANGKÁY


Si Simoun ng̃â ay hindî naparoon sa dulàan.

Sapól sa ika pitó ng̃ gabí ay umalís nang ligalíg at mapangláw sa
kaniyang bahay: nakita siyang makálawáng pumasok na ang kasama’y ibá’t
ibáng tao; ng̃ ika waló ay nakita siya ni Makaraig na may binábantayán
sa daang Hospital, sa kalapít ng̃ konbento ng̃ Sta. Clara, nang
kasalukuyang tinútugtóg ang mg̃a kampanà ng̃ simbahan; nang iká siyam
ay nákita siyang mulî ni Camaroncocido sa paligid ng̃ dulàan na
nakípag-usap sa isáng warì’y nag-aaral, pumasok at mulîng lumabás,
at nawalâ sa dilím na ibinibigáy ng̃ mg̃a punò.

--At anó sa akin?--ang sabing mulî ni Camaroncocidó--¿anó ang mahihitâ
kó sa pagsasabi sa bayan?

Si Basilio, gaya ng̃ sabi ni Makaraig, ay hindî rin nanood ng̃
palabás. Ang kaawàawàng nag-aaral sapól ng̃ manggaling sa San Diego
upang tubusín sa pagkaalilà ang kaniyang katipang si Hulî, ay mulîng
hinaráp ang kaniyáng mg̃a aklát, ang panahón niya’y dinádaan sa
hospital, sa pag-aaral ó sa pagkakaling̃à kay kapitáng Tiago, na
binábaka ang sakít nitó.

Ang may sakít ay nagíng ugalìng bugnót; sa kaniyang masasamâng
sandalî, kapag nanglalambót dahil sa kakauntîan ng̃ apian na
pinupunyagî ni Basiliong mapahinà, ay sinusumbatán itó, sinásaktán,
minumura; tinitiís ni Basilio na kinakalamay ang loob dahil sa batíd
na ang kaniyang ginágawâ ay ikabubuti ng̃ pinagkakautang̃an niya
ng̃ malakí, at kung gipít na gipít na lamang sakâ napapahinuhod;
matapos masiyahan ang gawì, ang masamâng hilig, ay bumubuti ang ulo
ni kapitang Tiago, nalulumbáy, tinatawag siyang anák, nápapaiyák sa
pag-aalala sa paglilinkód ng̃ binatà, ang mabuting pang̃ang̃asiwà sa
kaniyang mg̃a paupaháng bahay at sinasabing siya niyang pamamanahan;
malungkót na napapang̃itî si Basilio at iníisip na sa buhay na
itó’y ginagantî pa ng̃ mabuti ang pag-ayò sa masamâng hilig kay sa
pagtupád sa katungkulan. Hindî bibihiràng náiisip niyang pabayàan
nang lumubhâ ang sakít at patung̃uhin sa libing̃an ang nag-aampón
sa kaniyá, sa isáng landás na kinalatan ng̃ bulaklák at magagandáng
larawan, kay sa pahabàin ang buhay sa pamag-itan ng̃ pagtitipíd.

--¡Hang̃ál na tao akó!--ang madalás na sabi sa sarili--ang karamihan
ay hang̃ál at yayamang nagbabayad....

Ng̃unì’t iniíiling ang ulo at inaalaala si Hulî, ang malawak na
kinabukasang nasa sa kaniyang haráp; iniisip niyang mabuhay nang hindî
dudung̃isan ang kaniyang budhî. Ipinatutuloy ang pang̃ang̃alagàng
takdâ at nagbabantáy.

Gayón man, ang may sakít ay lumulubhâng untîuntî sa araw araw. Si
Basilio, na nagpasiyang untîan ng̃ untîan ang nahihitít ó kung dî
man ay hindî pinapayagang humitít ng̃ higít kay sa karaniwan, ay
nátatagpûán niya sa panggagaling sa hospital ó sa isáng pagdalaw
na nákakatulog ang may sakít ng̃ mabigát na tulog ng̃ naáapian, na
naglálawáy at namumutlâng warì’y patáy. Hindî mahulò ng̃ binatà kung
saan nanggagaling ang apian; ang mg̃a tang̃ìng nagsisidalaw sa bahay
ay si Simoun at si P. Irene, ang una’y bibihiràng pumaroon, at itó
namáng isá’y walâng humpáy sa pagbibilin sa kaniyá na higpitán at
huwag babaguhin ang pang̃ang̃alagà at huwag punahín ang mg̃a pagkamuhî
ng̃ maysakít, sapagkâ’t ang unang dapat ganapin ay ang máiligtás.

--Tumupád kayó sa inyóng katungkulan, bínatà,--ang sabi sa
kaniya--tumupád kayó sa inyóng katungkulan.

At binibigyán siyá ng̃ isáng muntîng _sermon_ na ukol sa bagay
na iyón, sa pamag-itan ng̃ isáng boông pananalig at sigabó, na
si Basilio’y nagkákaroón tulóy ng̃ pagkalugód sa nang̃ang̃aral.
Bukód sa roón ay pinapang̃akùan siyá ni P. Irene ng̃ isáng mabuting
mápapasukan, isáng mabuting lalawigan, at pinabanaagan pa sa kaniyá
ang pangyayaring siyá’y máhalál na katedrátiko. Si Basilio namán,
kahì’t hindî napadádalá sa mg̃a pag-asa, ay nagpápakunwarîng
naníniwalà at sumúsunód sa iniuutos ng̃ sarili niyáng budhî.

Nang gabíng iyón, samantalang itinátanghál ang _Les Cloches de
Corneville_, si Basilio ay nag-aaral sa haráp ng̃ isáng matandâng
dulang, sa tulong ng̃ liwanag ng̃ isáng ilawáng lang̃ís, na ang
pantallang bubog na malabò ay nakatátakíp at nakadídilím sa kaniyáng
mukhâ. Isáng lumàng bung̃ô, iláng butó ng̃ tao, at iláng makakapál
na aklát na mabuti ang pagkakahanay ay siyáng nakakalat sa dulang
na mayroón pang isáng palanganang tubig at isáng esponha. Isáng
amóy apiang nanggagaling sa kanugnóg na silíd, ay nakapagpápabigát
sa hang̃in at nakapagpápaantók sa kaniyá, ng̃unì’t ang binatà’y
naglálabán sa pamag-itan ng̃ pagbasâ manakânakâ sa kaniyáng noo’t
mg̃a matá, handâ sa hindî pagtulog hanggáng sa matapos ang aklát.
Iyó’y isáng bahagi ng̃ _Medicina Legal_ at _Toxicologia_ ni Dr. Mata,
isáng aklát na kaniyáng náhirám at dapat isaulì sa may-arì sa
lalòng madalîng panahón. Ang katedrátiko ay ayaw magturò ng̃ hindî
alinsunod sa kumathâng iyón at si Basilio ay walâng sapát na salapî
upang makabilí ng̃ aklát na iyón sapagkâ’t sa dahiláng yaón ay
bawal ng̃ mg̃a tagasurì sa Maynílà at kailang̃an ang suhulan ang
maraming kawaní upang maipasok, ay malakíng halagá ang hiníhing̃î
ng̃ mg̃a mang-aaklát. Buhós na buhós ang pag-iisip ng̃ binatà sa
kaniyáng pag-aaral, kayâ’t hindî man pinansín ang iláng mumuntîng
aklát na ipinadalá sa kaniyáng galing sa labás na hindî maalaman
kung saan, mg̃a aklát na tumutukoy sa Pilipinas, na doo’y kasama
ang sa kapanahunang iyón ay siyáng nápupuná ng̃ lahát dahil sa
masamâ at kalait-lait na pagpapalagáy sa mg̃a anák ng̃ bayan. Walâng
kapanápanahón si Basilio upang silá’y mabuksán; marahil ay nakapípigil
din sa kaniyá ang pag-aalala na hindî masaráp ang tumanggáp ng̃ isáng
pag-alímura ó isáng paghamon at hindî makapagtanggól ó makatugón.
Noon ng̃â, ang paglilitis sa anó mang lathalà, ay nagpapabayàng
dustâín ang mg̃a pilipino, ng̃unì’t ipinagbabawal sa mg̃a itó ang
sumagót.

Sa gitnâ ng̃ katahimikang naghaharì sa bahay, na nabubulahaw
lamang sa iláng mahínàng paghíhilík na galing sa kabilâng silíd, ay
nakáding̃íg si Basilio ng̃ madalás na yabág sa hagdanan, mg̃a yabág
na dumaan sa _caida_ at tung̃o sa kaniyang kinalalagyán. Itinaás
niya ang kaniyáng ulo, nákitang nábukás ang pintûan at sumipót ang
mapangláw na anyô ni Simoun, sa gítnâ ng̃ kaniyang pagkakamanghâ.

Mulâ sa pagtatagpô nilá sa S. Diego, ay hindî pa nakikipagkita si
Simoun, ni sa binatà, ni kay kapitang Tiago.

--¿Anó ang lagáy ng̃ may sakít?--ang tanóng na tiningnáng sumandalî
ang silíd at nápatitig sa mg̃a mumuntîng maninipís na aklát, na
aming binanggít, na hindî pa napuputol ang mg̃a dahon.

--Ang tibók ng̃ pusò ay babahagyâ.... ang pulsó ay mahinàngmahinà....
pagkain, ay hindî makakain ng̃ anómán,--ang tugóng marahan ni Basilio
na malungkót ang ng̃itî--sa magmamadalîng araw ay pinagpapawisan
ng̃ katakot-takot.

At sapagkâ’t nakikitang si Simoun, dahil sa tung̃o ng̃ mukhâ, ay
nakating̃ín sa mg̃a tinurang mumuntîng aklát at sa pang̃ing̃ilag na
mulîng mábanggit ang pinag-usapan sa gubat, ay nagpatuloy:

--Ang boông katawán ay nakakalatan na ng̃ lason; bukas ó makalawá ay
mangyayaring mamatáy na warì’y tinamàán ng̃ lintík.... ang lalòng
maliit na sanhî, isáng walâng kabuluháng bagay, isáng sulák ng̃
kalooban ay mangyayaring makamatáy sa kaniyá....

--¡Gaya ng̃ Pilipinas!--ang mapangláw na sabi ni Simoun.

Hindî napigil ni Basilio ang isáng ng̃iwî, at sa dahiláng ipinasiya
na niya ang huwag mulîng mapag-usapan ang bagay, ay nagpatuloy na
warì’y walâng anománg náding̃íg:

--Ang lalòng nakapagpapahinà sa kaniyá ay ang mg̃a pagpapanaginíp,
ang kaniyáng mg̃a pagkatakot....

--¡Gaya ng̃ pamahalàan!--ang mulîng turing ni Simoun.

--May iláng gabí nang nágisíng ng̃ walâng ilaw at inakalàng siya’y
nabulag; nangguló ng̃ katakottakot, naghinagpís at linait akó na
ang sabi’y dinukit ko ang kaniyang mg̃a matá.... Nang pumasok akóng
may daláng ilaw ay pinagkámalan akóng si P. Irene at tinawag akóng
kaniyáng tagapagligtás....

--¡Walâng pinag-ibhán sa pamahalàan!

--Kagabí--ang patuloy ni Basilio na nagbibing̃ibing̃ihan--ay
nagbang̃on at hining̃î ang kaniyáng manók, ang kaniyáng manók na
may tatlóng taóng patáy na, napilitan akóng bigyán siyá ng̃ isáng
inahín, at ng̃ magkágayon ay pinakapuripuri akó’t pinang̃akùan ng̃
libolibo....

Nang mg̃a sandalîng iyon ay tumugtóg ang isáng orasán ng̃ ikasampû’t
kalahatì.

Si Simoun ay kinilabutan at pinigil ang binatà sa isáng kilos.

--Basilio--ang marahang sabi--pakinggán ninyó akóng mabuti, sapagkâ’t
ang mg̃a sandalîng itó’y lubhâng mahalagá. Nakikita kong hindî man
ninyó binuksán ang mg̃a aklát na ipinadalá ko; walâ kayóng pagling̃ap
sa inyóng bayan....

Ang binatà’y nagtangkâng mang̃atwiran.

--¡Hindî na kailang̃an!--ang matigás na patuloy ni Simoun--Sa loob
ng̃ isáng oras ay susulák ang himagsikan sa isáng hudyát kó, at
bukas ay walâ na ang pag-aaral, walâ nang Universidad, walâ kundî
labanán at patayan. Inihandâ ko na ang lahát at hindî mahahadlang̃án
ang aking tagumpáy. Kapag kamí’y nanaíg, lahát niyong makatutulong
sa amin at hindî kumilos, ay aarìing kalaban. ¡Basilio naparito akó
upang ialók sa inyó ang inyóng kamatayan ó ang inyóng tútung̃uhing
kinabukasan!....

--¡Ang aking kamatayan ó ang aking kinabukasan!--ang ulit na warì’y
walâng nalilinawan.

--Sa piling ng̃ pamahalàan ó sa piling namin--ang sabi ni Simoun--sa
mg̃a sumisiil ó sa inyóng bayan. ¡Magpasiya kayó sapagkâ’t tumátakbó
ang panahón! ¡Naparito akó upang kayó’y iligtás alang-alang sa mg̃a
alaalang nagtalì sa atin!

--¡Sa mg̃a mániniil ó sa aking bayan!--ang marahang ulit.

Ang binatà’y litó; tinitingnán ang manghihiyas ng̃ matáng kinalalarawanan
ng̃ pagkasindák, naramdamáng ang kaniyang mg̃a paa’t kamáy ay
nanglálamíg at libo-libong nagkakasalimuut na pagkukurò ang nagdáraán
sa kaniyáng pag-iisip; nakikitang ang mg̃a lansang̃an ay nagdadanak
sa dugô, nádiding̃íg ang putukan, nápapagitnâ siyá sa mg̃a patáy
at sugatán at ¡katang̃ì tang̃ìng lakás ng̃ hilig! nakikita niyáng
siyá, na suót ang damít sa paggawâ, ay nagpúputól ng̃ mg̃a hità’t
nag-áalís ng̃ mg̃a punlô.

--Hawak ko ang kalooban ng̃ pamahalàan--ang patuloy ni Simoun--aking
ipinará at inaksayá ang kauntî niyáng lakás at magugugol sa mg̃a
halíng na pagsalakay, at sinilaw ko siyá sa kapakinabang̃áng
máduduwít; ang mg̃a pang̃ulo niyá ay tahimik na nang̃asa dulàan
ng̃ayón at nang̃alílibáng sa pag-iisíp ng̃ isáng gabíng lipus
kasayahan, ng̃unì’t walâng isá mang hihilig na mulî sa unan....
Mayroón akóng mg̃a _regimiento_ at mg̃a taong nasa aking kapamahalàan,
pinapaniwalà ko ang ilán na ang may utos ng̃ panghihimagsík ay
ang General, ang ibá’y pinaniwalà kong ang mg̃a prayle ang may
kagagawán; ang ilán ay binilí ko sa pang̃akò, sa katungkulan, sa
salapî; ang marami, ang maraming marami ay kikilos upang makagantí,
sapagkâ’t nang̃asisiíl at sa dahiláng nátatayô sa kalagayang mamatáy
ó pumatáy.... Si kabisang Tales ay nasa sa lupà at sinamahan akó
hanggáng dito! Inuulit ko sa inyó ¿sásama kayó sa amin ó ninanasà
ninyó ang málaán sa pagdaramdám ng̃ aking mg̃a kabig? Sa mg̃a
sandalîng mapang̃anib ang hindî pag-ayon sa kanino man ay isáng
paglagáy sa kamuhîán ng̃ dalawáng pangkát na magkalaban.

Makáiláng hinaplós ni Basilio ang kaniyáng mukhâ na warìng ibig
mágisíng sa isáng bang̃ung̃ot; náramdamáng ang kaniyáng noo’y malamíg.

--¡Magpasiyá kayó!--ang ulit ni Simoun.

--¿At anó.... ang kailang̃an kong gawín?--ang tanóng na ang tíng̃ig
ay pipî, baság, mahinà.

--Isáng bagay na lubhâng madalî--ang tugón ni Simoun na ang mukhâ’y
naliwanagan ng̃ isáng sinag ng̃ pag-asa--sa dahiláng pamamahalàan ko
ang kilusán, ay hindî ko maiiwan ang alín mang labanán. Kaílang̃an
ko, na samantalang ang kaguluhan ay nasa ibá’t ibáng pook ng̃
siyudad, ay pang̃uluhan ninyó ang isáng pulutóng, igibâ ang pintûan
ng̃ Sta. Clara at kunín ninyó doon ang isáng tao na liban na sa akin
at kay kapitáng Tiago ay kayó lamang ang makakákilala.... Kayó’y
hindî mápapang̃anib.

--¡Si María Clara!--ang bulalás ng̃ binatà.

--¡Oo, si María Clara!--ang ulit ni Simoun, at noon lamang nagkaroon
ng̃ tunóg na malungkót at malumanay ang kaniyáng ting̃ig--ibig ko
siyang iligtás, upang iligtás lamang siya kung kayâ ninasà ko ang
mabuhay, nagbalík akó.... ¡ginawâ ko ang hímagsíkan sapagkâ’t ang
isáng himagsíkan lamang ang makapagbubukás sa akin ng̃ pintô ng̃
mg̃a kombento!

--¡Ay!--ani Basilio na pinagduóp ang kamáy--¡náhulí kayó, lubhâng
hulí!

--At ¿bakit?--ang tanóng ni Simoun na ikinunót ang kilay.

--¡Si María Clara ay namatáy na!

Sa isáng lundág ay nápatindíg si Simoun at hinandulong ang binatà.

--¿Namatáy?--ang tanóng na ang ting̃ig ay nakapang̃ing̃ílabot.

--Kaninang hapon, ika anim; ng̃ayón marahil ay....

--¡Hindî totoó!--ang sigáw ni Simoun na namumutlâ’t ang matá’y
nanglílisik--¡hindî totoó! ¡Si María Clara ay buháy, si María Clara
ay kailang̃ang mabuhay! Iyan ay isáng duwag na pagdadahilán....
¡hindî mamámatáy, at ng̃ayóng gabí’y ilíligtás ko siya ó bukas ay
patáy kayó!

Ikinibít ni Basilio ang kaniyang balikat.

--May iláng araw nang nagkasakít at akó ay pumaparoon sa kombento
upang makibalità. Tingnán ninyó, nárito ang sulat ni P. Salvi na
dalá rito ni P. Irene. Magdamág na nag-iiyák si kapitang Tiago na
hinahagkán at hiníhing̃áng tawad ang larawan ng̃ kaniyáng anák
hanggáng sa natapos sa paghitít ng̃ maraming apian.... Kaninang
hapon ay tinugtóg ang kaniyang _agonías_.

--¡Ah!--ang bulalás ni Simoun na piniglán ng̃ dalawáng kamáy ang
ulo at nápahintô.

Naaalaala ng̃âng nakading̃íg siya ng̃ tugtóg ng̃ _agonías_ samantalang
nanunubok sa paligid ng̃ kombento.

--¡Patáy!--ang mahinàng bulóng na warìng ang nagsasalitâ’y isáng
anino--¡patáy! namatáy nang hindî ko man lamang nákita, namatáy ng̃
hindî nalalamang akó’y nabubuhay nang dahil sa kaniyá, namatáy ng̃
nagtitiis!....

At sa pagdaramdám ng̃ isáng sigwáng kalagímlagím, isáng sigwáng
may kulóg at buhawi na waláng paták ng̃ ulán, hinagpís na walâng
luhà, sigáw na walâng salitâ, nagng̃ang̃alit sa kaniyang díbdíb at
nagtatangkâng umapaw na warî’y bugá ng̃ bolkán na malaong natimpî,
ay biglâng umalís sa kinalalagyáng silid. Náding̃íg siya ni Basilio
na pumápanaog ng̃ hagdán, na ang lakad ay walâng tuto; náding̃íg
ang isáng timpîng sigáw, sigáw na warìng nagsasabi ng̃ pagsapit ng̃
kamatayan, malalim, katang̃ìtang̃ì, kahambál-hambál, kayâ’t ang
binatà’y tumindíg na namumutlâ’t nang̃ing̃iníg sa kinauupán, ng̃unì’t
náding̃íg ang yabág na papalayô at ang pintô sa daan na nag-umugong
sa pagkakásará.

--¡Kaawàawàng tao!--ang bulóng at ang kaniyang mg̃a matá’y napunô
ng̃ luhà.

At hindî na naalaala ang pag-aaral, at ang ting̃ín ay sa malayò,
ay iniisip-isip ang kapalaran ng̃ dalawáng iyon: ang isá’y binatà,
mayaman, bihasá, malayà, nakapagpapasiya sa sarilìng kabuhayan,
may magandáng kinabukasan, at ang babai’y kasinggandà ng̃ isáng
pang̃arap, malinís, lipús pananalig at walâng kamalayan sa lakad
ng̃ kamunduhán, nákakandóng sa mg̃a giliw at ng̃itî, nalalàan sa
isáng maligayang pamumuhay, na sambahín ng̃ kaniyang mg̃a kaanak at
igagalang sa mundó, ng̃unì’t gayón man, ang dalawáng iyon na lipus
ng̃ pag-ibig, punô ng̃ mg̃a adhikâ’t pag-asa, dahil sa isáng sawîng
kapalaran, ang lalaki’y naglalagalág sa boong lupalop na tang̃áy ng̃
ipo-ipong dugô at luhà, naghahasík ng̃ kasamaán at hindî kabutíhan,
inaapí ang kabaitan, at inaayò ang masamâng hilig, samantalang ang
babai ay naghihing̃alô sa dilím na mahiwagà ng̃ _claustro_ na kaniyáng
pinasukan sa paghanap ng̃ kapayapàan, ng̃unì’t mg̃a pagbabatà marahil
ang nátagpô; malinis at walâng bahid dung̃is nang siya’y pumasok at
naghing̃alô siya roong warì’y bulaklák na lugás....

¡Humimbíng kang mapayapà, sawîng anák ng̃ aking walâng kapalarang
bayan! ¡Dalhín mo sa libing̃an ang kariktán ng̃ iyong kabatàan,
na linantá sa gitnâ ng̃ paglusog! Kapag ang isáng bayan ay hindî
makapaghandóg sa kaniyang malilinis na dalaga ng̃ isáng payapàng
tahanan, sa pagkupkóp ng̃ banal na kalayàan; kapag ang tang̃ìng
maipamamana ng̃ lalaki sa kaniyang balo ay kahihiyán, pag-luhà sa iná
at kaalipinán sa mg̃a anák, mabuti ng̃â ang kusàin ninyó ang huwag
nang magbung̃a, at lunurin na sa inyóng tiyan ang binhî ng̃ mg̃a
kalaitlait na iaanák. Ah, mabuti ka na, na hindî ka mang̃ing̃ilabot
sa iyóng libing̃an sa pagkáding̃íg ng̃ sigáw ng̃ mg̃a naghihing̃alô
sa kadilimán, ng̃ mg̃a nakababatíd na silá’y may pakpák ng̃unì’t
nang̃akagapos, ng̃ mg̃a naiinis dahil sa walâng kalayàan. Tumung̃o
ka na kaakbáy ng̃ mg̃a pang̃arap ng̃ makatà sa kalang̃itang walâng
hangan, anino ng̃ babaing nábanaag sa isáng sinag ng̃ buwan, na
ibinúbulong ng̃ maigkás na kawayanán.... ¡Mapalad ang mamatáy ng̃
mayroong umiiyak, ng̃ nag-iiwan sa pusò ng̃ sa kaniyá’y umiibig ng̃
malinis na gunitâ, isáng banal na alaala, na hindî nadung̃isan ng̃
karumaldumal na sigabó ng̃ kalooban na lalòng lumálakí sa katagaláng
panahón! ¡Sumulong ka, aalalahanin ka namin! Sa malinis na simuy ng̃
ating bayan, sa ilalim ng̃ kaniyáng lang̃it na bugháw, sa ibabaw ng̃
alon ng̃ lawàng nakukulóng ng̃ bulubunduking kulay sápiro at baybaying
esmeralda; sa kaniyáng malilinaw na batisan na nilililiman ng̃ mg̃a
punòng kawayan, hinihiyasan ng̃ mg̃a bulaklák at binibigyáng buhay
ng̃ mg̃a tutubí’t paróparó sa kaniláng walâng tung̃o at malikót na
pagliliparan na warìng nang̃agsisipaglarô sa hang̃in; sa katahimikan
ng̃ ating mg̃a gubat, sa awit ng̃ ating mg̃a batisan, sa buhos na
brillante ng̃ ating mg̃a talón ng̃ tubig, sa maningníng na liwanag
ng̃ ating buwán, sa mg̃a buntóng hining̃á ng̃ hang̃in sa gabí, sa
isáng sabi, sa lahát ng̃ bagay, na makapagpapaalala sa larawan ng̃
ginigiliw, ay makikita ka naming gaya ng̃ pinang̃arap naming anyô
mo na marilág, magandá, nakang̃itîng gaya ng̃ pag-asa, kasinglinis
ng̃ liwanag, dátapwâ’y malungkót at mapighatîng tinátanáw ang aming
karumaldumal na kalagayan.




XXIV

MG̃A PANG̃ARAP

                                      ¡Amor, qué astro eres?


Nang kinabukasan, isáng araw ng̃ huwebes, bago lumubóg ang araw,
ay naglálakád si Isagani sa liwaliwang María Cristina na tung̃o sa
Malecón, upang dumaló sa itinipán sa kaniyá ni Paulita ng̃ umagang
iyón. Walâng pag-aalinlang̃an ang binatà na ang kaniláng pag-uusapan
ay ang nangyari sa gabíng nagdaán, at sa dahiláng siyá’y handâng
hing̃án ng̃ paliwanag ang binibini at alám niyá ang pagkamataás at
ugalìng matigás nitó ay ináasahan na ang isáng pagkakasirâ. Dahil
sa pananakalìng itó ay tinagláy niyá ang dalawáng bugtóng na sulat
ni Paulita, dalawáng kaputol na papel, na bahagyâng kinatatalâán
ng̃ iláng talatàng madalìan ang pagkakatitik, na may iláng lamas at
dî lubhâng ayos ang pagkakasulat, mg̃a bagay na hindî nakahadláng
upang silá’y pakaing̃atan ng̃ binatàng nang̃ing̃ibig na higít pa
kay sa silá’y nagíng sulat ni Safo ó ng̃ musa Polimnia.

Ang pagtalagáng itó na pawìin ang pag-ibig sa ng̃alan ng̃ karang̃alan,
ang hang̃ád na magtiís makatupád lamang sa katungkulan, ay hindî
nakapigil na sumalakay kay Isagani ang isáng matindíng kalungkutan
at makapagpaalaala sa kaniyá noong magagandáng umaga at mg̃a gabíng
lalò pa mandíng magagandá, na siláng dalawá’y nagbubulung̃an ng̃
matatamís na kahang̃alán sa mg̃a pag-itan ng̃ saláng bakal ng̃
_entresuelo_, mg̃a kahang̃aláng sa ganang binatà, ay may kahulugán at
katuturán na waríng silá ang mg̃a tang̃ìng salitâ na dapat pakinggán
ng̃ lalòng mataás na pang-unawà ng̃ tao. Iniisip ni Isagani ang mg̃a
paglalakarán, ang mg̃a gabíng may buwán, ang peria, ang mg̃a madalíng
araw ng̃ Disyembre matapos ang _misa de gallo_, ang agua bendita na
karaniwang kaniyáng iniáabót at pinasasalamatan namán ng̃ binibini sa
pamag-itan ng̃ isáng ting̃íng punô ng̃ isáng boông pagsintá, at kapuwâ
silá nang̃íng̃ilabot pagtatamà ng̃ kaniláng mg̃a dalirì. Matutunóg
na buntónghining̃á na warìng maliliit na kuwitis ang pumupulas sa
kaniyáng dibdíb at sumásalagimsim sa kaniyá ang lahát ng̃ banggít
ng̃ mg̃a makatà’t manunulat na ukol sa pagkasalawahan ng̃ babai. Sa
loob niyáng sarili’y isinúsumpâ ang pagkakátayô ng̃ mg̃a dulàan, ng̃
operetang pransés, ipinang̃ang̃akòng gagantihân niyá si Pelaez sa
lalòng madalíng panahón. Lahát ng̃ nasa paligid ay warìng malungkót at
maiitím ang kulay sa ganáng kaniyá; ang dagatan ay ulila’t nag-íisá,
lalò pa mandíng warì’y nag-íisá dahil sa kadalang̃an ng̃ mg̃a daóng
na nakahintô roon; ang araw ay lulubóg sa likurán ng̃ Mariveles
nang walâng anománg kagandahan at kariktán, walâ ang mg̃a ulap na
sarìsarì ang ayos at mayaman sa kulay ng̃ mg̃a hapong magagandá;
ang monumento ni Anda, na walâng kaayos ayos, marálitâ’t bagól, na
walâng anyô, walâng kalakhán: warì’y isáng sorbetes ó mabuti na ang
magíng isáng pastel; ang mg̃a ginoong nang̃agliliwalíw sa Malecón,
kahì’t na may mg̃a anyông nasisiyahang loob at masasayá, ay warìng
masusung̃ít, mapagmataás at mg̃a hambúg sa ganang kaniyá; malilikót
at walâng pinag-aralan ang mg̃a batàng naglalarô sa dalampasigan na
pinatatalón sa alon ang mg̃a batóng lapád sa tabí ng̃ dagat, ó kayâ’y
nang̃ágháhanáp sa buhang̃inán ng̃ mg̃a susô at kokomo na hinuhuli
ng̃ walâng patumanggâ at pinápatáy ng̃ walâ namáng pakinabang; sa
isáng sabi, sampû ng̃ walâng katapusáng paggawâ ng̃ daong̃an, na
pinatungkulán niya ng̃ mahigít sa tatlóng tulâ, ay warìng isáng bagay
na walâng kabuluhán, kahalayhalay, gawâng batà, sa ganang kaniyá.

--Ang daong̃an, ¡ah! ang sadsaran ng̃ Maynilà, isáng _bastardo_
na mulâ’t sapol ng̃ ipaglihí ay nagpaluhà na sa lahát dahil sa
pang̃ung̃untî’t kahihiyán! Kung hindî man lamang sana mangyari na
matapos ang maraming pagluhà ay huwag lumabás na karimarimarim ang
bung̃ang sisipót!

Nagpugay ng̃ hindî ininó ang dalawáng hesuita na nagíng mg̃a gurô
niya; bahagyâ nang nápuna ang isáng _tandem_ na ang lulan ay isáng
amerikano at kínaíingitán ng̃ iláng makisig na nagpapalakad ng̃
kaniláng mg̃a kalesa; nang nálalapít sa monumento ni Anda ay nading̃íg
si Ben-Zayb na may kausap at ang pinagsasalitàan ay si Simoun na nang
gabíng nakaraán ay biglâng nagkasakít; si Simoun ay ayaw tumanggáp
ng̃ anomang dalaw, sampû sa mg̃a alagád ng̃ General.

--¡Iyan!--ang bulalás ni Isagani na nápang̃itî ng̃ malungkót--diyan,
ang mg̃a pakitang loob, sapagkâ’t mayaman.... Ng̃unì’t sa mg̃a
sundalong sugatín at may sakít na galing sa pagsalakay ay walâng
dumadalaw!

At sa pag-iisíp sa mg̃a pagsalakay na itó, sa kapalaran ng̃ mg̃a
kaawàawàng sundalo at sa pakikipaglaban ng̃ mg̃a taga kapulùan na ayaw
pasakop sa dayuhan, ay náisip ang pagtimbáng ng̃ mg̃a pagkamatáy, na,
kung ang sa mg̃a sundalo ay dakilà sapagkâ’t tumútupad sa kaniláng
katungkulan, ang sa mg̃a taga kapulùan ay maluwalhatì sapagkâ’t
ipinagtátanggol ang kaniláng tinubùan.

--¡Katakátakáng kapalaran ang sa iláng bayan!--aniya--Sapagkâ’t ang
isáng manglalakbáy ay lumunsád sa kaniyáng dalampasigan, ay nawawalán
na silá ng̃ kalayàan at nagigíng sakóp ó alipin, hindî lamang ng̃
manglalakbáy, hindî lamang ng̃ mg̃a nagmamana sa mg̃a itô, kundî
ng̃ kanilá pang mg̃a kababayan, at hindî sa isáng panahón lamang
kundî sa boông buhay na! ¡Katakátakáng pag-unawà sa katwiran! Ang
kalagayang itó’y nagbibigáy ng̃ malakíng karapatán upang lipulin
ang lahát ng̃ dayuhan na warì’y siyáng lalòng mabang̃ís na hayop na
maitatapon ng̃ dagat!

At inísipisip, na, ang mg̃a taga pulông iyón, na kabaka ng̃ kaniyang
bayan ay walâng ibáng kasalanan kundî ang tagláy na kahinàan. Ang mg̃a
manglalakbáy ay lumunsád din namán sa dalampasigan ng̃ ibáng bayan;
ng̃unì’t sa dahiláng nátagpûang malalakás ay hindî pinagtangkâán ng̃
kaniláng katang̃ì-tang̃ìng hang̃ád. Kahì’t na mahihinà ay minámagandá
niya ang ipinamamalas, at ang pang̃alan ng̃ mg̃a kalaban, na hindî
kinaliligtâáng lagyán ng̃ kakabít na duwag at dî mapagtapát ng̃
mg̃a pamahayagan, ay ipinalalagáy niyang mg̃a pang̃alang magitíng,
sapagkâ’t namámatáy sa gitnâ ng̃ kadakilàan sa paanan ng̃ mg̃a
gibâng muog ng̃ kaniláng dî wastông kutà, mg̃a dakilà pa kay sa
matatandâng bayaning taga Troya; ang mg̃a nasa pulông iyon ay hindî
nagnakaw ng̃ isá mang Elenang pilipina. At sa kaniyáng kasigabuháng
loob sa pagkamakatà, ay iniisip ang mg̃a kabinatàan sa mg̃a pulông
iyon na nang̃agkakapuri sa matá ng̃ mg̃a babai doon, at dahil sa
siyá’y nang̃ing̃ibig, na may nasàng mawalâ sa mundó, ay kinaiinggitán
niyá ang mg̃a kabinatàang iyón na nakakatagpô ng̃ isáng dakilàng
pagpapatiwakál. At nábulalás na:

--¡Ah! Ibig kong mamatáy, mauwî sa walâ, iwanan ang aking bayan
ng̃ isáng dakilàng pang̃alan, mamatáy ng̃ dahil sa kaniyá, siyá’y
ipagtanggól sa pagdagsâ ng̃ mg̃a dayuhan at pagkatapos ay tanglawán
ng̃ araw ang aking bangkáy na warì’y tanod na walâng kilos sa mg̃a
talampás ng̃ dagat!

At ang pakikilaban sa mg̃a alemán ay pumasok sa kaniyáng alaala,
at halos dinamdám niyá ang pagkakasawatâ ng̃ gayón; namatáy sana
siyá ng̃ boong kasiyaháng loob sa piling ng̃ watawat ng̃ kastilà’t
pilipino, bago sumukò sa dayuhan:

--Sapagkâ’t sa España--aniya--ay nabibigkís kamí ng̃ mahigpít, dahil
sa nakaraan, sa kasaysayan, sa pananampalataya, sa wikà....

¡Ang wikà, oo, ang wikà! Isáng palibák na ng̃itî ang nalarawan sa
kaniyáng mg̃a labì; ng̃ gabíng yaon ay mayroon siláng gagawíng
isáng pigíng sa _magpapansit_ upang _ipagdiwang_ ang pagkamatáy ng̃
Akademia ng̃ wikâng kastilà.

--¡Ay!--ang buntóng-hining̃á niyá--¡kapág ang mg̃a labusáw sa España
ay kagaya ng̃ mg̃a náririto, sa madalîng panahón ay mabibilang ng̃
Ináng bayan ang mg̃a nagtátapát sa kaniyá!

Ang gabí’y untî-untîng lumálaganap at dahil doo’y nararagdagán ang
kapighatìan sa pusò ng̃ binatà, na walâ nang pag-asa halos na makita
si Paulita. Iniiwan na ng̃ mg̃a naglíliwalíw ang Malecón upang
tumung̃o sa Luneta, na ang iláng bahagi ng̃ tinutugtóg doon ng̃ músika
ay nakaráratíng na dalá ng̃ masaráp na hang̃in sa hapon hanggáng
sa kinalalagyán ng̃ binatà; ang mg̃a marino ng̃ isáng pangdigmâng
dagat, na nakahimpíl sa ilog, ang gumágawâ ng̃ mg̃a paghahandâng
ukol sa gabí, na, nang̃agsísiakyát sa lubid na warì’y mg̃a gagambá;
ang mg̃a daóng ay untî-untî nang naglálagáy ng̃ kaniláng ilaw na
nagbíbigáy buhay doon at ang dalampasigan

  Do el viento riza las calladas olas
  Que con blando murmullo en la ribera
  Se deslizan veloces por sí solas......

na sinabi ni Alaejos, ay bumúbugá sa dakong malayò ng̃ manipís na
sing̃áw na ginágawâng warì’y kayong madalang at matalinghagà ng̃
liwanag ng̃ buwan, na noon ay kabilugan......

Isáng malayòng dagunót ay náding̃íg, dagunót na untîuntîng lumálapít:
luming̃ón si Isagani at ang kaniyáng pusò’y tumibók ng̃ malakás;
isáng sasakyáng batak ng̃ dalawáng kabayong putî ang dumáratíng, ang
mg̃a kabayong putîng makikilala niyá sa gitnâ ng̃ sandaanglibo. Sa
sasakyán ay nakalulan si Paulita, si aling Victorina at ang kaibigang
kasama ng̃ gabíng nakaraán.

Bago makahakbáng ang binatà’y nakaibís nang biglâ si Paulita at
ng̃initîan si Isagani ng̃ isáng ng̃itîng lubós na pakikipagkásundô;
si Isagani’y nápang̃itî namán at sa warì niyá’y napawìng parang
usok ang lahát ng̃ ulap, ang lahát ng̃ masusung̃ít na akalàng sa
kaniyá’y sumalakay; may mg̃a liwanag ang lang̃it, awit ang hang̃in
at bulaklák ang nakakalat sa mg̃a damó ng̃ nilalakaran. Ang masamâ
lamang ay naroroon si aling Victorina, si aling Victorina na kaylan
ma’t nákikita ang binatà’y hindî binibitiwan upang pagtanung̃án nang
balitàng ukol kay D. Tiburcio. Tinungkol ni Isagani ang pagtuklás
ng̃ kinalalagyán sa pamag-itan ng̃ mg̃a nag-aaral na kakilala niya.

--Walâ pang makapagsabi sa akin hanggá ng̃ayón--ang sagót, at
katotohanan ng̃â ang kaniyáng sinasabi, sapagkâ’t si D. Tiburcio
ay nagtatagò pa namán sa bahay ng̃ amaín ng̃ binatà, sa bahay ni
P. Florentino.

--Ipabalità ninyó sa kaniyá--ang sabing galít na galít ni
aling Victorina--na ipinahahanap ko siya sa guardia sibil; sa
patáy man ó sa buháy ay ibig kong matantô kung saan naroon....
¡sapagkâ’t iyang pang̃ang̃ailang̃ang mag-antáy ng̃ sampûng taón bago
makapag-asawa ang isáng gaya ko!

Gulilát na nápating̃ín sa kaniyá si Isagani; iniisip ni aling Victorina
ang pakasal. ¿Sino kayâ ang kulang palad?

--¿Anó ba ang pagkámasíd ninyó kay Juanito Pelaez?--ang biglâng
tanóng ng̃ babai.

--¿Si Juanito?....

Hindî matumpakán ni Isagani ang isásagót; ng̃aníng̃aní nang ibig
sabihin ang lahát ng̃ kasamàán ni Pelaez na kaniyáng batíd, ng̃unì’t
ang pagkamapagbigáy ay siyang nagharì sa kaniyáng pusò at ang sinabi’y
pawàng pagpuri sa kaagáw, sa dahiláng kaagáw ng̃â niya. Dahil sa
gayón ay tuwângtuwâ at magalák na pinakapuri ni aling Victorina ang
mg̃a kabutihan ni Pelaez, at gágawín na sanang katapatang loob si
Isagani tungkol sa kaniyang panibagong pag-ibig, nang dumatíng na
tumatakbó ang kaibigan ni Paulita upang sabihin na ang pamaypáy nito’y
nahulog sa mg̃a batóng nasa pasigan, sa kalapít ng̃ Malecón. Pakanâ
ó pagkakátaón, ng̃unì’t ang pangyayaring itó’y nagbigáy daan upang
ang kaibigan ay mátirang kasama ng̃ matandâng babai at si Isagani
namán ay mangyaring makipag-alaman kay Paulita. Sa isáng dako namán
ay ikinalulugód ni aling Victorina ang gayón, at upáng maiwan sa
kaniyá si Juanito, ay linúluwagán ang pag-ligaw ni Isagani.

Mayroon nang handâng paraan si Paulita; nang magpasalamat ay
nagpakunwarîng may pagkamuhî, may samâ ng̃ loob, at ipinahiwatig, sa
isáng paraang lubhâng mahinhín, na siya’y nagtataká sa pagkakatagpô
doon sa binatà, gayóng ang lahát ng̃ tao’y nasa Luneta, sampû ng̃
mg̃a artistang pransesa.

--Tinipanán ninyó akó, ¿papanong hindî....?

--Gayón man, kagabí’y hindî man ninyó nápunang akó’y nasa dulàan;
sa boông itinagál ng̃ palabás ay minámatyagán ko kayó at hindî ninyó
hinihíwalayán ng̃ ting̃ín iyóng mg̃a babaing _cochers_....

Nagkápalít ang kalagayan; si Isagani na náparoon upang huming̃î
ng̃ paliwanag ay siya pang nagbigáy at sumaligaya siyáng lubós ng̃
tinuran ni Paulita na siya’y pinatatawad. Tungkól sa pagkakaparoon
ng̃ babai sa dulàan, ay dapat pang pasalamatan sa kaniyá; siya, sa
kápipilit ng̃ inali, ay pumaroon lamang sa pag-asang mákikita ang
binatà sa boong palabás. ¡Gaano ang pagkutyâ niya kay Juanito Pelaez!

--¡Ang aking ali ang nakakaibig!--ang sabi na kasabáy ang masayáng
halakhák.

Kapuwâ nagtawanan; ang pagkákasal ni Pelaez kay alíng Victorina
ay ipinagkatuwâ niláng mabuti at halos namamalas na niláng
nangyari; ng̃uní’t naalala ni Isagani na si D. Tiburcio ay buháy at
ipinagkátiwalà ang lihìm sa kaniyang giliw, matapos na mapapang̃akòng
hindî sasabihin kahì’t kanino. Si Paulita’y nang̃akò, ng̃unì’t sa
sarili’y tangkâ ang sabihin sa kaibigan.

Ang bagay na itó’y siyáng naglipat ng̃ usapan sa bayan ni Isagani,
na nalilibid ng̃ kagubatan at nálalagáy sa baybayin ng̃ dagat na
nag-uumugong sa paanan ng̃ matataas na talampás.

Ang matá ni Isagani ay nagliliwanag sa pagbanggít sa liblíb na sulok
na iyon; ang sigáw ng̃ pagmamakatang̃ì ay nagpapapulá sa kaniyáng
pisng̃í, nang̃ing̃iníg ang kaniyáng boses, ang kaniyáng damdaming
makatà ay sumusulák at ang mg̃a salitá’y pumupulás na mainit, punô ng̃
sigabó na warìng ang pag-ibig ng̃ kaniyáng pag-ibig ang tinuturan,
kayâ’t hindî nakapigil sa pagbulalás ng̃:

--¡Oh! ¡Sa iláng ng̃ aking mg̃a kabundukan ay dinadanas ko ang
pagkamalayà, malayàng gaya ng̃ simuy, gaya ng̃ liwanag na walâng
sagkâng kumakalat sa sangsinukob! ¡Libo mang bayanán, libo mang
palasyo ay ipagpapalit ko sa sulok na iyón ng̃ Pilipinas, na malayò
sa mg̃a tao, ay dinadanas ko ang tunay na kalayàan! ¡Doón, kaharáp
ang mg̃a sadyâng likás, kaharáp ng̃ hiwagà at ng̃ walâng katapusán;
ng̃ kagubatan at ng̃ karagatan, ay nag-íisip akó, nagsasalitâ at
gumagawâ nang gaya ng̃ isáng taong walâng kinikilalang pang̃inoón!

Si Paulita, sa haráp ng̃ gayóng sigabó ng̃ kalooban dahil sa bayang
kinákitàan ng̃ unang liwanag, sigabóng hindî kilalá, siya na hiratíng
makáding̃íg ng̃ pag-alipustâ sa kaniyáng bayan at maminsan minsang
siyá’y nakíkiayon sa gayón, ay nagpahalatâ ng̃ kauntîng warì’y
panibughô sa paraang paghihinampó na gaya ng̃ dati.

Ng̃unì’t madalî siyáng napapayapà ni Isagani.

--¡Oo!--ang sabi--siyá’y iniibig ko ng̃ higít sa lahát ng̃ bagay
noong hindî pa kitá nakikilala! Ibig na ibig ko ang magliklík sa
kagubatan, humimbíng sa lilim ng̃ mg̃a punò, umupô sa ung̃ós ng̃ isáng
talampás upang saklawín ng̃ ting̃ín ang Pasípiko na sa harapán kó’y
hinahalò ang kaniyáng mg̃a bugháw na alon, at inihahatíd sa akin ang
mg̃a awit na natutuhan sa mg̃a dalampasigan ng̃ malayàng Amérika....
Bago kitá mákilala, ang dagat na iyon ay siyáng aking mundó, aking
lugód, aking pag-ibig, aking mg̃a pang̃arap. Kapag nahihimbíng ng̃
mapayapà at ang araw ay nagniningníng sa kaitaasan, ay ikinalulugód
ko ang pagtanáw sa bang̃íng nasa sa aking paanan na may limángpung
metro ang lalim, at hinahanap ko ang mg̃a kahang̃àhang̃àng hayop sa
kagubatan ng̃ mg̃a bulaklák ng̃ bató at mg̃a korales na naaaninag
sa bugháw na tubig, ang malalakíng serpiente na, alinsunod sa sabi
ng̃ mg̃a taong bukid, ay umaalís umanó sa gubat upang manahanan sa
dagat at doo’y magpakálakílakí.... Sa kináhapunan, na, umanó’y,
siyáng paglabás ng̃ mg̃a sirena, ay sinusubukan kong masigasig sa
pag-itan ng̃ mg̃a alon, na minsan, ay warìng namalas ko silá sa gitnâ
ng̃ bulâ at doo’y nang̃aglálarò; maliwanag na nadiding̃íg ko ang
kaniláng mg̃a awit, awit na ukol sa kalayàan, at naulinigan ko ang
tunóg ng̃ kaniláng matagintíng na alpá. Noong araw ay dumádaan akó
ng̃ mahahabàng sandalî sa pagmamalas ng̃ pagbabagobagong anyô ng̃
mg̃a ulap, sa pagmamalas sa punòng nag-iisá sa kapatagan, sa isáng
talampás, na hindî ko maunawà ang sanhî ng̃ pagkakagayón, na hindî
mákilalang lubós ang damdaming yaon na ginigising sa aking kalooban.
Madalás na akó’y pinagsasalaysayán ng̃ mahahabàng pang̃aral ng̃ aking
amaín at sinasabing dadalhín akó sa isáng manggagamot dahil sa bakâ
akó’y magkaróon ng̃ sakit na mapanglawin. Dátapwâ’y nákita kitá,
kitá’y inibig, at sa pagpapahing̃áng ito sa pag-aaral ay warìng
may isáng bagay na walâ sa akin ng̃ akó’y nároon, ang kagubatan ay
madilím, malungkót ang ilog na umaagos sa kagubatan, ang dagat ay
nakaíiníp, ang abot ng̃ malas sa dakong kalookan ay walâng anománg
bagay.... ¡At! kung máparóon ka lamang doón, kahì’t miminsan, kung
tungtung̃án ng̃ mg̃a paa mo ang mg̃a landás na iyón, kung kanawín ng̃
dulo ng̃ iyóng mg̃a dalirì ang tubig ng̃ mg̃a batisan, kung tingnán
mo ang dagat, maupô ka sa talampás at pahiging̃in mo ang hang̃in
sa pamag-itan ng̃ iyong mahihimig na awit, ang aking kagubatan ay
magigíng Edén, ang agos ng̃ batisan ay aawit, sisipót ang liwanag sa
kusim na dahon, magiging batóng brillante ang mg̃a paták ng̃ hamóg
at magigíng perlas ang mg̃a bulâ ng̃ dagat!

Ng̃unì’t náding̃íg ni Paulita na upang makaratíng sa bayan ni Isagani
ay kailang̃ang magdaán sa mg̃a bundók na maraming maliliít na lintâ,
at dahil sa bagay na itó, ay kiníkilíg na ang duwág. Dahil sa gawî
na niya ang ayaw mapagod at sa dahiláng siyá’y malayaw ay sinabing
maglalakbáy lamang siyá kung naka-karwahe ó naka-tren.

Si Isagani, na nakalimot na sa lahát ng̃ kaniyáng mapaít na
pagpapalagáy sa mg̃a bagay bagay at walâ nang nákíkita sa lahát ng̃
dako kundî bulaklák na walâng tiník, ay sumagót na:

--Sa loób ng̃ dî mahabàng panahón ang lahát ng̃ pulô’y makakalatan
ng̃ mg̃a daáng bakal,

    Na lubhâng matuli’t
  halos parang hang̃in
  na pagdaraanán
  niyóng _ferro-carril_,

gaya ng̃ sabi ng̃ isáng sumulat; at sa gayón, ang mg̃a sulok ng̃
sangkapulûan ay mabubuksán sa lahát....

--Sa gayón, ng̃unì’t ¿kailan? Kung akó’y hukluban na....

--¡Bah! Hindî mo batíd ang magagawâ natin sa loob ng̃ iláng taón--ang
sagót ni Isagani--hindî mo batíd ang lakás at ang sigabó na maibibigáy
ng̃ bayan matapos ang daan daang taóng pagkáhimbíng.... Nililing̃ap
tayo ng̃ España; ang kabinatàan nating nasa Madrid ay gumagawâ gabí’t
araw at iniuukol sa tinubùan ang boô niláng katalinuhan, ang lahát
ng̃ sandalî ng̃ kaniláng kabuhayan, ang lahát ng̃ kaniláng kaya; ang
mg̃a mahahabaging ting̃íg doon ay nakikisapì sa ating ting̃ig, mg̃a
polítiko na nakababatíd na walâng mabuting bigkís kundî ang pag-iisá
sa kabuhayan at sa damdamin: kinikilala ang ating katwiran at ang
lahát ng̃ bagay ay nagpapahiwatig ng̃ isáng magandáng kinabukasan
ng̃ madlâ.... ¡Tunay ng̃â at katatapos pa lamang na kapagtítikím
ng̃ isáng muntîng pagkabigô, kamíng mg̃a nag-aaral, ng̃unì’t ang
tagumpáy ay untíuntî nang lumalaganap sa lahát ng̃ layunín.... nasa
sa budhî na ng̃ lahát! Ang taksíl na pagkatalong aming tinamó ay
nagpapatunay ng̃ mg̃a hulíng hing̃á, ng̃ hulíng kilíg ng̃ mamámatáy!
Bukas ay mámamayán kamí ng̃ Pilipinas na magandá na ang tutung̃uhin
sapagkâ’t málalagáy sa mg̃a mairugíng kamáy; ¡Oo! ang kinabukasan
ay amin, nákikiníkinitá ko nang kulay rosa, nakikiníkinitá kong
ang pagkilos ay magbibigáy buhay sa dakong itó na laong panahóng
patáy, náhihimbíng.... Nákikinikinitá ko ang pagsipót ng̃ mg̃a bayan
sa kalapít ng̃ mg̃a daáng bakal, at sa lahát ng̃ pook ay may mg̃a
pagawàan na gaya noong nasa Mandaluyong!.... Nádiding̃íg ko na ang
pagsipol ng̃ bapor, ang dagundóng ng̃ mg̃a tren, ang ugong ng̃ mg̃a
mákina.... namamalas kong pumápaitaas ang usok, ang kaniyáng malakás
na hing̃á, at nálalang̃áp ko ang amóy ng̃ lang̃ís; ang pawis ng̃
mg̃a kahang̃àhang̃àng kasangkapan na walâng tígil sa paggawâ....
Ang daong̃ang iyan, na may mahinàng pagkayarì, ang ilog na iyan na
warì’y pinaghíhing̃alûán ng̃ pang̃ang̃alakal, ay mákikita nating
punô ng̃ albor at maglalarawan sa atin ng̃ panahón ng̃ taglamíg sa
kagubatan ng̃ Europa.... Ang malunas na simoy na itó at ang malilinis
na batóng iyán ay mapupunô ng̃ uling, ng̃ mg̃a kaha at barriles na
gawâ ng̃ tao; dátapwâ’y walâng kailang̃an! maglalakbáy tayo ng̃
madalìan, sa mg̃a maluluwág na sasakyán, upáng hanapin sa dakong
loob ang ibáng simuy, ang ibáng tanawin sa ibáng dalampasigan, mg̃a
lalòng malalamíg na sing̃áw sa mg̃a paanan ng̃ kabundukan.... Ang
mg̃a _acorazado_ ay siyáng magbabantáy sa ating mg̃a baybayin: ang
pilipino at ang kastilà ay mag-uunahán sa pagpupunyagîng gapìin ang
anománg pagdagsâ ng̃ mg̃a taga ibáng lupàín, upang ipagtanggól ang
inyóng mg̃a tahanan at bayàan kayóng matuwâ at mabuhay ng̃ mapayapà,
na ginígiliw at iginagalang. Ligtás na sa paraang panghihitít,
walâng samâ ng̃ loob at pag-aalinlang̃an, ang bayan ay gágawâ na,
sapagkâ’t kung magkakágayón ay hindî na makaduduhagi ang paggawâ,
hindî na magiging pang̃ang̃ayupapà, na warì’y takdâ sa alipin; sa
gayón ay hindî na pasasamâín ng̃ kastilà ang kaniyáng ugalì sa tulong
ng̃ mg̃a hang̃arìng magharìharìan at, tapát ang ting̃ín, malusog
ang pusò, ay mag-aabutan kamí ng̃ kamáy, at ang pang̃ang̃alakal,
ang paggawâ, ang pag-aani, ang karunung̃an ay magnanawnáw sa lilim
ng̃ kalayàan at ng̃ mg̃a kautusáng tuwíd at pantáy pantáy na gaya
ng̃ sa mayamang Inglaterra......

Si Paulita ay náng̃ing̃itîng warì’y alinlang̃an at iníilíng ang ulo.

--¡Pang̃arap, pang̃arap!--ang buntóng hining̃á--náding̃íg kong
sinasabi na kayó’y maraming kalaban.... Ang sabi ni tia Torina ay
alipin magpakailán man ang bayang itó.

--Sapagkâ’t ang ali mo’y isáng hang̃ál; sapagkâ’t hindî maaarìng
siyá’y mabuhay nang walâng alipin, at kung walâ siyá noon ay
pinápang̃arap ang sa dáratíng na panahón, at kung hindî mangyari
ay binubukobuko sa sariling gunitâ. Tunay ng̃âng mayroón kamíng
mg̃a kalaban, na magkákaroón ng̃ tunggalìan, ng̃unì’t kamí ang
magtátagumpáy. Mangyayaring gawíng walâng wastông kanlung̃an ng̃
matandâng kaparaanan ang mg̃a duróg na muog ng̃ kaniláng mg̃a
kastilyo, amin siláng gagapìing umaawit ng̃ kalayàan, sa haráp ng̃
inyóng mg̃a malas, sabáy sa pagakpák ng̃ inyóng mg̃a kamáy na aming
minámahal! Sa isáng dako’y hindî ka dapat mang̃anib; ang labanán ay
mapayapà; sukat na ang iabóy lamang ninyó kamí sa pag-aaral, gising̃in
ninyó sa amin ang marang̃ál at mataas na pag-iisip at udyukán ninyó
kamí sa pagtatamán, sa kagiting̃án, na ang pinakagantí’y ang inyóng
paggiliw!

Tagláy dín ni Paulita ang kaniyáng ng̃itîng mahiwagà at warìng
nag-íisíp; nakatanáw sa dako ng̃ ilog, at tinatapíktapík ng̃ pamaypáy
ang pisng̃í.

--¿At kung walâ kayóng mápalâ?--ang tanóng na warìng hindî
pinahahalagahán nang gaano ang usapan.

Ang tanóng na itó’y nakasugat kay Isagani; tinitigan ang mg̃a matá
ng̃ kaniyáng irog, dahandahang piniglán ang isáng kamáy at nagwikàng:

--Pakingán mo: kung walâ kamíng mápalâ.....

At náhintông nag-aalinlang̃an.

--Pakingán mo, Paulita,--ang patuloy--batíd mo kung gaano ang aking
pagsintá at pagsambá sa iyó; alám mong nalilimot ko ang sarili kung
akó’y iyóng tinititigan, kapag nábabakás ko sa titig na iyán ang
isáng kisláp ng̃ pag-ibig.... gayón man, kapag walâ kamíng nápalâ,
ay papang̃arapin ko ang isá mo pang titig at mapalad akóng mamámatáy
upáng ang isáng liwaywáy lamang ng̃ pagmamalakí ay sumilay sa
iyóng mg̃a matá at masabi mo sa balang araw, sa lahát, kasabáy ng̃
pagtuturò sa aking bangkáy, na: ¡ang aking pag-ibig ay namatáy sa
pagsasanggaláng ng̃ mg̃a karapatán ng̃ aking bayan!

--¡Halinang umuwî, inéng, at bakâ ka sipunín!--ang sigáw ng̃ sandalîng
iyón ni aling Victorina.

Ang boses na iyón ay nagpabalík sa kanilá sa katunayan ng̃ buhay.
Yaón na ang oras ng̃ pag-uwî, at sa kagandahang loób, ay inanyayahang
lumulan sa sasakyán si Isagani, anyayang hindî na inantáy ng̃ binatà
na ulitin pang mulî. Sa dahiláng ang karuahe ay kay Paulita, ay
umupô sa paharáp si aling Victorina at ang kaibigan, at sa bangkông
maliít ang dalawáng magsing-irog.

Lulan ng̃ íisang sasakyán, mákasiping ang ginígiliw, lang̃apín
ang bang̃ó, masagì ang sutlâ ng̃ damít, makitang nag-íisip, na
nakahalukipkíp, naliliwanagan ng̃ buwán sa Pilipinas na nagbibigáy
kagandahan at ding̃al sa anománg bagáy na lalòng lubasâ, ay isáng
pang̃arap na hindî inantáy ni Isagani na mangyari magpakailán man!
Nápakámaralitâ ng̃ mg̃a pauwîng naglálakád, na nang̃ag-íisá, at
nang̃agsísiilag upang paraanin ang matuling sasakyán! Sa hinabà
habà ng̃ dinaanang iyon, sa boong habà ng̃ baybayin, ng̃ liwaliwan
ng̃ Sabana, ng̃ tuláy ng̃ España, ay walâng nákita si Isagani kundî
isáng magandáng ulong nakatagilid, na mainam ang pusód, na nagtátapós
sa isáng sunúdsunurang liíg na nawawalâ sa mg̃a guyón ng̃ pinyá.
Isáng brillante ang kumíkindát sa kaniyá mulá sa ping̃ol ng̃ muntîng
taing̃a, na warì’y bituín sa gitnâ ng̃ mg̃a pinilakang ulap. Si
Isagani ay nakáring̃íg ng̃ malayòng uliyaw na itinátanóng sa kaniyá
si D. Tiburcio de Espadaña, ang pang̃alan ni Juanito Pelaez, ng̃unì’t
sa ganáng kaniyá ay nagíng warì’y tunóg ng̃ kampanàng nadíding̃íg na
malayò, magulóng ting̃ig na nádiding̃íg sa gitnâ ng̃ bung̃ang-tulog.

Kinailang̃an ang ipaalaala sa kaniyá na nakaratíng na silá sa
liwasan ng̃ Sta. Cruz.




XXV

TAWANAN--IYAKAN


Ang loob kabahayán ng̃ “_Pancitería Macanista de buen gusto_” ng̃
gabíng iyon ay may anyông dî pangkaraniwan.

Labíng apat na binatà, ng̃ mg̃a pulông lalòng tanyág ng̃ Sangkapulûan,
mulâ sa indio na walâng ibáng dugông halò (kung mayroong walâng halò)
hanggáng sa kastilàng taga España, ay nang̃agkatipon upang idaos
ang pigíng na sinabi ni P. Irene, alang-alang sa nagíng hanggá ng̃
salitâang ukol sa pagtuturò ng̃ wikàng kastilà. Inupahan nilá nang
sa ganáng kanilá lamang ang lahát ng̃ dulang, pinaragdagán ang ilaw
at ipinadikít sa dingdíng, kasíping ng̃ mg̃a palamuti at kakemonong
insík, ang ganitóng dî mawatasang mg̃a pananalitâ:

¡LUMUWALHATI SI CUSTODIO DAHIL SA KANIYANG MAÑGA KALIKSIHÁN AT PANSIT
SA LUPA SA MAÑGA BINATANG MAY MABUBUTING KALOOBAN!

Sa isáng bayan na ang lahát ng̃ kabalbalán ay tinatabing̃an ng̃ ayos
kagalanggalang, at ang karamihan ay nátataás sa tulong ng̃ usok at
mainit na hang̃in; sa isáng bayan na yaóng sadyâng katunayan at tapát
ay nakasásakít paglabás sa pusò at mangyayaring magíng sanhî ng̃ mg̃a
kaguluhan, marahil ay yaón ang lalòng mabuting paraán upang ipaggalák
ang sumumpóng sa ulo ng̃ bantóg na si D. Custodio. Sinagót ng̃ mg̃a
nádayà ng̃ isáng halakhák ang birò, ang _pastel_ ng̃ pamahalàan ay
sinagót ng̃ isáng pinggáng pansít, at mabuti’t gayón na lamang!

Nang̃agtatawanan, nagbibirûán, ng̃unì’t náhahalatâng ang katuwàan, ay
pilít; ang tawanan ay tumatagintíng dahil sa kauntîng pang̃ing̃iníg,
sa mg̃a paning̃í’y pumúpulás ang matutuling kisláp at hindî íisa ang
kinákitàan ng̃ nagniningníng na paták ng̃ luhà. Datapwâ’t gayón man,
ang mg̃a binatàng iyón ay mg̃a ganid na loób, mg̃a walâ sa katwiran!
Hindî nóon lamang pinasiyahán sa gayóng paraán ang lalòng maiinam
na panukalà, na pinápatáy ang mg̃a pag-asa sa tulong ng̃ malalakíng
salitá at mumuntîng gawâ: bago si D. Custodio ay nagkaroón na ng̃
marami, lubhâng marami! Sa gitnâ ng̃ kabahayán at sa tapát ng̃
mg̃a paról na pulá, ay may apat na dulang na bilóg, na naáayos na
patungkô; ang mg̃a luklukan ay mg̃a uupáng kahoy na bilóg dín. Sa
gitnâ ng̃ bawà’t dulang, alinsunod sa kaugalìan ng̃ tindahan, ay may
nakahandâng apat na pingáng mumuntî na may tig-apat na kakanín ang
bawà’t isá, at apat na tasang tsá, na may kanikaniyáng takíp, na
pawàng porselanang pulá; sa haráp ng̃ bawà’t luklukan ay may isáng
bote at dalawáng kopang bubog na nang̃ing̃intáb.

Dahil sa pagkamausisà ni Sandoval, ay nagtiting̃ínting̃ín, lahát
ay sinisiyasat, tinitíkmán ang mg̃a hopyà, pinagmamasdán ang mg̃a
palamutì, binabasa ang talàan ng̃ mg̃a halagá. Ang ibá’y nang̃ag-uusap
ng̃ ukol sa mg̃a bagay-bagay na pang-kasalukuyan, ukol sa mg̃a
artistang babai ng̃ operetang pransés at mahiwagàng pagkakasakít ni
Simoun, na, alinsunod sa ilán, ay natagpûáng may sugat sa lansang̃an;
alinsunod namán sa ibá ay nagtangkâng magpatiwakál: gaya ng̃ sadyâng
dapat mangyari, siláng lahát ay nanínirá sa mg̃a pagkukuròkurò.
Si Tadeo ay may ibáng balità, na alinsunod sa sabi niyá’y hindî
magkakabulà. Si Simoun ay sinugatan ng̃ isáng hindî kilalá sa may
lumàng líwasan ng̃ Vivak; ang sanhî ay ang higantí, at ang katunayan
ay ang pangyayaring si Simoun ay ayaw magpahiwatig ng̃ anomán.
Matapos iyón ay napag-usapan ang mg̃a mahiwagàng higantí, at gaya
ng̃ maaantáy ay mg̃a kagagawáng prayle ang tinutukoy, na isinalaysáy
ng̃ bawà’t isá ang inaasal ng̃ mg̃a kura sa kaníkaniláng bayan.

Isáng tulâ na nasusulat ng̃ malalakíng títik na itím, ang nasa dakong
itaas ng̃ pintông kabahayán at nagsasabing:

  De esta fonda el cabecilla
  Al público advierte
  Que nada dejen absolutamente
  Sobre alguna mesa ó silla.

--¡Kay inam na paunawà!--ang bulalás ni Sandoval--napagkikilala ang
pagtitiwalà sa pulutóng ¿anó? ¡At nakú, ang tulâ! ¡Maipalalagáy na
si D. Tiburcio na nagíng tulâ, dalawáng paa, ang isá’y mahabà kay sa
isá sa pag-itan ng̃ dalawáng tungkód! ¡Pag nákita iyan ni Isagani,
ay iaalay sa kaniyáng magigìng inali!

--¡Nárito si Isagani!--ang sagót ng̃ isáng boses mulâ sa hagdanan.

At ang mapalad na binatà’y lumitáw na lipus katuwàan, na sinusundán
ng̃ dalawáng insík na walâng barò na may daláng malalakíng mangkók, na
nagkakalat ng̃ masaráp na amóy, na nakasalalay sa dalawáng malalakíng
pangnán. Masasayáng paabá ang sa kanilá’y sumalubong.

Walâ pa si Juanito Pelaez, ng̃unì’t sa dahiláng nakaraan na ang
oras ay masasayáng nang̃agsidulóg sa dulang. Kailan pa man ay hindî
makatutupád sa salitâan si Juanito.

--Kung si Basilio pa ang ating inanyayahan at hindî siya--ang sabi
ni Tadeo.--Nilasíng sana natin upang mapagsabi ng̃ iláng lihim.

--Há, ¿ang mapagnilay na si Basilio ay may itinatagòng lihim?

--¡Bah!--ang tugón ni Tadeo--at ang lalò pa namáng mahahalagá! May
iláng lihim na pangyayaring siya lamang ang tang̃ìng nakababatíd
ng̃ linaw.... ang batàng nawalâ, ang monha....

--¡Mang̃a ginoo; ang _pansít lang-lang_ ay siyang sopas na
pinakamabuti!--ang sigáw ni Makaraig;--gaya ng̃ mákikita ninyó,
Sandoval, ang halò ay kabutí, hipon, tinipîng itlóg, sotanghon,
manók, at hindî ko na maalaman kung anó pa. Bilang pamago ay ihandóg
natin ang mg̃a butó kay D. Custodio; ¡tingnán natin, magpanukalà
siya ng̃ ukol dito!

Isáng masayáng halakhakan ang sumalubong sa pahayag na itó.

--Pag naalaman....

--¡Patakbóng paparito!--ang dugtóng ni Sandoval--nápakabuti ng̃
sopas, ¿anó ang pang̃alan?

--_Pansít lang-lang_, itó ng̃â _pansít_ insík upang máibá sa isá na
sadyâng gawâ rito.

--¡Bah! mahirap alalahanin ang pang̃alan. ¡Patungkol kay D. Custodio
ay bíbinyagán ko ng̃ pang̃alang _panukalang sopas_!

Tinanggáp ang bagong pang̃alan.

--Mg̃a ginoo,--ang sabi ni Makaraig, na siyang pumilì ng̃ mg̃a
kákanin--¡mayroon pa tayong tatlóng ulam! _Lumpiyá_ ng̃ insík na
ang lamán ay baboy....

--¡Na inihahandóg kay P. Irene!

--¡Ababá! Si P. Irene ay hindî kakain ng̃ baboy hanggáng hindî
nag-aalís ng̃ ilóng--ang marahang sabi ng̃ isáng binatàng taga Iloilo
sa kaniyáng kalapít.

--¡Mag-aalís ng̃ ilóng!

--¡Mawalâ ang ilóng ni P. Irene!--ang panabáy na sigáwan ng̃ lahát.

--Galang, mg̃a ginoo, kauntîng galang!--ang hing̃î ni Pecson na
pabirông warì’y tinótotoó.

--Ang pang̃atlóng pinggán ng̃ ulam ay panyáng na alimang̃o......

--Na ipinatutungkól sa mg̃a prayle--ang dugtóng ng̃ taga Bisayà.

--Dahil sa pagka-alimang̃o,--ang dugtóng ni Sandoval.

--¡Tamà at tatawaging panyáng na prayle!

Inulit ng̃ lahát na sabáy-sabáy ang: ¡panyáng na prayle!

--¡Tumututol akó sa ng̃alan ng̃ isá!--ang sabi ni Isagani.

--¡At akó, sa ng̃alan ng̃ mg̃a alimang̃o!--ang dugtóng ni Tadeo.

--¡Galang, mg̃a ginoo, kauntìng galang!--ang mulîng sigáw ni Pecson
na namumuwalan.

--Ang pang-apat ay pansít na ginisá na ipinatutungkol.... sa
pamahalàan at sa bayan!

Lahát ay nápaling̃ón kay Makaraig.

--Hindî pa nalalaunan, mg̃a ginoo,--ang patuloy--ay inaakalàng ang
pansít ay gawâng insík ó hapón, ng̃unì’t sa dahiláng siyá’y hindî
kilalá ni sa Kainsikán ni sa Hapón, ay tila siyá pilipino, ng̃unì’t
gayón man, ang mg̃a naglulutò at nakikinabang ay ang mg̃a insík: idem
na idem na idem ang nangyayari sa pamahalàan at sa Pilipinas: warì’y
insík, ng̃unì’t insík man silá ó hindî man, ay may mg̃a doktor ang
Santa Madre.... Lahát ay kumakain at lumalasa sa kaniyá, ng̃unì’t
gayón mán ay nang̃agpapatumpíktumpík pa’t nagpapakunwarîng umaayáw:
gayón dín ang nangyayari sa bayan, gayón dín ang sa pamahalàan....
Lahát ay nabubuhay ng̃ dahil sa kaniyá, lahát ay kalahók sa pistahan
at pagkatapos ay walâng bayang sásamâ pa kay sa Pilipinas, walâng
pamahalàang lalòng maguló. Ipatungkol ng̃â natin ang pansít sa bayan
at sa pamahalàan!

--¡Ipatungkól!--ang sabáysabáy na sabi ng̃ lahát.

--¡Tutol akó!--ang bulalás ni Isagani....

--¡Igalang ang mg̃a batà, igalang ang mg̃a nasawî!--ang sigáw na
pinaugong ang ting̃ig ni Pecson, na itinaás ang isáng butó ng̃
inahíng manók.

--¡Ipatungkól natin ang pansít sa insík na si Quiroga, na isá sa
apat na kapangyarihan ng̃ sangbayanáng pilipino!--ang palagáy ni
Isagani.

--¡Huwág, sa _Eminencia Negra_!

--¡Huwág kayóng maing̃ay!--ang pabiglâng sabing mahiwagà ng̃ isá,--sa
liwasan ay may mg̃a pulutóng na nagmamalas sa atin at ang mg̃a
dingdíng ay may pangding̃íg.

Tunay ng̃â, pulúpulutóng ng̃ mg̃a nanonoód ay nang̃agtayô sa tapát
ng̃ mg̃a durung̃awan, samantalang ang ing̃ayan at tawanan sa mg̃a
tindahang kalapít ay lubós na napawì, na warì bagáng minatyagán ang
nangyayari sa pigíng. Ang katahimikan ay may ayos na katang̃ìtang̃ì.

--¡Tadeo, ibigkás mo ang iyóng talumpatì!--ang marahang sabi ni
Makaraig.

Sa dahiláng si Sandoval ang siyáng lalòng bihasá sa pagkamánanalumpatî
ay pinagkásundûáng siya ang sa hulì’y hahaláw sa lahát ng̃ salaysáy.

Si Tadeo, dahil sa ugalìng tamád na tagláy niyáng parati, ay hindî
naghandâ at namimilipit. Samantalang sinísipsíp ang isáng mahabàng
sotanghon, ay iniisip ang paraang ikaliligtás niya sa kalagáyang
iyón, hanggán sa naalaala ang isáng talumpatìng napag-aralan sa
klase at humandâ nang gayahan yaón at lahukán ng̃ ibáng bagay.

--¡Mg̃a ginigiliw na kapatíd sa panukalà!--ang simulâ niyáng ikinumpáy
ang sipit na kagamitan ng̃ mg̃a insík sa pagkain.

--¡Hayup! ¡bitiwan mo ang sipit, ginuló mo ang buhók ko!--ang sabi
ng̃ isá niyáng katabí.

--Sa tawag ng̃ inyóng paghahalál na pagpunan ang kakulang̃ang
iniwan sa......

--¡Mánggagaya!--ang putol ni Sandoval,--ang talumpatìng iyan ay sa
Pang̃ulo ng̃ ating Liceo!

--“Sa tawag ng̃ inyóng paghahalál”--ang patuloy ni Tadeo na walâng
katiga-tigatig--“na pagpunán ang kakulang̃ang iniwan sa aking....
pag-iisip (at itinurò ang kaniyáng tiyan) ng̃ isáng dakilàng lalaki
dahil sa kaniyáng banal na aral at kaniyáng mg̃a kagagawán at mg̃a
panukalà na karapatdapat na magkaroon ng̃ kauntì pang alaala, ¿anó
ang masasabì sa inyó ng̃ isáng gaya ko na may malakíng gutom sa
dahiláng hindî nananghalì?”

--¡Nárito ang isáng liig, bigaaán!--ang sabi ng̃ kaniyáng kalapít
na iniaabót sa kaniya ang liig ng̃ isáng inahíng manók.

--“May isáng ulam, mg̃a ginoo, na kayamanan ng̃ isáng bayan na
ng̃ayó’y sadlakan ng̃ lait at kutyâ ng̃ mundó, na pinagsaukán ng̃
kaniláng mg̃a dayukdók na sandók ng̃ matatakaw na poók, na nasa
kalunuran ng̃ sangsinukob....”--itinurò sa pamag-itan ng̃ kaniyáng
sipit si Sandoval na nakikipaglaban sa isáng makunat na pakpák ng̃
inahín.

--At ¡mg̃a taga kasilang̃anan!--ang sagót ng̃ tinukoy, na iginuhit ng̃
pabilóg ang kaniyáng panandók upang maiturò ang lahát ng̃ kumakain.

--¡Hindî pinapayagan ang mg̃a patláng!

--¡Humihing̃î akó ng̃ salitâ!

--¡Humíhing̃î akó ng̃ patís!--ang dugtóng ni Isagani.

--¡Dalhín dito ang lumpiyâ!

Hining̃î ng̃ lahát ang lumpiyâ at si Tadeo ay umupông masayá dahil
sa pagkakaalpás sa kagipitan.

Ang ulam na ipinatungkol kay P. Irene ay hindî lumabás na mabuti
at ang gayón ay ipinahayag ni Sandoval sa isáng paraang lubhàng
nápakasakít.

--¡Nang̃ing̃intáb ang labás dahil sa mantikà at baboy ang loob!
¡Dalhín dito ang pang̃atlóng pingán ng̃ ulam, ang panyáng na prayle!

Ang panyáng ay hindî pa lutò; nádiding̃íg ang sagitsít ng̃ mantikà
sa kawalì. Sinamantalá ang patláng upang tumunggâ at hining̃î niláng
magsalitâ si Pecson.

Walâng kaping̃asping̃as si Pecson ay nag-angtandâ, tumindíg na
pinipilit pigilin ang kaniyáng tawang hang̃ál, ginayahan ang isáng
_predicador_ na agustino, na noo’y nábabantóg, at nagsimulâ sa
pagbulóng na warì’y sinásabi ang lamán ng̃ sermon.

“_Si tripa plena laudat Deum, tripa famelica laudabit fratres_; kung
ang bitukang bundát ay nagpupuri sa Dios, ang bitukang dayukdók ay
magpupuri sa mg̃a prayle. Mg̃a salitâng sinabi ni ginoong Custodio,
sa bibíg ni Ben-Zayb, pamahayagang _El Grito de la Integridad_,
pang̃alawáng salaysáy, kaululáng ika isáng daan, limang pû’t pitó.

“¡Mg̃a ginìgiliw kong kapatíd kay Jesucristo!

“¡Ibinúbugá ng̃ kasamâán ang kaniyáng maruming hining̃á sa mg̃a kulay
dahong baybayin ng̃ Frailandia, Kapulùang Pilipinas sa karaniwang
tawag! Hindî sumísilang ang isáng araw na hindî umuugong ang isáng
pagbaka, na hindî náding̃íg ang isáng masamâng parunggít sa mg̃a
_reverendas_, _venerandas_ at _predicandas corporaciones_, na walâng
sukat magtanggól at walâng sukat kumatig. Ipahintulot ninyó sa akin,
mg̃a kapatíd, na sa isáng sandalî’y magíng _caballero andante_ akó
upang magtanggól ng̃ walâng sukat magsanggaláng, ng̃ mg̃a banál na
korporasión na nagturò sa atin, at patibayan pang mulî ang karugtóng
ng̃ ibig turan noong sáwikâín na, _bitukang bundát ay nagpupuri sa
Dios_, na dilì ibá’t, _ang bitukang dayukdók ay magpupuri sa mg̃a
prayle_.”

--¡Mainam, mainam!

--Hoy,--ang sabing walâng katawatawa ni Isagani--ipinabábatíd ko sa
iyo na kapág ang mg̃a prayle ang nátutukoy ay iginagalang ko ang isá.

Si Sandoval, na nasásayahán na, ay umawit:

  _¡Un fraile, dos frailes, tres frailes en el coooro
  Hacen el mismo efecto que un solo toooro!_

--Making̃íg kayó, mg̃a kapatíd; ibaling ang inyóng paning̃ín sa
magandáng kapanahunan ng̃ inyóng kabatàan; tingnán ninyóng siyasatin
ang kasalukuyan at itanóng ninyó sa sarili ang kinabukasan. ¿May
anó kayó? ¡Prayle, prayle at prayle! Isáng prayle ang sa inyó’y
nagbíbinyág, nagkukumpíl, dumadalaw ng̃ lubhâng masuyò sa páaralán;
isáng prayle ang dumíding̃íg ng̃ mg̃a una ninyóng lihim, siyá ang
una unang nagpapakain sa inyó ng̃ isáng Dios, ang nagtuturò sa inyó
ng̃ landás ng̃ kabuhayan; mg̃a prayle ang una at hulíng gurô ninyó,
prayle ang nagbúbukás ng̃ pusò ng̃ inyóng mg̃a magiging asawa, na
inilalaan sa inyóng mg̃a suyò; isáng prayle ang nagkákasál sa inyó,
ang nag-uutos na kayó’y maglakbáy sa ibá’t ibáng pulô, na binibigyán
kayóng daán upang makapagbago ng̃ sing̃áw at libang̃an; siyá ang
naglilingkód sa inyó kung kayó’y naghíhing̃alô at kahì’t umakyát
kayó sa bibitayán, ay naroroón din ang prayle upang kayó’y samahan
ng̃ kaniyáng mg̃a dasál at luhà, at makapapanatag kayóng hindî kayó
iiwan hanggáng hindî makitang kayó’y sadyâng patáy na patáy na at
bitáy na bitáy. Datapwâ’y hindî hanggáng diyán lamang ang kaniyáng
kaawâan; kung patáy na kayó, ay pagpipilitang kayó’y máilibíng ng̃
boóng ding̃al, makikipaglaban upang ang inyóng bangkáy ay dumaán sa
simbahan, tanggapín ang kaniláng mg̃a panalang̃in, at magpapahing̃á
lamang kapag náibigáy na kayó, sa mg̃a kamáy ng̃ Lumikhâ, na malinis
na malinis dito sa lupà, alang-alang sa mg̃a parusang tinanggáp,
mg̃a pahirap at mg̃a pagpapakumbabâ. Sa pagkakilala sa mg̃a turò ni
Cristo na hindî binúbuksán sa mayayaman ang pintô ng̃ lang̃it, silá,
mg̃a bagong mánanakop, mg̃a tunay na kahalili ng̃ Tagapagligtás, ay
lumálaláng ng̃ sarìsarìng paraán upang alisán kayó ng̃ sala, _kuapi_
sa karaniwang tawag, at dinádalá sa malayò, lubhâng malayò, doón sa
tinítirahán ng̃ mg̃a kalaitlait na mg̃a insík at mg̃a protestante,
at iniíwang malinis, mabuti, malunas, ang hiníhing̃ahán natin dito,
sa paraán, na kahì’t ibigin man natin pagkatapos, ay walâ tayong
matatagpûang halagáng sikapat na magiging sanhî ng̃ ating ipagkakasala!

“Oo, ng̃â, silá’y kailang̃an ng̃ ating kaligayahan; kung sa lahát
ng̃ dakong dalhín natin ang ating ilóng ay mátatagpûan natin ang
manipís na kamáy, na gutóm sa halík, na sa araw-araw ay lalò pang
nagpapatalapyâ sa sung̃álng̃ál na dagdág na tagláy natin sa mukhâ
¿bakit hindî silá suyùin at patabâín at bakit híhing̃ín ang kagagawáng
hindî nárarapat na silá’y palayasin? Nilayin sandalî ang malakíng
kakulang̃áng mangyayari sa ating kalipunan kung silá’y mawalâ! Mg̃a
walâng pagál na manggagawà ay pinabubuti at pinakakapál nilá ang mg̃a
lipì; sa pagkakáwatákwaták natin dahil sa mg̃a inggitan at samâan ng̃
loob, ay pinagsasama tayo ng̃ mg̃a prayle sa íisáng kapalaran, sa
isáng mahigpít na tungkós, nápakahigpít na hindî na tulóy máigaláw
ng̃ marami ang kaniláng siko! Alisín ninyó ang prayle, mg̃a ginoo,
at mákikita ninyóng mayayaníg ang kapamayanang pilipino, dahil sa
kakulang̃án ng̃ malalakás na balikat at mabalahibong hità; ang
pamumuhay pilipino ay makakainíp kung walâ ang nakapagpapasayáng
prayle na mapagbirô at malikót, kung walâ ang mumuntîng aklát, at
mg̃a sermón na nakapagpápaihít ng̃ tawa, kung walâ ang mainam
na pagkakaibayó na malalakíng hang̃arin sa mg̃a bung̃ông walâng
kabuluhán, kung walâ ang tunay na pagtatanghál, sa araw-araw, ng̃
mg̃a kuwento ni Boccacio at ni Lafontaine! Kung walâ ang mg̃a korrea
at kalmen ¿anó ang ibig ninyóng gawín sa háharapín ng̃ ating mg̃a
babai kundî impukín ang salapîng iyán at silá’y magíng maramot at
makamkám? Kung walâ ang mg̃a misa, mg̃a nobena at mg̃a prusisyón ¿saan
kayó makatatagpô ng̃ mg̃a panggingihang kaniláng mapaglilibang̃án?
walâ siláng tutungkulín kundî ang mg̃a gawàin sa bahay at ang
pagbabasá nilá ng̃ mg̃a kuwentong kababalaghán ay kailang̃an nating
palitán ng̃ mg̃a aklát na walâ pa rito! Alisín ninyó ang prayle, at
mawawalâ ang kabayanihan, tataglayín na ng̃ bayan ang mg̃a mabuting
pamamayan; alisín ninyó ang prayle at mawawalâ ang indio; ang prayle
ay siyáng Amá, ang indio ang Verbo; yaón ang artista at itó ang
estatua, sapagkâ’t lahát ng̃ kabagayáng tagláy natin, ang ating
iniisip at ginágawâ, ay utang natin sa prayle, sa kaniyáng katiyagàan,
sa kaniyáng kasipagan, sa kaniyáng pagtatamáng tatlóng daang taón
upang mabago ang ayos na ibinigáy sa atin ng̃ Kalikasán! At kung
walâng prayle at walâng indio ang Pilipinas, ¿anó ang mangyayari sa
kaawàawàng pamahalàan na mápapaharáp sa mg̃a insík?”

--¡Kakain ng̃ panyáng na alimang̃o!--ang sagót ni Isagani na nabábagót
sa talumpatì ni Pecson.

--At iyan ang dápat nating gawín. Siya na ang talumpatì!

Sa dahiláng hindî dumáratíng ang insík na may dalá ng̃ ulam, ay
tumindíg ang isá sa mg̃a nag-aaral at tumung̃o sa pinaka look, sa may
durung̃awang haráp sa ilog; dátapwâ’y madalîng bumalík na humuhudyát
ng̃ palihím.

--Sinusubukan tayo; nákita ko ang minámahal ni P. Sibyla!

--¿Siya ng̃â ba?--ang bulalás ni Isagani na sabáy ang tindíg.

--Huwag nang magpagod: nang makita akó ay umalís.

Lumapit sa durung̃awan at tumanáw sa liwasan. Pagkatapos ay hinudyatán
ang kaniyáng mg̃a kasama upang mang̃agsilapit. Nákita niláng lumabás
sa pintùan ng̃ magpapansít ang isáng binatà na paling̃ónling̃ón
at lumulan, na kasama ang isáng hindî kilalá, sa isáng sasakyáng
nag-aantáy sa tabí ng̃ bangketa. Ang sasakyán ay kay Simoun.

--¡Ah!--ang bulalás ni Makaraig:--ang alípin ng̃ Vice-Rector ay
pinaglilinkurán ng̃ Pang̃inoon ng̃ General.




XXVI

MG̃A PASKÍN


Maagang bumang̃on si Basilio upang tumung̃o sa Hospital. Mayroon
na siyang takdâng gágawín, dalawin ang kaniyáng mg̃a may sakít,
paroon pagkatapos sa Unibersidad upang mabatíd ang iláng bagay na
ukol sa kaniyáng _licenciatura_, at sa kahulíhulihan ay makipagkita
kay Makaraig dahil sa gugol na mangyayari sa kaniyáng pagkuha ng̃
grado. Ang malakíng bahagi ng̃ kaniyáng naimpók ay iniukol niya
sa itutubós kay Hulî at upang madulutan itó ng̃ isáng dampâ na
mapamamahayang kasama ng̃ nunò, at hindî siya makapang̃ahás na
lumapit kay kapitáng Tiago, sa pang̃ing̃ilag na bakâ masapantahàng
ang gayón ay isáng páuna sa mamanahing sinásabísabí sa kaniyá.

Libáng sa mg̃a gayóng iniisip ay hindî nápuna ang mg̃a pulúpulutóng
na mg̃a nag-aaral na maagang nanggagaling sa loob ng̃ Maynilà na
warìng isinará ang mg̃a páaralán; lalò pa mandíng hindî nápuna ang
anyông natutubigan ng̃ ilán, ang paanás na usapan, ang lihim niláng
hudyatan. Kayâ’t nang dumatíng sa San Juan de Dios at tinanóng siya
ng̃ kaniyáng mg̃a kaibigan ng̃ ukol sa isáng panghihimagsík, si
Basilio ay nápalundág at naalaala ang binabalak ni Simoun, na hindî
nátuloy dahil sa mahiwagàng sakunâ na nangyari sa manghihiyas. Lipós
katakután at nang̃íng̃iníg ang boses ay tumanóng na nagpakunwarîng
walâng kamuwangmuwáng:

--¡Ah! ¿ang panghihimagsík?

--¡Napag-alamán!--ang sabi ng̃ isá,--at tila marami ang náhahalò.

Pinilit ni Basilio ang makapagpigil.

--¿Marami ang náhalò?--ang ulit na tinangkâng makabatíd ng̃ kahì’t
muntîng bagay sa mg̃a matá ng̃ ibá;--at sino sino....?

--Mg̃a nag-aaral, maraming mg̃a nag-aaral!

Inakalà ni Basilio na hindî nararapat na magtanóng pa sa pag-aalalang
bakâ siyá máhalatâ, at lumayô sa pulutóng, na ang dinahilán ay ang
pagdalaw sa kaniyáng mg̃a may sakít. Isáng gurô sa _clínica_ ang
sumalubong sa kaniyá, at matapos na mapigilan siyá sa balikat na
lubhâng mahiwagà (ang gurô ay kaibigan niyá), ay marahan siyáng
tinanóng:

--¿Naparoón ba kayó sa hapunan kagabí?

Sa kalagayang litó ni Basilio ng̃ mg̃a sandalîng iyon, ay
nagkáriringgáng _kamakalawá sa gabi_ ang sinabi sa kaniyá. Nang
kinamakalawáhan sa gabí nangyari ang pakikipag-usap kay Simoun.
Nagtangkâng magpaliwanag.

--Sasabihin ko sa inyó--ang bulóng halos--sa dahiláng masamâ ang
lagáy ni kapitang Tiago at sakâ kailang̃an kong matapos ang Mata....

--Mabuti ng̃â ang nágawâ ninyóng hindî naparoón,--ang sabi ng̃
gurô,--¿Ng̃unì’t kasama ba kayó sa kapisanan ng̃ mg̃a nag-aaral?

--Ibiníbigáy ko ang aking ambág....

--Kung gayón ay isáng payo: umuwî kayó ng̃ayón din at pawìin ninyó
ang lahát ng̃ papel na makasásamâ sa inyó.

Kinibít ni Basilio ang kaniyáng balikat. Walâ siyang anománg papel,
mayroón siyáng mg̃a talâ na ukol sa klínika at walâ nang ibá.

--¿Si ginoong Simoun pô kayâ’y....?

--Walâng pakialám si Simoun sa pangyayari, salamat sa Dios!--ang
dagdág ng̃ manggagamot--sinugatan ng̃ isáng taong hindî kilalá, at
ng̃ayó’y náhihigâ. Hindî, ditó’y ibáng kamáy ang kumikilos, ng̃unì’t
kakilákilabot din.

Si Basilio ay huming̃á. Si Simoun ang tang̃ìng makapag huhulog sa
kaniyá. Gayón man ay naálaala si kabisang Tales.

--¿May mg̃a tulisán?....

--Walâ, tao kayó, walâ kundî mg̃a nag-aaral lamang.

Nátiwasáy na si Basilio.

--¿Anó, kung gayón, ang nangyari?--ang naípang̃ahás na itanóng.

--Nakátagpô ng̃ mg̃a paskín na masasamâ ang sinasabi; ¿hindî bagá
ninyó batíd?

--¿Saán?

--C....! sa Unibersidad.

--¿Walâ na kundî iyón?

--P....! ¿hindî pa ba sukat sa inyó ang gayón?--ang tanóng na halos
galít ng̃ tagapagturò;--hiníhinalàng gawâ ng̃ mg̃a nagsasapìng
nag-aaral ang mg̃a paskín, ng̃unì’t ¡huwág kayóng umimík!

Dumáratíng ang gurô sa Patología, isáng ginoóng malamáng pang anyông
sakristan kay sa anyông manggagamot. Náhalál sa tulong ng̃ lakás ng̃
Vice-Rector, na hindî na hiniling̃án ng̃ anománg karapatán liban sa
lubós na pag-alinsunod sa _corporación_, at inaarìng isáng tiktík
at mangsusumbóng ng̃ ibáng gurô sa Facultad.

Ginantí siyá ng̃ batìng pasumalá ng̃ unang gurô na kinindatán si
Basilio at malakás na sinabing:

--Batíd ko nang nag-aamóy bangkáy si kapitáng Tiago; dinalaw na ng̃
mg̃a uwak at buitre.

At pumasok sa salas ng̃ mg̃a propesor.

Tiwátiwasáy na, si Basilio ay nang̃ahás na magsiyasat ng̃ ibá pang
bagay. Ang tang̃ìng nabatíd niya ay ang pagkakatagpô ng̃ mg̃a paskín
sa mg̃a pintô ng̃ Universidad, mg̃a pasking ipinabakbák ng̃ Vice
Rector upang ipadalá sa Gobierno Civil. Sinasabing punô ng̃ pagbabalà,
pagputol ng̃ mg̃a liig, pagsalakay at ibá pang mg̃a pagmamatapáng.

Sa bagay na itó’y nang̃agkukuròkurò at nagpapalápalagáy ang mg̃a
nag-aaral. Ang mg̃a unang balità ay tinanggáp nilá sa bantáy pintùan,
na tumanggáp ng̃ balità sa isáng alilà sa Sto. Tomás, at itó’y sa
isáng _capista_ namán nakábalità. Sinasapantahà na niláng magkákaroón
ng̃ mg̃a _suspenso_, mg̃a pagkapiít, at ibp., at itinuturò na ang
mg̃a mápaparusahan, na dilì ibá’t ang mg̃a nasa Kapisanan.

Noon naalala ni Basilio ang mg̃a pang̃ung̃usap ni Simoun: Sa araw
na magágawâng kayó’y pawìin.... Hindî ninyó matatapos ang inyóng
pag-aaral......

--¿Mayroón kayâ siyáng nalalamang bagay?--ang tanóng sa sarili;--tingnán
natin kung sino ang lalòng makapangyayari.

At nang makapagbalík loob na, upang mabatíd ang nararapat niyáng
gawín at maalám din namán ang ukol sa kaniyáng _licenciatura_ ay
tinung̃o ni Basilio ang Universidad. Dumaan sa daang Legazpi, tumulóy
sa daang Beaterio, at nang dumatíng sa likô ng̃ daáng itó at ng̃
Solana ay námatyagán ng̃â niya na tila may isáng malakíng bagay na
nangyari.

Sa mg̃a dating pulúpulutóng na masasayá at maiing̃ay ay daládalawáng
Guardia Veterana ang kaniyáng nákita sa mg̃a banketa na nang̃ag-aabóy
sa mg̃a nag-aaral na lumalabás sa Unibersidad, na ang ilán ay walâng
kakibôkibô, malalamlám ang mukhâ, ang ibá’y galít na nang̃agsísitayô
sa dakong malayôlayô ó nang̃agsísiuwî sa kaníkaniláng mg̃a bahay.
Ang kaunaunahan niyang nasagupà ay si Sandoval. Hindî pinuná ang
kátatawag ni Basilio; warìng nagíng bing̃í.

--¡Gawâ ng̃ takot sa katás ng̃ bituka!--ang sinapantahà ni Basilio.

Pagkatapos ay si Tadeo namán ang natagpûán, na masayáng masayá. Tila
mangyayari din ang walâng katapusáng _cuacha_.

--¿Anó ang nangyayari, Tadeo?

--¡Walâ tayong pasok ng̃ hindî bababà sa isáng linggó, bigan! ¡mainam!
¡mabuti!

At pinagkikiskis ang mg̃a kamáy sa katuwàan.

--Datapuwâ’y ¿anó ang nangyari?

--¡Ibíbilanggô tayong mg̃a kaanib sa kapisanan!

--¿At masayá ka?

--¡Walâng pasukán, walâng pasukán!--at lumayông hindî magkasiyá sa
galák.

Nákitang dumáratíng si Juanito Pelaez na namumutlâ at nang̃ang̃anib;
ang kaniyáng kakubàan noon ay umabot sa lalòng katambukán,
nagtutumulin siyá sa pag-ilas. Siya’y nagíng isá sa mg̃a lalòng
masigasig na nag-uusig na mátayô ang kapisanan samantalang mabuti
ang lakad.

--¿E, Pelaez, anó ang nangyari?

--¡Walâ, walâ akóng nálalaman! Akó’y walâng pakialám--ang
nang̃ing̃ilabot na sagót--sinasabi ko na sa kanilá; iyan ay
kaululán.... ¿Hindî ba gayón ang sabi ko?

Hindî alám ni Basilio kung sinabi niyá ó hindî, ng̃unì’t sa pagbibigáy
loob sa kaniyá ay sumagót:

--¡Oo! ng̃unì’t ¿anó ang nangyayari?

--¿Tunay ng̃â, anó? Tingnán mo, ikaw ay saksí; kailan man ay hadláng
akó.... ¡ikaw ang saksí, tingnàn mo, huwag mong limutin!

--Oo, oo; ng̃unì’t ¿anó ang nangyari?

--Tingnán mo; ¡saksi ka! Hindî akó nakikilahók kailan man sa kapisanan
kundî upang pagpaliwanagan ko kayó.... bakâ mo ipagkailâ pagkatapos!
Huwág mong lilimutin ¿ha?

--Hindî, hindî ko itatakwíl, ng̃unì’t ¿anó na ang nangyari, anák ka
ng̃ Dios?

Si Juanito ay malayò na: nákitang lumálapit ang isáng guardia at
natakot na bakâ siyá hulihin.

Nang magkágayón ay tumung̃o si Basilio sa Unibersidad upang tingnán
kung bakâ sakalìng bukás ang Kalihiman at upáng makátanggáp ng̃
balità. Nakalapat ang pintûan ng̃ kalihiman at sa bahay na iyon ay
may dî karaniwang kilusán. Akyát manaog sa mg̃a hagdanan ang mg̃a
prayle, militar, pulistas, matatandâng abogado at médiko, upang
ihandóg marahil ang kaniláng tulong sa may kapang̃aniban.

Nátanáw sa malayò ang kaibigan niyang Isagani, na, namumutlâ at bago
ang anyô, tagláy ang boong gilas kabatàan, na nag-uulat sa iláng
kasama sa pag-aaral at inilalakás ang pagsasalitâ na warìng walâng
kabuluhán sa kaniyá ang máding̃íg man ng̃ lahát.

--¡Kahalayhalay, mg̃a ginoo, kahalayhalay na ang isáng pangyayaring
gangganiyan lamang ay makapagpatakbó sa atin at mapailas tayong warì’y
mg̃a lang̃aylang̃ayan dahil lamang sa ang panakot upo ay gumaláw!
¿Ng̃ayon lamang ba mangyayaring ang mg̃a binatà’y mabibilanggô ng̃
dahil sa pagtatanggól ng̃ kalayàan? ¿Násaan ang mg̃a patáy, násaan
ang mg̃a nábaril? Bakit tataliwakás ng̃ayón?

--Ng̃unì’t sino kayâ ang hang̃ál na sumulat ng̃ mg̃a gayóng paskín?--ang
tanóng na pagalít ng̃ isá.

--¿Anó ang mayroon sa atin?--ang sagót ni Isagani--hindî natin
katungkulan ang magsiyasat, siyasatin nilá! Bago matantô ang ayos ng̃
pagkakasulat ay hindî natín kailang̃an ang magpakita ng̃ pagkampí
sa mg̃a ganitóng sandalî. Doon sa may pang̃anib, doon tayo dapat
pumaroon, sapagkâ’t doon nároon ang karang̃alan! Kung ang sinasabi ng̃
mg̃a paskín ay kasang-ayon ng̃ ating karang̃alan at mg̃a damdamin,
sino mán ang sumulat, ay mabuti ang ginawâ, nárarapát nating
pasalamatan at agarín nating isama sa kaniyá ang ating lagdâ. Kung
hindî kapit sa atin, ang ating inuugalì at ang ating mg̃a budhî ay
sadyâ nang tumututol sa anománg sumbóng....

Nang máding̃íg ni Basilio ang gayóng pagsasalitâ, kahì’t na mahál
sa kaniyá si Isagani, ay pumihit at umalís. Paparoon siyá sa bahay
ni Makaraig upang sabihin ang tungkól sa pagsandalì.

Sa kalapít ng̃ bahay ng̃ mayamang nag-aaral ay nakápuná ng̃ mg̃a
bulóng bulung̃an at mahiwagàng hudyatan ng̃ mg̃a kapitbahay. Sa
dahiláng hindî talós ng̃ binatà ang sanhî ng̃ pinag-uusapan ay palagáy
na ipinatuloy ang kaniyáng lakad at pumasok sa pintûan. Dalawáng
bantáy na Veterana ang sumalubong sa kaniya’t siya’y tinanóng kung
anó ang ibig. Nahalatâ ni Basilio na siya’y nagbiglâbiglâ ng̃unì’t
hindî na makaurong.

--Hinahanap ko ang aking kaibigang si Makaraig--ang patuloy na sagót.

Ang mg̃a bantáy ay nagting̃inan.

--Mag-antáy kayó rito--ang sabi sa kaniyá ng̃ isá,--antabayanan
ninyó ang kabo.

Si Basilio ay nápakagát labì, at ang mg̃a pang̃ung̃usap ni Simoun ay
mulîng umugong sa kaniyáng taing̃a.... Hinuhuli kayâ si Makaraig?--ang
inisip niyá, ng̃unì’t hindî nakapang̃ahás na magtanóng.

Hindî nag-antáy nang malaon; ng̃ sandalîng yaón ay pumápanaog
si Makaraig na masayáng nakikipag-usap sa kabo, na kapuwâ
pinang̃ung̃unahan ng̃ isáng _alguacil_.

--¿Bakit? ¿Patí ba kayó, Basilío?--ang tanóng.

--Titingnán ko kayó....

--¡Marang̃al na asal!--ang sabing tumatawa ni Makaraig,--noong mg̃a
araw na payapà, ay lumálayô kayó sa amin....

Itinanóng ng̃ kabo kay Basilio ang kaniyáng pang̃alan at tiningnán
ang isáng talâan.

--¿Nag-aaral sa panggagamot, daang Anloague?--ang tanóng ng̃ kabo.

Kinagát ni Basilio ang kaniyáng labì.

--¿Bakit, patí ba akó?

Si Makaraíg ay humalakhák.

--Huwag kayóng mang̃anib, kaibigan; magkakaruahe tayo, at sa gayón
ay isásalaysáy ko sa inyó ang hapunan kagabí.

At sa isáng mainam na kilos, na warìng nasa kaniyáng bahay, ay
inanyayahan ang auxilio at ang kabo na lumulan sa sasakyáng nagaantáy
sa kanilá sa pintô.

--¡Sa Gobierno Civil!--ang sabi sa kotsero.

Isinalaysáy ni Basilio, na nakapagbalík loób na, kay Makaraíg ang
sanhî ng̃ kaniyáng pagdalaw. Hindî siyá binayàang matapos ng̃ mayamang
nag-aaral at siya’y kinamayán.

--Maaasahan ninyó akó kaibigan, maaasahan ninyó akó at sa pistá ng̃
ating _investidura_ ay aanyayahan natin ang mg̃a ginoong itó,--ang
sabing itinurò ang kabo at ang alguasíl.




XXVII

ANG PRAYLE AT ANG PILIPINO

                                      _Vox populi, vox Dei._


Iniwan natin si Isagani na nagsasalitâ sa kaniyáng mg̃a kaibigan.
Sa gitnâ ng̃ kaniyáng kasigabuhán, ay nilapitan ng̃ isáng kapista
upang sabihin sa kaniyáng ibig siyáng mákausap ni P. Fernández, isá
sa mg̃a katedrátiko sa _ampliación_.

Si Isagani’y namutlâ. Sa ganáng kaniya’y isáng taong kagalanggalang
si P. Fernández: yaón ang _isá_ na kaniyáng itinatang̃ì kailan pa
ma’t ang napag-uusapan ay ang pag-alimura sa prayle.

--At ¿anó ang ibig ni P. Fernández?--ang tanóng.

Kinibít ng̃ kapista ang balikat; sinundán ni Isagani na masamâ ang
loób.

Si P. Fernández, yaóng prayleng nakita natin sa Los Baños, ay
nag-aantáy sa kaniyáng silíd, malungkót at walâng imík, na nakakunót
ang noó na warìng nag-iisíp. Tumindíg nang mákitang pumasok si
Isagani, binatì itóng kinamayán, at inilapat ang pintûan; pagkatapos
ay nagpayao’t dito sa magkábilâng dulo ng̃ silíd. Nakatayô si
Isaganing inaantáy na siya’y kausapin.

--Ginoong Isagani,--ang sabing ang ting̃ig ay nang̃ing̃iníg, ng̃
malaunan:--mulâ sa durung̃awan ay náding̃íg ko kayóng nagsasalitâ,
sa dahiláng akó’y natutuyô, ay matalas ang aking pangding̃íg, kayâ’t
ninasà kong kayó’y mákausap. Kailan man ay kinalugdán ko ang mg̃a
binatàng nagpapahayag ng̃ maliwanag at mayroong kaniyáng sariling
paghuhulò at pagkilos; walâng kailang̃an sa akin na ang kaniláng
pagkukurò ay máibá sa pagkukurò ko. Alinsunod sa aking náding̃íg, ay
nagkaroon kayó kagabí ng̃ isáng hapunan, huwag kayóng magdahilán....

--¡Sa hindî namán akó nagdadahilán!--ang putol ni Isagani.

--Lalòng mabuti, iyán ay nagpapakilalang inyóng pinang̃ang̃atawanán
ang magiging bung̃a ng̃ inyóng ginawâ. Sa isáng dako ay masamâ pa ang
kayó’y tumakwíl; hindî ko kayó sinisisi, hindî ko pinupuná ang mg̃a
pinagsabí doon kagabí; hindî ko kayó binibigyang sala, sapagkâ’t may
kalayàan kayóng magsabi ng̃ bawà’t maisip na laban sa mg̃a dominiko;
kayó’y hindî sa amin aral; ng̃ taóng itó lamang nagkaroon kamí ng̃
lugód na mapatung̃o kayó rito sa amin at marahil ay hindî na kayó
mápasok na mulî pa. Huwag ninyóng akalàin na tutukoy akó ng̃ ukol sa
utang na loób, hindî; hindî ko aaksayahín ang aking panahón sa mg̃a
bagay na walâng kabuluhán. Ipinatawag ko kayó, sapagkâ’t inakalà
kong kayó’y isá sa mg̃a kakauntîng nag-aaral na kumikilos ng̃ dahil
sa sariling pananalig, at sa dahiláng kinalulugdán ko ang mg̃a taong
may lubós na pananalig, aniko sa sarili ay, makikipaglinawán akó
kay ginoong Isagani.

Si P. Fernández ay humintông sandalî at ipinatuloy ang kaniyáng
pagpapayao’t dito na nakatung̃ó at nakating̃ín sa dakong ibabâ.

--Kayó’y makauupô kung ibig ninyó,--ang patuloy;--may ugalì akóng
lumalakad ay nagsasalitâ, sapagkâ’t sa gayón ay lalòng nátutumpák
ang aking mg̃a pagkukurò.

Si Isagani’y nagpatuloy na nakatayô, mataas ang ulo, at inaantáy na
tiyakín ng̃ katedrátiko ang salitâan.

--Mahigít nang walóng taóng na akó’y nagtuturò,--ang patuloy ni
P. Fernández na palakadlakad--at nákilala ko’t nákasalamuhà ang
mahigít sa dalawáng libo at limang daang binatà; tinurùan ko silá,
pinunyagî ko ang mapadunong, inaralan ko ng̃ pagtatagláy ng̃
katwiran, ng̃ karang̃alan, ng̃unì’t gayón man, sa panahóng itó na
lubhâng marami ang inilalait sa amin, ay walâ akóng nákitang isá
man na nagkaroon ng̃ kapang̃ahasang pagmatigásan ang kaniyáng mg̃a
sinasabi kapag náhaharáp sa isáng prayle.... ni masabi man lamang
ng̃ malakás sa haráp ng̃ marami.... May mg̃a binatàng inuupasalàan
kamí sa likód at hináhagkán ang aming mg̃a kamáy kung kaharáp at sa
tulong ng̃ ng̃itîng bulisik ay nanánanghód ng̃ aming sulyáp! ¡Puf!
¿Anó ang ibig ninyóng gawín namin sa mg̃a ganiyáng tao?

--Hindî nilá sarili ang kasalanan, Padre,--ang sagót ni Isagani,--ang
kasalanan ay nasa sa mg̃a nagturò sa kanilá ng̃ pagbabalatkayông
ugalì, nasa mg̃a sumisiíl sa malayàng kaisipán, sa malayàng
pang̃ung̃usap. Dito, ang lahát ng̃ pagkukuròng sarili, ang anómang
salitâ na hindî kasang-ayon ng̃ nasà ng̃ nakapangyayari, ay
ipinálalagáy na pagkapilibustero, at alám ninyóng maigi ang kahulugán
ng̃ salitâng itó: ¡Balíw ang sa pagnanasàng masabi lamang na malakás
ang iniisip ay hahandâ sa pagtitiís ng̃ mg̃a pag-uusig!

--¿Anó ang mg̃a pag-uusig na inyóng tinitiís?--ang tanóng ni
P. Fernández na itinaás ang ulo,--¿hindî ko kayó binayàang mang̃usap
ng̃ malayà sa aking klase? Ng̃unì’t gayón man, kayó’y isáng
maitatang̃ì, na, kung tunay ang sinasabi, ay dapat kong ituwid,
upang mapalaganap ang kaugalìan, kung mangyayari, upang maiwasan
ang masamâng halimbawà!

Ng̃umitî si Isagani.

--Pinasasalamatan ko kayó at hindî ko ipakikipagtalo kung akó’y
nátatang̃ì ó hindî; tatanggapín ko ang katang̃ìan upang tanggapín
namán ninyó ang aking sasabihin; kayó man ay tang̃ì rin; at sa
dahiláng dito’y hindî natin pag-uusapan ang mg̃a pagkakátang̃ì, ni ang
pagpaparangyâ ng̃ ating mg̃a pagkatao, sa ganáng akin ay gayón ang
aking akalà, ay ipinamamanhík ko sa aking katedrátiko na mangyaring
baguhin ang lakad ng̃ salitàan.

Kahì’t na may pagkukuròng malayà ay nápataás ang ulo ni P. Fernández
at tinitigang lipós pagkakamanghâ si Isagani. Ang binatàng iyón ay may
mahigít pang pagkamalayà kay sa inakalà niyá; kahì’t tinawag siyang
_katedrátiko_, kung tatayahin, ay inaarì siyáng kapantáy, dahil sa
nang̃ahás magmungkahì. Dahil sa mabuting magparaán sa pakipag-usap,
ay hindî lamang tinanggáp ni P. Fernández ang pangyayari, kun dî
siyá na ang nagbukás.

--¡Mabuti!--ang sabi,--ng̃unì’t huwag ninyóng ipalagáy na akó’y
inyóng gurô; akó’y isáng prayle at kayó’y isáng nag-aaral na pilipino;
walâng labis, walâng kulang! at ng̃ayón ay itatanóng ko sa inyó:
¿anó ang nasà sa amin ng̃ mg̃a nag-aaral na pilipino?

Dumatíng na pabiglâ ang katanung̃an: si Isagani ay hindî handâ. Iyón
ay isáng ulos na biglâng lumusót samantalang nagmumuog, gaya ng̃
tawag sa _esgrima_. Sa kabiglâanang iyón, si Isagani, ay tumugón
ng̃ isáng matindíng salág na warìng isáng baguhang nagsanggaláng:

--¡Na kayó’y mang̃agsitupád sa inyóng kautang̃án!--aniyá.

Si pray Fernandez ay umunat: nagíng warì’y putók ng̃ kanyón, sa
ganáng kaniyá, ang kasagutan.

--¡Na kamí’y tumupád sa aming kautang̃án!--ang ulit na nagpakaunat-unat,--
kung gayó’y ¿hindî kamí tumútupád sa aming kautang̃án? ¿anóng mg̃a
kautang̃án ang itinutungkól ninyó sa amin?

--Yaón díng malayàng iniatang sa sarili ninyó ng̃ kayó’y pumasok
sa kalipunan, at yaóng pagkatapos, nang nasa sa loób na kayó, ay
ninasàng taglayín! Ng̃unì’t sa aking pagkanag-aaral na pilipino, ay
hindî ko inaakalàng akó’y may karapatáng sumurì ng̃ inyóng inaasal
sang-ayon sa inyóng mg̃a palatuntunan, sa katolisismo, sa pamahalàan,
sa bayang pilipino at sa boong sangkatauhan: mg̃a bagay iyang dapat
ninyóng linawin sa mg̃a tagapagtatág ninyó, sa Papa, sa pamahalàan,
sa boóng bayan ó sa Dios: sa aking pagkanag-aaral na pilipino, ay
ang kautang̃án lamang ninyó sa amin ang tang̃ì kong tutukuyin. Ang
mg̃a prayle, ang kalahatán, sa pagiging tagasiyasat ng̃ pagtuturò
sa bayan bayán, sa mg̃a lalawigan, at ang mg̃a dominiko, sa ganáng
kanilá, sa paglilikom sa kaniláng mg̃a kamáy ng̃ mg̃a pag-aaral ng̃
kabinatàang pilipino, ay tumanggáp ng̃ katungkulan, sa haráp ng̃
walóng ang̃aw-ang̃aw na mámamayán, sa haráp ng̃ España at sa haráp
ng̃ sangkatauhan na ating kinasasamahan, na pabutihin sa tuwîtuwî na
ang batàng binhî, sa ugalì at pang̃ang̃atawán, upang ilandás siya sa
kaniyáng kaligayahan, lumikhâ ng̃ isáng bayang marang̃ál, malusog,
matalino, mabaít, marilág at matapát. At ng̃ayó’y akó namán ang
magtátanóng: ¿tumupád bagá ang mg̃a prayle sa kaniláng katungkulan?

--Gumáganáp kamí....

--¡Ah! P. Fernandez,--ang paklí ni Isagani;--kung itututóp ninyó ang
kamáy sa inyóng pusò ay makasásagót _kayóng_ tumutupád, ng̃unì’t
kung itútutóp ang kamáy sa pusò ng̃ inyóng kalipunán, sa ibabáw ng̃
pusò ng̃ lahát nang mg̃a kalipunang prayle, ay hindî ninyó masasabi
ang gayón ng̃ hindî masisinung̃aling̃an! ¡Ah, Padre Fernandez! kapag
náhaharáp akó sa isáng taong aking minamamahal at iginagalang,
ay ibig ko pa ang akó ang sisihin kay sa sumisi, ibig ko pa ang
magsanggaláng kay sa sumugat. Ng̃unì’t yamang pumasok na tayo sa
pagpapáliwanagán ay magpatuloy na tayo hanggáng sa wakás! ¿Papano
ang ginágawâng pagtupád sa kautang̃án ng̃ mg̃a nagsisiyasat ng̃
pagtuturò sa mg̃a bayán bayán? ¡Hináhadlang̃án! At ang mg̃a tang̃ìng
may hawak dito ng̃ mg̃a pagpapaaral, ang mg̃a may ibig na mag-ayos
ng̃ pag-iisip ng̃ kabatàan, na walâng ibáng makapanghimasok ¿papaano
ang ginágawâng pagtupád sa kaniláng katungkulan? Ináawasán hanggáng
mangyayaring awasán ang mg̃a pagkatahô, pinápatáy ang lahát ng̃ sulák
at sigabó, ináabâ ang lahát ng̃ karang̃alan, tang̃ìng nagpapakilos
sa káluluwá, at itinátaním sa amin ang matatandâng pagkukurò, ang
mg̃a lipás na karunung̃an, ang mg̃a malîng batasán ng̃ katwiran na
dî kaagpáng ng̃ pamumuhay sa pagsulong! ¡Ah! kung ang linalayon ay
ang pagpapakain sa mg̃a bilanggô, ang pagbibigay ng̃ kakanin sa
mg̃a nagkasala, ay inilálagáy ng̃ pamahalàan sa _subasta_ upang
mátagpûán ang makapagdudulot ng̃ lalòng mabuting pagkain, ang hindî
pápatáy ng̃ gutom sa kanilá; kapag ang tinutung̃o ay ang palusugin
ang pag-iisip ng̃ isáng boông bayanán, palusugin ang kabatàan, ang
bahaging lalòng mabuti, ang sa hulí’y magiging siyáng bayan at siyáng
lahát, dî lamang hindî inilalagáy sa _subasta_ ng̃ pamahalàan, kung dî
pinalalagì ang kapangyarihan doón sa kalipunán na nagpaparangyâ ng̃
pag-ayáw sa ikatututo, ng̃ pag-ayáw sa anománg pagkakasulong. ¿Anó
ang wiwikàin natin kung ang nagdádalá ng̃ pagkáin sa mg̃a bilanggùan,
matapos na makuha sa pailalím na paraán ang kasundùang pagpapakain,
ay bayàang manglambót ang kaniyáng mg̃a bilanggô sa kakulang̃án sa
dugô, dahil sa ang ibiníbigáy na pagkain ay lahát noong lipás at
laós, at pagkatapos ay magdahiláng sabihin na hindî nababagay na
magkaroon ng̃ mabuting katawán ang mg̃a bilanggô, sapagkâ’t ang
mabuting katawán ay nagdudulot ng̃ masasayáng kaisipán, sa dahiláng
ang katuwâan ay nagpapabuti sa tao, at ang tao’y hindî dapat bumuti,
sapagkâ’t naaayon sa hang̃ád ng̃ nagpapakain ang magkaroon ng̃
maraming nagkakasála? ¿Anó ang wiwikàin natin kung ang pamahalàan at
ang nagpapakain ay magkásundô na sa sikolo ó labindalawáng kualta na
tinatanggap ng̃ isá, sa bawa’t isáng may sala, ay tanggapín namán
ng̃ isá ang aliw?

Kinákagatkagát ni P. Fernandez ang kaniyang mg̃a labì.

--Nápakatindíng sumbóng iyan,--ang sabi,--at kayó’y lumálagpás sa
hangganan ng̃ ating kasundùan.

--Hindî, Padre; patuloy akó sa pagtukoy ng̃ ukol sa pag-aaral. Ang
mg̃a prayle, at hindî ko sinasabing kayóng mg̃a prayle, sapagkâ’t
hindî ko kayó ibinibilang sa karamihan, ang mg̃a prayle ng̃ lahát
ng̃ _orden_ ay nagíng pawàng tagapagdulot ng̃ aming ikatatalino, at
sinasabi nilá at inihahayag ng̃ walâng kahiyâhiyâ, na hindî nararapat
na kamí’y dumunong, sapagkâ’t balàng araw ay hahang̃arín namin ang
maging malayà! Itó’y kagaya noong ayaw palusugin ang katawán ng̃
bilanggô upang huwag bumuti at makaalís sa bilanggùan. Ang kalayàan,
sa tao’y, kagaya ng̃ ikátututo kung sa katalinuhan, at ang pag-ayáw
ng̃ prayle na kamí’y tumalino ay siyáng sanhî ng̃ dî namin kasiyahang
loób!

--Ang karunung̃an ay ibiníbigáy lamang doon sa karapatdapat
magtamó!--ang paklí ni P. Fernández,--kung ipagkákaloob sa mg̃a
taong walâng matibay na pusò at mabuting asal ay hahalay lamang.

--At ¿bakit may mg̃a taong walâng matibay na pusò at mabuting asal?

Kinibít ng̃ dominiko ang kaniyáng balikat.

--Mg̃a kasiràang násususo nang kasama ng̃ gatas, na nálalang̃áp sa
loób ng̃ lipì.... ¿anó ang malay ko?

--¡Ah hindî pô, P. Fernández!--ang biglâng bulalás ng̃ binatà,--hindî
ninyó sinurìng mabuti ang bagay na pinag-uusapan, hindî ninyó ginawâng
tanawín ang kailalimilaliman dahil sa pang̃ambáng bakâ mamalas
doón ang anino ng̃ inyóng mg̃a kakapatíd. Kayó ang may kagagawán
ng̃ aming anyô. Ang bayang sinísiíl ay pinipilit na magtagláy ng̃
balát-kayông ugalì; yaóng pinagkakaitán ng̃ katotohanan ay binibigyán
ng̃ kasinung̃aling̃an; ang nagpapakadahás ay gumágawâ ng̃ alipin.
Walâng mabuting aral, ang wikà ninyó, kahì’t na! kahì’t mangyayaring
pabulàanan kayó ng̃ mg̃a talàan, sapagkâ’t dito’y hindî nangyayari
ang mg̃a pagkakasalang kagaya ng̃ sa maraming bayang nabubulag sa
kaniláng palalòng tagurîng nang̃ag-aayos ng̃ ugalì. Datapwâ’y kahì’t
hindî hang̃ád ang surìin sa ng̃ayón kung anó ang bumubuô ng̃ hilig at
sa dahiláng nátutung̃od sa kabutihang ugalì ang aral na tinanggáp,
ay sang-ayon akó sa inyó na kamí ng̃â’y may kasiràan. ¿Sino ang may
sala sa pangyayaring iyán? ¿O kayóng may tatlong daa’t limang pûng
taóng naghahawak ng̃ aming ikatututo ó kaming umaalinsunod sa lahát
ng̃ bagay? Kung makaraán ang tatlóng daa’t limáng pûng taón ay walâng
nayarì ang eskultor kundî isáng walâng ayos na larawan, ay lubhâng
nápakatunggák.

--O masamâ ang putik na ginagamit.

--Lalò pang tunggák kung gayón, sapagkâ’t alám na masamâ palá ay hindî
iniíwan ang putik at nagpapatuloy sa pag-aaksayá ng̃ panahón.... at
hindî lamang tunggák, kungdî nagdadayà at nagnanakaw, sa dahiláng
batíd na walâng kapararakan ang kaniyáng gawâ ay ipinagpapatuloy upang
tanggapín ang kaupahán.... at hindî lamang tunggák at magnanakaw kung
dî taksíl sapagkâ’t humáhadláng na ang lahát ng̃ ibáng eskultor ay
sumubok ng̃ kaniláng kaya upang tingnán kung makakayarì ng̃ bagay
na may halagá! ¡Kalaitlait na pang̃ing̃ilag ng̃ walâng kasapatán!

Ang tugón ay nápakatindí at naramdamán ni P. Fernández na siya’y
násilò. Tiningnán si Isagani at namalas niyang malakí, hindî
madadaíg, namamaibabaw at noon lamang siyá náranasan, sa boô niyáng
kabuhayan, ang pag-aakalàng siya’y tinalo ng̃ isáng nag-aaral na
pilipino. Nagsisi siya dahil sa kaniyáng pagkakahamon sa pagtatalo,
ng̃unì’t hulí na. Sa kaniyáng kagipitan at sa pagkakalagáy sa haráp
ng̃ gayóng dapat katakutang kalaban ay humanap ng̃ mabuting kalasag
at pinanghawakan ang pamahalàan.

--Ipinapataw ninyó sa amin ang lahát ng̃ kasalanan, sapagkâ’t walâ
kayóng nákikita kundî kamíng kalapít,--ang sabing ang boses ay walâ
nang pagmamataas,--talagáng gayón, hindî ko ipinagtataká! kinamumuhîan
ng̃ bayan ang sundalo ó ang alguasíl na humúhuli sa kaniyá at hindî
ang hukóm na nag-utos ng̃ paghuli. Kayó at kamí’y sumasayáw na lahát
ng̃ alinsunod sa lakad ng̃ isáng tugtugin: kung itinátaas ninyó ang
inyóng mg̃a paa ng̃ sabáy sa amin, ay huwag kamí ang sisihin: ang
tugtuging nagtatakdâ ng̃ ating kilos. ¿Inaakalà bagá ninyóng kamíng
mg̃a prayle ay walâng budhî at ayaw kamí sa kabutihan? ¿Inaakalà
bagá ninyóng hindî namin kayó naaalaala, na hindî namin naaalaala
ang aming kautang̃án, at kamí’y kumakain lamang upang mabuhay at
nabubuhay upang magharì? ¡Maanong magkagayón na ng̃â! Ng̃unì’t, gaya
rin ninyóng kamí’y sumusunód sa lakad ng̃ tugtugin; kamí’y pigipít na
pigipít: ó palayasin ninyó kamí ó kamí’y palayasin ng̃ pamahalàan.
¡Ang pamahalàan ay siyang nag-uutos, at sa nakapaguutos ay walâng
katwiran kundî ang sumunód!

--Sa bagay na iyan, kung gayón, ay makukurò--ang sabi ni Isagani
na nakang̃itî ng̃ malungkót,--na hang̃ád ng̃ pamahalàan ang aming
ikasasamâ?

--¡Oh, hindî, hindî iyan ang ibig kong sabihin! Ibig kong sabihin,
na may mg̃a paniniwalà, may mg̃a palagáy at mg̃a kautusán na
inilalagdâ ng̃ mabuti ang layon ng̃unì’t mg̃a kasakitsakit ang
iniaanák. Ipaliliwanag kong lalòng mabuti sa pagbanggít ng̃ isáng
halimbawà. Upang pigilin ang isáng muntîng kasamâán, ay naglalagdâ ng̃
maraming kautusán na nagiging sanhî ng̃ lalò pang maraming kasamâán:
_corruptíssima in republica plurimæ leges_, ang sabi ni Tácito. Upang
iwasan ang isáng pagdarayà, ay naglalagdâ ng̃ isáng ang̃aw ang̃aw at
kalahatì na kapasiyahang nagbabawal at nakadudustâ, na ang iniaanák
kaagád ay ang gising̃in ang bayan upang iwasan at linlang̃ín ang mg̃a
tinurang pagbabawal: upang gawíng makasalanan ang isáng bayan ay
walâng mabuting paraan na dî gaya ng̃ pag-alinlang̃anan ang kaniyáng
kabaitan. Lumagdâ ng̃ isáng kautusán, huwag na rito kundî sa España,
at tingnán ninyó kundî pag-aaralan ang paraan ng̃ paglinláng sa
kaniyá, ang gayó’y sapagkâ’t nalimot ng̃ mg̃a gumágawâ ng̃ kautusán
ang pangyayari na samantalàng ipinagkakatagòtagò ang isáng bagay
ay lalò namáng pinagnanasàang makita. ¿Bakit ang masamâng gawâ at
katalasan ay inaaarìng malakíng sangkáp ng̃ bayang kastilà gayóng walâ
siyang mákakapantáy kung sa pagkamahál na tao, sa pagkamapagmataás
at sa pagkamahaldika? Sapagkâ’t ang tagalagdâ namin ng̃ kautusán, sa
loob ng̃ lalòng mabuting adhikâ, ay nang̃ag-alinlang̃an sa kaniyáng
pagkamahál, sinugatan ang kaniyáng kataasan at hinamon ang kaniyáng
pagkamahaldika! ¿Ibig ninyóng gumawâ sa España ng̃ isáng daanan sa
gitnâ ng̃ mg̃a talampás? Kung gayó’y lagyán ninyó doon ng̃ isáng
babalâng magahasà na ipinagbabawal ang magdaan, at iiwan ng̃ bayan, na
tumututol sa pagbabawal, ang daanan upang mang̃unyapít sa mg̃a bató.
Sa araw na ipagbáwal sa España ang kabaitan, ng̃ isáng manggagawà
ng̃ kautusán, at ipaganáp na sápilitan ang kasamâan, sa kinábukasan
ay mabait na lahát ang tao!

Humintô ang dominiko, at pagkatapos ay nagpatuloy:

--Ng̃unì’t masasabi ninyóng lumálayò tayo sa salitâan; magbabalík
akó.... Ang masasabi ko upang kayó’y maniwalà, ay, na ang kasiràang
tinátaglay ninyó ay hindî nararapat na ibintáng sa amin ni sa
pamahalàan; iyan ay nasa sa dî wastóng pagkakatatag ng̃ aming
kapisanan, _qui multum probat, nihil probat_, na nasasawî sa kahigitán
sa pag-iing̃at, kakulang̃án sa kailang̃an at lampás doon sa kalabisán.

--Kung kiníkilala ninyó ang mg̃a kasiràang iyan ng̃ _inyong_
kapisanan,--ang tugón ni Isagani,--¿bakit nanghihimasok sa pag-aayos
ng̃ kapisanan ng̃ ibá at hindî ang unahin ay ang sarili muna?

--Nápapalayô tayo sa ating salitàan, binatà; ang kaparaanang
pagsang-ayon sa mg̃a bagay na nangyari na ay dapat tanggapin....

--¡Kahi’t na! tinátanggáp ko, sapagkâ’t isá ng̃ nangyari at patuloy
akó sa pagtatanóng: ¿bakit, kung ang pagkakatatag ng̃ inyóng kapisanan
ay may kasiràan, ay hindî ninyó palitán ó kayâ’y dinggín man lamang
ang ting̃ig ng̃ mg̃a napipinsalàan?

--Nálalayô pa rin tayo: ang pinagsasalitàan natin ay kung anó ang
nasà ng̃ mg̃a nag-aaral sa mg̃a prayle....

--Sapol sa sandalîng ang mg̃a prayle ay nagkakanlóng sa likód ng̃
pamahalâan ay itó na ang tutung̃uhin ng̃ mg̃a nag-aaral.

Ang paklí ay makatwiran; sa dakong iyon ay walâng lúlusután.

--Hindî akó ang pamahalàan at hindî ko masasagután ang kaniyáng mg̃a
kilos. ¿Anó ang nasà ng̃ mg̃a nag-aaral na gawín namin, alang-alang
sa kanilá, sa loób ng̃ hangganang aming kinalalagyán?

--Huwag humadláng sa kalayàan ng̃ pag-aaral, kundî tumulong pa ng̃â.

Inilíng ng̃ dominiko ang ulo.

--Kahì’t hindî ko tuturan ang sarili kong pagkukurò, iyán ay paghilíng
sa aming kamí’y magpatiwakál,--ang sabi.

--Hindî pô, kung dî bagkús na ibá, iyan ay paghing̃îng kamí’y paraanin
upang huwag kayóng masagasà at madurog.

--¡Hm!--ang sabi ni P. Fernández na humintô at nag-isíp--Simulán
ninyó sa paghing̃î ng̃ bagay na hindî gayón kabigát, isáng bagay
na maaarìng itulot ng̃ bawà’t isá sa amin na hindî ikasisirà ng̃
karang̃alan at mg̃a karapatáng tagláy, sapagkâ’t kung mangyayaring
tayo’y magkalinaw at mamuhay ng̃ payapà ¿anó’t magkakagalít, anó’t
maghihinalàan?

--Kung gayón ay tutung̃o tayo sa pagtukoy sa mg̃a kasanhîan....

--Oo, sapagkâ’t kung tatangkîín natin ang kinatitirikan ay maiguguhô
natin ang bahay.

--Tung̃uhin natin ang mg̃a kasanhîan kung gayón, iwan natin ang
kinalalagyán ng̃ mg̃a batayán ng̃ katwiran; at _hindi rin sasabihin
ang sarili kong pagkukuro_--at dito’y idiniín ng̃ binatà ang
salitâ--maghuhumpáy ang mg̃a nag-aaral sa kaniláng inaayos at mapapawì
ang iláng kapaitan kung ang mg̃a nagtuturò ay mátututong pagpakitaan
silá ng̃ mabuti kay sa ipinakikita hanggáng sa ng̃ayón.... Itó’y
nasa sa inyóng mg̃a kamáy.

--¿Anó?--ang tanóng ng̃ dominiko--¿mayroon bagáng anománg daíng sa
aking inúugalì ang mg̃a nag-aaral?

--Padre, sa simulâ pa’y nagkásundô tayong hindî tútukuyin ni akó ni
kayó. Nag-uusap tayo ng̃ pangkalahatán: bukód sa walâng nápapalâ
ang mg̃a nag-aaral sa mg̃a taóng dinádaán sa mg̃a klase, ay madalás
pang iwan doon ang bahagi ng̃ kaniláng karang̃alan, kungdî man ang
lahát.

Kinagát ni P. Fernandez ang kaniyáng labì.

--Walâng pumipilit sa kaniláng mag-aral; ang mg̃a bukirín ay hindî
natatamnán--ang matigás na sagót.

--Oo, may bagay na pumipilit sa kaniláng mag-aral,--ang tugón,
na gayón din ang ayos ni Isagani, na pinakaharápharáp ang
dominiko.--Bukód sa katungkulan ng̃ bawà’t isá na hanapin ang
kaniyáng ikawawastô, ay may isáng likás na nasà ang tao na patalasin
ang kaniyáng pag-iisip, pagnanasàng lalòng masidhî dito sa dahiláng
lubhâng pinipigil; at ang nagbíbigáy ng̃ kaniyáng salapî at buhay sa
pamahalàan ay may karapatáng hing̃ín dito na bigyán siya ng̃ liwanag
upang kitaing lalòng mabuti ang kaniyáng salapî at maing̃atang lalò
ang kaniyáng buhay. Opò, Padre; may bagay na pumipilit sa kanilá,
at ang bagay na iyan ay ang pamahalàan din, kayó ring kumukutyâng
walâng habág sa indio na hindî nag-aral at ipinagkákaít ang kaniláng
karapatán, sa pananang̃an sa sanhîng silá’y mangmáng. ¡Hinúhubarán
ninyó silá at pagkatapos ay kinúkutyâ ang kaniláng ikahíhiyâ!

Si P. Fernandez ay hindî sumagót; nagpatuloy sa pagyayao’t dito,
ng̃unì’t hindî mápalagáy na warìng nagugulumihanan.

--¡Sinasabi ninyóng ang mg̃a bukirín ay hindî nátatamnán!--ang
patuloy ni Isagani na ibá na ang ayos, makaraán ang isáng sandalîng
pananahimik--huwág tayong pumasok ng̃ayón sa pagsurì ng̃ kadahilanan,
sapagkâ’t mápapalayô tayo sa pinag-uusapan; ng̃unì’t kayó
P. Fernandez, kayó, gurô, kayó, taong may karunung̃an, ibig ninyó ang
isáng bayan ng̃ mg̃a manananim, ng̃ mg̃a magsasaká! ¿Sa ganáng inyó
bagá’y ang pagkamangsasaká na lamang ang kalagayang lalòng wastông
maaabót ng̃ tao sa kaniyáng pagsulong? ¿O ibig ninyóng mapainyó ang
karunung̃an at mapasá ibá ang paggawâ?

--Hindî, ibig kong ang karunung̃an ay taglayín noóng dapat magtagláy,
noóng makapag-iing̃at sa kaniyá,--ang sagót,--kapag nagpakita ang
mg̃a nag-aaral ng̃ katibayan ng̃ pag-ibig sa kaniyá; kapag nagkaroón
na ng̃ mg̃a binatàng may pananalig, mg̃a binatàng marunong magtanggól
sa kaniyáng karang̃alan at maipagalang itó, ay magkakaroón ng̃
karunung̃an, magkakaroón na ng̃ mg̃a gurông may pagling̃ap! ¡Kung
may mg̃a gurông namamasláng ay sa dahiláng may mg̃a tinuturùang
umaalinsunod!

--¡Kapag nagkaroón ng̃ mg̃a gurô ay magkakaroón ng̃ mg̃a nag-aaral!

--Kayó ang magpauna sa pagbabagong ayos, sapagkâ’t kayó ang
nang̃ang̃ailang̃an ng̃ pagbabago, at kamí’y súsunód.

--Siyá ng̃â,--ang sabi ni Isagani na malungkót ang ng̃itî,--¡magpauna
kamí sa dahiláng nasa dako namin ang kasiràan! Tahô ninyóng lubós kung
anó ang maaantáy ng̃ isáng tinúturûang humaráp sa isáng gurô: kayó
na, na tagláy ang boóng pag-ibig sa katwiran, ang boóng kagandahang
loób, ay nagkakahirap kayó sa pagpipigil ng̃ tinuturan ko ang mapapaít
na katotohanan, ¡kayóng kayó na, P. Fernandez! ¿Anó ang kabutihang
nápalâ ng̃ nagnasàng maghasík sa amin ng̃ ibáng pagkukurò? At ¿anó
anóng kasamàán ang dumagsâ sa inyó dahil sa ninasàng umugalì ng̃
mabuti at tumupád sa inyóng kautang̃án?

--Ginoóng Isagani,--ang sabi ng̃ dominiko na iniabót sa kaniyá ang
kamáy,--kahì’t sa warì’y walâng lubós na nápalâ sa pag-uusap nating
itó, gayón ma’y mayroon dín tayong kauntîng nápulot; sasabihin ko sa
aking mg̃a kapatíd ang inyóng mg̃a tinuran at ináantáy kong kahì’t
kauntî ay may magagawâ. Ang ipinang̃ang̃anib ko lamang ay ang bakâ
hindî mang̃agsipaniwalàng may isáng gaya ninyó.

--Iyan din ang pang̃ambá ko,--ang tugón ni Isagani na kinamayán ang
dominiko,--nang̃ang̃anib akóng bakâ ang aking mg̃a kaibigan ay hindî
maniwalàng may isáng gaya ninyó, kamukhâ ng̃ pakikipagharapan ninyó
sa akin ng̃ayón.

At dahil sa ipinalagáy na tapós na ang salitàan, ay nagpaalam ang
binatà.

Binuksán ni P. Fernández ang pintô at sinundán siya ng̃ ting̃ín
hanggáng nakalikô sa _corredor_. Malaong pinakinggán ang tunóg ng̃
kaniyáng yabág, pagkatapos ay pumasok sa silíd at inantáy na siyá’y
lumabás sa daan. Nákita ng̃â niya at náding̃íg na sinasabi sa isáng
kasama, na nagtatanóng kung saan paparoon, ná:

--Sa Gobierno Civil! Titingnán ko ang mg̃a paskín at makikisama akó
sa ibá!

Ang kasama ay sindák na nápating̃ín sa kaniyá, na warìng nagmamalas
sa isáng magpapatiwakál, at lumayông tumátakbó.

--¡Kaawàawàng binatà!--ang bulóng ni P. Fernandez, na náramdamáng
nang̃ing̃ilíd ang luhà sa kaniyáng mg̃a matá,--kinaiingitán ko ang
mg̃a hesuita na nagturò sa iyo!

Si P. Fernandez ay námalîng lubós; galít kay Isagani ang mg̃a hesuita,
kayâ’t nang mabatíd sa kinahapunan na napipiit ang binatà, ay sinabi
niláng silá’y mádadamay.

--¡Ang binatàng iyán ay sásamâ at makasisirà sa atin! Dapat
mapag-alamang ang mg̃a pagkukuròng iyan ay hindî dito nátutuhan!

Hindî nang̃agbulàan ang mg̃a hesuita, hindî; ang Dios ang tang̃ìng
nagkákaloób ng̃ mg̃a pagkukuròng iyón, sa tulong ng̃ Kalikasan.




XXVIII

TATAKUT


Nagíng parang manghuhulà si Ben-Zayb nang patunayan sa kaniyáng
pamahayagan, ng̃ mg̃a nakaraang araw, na ang pag-papaaral ay masamâ,
lubhâng makasasamâ sa Kapulùang Pilipinas: ng̃ayón, sa haráp ng̃ mg̃a
nangyari niyong araw ng̃ biernes ng̃ mg̃a paskín, ay nang̃akak ang
mánunulat at inaawit ang kaniyáng pagtatagumpáy, at pinapangliít at
nilitó ang kaniyáng kalabang si _Horatius_ na nang̃ahás na kutyâín
siya sa tudlíng ng̃ _Pirotecnia_ sa ganitóng paraan:

       *       *       *       *       *

  Sa aming kapamahayagang _El Grito_:

  “Ang pagpapaaral ay masama, lubhang makasasama sa Pilipinas!”

  Nalinawan na namin.

  Malaon nang inaakala nang _El Grito_ na kinákatawan niya ang bayang
  pilipino; _ergo_........ gaya nang wiwikain ni Fray Ibañez, kung
  marunong nang latín.

  Ng̃uni’t si Fray Ibañez ay nagiging musulmán kapag sumusulat, at alám
  natin kung papano ang ginágawa nang mañga musulman sa pagpapaaral.

  _Testiga_, gaya nang sabi nang isáng maalindóg na _predicador_,
  ang aklatan sa Alejandría!

       *       *       *       *       *

Ng̃ayón ay may katwiran siya, si Ben-Zayb! ¡Sa siya ang tang̃íng
nag-iisìp sa Pilipinas, ang tang̃ìng nakahuhulà ng̃ mg̃a mangyayari!

Kayâ ng̃â, ang balitàng nakakuha ng̃ mg̃a paskíng masasagwâ ang
sinásabi sa mg̃a pintô ng̃ Universidad, ay hindî lamang nakapag-alís
ng̃ gutom sa marami at nakasirà ng̃ tiyan sa ibá, kundî nakapagpaguló
rin sa mg̃a mahinahong insík, na hindî nakapang̃ahás na maupô sa
kaniláng mg̃a tindahan na nakataás ang isáng paa na gaya ng̃
kaugalìan, sa takot na bakâ silá gahulín sa pag-uunat upang tumakbó.
Nang ika labing-isá ng̃ umaga, kahì’t na patuloy ang araw sa kaniyang
lakad at ang Marilág, ang Capitan General, ay hindî lumálabás na
nang̃ung̃una sa kaniyáng mg̃a mapagwagíng kabig, ay naglalò pa
mandín ang ligalig: ang mg̃a prayleng lagìng pumáparoón sa tindahan
ni Quiroga ay hindî nang̃ásisipót at ang bagay na itó’y nagsasabing
may mg̃a kakilakilabot na mangyayari. Kung ang araw ay parisukat
sana ng̃ sumilang at ang mg̃a Kristo ay mg̃a nakapantalón, ay hindî
marahil makabaklá kay Quiroga na dî gaya noón: inarì niyáng _liampó_
marahil ang araw at ang mg̃a santóng larawan ay mg̃a manglalarò ng̃
_chapdiquí_ na nang̃ahubarán; ng̃unì’t ¡ang hindî pagsipót ng̃ mg̃a
prayle na nátaón pa namán sa pagtanggáp niyá ng̃ mg̃a bagong bagay!

Sa bilin ng̃ isáng _provincial_ na kaibigan niyá, ay ipinagbawal
ni Quiroga sa kaniyáng mg̃a bahay na pinaglálarûán ng̃ _liampó_ at
_chapdikí_ ang pagpasok ng̃ sino mang indio na hindî dating kilalá;
ang magiging konsul ng̃ insík ay nang̃ang̃ambáng bakâ nakawin ang
salapîng ipinatatalo roon ng̃ mg̃a mahihirap. Matapos na maihandâ
ang kaniyáng tindahan na mangyayaring biglâng ilapat ang mg̃a pintô
sa isáng sandalî, ay napaabay sa isáng bantay na _veterana_ sa
maiklîng pag-itan ng̃ bahay ni Simoun sa kaniyáng bahay. Inakalà ni
Quiroga na iyon ang sandalîng lalòng kapit upang gamitin ang mg̃a
baríl at punglô na nasa kaniyáng imbakan, alinsunod sa paraang sinabi
sa kaniyá ng̃ manghíhiyás: maaasahang sa mg̃a araw na súsunód ay
ipag-uutos ang paghalughóg sa mg̃a baháybaháy at sa gayó’y gaano ang
mábibilanggô, gaano ang taong sa katakutan ay hindî ibibigáy ang
lahát ng̃ naiimpók! Yaón ang paraan ng̃ mg̃a dating _carabinero_,
na nagsusulót sa mg̃a silong ng̃ bahay ng̃ mg̃a tabako at dahong
ipinagbabawal, pagkatapos ay magpapakunwarîng manghahalughóg at
pipilitin ang kahabághabág na may bahay na sumuhol ó magmultá! Ang
kaibhán ng̃â lamang ay sa dahiláng lalòng naaayos ang paraan, at sa
dahiláng hindî na pigíl ang tabako ay ang mg̃a armás na bawal namán
ang ginagamit sa ng̃ayón!

Ng̃unì’t si Simoun ay ayaw makipagkita sa kanino man at ipinasabi
kay insík Quiroga na bayaan sa pagkakalagáy ang mg̃a bagay na
iyon, kayâ’t tinung̃o ng̃ insík si D. Custodio upang itanóng kung
nararapat ó hindî nararapat balutihan ang kaniyáng tindahan, ng̃unì’t
si D. Custodio man ay ayaw ring tumanggáp ng̃ dalaw: kasalukuyang
pinag-aaralan ang isáng munakalàng ukol sa pagtatanggól, sakalìng
siya’y makubkób ng̃ kalaban. Náalaala si Ben-Zayb upang hing̃án ng̃
balità; ng̃unì’t nang mátagpûang nakabalutî mulâ sa ulo hanggáng
paa at dalawáng rebolber ang ginagamit na pabigát sa mg̃a papel
ay dalìdalìng nagpaalam si Quiroga at umuwî sa kaniyáng bahay, at
nahigâng dinahilán na masamâ daw ang kaniyáng katawán.

Nang iká apat ng̃ hapon ay hindî na mg̃a paskín lamang ang
sang-usap-usapan. Umaling̃awng̃áw na ang mg̃a nag-aaral at ang mg̃a
taga bundók S. Mateo ay nang̃agkakaalám; pinatítibayang pinagsumpâanan
sa isáng magpapansít na biglâng lulusubin ang Maynilà; nábanggít
ang mg̃a pangdigmâng dagat ng̃ mg̃a alemán, na nasa sa labás ng̃
dagat Maynilà, na tutulong sa kilusán; isáng pulutóng na kabinataan
ang umanó’y tumung̃o sa Malakanyáng upang humandóg sa General,
na ang dinahilán ay ang pagtutol sa kagagawán at ang kaniláng
pagkamakakastilà, ng̃unì’t ipinapiít na lahát sapagkâ’t nakitang mg̃a
batbát ng̃ sandata. Iniligtás ng̃ kalawing̃ì ang General, na pinigil
na matanggáp yaóng mg̃a batàngbatà pa’y taksíl na, dahil sa noón ay
nakikipag-usap sa mg̃a Provincial, sa Vice Rector at kay P. Irene, na
kinatawán ni P. Salvi. May katunayan ang mg̃a aling̃awng̃áw na itó
kung paniniwalàan natin si P. Irene, na dumalaw ng̃ hapong iyon kay
kapitáng Tiago. Alinsunod sa kaniyá, ay may mg̃a taong nag-uudyók sa
Capitán General na samantalahín ang pangyayaring yaon upang takutin
at bigyán na ng̃ isáng mabuting aral ang mg̃a binatàng pilibustero.

--Barilín ang ilán--anáng isá--mg̃a dalawáng pû’t apat na makabago
na ipadaláng agád sa tatapunán at sa gitnâ ng̃ katahimikan ng̃ gabí,
ay makaaapulà na ng̃ lubusan sa sigabó ng̃ kalooban ng̃ mg̃a walâng
kasiyahang loób!

--Huwag,--ang tugón ng̃ isáng may mabuting pusò,--sukat nang ang
mg̃a kawal ay palibutin sa mg̃a lansang̃an, ang batallón ng̃ mg̃a
kábayuhan sa halimbawá, na mg̃a bunót ang sable; sukat nang kaladkarín
ang iláng kanyón.... sukat na iyón! Ang bayan ay nápakamatatakutín
at ang lahát ay mang̃agsisípasok sa kaníkaniláng bahay.

--Huwag, huwag,--ang palagáy ng̃ isá,--itó ang panahóng kapit upang
pawìin ang kalaban; hindî sukat ang mang̃agsipasok sa kaniláng
pamamahay, kailang̃ang palabasín, na gaya ng̃ masasamâng sing̃áw, sa
pamagitan ng̃ mg̃a parapit. Kung hindî mang̃akapang̃ahás na gumawâ
ng̃ guló, ay dapat na silá’y udyukán sa tulong ng̃ mg̃a sugòng
hahamon.... Inaakalà kong ang nárarapat ay ihandâ ang mg̃a kawal at
magkunwarîng nagpapabayà at nagwawalâng bahalà, upang mang̃agsitapang
at pangyayari ng̃ anománg kaguluhan ay piyapisin na nang boông tindí!

--Ang layon ay siyáng nagbibigay katuturán sa mg̃a paraan,--ang
sabi ng̃ isá pa,--ang layon natin ay ang ating banál na Relihión at
ang katibayan ng̃ Inang bayan. Ihayág ang _estado de sitio_, at sa
anománg muntîng kaguluhan ay paghulihín ang mg̃a mayayaman at mg̃a
marurunong.... at linisin ang bayan!

--Kung hindî akó dumatíng sa panahón upang pagpayuhan ng̃
pagdadahandahan--ang dugtóng ni P. Irene, na ang hinaráp ay si
kapitáng Tiago,--ay tiyák nang umaagos ng̃ayón ang dugô sa mg̃a
lansang̃an. Ang naaalaala ko ay kayó, kapitán.... Ang pangkát
ng̃ mg̃a masisidhî ay walâng nápalâng gaano sa General, kayâ’t
nang̃anghihinayang dahil sa pagkawalâ ni Simoun.... ¡Ah! kung hindî
nagkasakít si Simoun....

Ang pagkahuli kay Basilio at ang paghalughóg na ginawâ pagkatapos
sa kaniyáng mg̃a aklát at mg̃a papel, ay nakapagpalubhâng lalò kay
kapitáng Tiago. Ng̃ayó’y dinagdagán pa ni P. Irene ang kaniyang
sindák sa pagsasalaysáy ng̃ mg̃a bagay na nakapang̃ing̃ilabot. Ang
kahabághabág ay pinasukan ng̃ isáng matindíng pagkatakot na náhalatâ
muna dahil sa isáng mahinàng pang̃ing̃iníg, na untîuntîng lumálakás
hanggáng sa siyá’y hindî na nakapang̃usap. Nang̃akadilat ang mg̃a
matá, pawisán ang noo, pumigil sa bisig ni P. Irene, nagtangkâng
bumang̃on; ng̃unì’t hindî mangyari at matapos na makaung̃ol ng̃
makálawá ay biglâng bumagsák sa ibabaw ng̃ unan. Nang̃akadilat ang
matá ni kapitang Tiago at sumasago ang laway: patáy na. Sa pagkasindák
ni P. Irene ay tumakbó, ng̃unì’t sa dahiláng kumapit sa kaniyá ang
patáy ay nakaladkád niyá at nápaalís sa hihigán sa kaniyáng pagtakas,
at naiwan sa gitnâ ng̃ silíd.

Nang kinágabihán ay umabot na sa lalòng sidhî ang katakután. May
iláng pangyayari na nag-udyók sa mg̃a matatakutín sa paniniwalàng
mayroóng mg̃a sugòng nanghahamon.

Dahil sa isáng binyagan, ay naghagis ng̃ kauntìng kualta sa mg̃a
batà at sukat nang maasahan na nagkaroón ng̃ kauntìng kaguluhan sa
pintô ng̃ simbahan. Nátaón namáng náparaán doón ang isáng mabalasik
na militar, na may iniisip mandín, na inakalàng ang kaguluhan ay isá
nang pagsalakay ng̃ mg̃a pilibustero, kayâ’t piniyapis ng̃ sable ang
mg̃a batà, pumasok sa simbahan, at kung hindî nagkasalásalabíd sa
tabing na nakasabit sa _coro_ ay pinagpupugután sana ng̃ ulo ang lahát
ng̃ naroón. Makita ang gayón ng̃ mg̃a matatakutín at magpanakbuhang
ipinamamalità na ang himagsikan ay magsísimulâ na, ay bagay na
nangyari sa isáng sandalî. Daglîdaglîng nagsarahan ang mg̃a pintô
ng̃ mang̃ilán-ng̃iláng tindâng naiiwang bukás, may mg̃a insík na
nakaiwan sa labás ng̃ mg̃a piesa ng̃ kayo, at hindî kakauntîng babai
ang nawalán ng̃ sinelas dahil sa pagtakbó sa mg̃a lansang̃an. Salamat
na lamang at íisá ang nasugatan at ilán ang nasaktán, na isá na ng̃â
sa kanilá ang militar nang masubasob dahil sa pakikipagtunggalî sa
tabing na may amóy balabal ng̃ pilibusterismo. Ang gayóng kabayanihan
ay nagbigáy sa kaniyá ng̃ kabunyîán, at isáng kabunyîáng malinis, na
¡harì na ng̃âng ang lahát ng̃ kabantugan ay makuha sa gayóng paraan!
ang mg̃a iná’y hindî na lubhâng íiyák at lalò pa sanang marami ang
tao sa mundó!

Sa isáng arrabal ay nakakita, ang mg̃a naninirahan doon, ng̃ dalawá
kataong nagbábaón ng̃ armás sa silong ng̃ isáng bahay na tablá.
Naguló ang nayon; tinangkâ ng̃ mg̃a naninirahan na habulin ang
dalawáng táong iyon na hindî kilalá upang patayín at iharáp sa mg̃a
may kapangyarihan, ng̃unì’t sínawatâ silá ng̃ isáng kapit-bahay at
sinabing sukat na ang iharáp sa tribunal ang sanhî ng̃ kasalanan. Sakâ
ang mg̃a armás namán ay matatandâng baríl na tiyak na makasusugat
sa magtangkâng gumamit noon.

--¡Siya!--ang sabi ng̃ isáng matapang--kung ibig na tayo’y
manghimagsík ay ¡sulong!

Ng̃unì’t ang matapang ay nilambanog ng̃ palò at suntók, pinagkukurót
ng̃ mg̃a babai na warìng siya ang may arì ng̃ mg̃a baríl.

Sa Ermita ay lalòng mahigpít ang nangyari, kahì’t hindî lubhâng
nábalità, gayóng nagkaroon pa ng̃ putukan. Isáng kawaníng nápakamaing̃at
na nagbalutîng mabuti ay nakakita, nang magtatakíp-silim, ng̃ isáng
bulto sa kalapít ng̃ kaniyáng bahay; inakalà na niyáng buôngbuô na
yaon ay isáng nag-aaral, kayâ’t pinaputukán ng̃ dalawáng putók ng̃
rebolber. Nang makita ang bulto pagkatapos ay isá paláng beterana,
kayâ’t inilibing at, _pax Christi! Mutis!_

Sa Dulungbayan ay umugong din ang iláng putók na ang nápatáy ay isáng
kaawàawàng matandâng bing̃í na hindî nakading̃íg sa _quien vive_
ng̃ bantáy, at isáng baboy na nakading̃íg ng̃unì’t hindî sumagót
ng̃ _España_. Ang matandâ’y hindî náilibíng kaagad sapagkâ’t walâng
maibayad sa simbahan, at ang baboy ay pinagkainanan.

Sa loob ng̃ Maynilâ, sa isáng tindahan ng̃ matamís na kalapít ng̃
Unibersidad, na lagìng dinadayo ng̃ mg̃a nag-aaral, ay pinag-uusapan
ang mg̃a pagkakáhulihán, sa ganitóng ayos:

--¿Ya cogí ba con Tadeo?--ang tanóng ng̃ babaing may arì ng̃ tindahan.

--Abá, ñora,--ang sagót ng̃ isáng nag-aaral na nátitirá sa
Parian,--_pusilau ya!_

--¡Pusilau! ¡Naku! No pa ta pagá conmigo su deuda.

--¡Ay! no jablá vos puelte, ñora, bakâ pa de quedá vos cómplice.
¡Ya quemá yo ng̃â el libro que ya dale prestáu conmigo! ¡Bakâ pa de
riquisá y de encontrá! ¡anda vos listo, ñora!

--¿Ta quedá dice preso Isagani?

--Loco-loco también aquel Isagani,--ang sabing namumuhî ng̃
nag-aaral;--no sana de cogí con ele, ta andá pa presentá! ¡Oh, bueno
ng̃â, que topá rayo con ele! ¡Siguro pusilau!

Kinibít ng̃ babai ang balikat.

--¡Conmigo no ta debí nada! ¿Y cosa de jasé Paulita?

--No di faltá novio, ñora. Siguro de llorá un poco, luego de casá
con un español.

Ang gabíng iyón ay nagíng isá sa mg̃a lalòng malulungkót. Sa mg̃a
baháybaháy ay nagdadasál ng̃ rosario at may mg̃a maawâíng babaing
nagpapatungkól na ng̃ mahahabàng _padrenuestro_ at mg̃a _requiem_
sa kaluluwa ng̃ mg̃a kamag-anak nilá’t kaibigan. Ika waló pa lamang
ng̃ gabí’y bahagyâ nang makakita ng̃ mang̃isáng̃isáng naglálakád;
maminsan minsan ay nakakading̃íg ng̃ takbó ng̃ isáng kabayo na ang
tagiliran ay nápapalòng malakás ng̃ isáng sable, pagkatapos ay
pasuwít ng̃ mg̃a tanod, mg̃a sasakyáng matutulin ang takbó na warìng
hinahabol ng̃ kawan ng̃ mg̃a pilibustero.

Gayón man, hindî sa lahát ng̃ pook ay naghaharì ang pang̃ambá.

Sa plateríang tinitirahán ni Plácido Penitente ay pinag-uusapan din
ang mg̃a pangyayari at pinagtatalunan nang may kauntîng layà.

--¡Hindî akó naniniwalà sa mg̃a paskín!--ang sabi ng̃ isáng
manggagawàng payát at tuyô na sa kágagamit ng̃ tsukoy;--sa ganáng
akin, ay kagagawán iyan ni P. Salvi!

--¡Ehém, ehém!--ang ubó ng̃ maestro platero na, sa pang̃ing̃ilag na
pang̃anláng duwag, ay hindî makapang̃ahás na putlín ang pag-uusap. Ang
kaawaawàng tao’y nag-uuubó na lamang, kikindatán ang manggagawà at
titing̃ín sa daan, na warìng ibig sabihin na:--¡Bakâ tayo masubukan!

--¡Dahil sa opereta!--ang patuloy ng̃ manggagawà.

--¡Ohó!,--ang bulalás ng̃ isáng mukhâng tang̃á;--sinasabi ko na
ng̃â! Kayâ’t....

--¡Hm!--ang tugón ng̃ isáng tagasulat na may anyông pagkahabág,--ang
ukol sa mg̃a paskín ay totoo, Chichoy, ng̃unì’t ipaliliwanag ko
sa iyo!

At idinugtóng na ang ting̃ig ay matalinghagà:

--¡Yaón ay isáng kagagawán ni insík Quiroga!

--¡Ehém, ehém!--ang ulit na ubó ng̃ maestro na inilipat sa kabilâng
pisng̃í ang sapá ng̃ hitsóng nasa bibíg.

--¡Paniwalàan mo akó, Chichoy, kagagawán ni insík Quiroga iyán!
Náding̃íg ko sa aking pinápasukan.

--¡Nakú, _siguro_ ng̃â!--ang bulalás ng̃ tang̃á, na agád nang naniwalà.

--Si Quiroga--ang patuloy ng̃ tagasulat,--ay may isáng daang libong
pisong pilak mehikano, sa _bahía_. ¿Papano ang pagpapasok? Hindî
maliwag; ginawâ ang mg̃a paskín, na sinamantalá ang usap ng̃ mg̃a
nag-aaral, at samantalang ang lahát ng̃ tao’y nagúguló, ¡pum!
pinadulasán ang mg̃a kawaní at nakaraan ang mg̃a kaha!

--¡Siya ng̃â, siya ng̃â!--ang bulalás ng̃ mapaniwalâín na sumuntók
sa ibabaw ng̃ dulang.--¡Siya ng̃â! Kayâ palá si insík Quiroga......
¡Kayâ!

At nápahintô dahil sa hindî maalaman kung anó ang sasabihing ukol
kay insík Quiroga.

--¿At tayo ang magbabayad ng̃ kaniláng kagagawán?--ang tanóng ni
Chichoy na nagagalit.

--¡Ehém, ehém, ehhhém!--ang ubó ng̃ platero na nakáding̃íg ng̃
lumálapít na yabág sa daan.

Tunay ng̃â, ang mg̃a yabág ay lumálapít at nang̃agsihintô ang mang̃a
sa loob ng̃ platería.

--Si San Pascual Bailon ay isáng dakilàng banál,--ang sabing malakás
na pakunwarîng nagbabanálbanalan ang platero, na kinindatán ang
ibá;--si San Pascual Bailon....

Nang sandalîng iyón ay dumung̃aw ang mukhâ ni Plácido Penitente,
na kasama ang manggagawâ ng̃ kastillo na ating nakitang tumanggáp
ng̃ utos kay Simoun. Linibid ng̃ lahát ang mg̃a bagong datíng at
tinanóng ng̃ mg̃a balíbalità.

--Hindî ko nakausap ang mg̃a bilanggô--ang tugón ni Plácido,--may
mg̃a tatlóng pû!

--¡Mang̃agsihandâ kayó!--ang dugtóng ng̃ magkakastilló na
nakipagsulyapan ng̃ may kahulugán kay Plácido,--sinasabing sa gabíng
itó’y magkakaroón ng̃ katakot-takot na pugután......

--¿Ha? ¡Lintík!--ang bulalás ni Chichoy, na luming̃ap ng̃ sandata,
ng̃unì’t nang walâng mákita, ay sinunggabán ang kaniyáng tsukoy.

Ang maestro ay umupô; ang kaniyáng mg̃a paá’y nang̃ang̃alóg.
Nákinikinitá nang mapaniwalâín na ang ulo niyá’y pugót, at umiíyák
na dahil sa mangyayari sa kaniyáng kaanák.

--¡She!--ang sabi ng̃ taga-sulat;--¡hindî magkakaroón ng̃ pugután!
Ang taga udyók ng̃--at humudyát ng̃ may kahulugán--ay salamat at
may sakít.

--¡Si Simoun!

--¡Ehém, ehém, ehhhém!

Si Plácido at ang magkakastilló ay mulîng nagting̃inan.

--Kung iyán ay hindî nagkasakít....

--Ay gágawâ ng̃ isáng warì’y himagsikan!--ang dugtóng na pawalâng
bahalà ng̃ magkakastilló, samantalang idinuduldol ang isáng sigarilyo
sa itaás ng̃ tubo ng̃ kinke--at ¿anó ang gagawín natin kung gayón?

--Totohanin na, sapagkâ’t yamang pupugutan na rin lamang tayo......

Ang malakás na ubóng sumasál sa platero ay nakapigil na máding̃íg
ang karugtóng ng̃ salitâ. Marahil ay kakilakilabot na bagay ang
pinagsabí ni Chichoy, sapagkâ’t umanyông mámamatay at ang mukhâ’y
anyông hapón na pápatay ng̃ tao.

--Ang sabihin ninyó’y nagpapakunwarîng may sakit sapagkâ’t natatakot
na lumabás! Kapag nákita ko siyá....

Mulîng sinasál ng̃ matindíng ubó ang maestro at natuluyan nang
pamanhikán ang lahát na mang̃ag-uwîan.

--Gayón man ay humandâ kayó, humandâ kayó,--ang sabi ng̃
magkakastilló--Kung pipilitin tayo sa pumatáy ó mamatáy....

Isá pang ubó ang sumasál sa kaawàawàng may pagawâan at ang mg̃a
manggagawà ay nang̃ag-uwìan sa kaníkaniláng bahay na may daláng
pamukpók, bandili at ibá pang kasangkapang maipang-iiwà ó maipamamalò,
at humandâng ipaglabang mabuti ang kaniláng buhay. Si Plácido at
ang manggagawà ng̃ kastillo ay mulîng nagsialís.

--¡Pag-iing̃at, pag-iing̃at!--ang bilin ng̃ maestro na ang ting̃ig
ay warìng sa umiiyak.

--¡Kayó na lamang ang bahalà sa aking balo at mg̃a mauulilang
anák!--ang samò ng̃ mapaniwalâin na ang ting̃ig ay lálò pa mandíng
baság.

Nakikinikinitá na ng̃ kahabághabág na sa katawán niya’y lusútlusutan
ang punlô at nálilibíng na siyá.

Nang gabíng yaón ay pinalitán ng̃ mg̃a artillerong kastilà ang mg̃a
tanod sa mg̃a pintô ng̃ loob ng̃ Maynilâ, at nang kinabukasan, ng̃
dumudung̃aw na ang mg̃a unang liwanag, si Ben-Zayb, na nang̃ahás na
maglakád upang tingnán ang kalagayan ng̃ mg̃a kutà, ay nakátagpô
sa _glacis_ na malapit sa Luneta ng̃ bángkáy ng̃ isáng india na
magdadalagá, na, halos hubád at nakabulagtâ roong nag-iisá. Si
Ben-Zayb ay nalunusan at matapos na matangkî ng̃ kaniyáng tungkód
ang patáy at makating̃ín ng̃ tung̃o sa mg̃a pintô, ay ipinatuloy
ang kaniyáng lakad, na iniisip na gumawâ ng̃ isáng mapanimdím na
kabuhayan dahil sa pangyayaring yaón. Gayón man, ni isáng pahiwatig
man lamang ay walâng lumabás sa mg̃a pahayagan sa mg̃a araw na
sumúsunód, na ang inatupag ay ang mg̃a pagkakadapâ’t pagkakadupilas
na gawâ ng̃ mg̃a balát ng̃ saging, at, sa dahiláng walâng maibalità,
si Ben-Zayb man ay nagpakaluritlurit sa pagsasalaysáy ng̃ isáng
dumaang bagyó sa Amérika, na sumirà sa mg̃a bayan at nakamatáy ng̃
mahigít sa dalawáng libo katao. Kasama ng̃ iláng pasarìng ay sinabi
niyang:

  “Ang pagkamahabagin, NA LALONG BUHAY SA MAÑGA BAYANG KATÓLIKO
  KAY SA IBANG BAYAN, at ang alaala Niyong sa udyók din noon ay
  naghirap dahil sa _sangkatauhan_, sa amin ay _nagpakilos_ (sic)
  sa pagkahabág sa mañga kasawian nang ating kapuwa at idalañgin
  upang _sa lupaing_ itó, na salantangsalanta sa mañga bagyó, ay
  huwag maulit ang mañga kasakitsakit na pangyayaring napagmasdán
  nang mañga naninirahan sa Estados Unidos.”

Hindî pinaraan ni _Horatius_ ang pagkakátaón at hindî rin tinukoy
ang mg̃a patáy, ni ang kaawàawàng indiang inutás, ni ang mg̃a
kapaslang̃án, ay sinagót si Ben-Zayb sa kaniyang _Pirotecnia_ ng̃:

  “Matapos ang gayong karaming pagkahabág at pagliñgap sa katauhan,
  si Fray Ibañez, itóng, si Ben-Zayb, ay nanirá sa pagdalañging
  patungkol sa Pilipinas.

  Ñguni’t maaaninawan ang gayón.

  Sapagka’t hindi siya katóliko at ang pagkamahabagin ay lalong
  buháy, at ibp.”




XXIX

MANG̃A HULÍNG SALITANG UKOL KAY KAPITANG TIAGO

                                       Talis vita finis ita.


Si kapitang Tiago ay nagkaroón ng̃ mabuting hanggá, itó ng̃â,
nagkaroón ng̃ mainam na libíng. Tunay ng̃â na ipinaalaala kay P. Irene
ng̃ kura sa _parroquia_ na si kapitang Tiago ay namatáy nang hindî
nagkukumpisál, ng̃unì’t ang mabuting parì, samantalang nakang̃itî
nang palibák, ay hinimas ang kaniyáng ilóng at sumagót na:

--Báh ¡akó ba namán ang paglalakùán! kung ating ipagkákaít ang
_exequias_ sa mg̃a namamatáy ng̃ hindî nagkukumpisal, ay malilimutan
natin ang _De profundis_! Ang mg̃a kahigpitang iyán, gaya ng̃
inyóng pagkabatíd na mabuti, ay pinaiiral lamang kapag ang hindî
nakapagkumpisál ay walâng ibabayad, ng̃unì’t ¡kay kapitáng Tiago!...
¡Bah! kung sampû ng̃ mg̃a insík na hindî binyagan ay inilibíng ninyó
ng̃ may _misa de requiem_!

Si P. Irene ang inihalál ni kapitáng Tiago na kaniyáng _albacea_ at
gáganáp ng̃ kaniyáng mg̃a habilin, at iniíwan ang bahagi ng̃ kaniyáng
kayamanan sa Sta. Clara, ang bahagi ay sa Papa, sa Arsobispo, sa mg̃a
Corporaciones, at nag-iwan ng̃ dalawáng pûng piso upang ipagbayad
ng̃ _matrícula_ ng̃ mg̃a nag-aaral na marálitâ. Ang hulíng habiling
itó’y ipinatalâ sa udyók ni P. Irene dahil sa pagkamapag-ampón nitó
sa kabatàang masipag sa pag-aaral. Pinawalâng bisà ni kapitang Tiago
ang pamanang dalawáng pû’t limáng piso na iniiwan niyá kay Basilio,
dahil sa masamâng inugalì ng̃ binatà nang mg̃a hulíng araw, ng̃unì’t
pinairal din ni P. Irene ang habilin at sinabing kukunin niyá ang
halagáng iyón at dádalhín ng̃ kaniyáng bulsá at ng̃ kaniyáng budhî.

Sa bahay ng̃ namatáy na dinaluhán kinábukasan ng̃ mg̃a dating
kakilala at mg̃a kaibigan, ay pinag-uusapang mátikabó ang isáng
himalâ. Sinasabing noong oras nang paghihing̃alô ay napakita sa
mg̃a mongha ang kaluluwá ni kapitang Tiago na libíd ng̃ maningníng
na liwanag. Iniligtás ng̃ Dios ang kaluluwá, dahil sa karamihan ng̃
pamisang ipinagawâ at sa mg̃a pamanang iniwan sa mg̃a simbahan. Ang
balità’y pinag-uusapan, inilálarawan, nagkákaroón ng̃ ayos at walâng
isá mang nag-aalinlang̃an sa bagay na iyón. Isinásaysáy ang suót ni
kapitang Tiago, na gaya ng̃ mahihinalà, ay ang prak, ang pisng̃í’y
nakaumbók dahil sa sapá ng̃ hitsó, hindî nalimot ang kuakong panghitít
ng̃ apian at ang manók na sasabung̃ín. Ang _sacristán mayor_ na
kalahók sa umpukan ay nagpapatotoong walâng kaping̃asping̃as sa tulong
ng̃ tang̃ô ng̃ ulo, at iniisip na, pagkamatáy niya, ay pakikita namáng
dalá ang tasa ng̃ tahúng putî, sapagkâ’t, kung walâ ang pang-agahang
iyon, ay hindî niya maunawà ang kaligayahan ni sa lang̃it ni sa lupà.
Tungkól sa bagay na itó, at dahil sa hindî mapag-usapan ang mg̃a
nangyari ng̃ kináhapunan at sa dahiláng mayroon doong mg̃a tahor, ay
maiinam na hakàhakà ang nábabanggít, pinagkukuròkurò kung hahamunin
ó hindî ni kapitang Tiago si S. Pedro upang silá’y magdaos ng̃ isáng
_soltada_, kung magpupustahan, kung ang mg̃a manók ay pawàng walâng
pagkamatáy, kung hindî tátalabán ng̃ iwà, at kung mangyari ang gayón,
ay sino kayâ ang magiging _sentenciador_, sino ang mananalo, at ibp.,
mg̃a pagtatalong kinalulugdán ng̃ mg̃a nagtatatág ng̃ karunung̃an,
mg̃a paghahakà, mg̃a paraang nábabatay sa isáng aklát na inaakalàng
walâng kamalían, na ipinahayag ng̃ Dios sa kaniyáng kabig ó nauukol
sa batayáng nagiging kautusán. Bumábanggít pa ng̃ mg̃a bahagi ng̃
nobena, ng̃ mg̃a aklát na ukol sa mg̃a kababalaghán, sabi ng̃ mg̃a
kura, kalagayan ng̃ lang̃it at iba pang mg̃a bagaybagay na ukol din
doon. Si D. Primitivo, ang pilósopo, ay galák na galák sa pagtutukóy
niya ng̃ mg̃a hakà ng̃ mg̃a teólogo.

--Sapagkâ’t ang sinoman sa kanilá’y hindî mangyayaring matatalo,--ang
sabing may lubós na pagkatahô;--ang pagkatalo’y nagbibigáy ng̃ samâ
ng̃ loob at sa kalang̃itán ay hindî mangyayaring magkaroon ng̃ samàan
ng̃ loob.

--Ng̃unì’t ang isá’y sápilitáng mananalo,--ang paklí ng̃ tahur na
si Aristorenas,--ang inam ay nasa pananalo!

--Kapuwâ mananalo!

Iyong kapuwâ mananalo ay hindî matanggáp ni Martin Aristorenas, siya,
na ang boông buhay ay dinaan sa sabung̃án at kailan ma’y kaniyáng
nákita na ang isáng manók ay nananalo at ang isá’y natatalo; kung
bagá mán ay magtablá na lamang ang nangyayari. Walâng náhitâ si
D. Primitivo sa kálalatín, si Martin Aristorenas ay nag-iíilíng,
gayóng ang latín ni D. Primitivo ay madalîng máwatasan: sinasabi
niyáng: _an gallus talisainus, acuto ~tarì~ armatus, an gallus
beati Petri bulikus sasabung̃us sit_ at ibp., hanggáng sa ginamit
na tulóy ang pang̃ang̃atwiran nang marami kung ibig magpatigil at
magpapanalig.

--Magkakasala ka, kaibigang Martín, mahuhulog ka sa isáng erehía!
_Cave ne cadas!_ Hindî na akó makikipagmonte sa iyo! ¡Hindì na
tayo magkakabakas! Hindî mo pinanánaligan ang kapangyarihan ng̃
Dios, _peccatum mortale_! Hindî mo pinaniniwalàan ang katunayan ng̃
Santísima Trinidad: ang tatló ay isá at ang isá ay tatló! ¡Dahandahan
ka! ¡Hindî mo pinaniniwalàan warì na ang dalawáng katawán, dalawáng
pag-iisip at dalawáng kalooban ay mangyayaring magkaroon ng̃ íisáng
alaala lamang! ¡Dahandahan ka! _Quicumque non crederit, anathema
sit!_

Si Martin Aristorenas ay nang̃untîng namumutlâ’t nang̃ing̃iníg,
at si insík Quiroga na nakáding̃íg na buô sa pang̃ang̃atwiran, ay
dinulutan ng̃ boóng galang ang pilósopo ng̃ isáng mabuting tabako
at tinanóng ng̃ masuyò:

--Sigulo, puele akieng kontalata itóng aliendo sabong sa Kilisto,
ha? Pag akó pagtáylo, akieng kontalatista, ha?

Sa ibáng pulutóng ang lalòng mahabàng salitàán ay ukol sa patáy;
ang pinagtatalunan ay ang damít na isusuót sa bangkáy. Ipinalagáy
ni kapitáng Tinong na damít pransiskano ang isuót; mayroón pa namán
siyáng isá, lumà, sirâsirâ at takpî takpî, mainam na kasangkapan na,
alinsunod sa patunay ng̃ prayle na pinaglimusán niyá sa halagáng
tatlóng pû’t anim na piso, nakapagliligtás sa bangkáy sa apóy ng̃
inpierno, at nagsalaysáy ng̃ makapagpapatibay na mg̃a banál na
pangyayaring hang̃ò sa mg̃a aklát na ikinákalát ng̃ mg̃a kura. Kahì’t
pinakamamahal ni kapitang Tinong ang labíng iyon, ay laan siyáng
ipagkaloob sa kaniyang matalik na kaibigang hindî niya nádalaw sa
boong pagkakasakít. Ng̃unì’t ipinaklí ng̃ isáng sastré na yamang
nákita ng̃ mg̃a mongha si kapitang Tiago na naka prak na umaakyát
sa lang̃it, ay dapat suotan ng̃ prak at hindî kailang̃an ang mg̃a
pananggól at mg̃a kasuutang hindî tatagusán: nagpaprak kung tumutung̃o
sa isáng sáyawan, sa isáng pistá, at hindî maaasahang hindî gayón dín
ang mátatagpûan niya sa kaitaasan.... at ¡tingnán! nagkátaón pa namáng
mayroon siyáng isáng yarì, na maibibigáy niya sa halagáng tatlóng pû’t
dalawáng piso, apat na piso ang kamurahan kay sa ábitong pransiskano,
sapagkâ’t ayaw niyang pagtubùan si kapitáng Tiago: nagíng sukî niya
noong buháy at ng̃ayón ay magiging pintakasi niya sa kalang̃itán!
Ng̃unì’t si P. Irene na albasea at siyáng magpapatupád sa náuutos
sa testamento ay sumalansáng sa dalawáng palagáy at ipinag-utos
na bihisan ang bangkáy ng̃ alin man sa matatandâ niyang damít, at
sinabing na tagláy ang anyông pagkabanál, na hindî tinítingnán ng̃
Dios ang bihis.

Ang mg̃a _exequias_ ng̃â ay ginawâ ng̃ boông ding̃al. Nagkaroón ng̃
_responso_ sa bahay, sa daan, tatlóng prayle ang gumawâ na warìng ang
íisa’y hindî makakaya sa káluluwáng yaón, ginawâng lahát ng̃ _rito_
at mg̃a _ceremonias_ na magágawâ, at nábalitàng gumawâ pa ng̃ ibá,
nagkaroón ng̃ _extra_ na gaya sa mg̃a tang̃ìng palabás dulàang ukol
sa kapakinabang̃án ng̃ isáng tao. Yaón ang nagíng kaigáigaya: maraming
kamanyáng ang sinunog, maraming awit sa wikàng latín, nag-aksayá ng̃
maraming agua bendita: alangalang sa kaniyáng kaibigan ay inawit ni
P. Irene, sa coro, ang _Dies iræ_ na ang boses ay pahumál; at sumakít
ang ulo ng̃ mg̃a nálalapít dahil sa kátutugtog ng̃ plegaria.

Si aling Patrocinio, ang dating katunggalî ni kapitáng Tiago sa
pagkamasambahin, ay tunay na tunay na nagnasàng mamatáy namán sa
kinabukasan upang makapagpagawâ ng̃ mg̃a exequias na lalò pang malakí
kay sa roon. Ang maawâíng matandâ’y hindî makatiis, na iyong inaakalà
niyáng talong talo na niyá ay magbang̃on ng̃ boông karang̃alan, sa
pagkamatáy. Oo ninanasàng mamatáy siyá at warìng nádiding̃íg na
niya ang mg̃a pabulalás ng̃ mg̃a taong nanonood ng̃ responso, na
nagsasabing:

--¡Itó ang libíng! ganiyan ang marunong mamatáy, aling Patrocinio.




XXX

HULI


Ang pagkamatáy ni kapitáng Tiago at ang pagkakahuli kay Basilio ay
napag-alamán kaagád sa lalawigan, at alang-alang sa ikadadang̃ál ng̃
mg̃a mapapayapàng tagá San Diego ay sasabihin naming dinamdám pa nang
higít ang hulí at siyá lamang halos ang napag-usapan. At gaya ng̃
maaantáy, ang balità’y nagkaroon ng̃ ibá’t ibáng ayos, may nagbigáy
ng̃ mg̃a pangyayaring malungkót, kakilakilabot, ipinaliwanag ang
hindî nalilinawan, ang mg̃a patláng ay pinunán ng̃ mg̃a hakàhakà, ang
mg̃a itó’y nagíng parang tunay na nangyari at ang multóng sumipót
sa gayón ay nakatakot na, sampû sa mg̃a tunay na may likhâ.

Sa bayan ng̃ Tiani ay nabalità na batàng batá na sa kaniya ang
mapatapon at marahíl ay patayín sa paglalakbáy na tung̃o sa
tatapunán. Ang mg̃a matatakutín at mapaghinalà ng̃ masamâ ay hindî
pa nasisiyahán sa gayón at pinag-uusapan ang mg̃a bitayán at mg̃a
hukumang kawal; ang Enero ay isáng masamâng buan, Enero nang mangyari
ang guló sa Kabite, at _ang mg̃a taong iyón_, gayóng mg̃a parì na,
ay nang̃abitay; kayâ’t ang isáng marálitâng kagaya ni Basilio na
walâng sukat mag-ampón at walâng mg̃a kakilala....

--¡Sinasabi ko na!--ang buntóng hining̃á ng̃ Hukom pamayapà na warìng
minsan man lamang ay nabigyán niya ng̃ isáng payo si Basilio--sinasabi
ko ná....

--¡Sadyâng ganiyán ang maaantáy!--ang dugtóng ni hermana
Penchang--pumapasok sa simbahan at kapág nakitang marumí ng̃ kauntî
ang agua bendita ay hindî na nag-aantandâ! May sinasabing mg̃a
mumuntîng hayop at mg̃a sakít, abá, parusa ng̃ Dios! ¡Nararapat iyon
sa kaniyá! Warì bagáng ang agua bendita ay mangyayaring makapagpahawa
ng̃ mg̃a sakít! Lubhâ pa ng̃âng kaibá, abá.

At ibinuhay ang kaniyáng paggalíng sa isáng pagkasirà ng̃ tiyan sa
paglalagáy lamang ng̃ agua bendita sa pusod, na sabáy sa pagdadasál
ng̃ _Sanctus Deus_, at inihahatol ang kagamutan sa mg̃a kaharáp,
kapag nang̃agkasakít ng̃ iti ó kabag ó kung may salot, datapwâ’y
kailang̃ang dasalín lamang kung gayón sa wikàng kastilà:

  Santo Dios
  Santo fuerte
  Santo inmortal,
  Líbranos Señor de la peste
  Y de todo mal.

--Ang kagamutan ay walâng pagkasirà, ng̃unì’t lalagyán ng̃ agua
bendita ang dakong masakít ó may damdám,--aniyá.

Datapuwâ’y marami sa mg̃a lalaki ang hindî naniniwalà sa mg̃a bagay
na itó, ni hindî ipinalalagáy na parusa ng̃ Dios ang pagkakabilanggô
ni Basilio. Hindî rin nang̃aniniwalà sa mg̃a panghihimagsík at mg̃a
paskín, sa pagkakilala sa ugalìng ibayo pa ng̃ pagkamapayapà at
pagkamaing̃at ng̃ nag-aaral, at minagalíng pang iambíl ang gayón
sa mg̃a paghihigantí ng̃ mg̃a prayle, dahil sa pagkakátubós sa
pagkaalilà, kay Hulî, na anák ng̃ tulisáng mahigpít na kalaban ng̃
isáng malakás na _corporación_. At sa dahiláng may masamâ siláng
pagkákilala sa mg̃a kaugalìan ng̃ korpórasióng iyon at naaalaala
ang mg̃a abâng paghihigantí, ay ipinalagáy, na, ang mg̃a hulòhulòng
iyon ay siyang malapitlapít na nangyari at siyáng mapaniniwalàan.

--¡Mabuti ng̃â ang nágawâ kong pinalayas sa aking bahay ang
babai!--ang sabi ni hermana Penchang--ayokong makipagsirâ sa mg̃a
prayle, kayâ’t pinagmadalî kong humanap ng̃ salapî.

Ang katotohanan ay dinamdám niya ang pag-layà ni Hulî; inaakò siya ni
Hulî sa pagdadasál at pag-aayuno, at kung lumagì pa ng̃ mahabâhabâng
panahón ay marahil nagdigala ng̃ dahil sa kaniyá. ¿Bakit, kung ang
mg̃a kura ay nagdádasál ng̃ patungkol sa atin at si Kristo ay namatáy
dahil sa ating mg̃a kasalanan, bakit hindî makagagawâ ng̃ gayon din
si Hulî na patungkol kay hermana Penchang?

Nang ang balità’y nakasapit sa kubong tinitirahan ni Hulî at nang
kaniyáng lelong, ay nang̃ailang̃an ang dalaga na uliting makálawa
ang balità. Tiningnán si hermana Balî, na siyang nagbabalità, na
warìng hindî maliwanagan ang sinasabi, hindî mapagtuwíd ang kaniyáng
pagkukurò; naghumugong ang kaniyáng mg̃a taing̃a, nagkaramdám ng̃
pagsisikíp ng̃ pusò at nagtagláy ng̃ isáng kutób ng̃ kalooban, na
ang pangyayaring yaón ay makapagbibigay hapis sa kabuhayan niyáng
sásapítin. Gayon ma’y tinangkâng manang̃an sa isáng banaag ng̃
pag-asa, ng̃umitî, inakalàng binibirò siyá ni hermana Balî ng̃
isáng masamâng birò, ng̃unì’t dî pa man ay ipinatatawad na niyá
kung sasabihing birò ng̃â, ng̃unì’t pinagkurús ni hermana Balî ang
kaniyáng hinglalakí’t hintuturò at hinagkán, sa katunayang totoo
ang kaniyáng sinasabi. Sa gayón ay nawalâ na ang ng̃itî sa labì ng̃
dalaga, namutlâ, maputlâng maputlâ, naramdamáng nawalán siyá ng̃
lakás at, noon lamang nangyari sa boô niyang buhay, nawalán ng̃
diwàng tuminbuang.

Nang sa káhahampás, kákukurót, wisík ng̃ tubig, mg̃a krús at
paglalagáy ng̃ mg̃a palaspás na benendita ay pinagsaulán ang
dalaga at napag-unawà ang kaniyáng kalagayan ay piping bumalong sa
kaniyáng mg̃a matá ang luhà, sunód sunód ang paták, walâng hibík,
walâng panaghóy, walâng daíng! Inaalaala niyá si Basilio na walâng
ibáng tagapag-ampón kung dî si kapitáng Tiago, at sa pagkamatáy
nitó, ay lubós nang nawalán ng̃ kandili at kalayàan. Batid nang sa
Pilipinas ay kailang̃an ang ninong sa lahát ng̃ bagay, mulâ sa araw
na binibinyagán ang isáng tao hanggáng sa mamatáy, sa pagtatamó ng̃
katwiran, sa pagkuha ng̃ isáng katibayan sa paglalakbáy ó upang
magawâ ang isáng paghahanap-buhay. At sa dahiláng sinasabing ang
pagkakábilanggông yaón ay alinsunod sa mg̃a paghihigantí ng̃ dahil
sa kaniyá at sa kaniyáng amá, ang kalungkutan ng̃ binibini ay nagíng
isáng paghihinagpís. Ng̃ayón ay siyá namán ang nárarapat na magligtás,
gaya ng̃ ginawâ ng̃ lalaki ng̃ siya’y alisín sa pagkaalilà, at ang
isáng boses na lihim ang nag-uudyók sa kaniyá ng̃ gagawín at naghahain
sa kaniyáng pag-iisip ng̃ isáng kakilakilabot na paraan.

--¡Si P. Camorra, ang kura!--ang sabi ng̃ boses.

Si Hulî’y nápapakagát labì at nahuhulog sa isáng malamlám na pag-iisíp.

Dahil sa pagkakasala ng̃ kaniyáng amá ay dinakíp ang lelong, sa
pag-asang sa gayóng paraan ay lilitáw ang anák. Ang tang̃ìng
nakapagbigáy ng̃ kalayàan ay si P. Camorra, at si P. Camorra ay
nagpakilala ng̃ dî kasiyahang loob sa mg̃a pasasalamat at sa
pamag-itan ng̃ kaniyáng karaniwang ugalìng tiyakan kung magsalitâ
ay huming̃î ng̃ mg̃a paghahandóg.... Mulâ noon ay iniwasan ni Hulî
ang siya’y mákatagpô, ng̃unì’t pinahahalík siya ng̃ kamáy ng̃ parì,
hinihipò siya sa ilóng, sa pisng̃í, biníbirò siyáng may mg̃a kindát
at tumatawa, tumatawang siya’y kinúkurot. Si Hulî ang sanhî ng̃
pagkakabugbóg ng̃ mabuting kura sa iláng bìnatà na naglilibót sa
nayon at nanánapatan sa mg̃a dalaga. Ang mg̃a mapaghinalà, kung
nakikita siyáng nagdáraan na walâng kaimík-imík at nakatung̃ó, ay
nagsasabing ipinadíding̃íg sa kaniyá:

--¡Kung iibígin, ay magtatamóng kapatawarán si kabisang Tales!

Ang binibini’y dumáratíng na malungkót sa kaniyáng bahay at susuling
suling ang matá.

Malakí ang ipinagbago ni Hulî; nawalâ ang kaniyáng kasayahan, walâng
nakakitang siya’y ng̃umitî, bahagyâ ng̃ magsalitâ at warì mandíng
nang̃ang̃ambáng malasin ang mukhâ niyáng sarili. Minsan ay nakita siya
sa bayan na may malakíng guhit na uling sa noo, siya, na palagìng
maayos at mahusay ang gayák kung lumakad. Minsan ay itinanóng kay
hermana Balî kung nátutung̃o sa impierno ang mg̃a nagpapatiwakál.

--Walâng sala!--ang tugón ng̃ babai, at isinalaysáy ang poók na iyón
na warìng siyá’y galing doón.

Dahil sa pagkakábilanggô ni Basilio, ang mg̃a dukhâ’t marunong
luming̃ap na mg̃a kaanak ay gumawâ ng̃ lahát ng̃ magagawâ upang
máiligtás ang binatà; ng̃unì’t sa dahiláng siláng lahát ay hindî
pa makabuô ng̃ tatlóng pûng piso, ay si hermana Balî, gaya rin ng̃
dati, ang siyáng nagkaroón ng̃ lalòng mabuting akalà.

--Ang dapat nating gawín ay ang huming̃îng sanggunì sa taga-sulat,--aniyá.

Sa mg̃a abâng taong iyón, ang taga-sulat sa tribunal ay siyáng
oráculo sa Delfos ng̃ matatandâng griego.

--Bigyán lamang ng̃ sikapat at sakâ isáng tabako,--ang dugtóng--ay
sasabihin pa sa iyo ang lahát ng̃ batás na magpapalakí ng̃ ulo mo
sa pagding̃íg sa kaniyá. Pag mayroón kang piso ay maililigtás ka
kahì’t nasa sa paanán ka ng̃ bibitayán. Nang ipasok sa bilanggùán
ang kapit bahay kong si Simón at hinagupít ng̃ palò, dahil sa hindî
nakapagpahayag ng̃ ukol sa isáng nakawáng nangyari sa malapit sa
kaniyáng bahay, abá ¡sa halagáng kahatì’t sikolo lamang at isáng
balukay na bawang, ay nakuha siya ng̃ taga-sulat! At nákita ko si
Simón na babahagyâ nang makalakad at náhigâng isáng buang mahigít.
¡Ay! nabulók ang pigî, abâ ¡at namatáy dahil doón!

Ang payo ni hermana Balî ay tinanggáp at siyá na ang nakipag-usap
sa taga-sulat; binigyán siyá ni Hulî ng̃ isáng salapî at dinagdagán
pa ng̃ iláng putol na pindáng na usá na náhuli ng̃ lelong. Mulî na
namáng inatupag ni tandâng Selo ang pang̃ang̃aso.

Ng̃unì’t walâng magawâ ang taga-sulat; ang bilanggô ay nasa Maynilâ
at hindî umaabot doón ang kaniyáng lakás.

--¡Kung nasa sa kabesera man lamang, maná pa!..--ang sabi na
ipinagpaparangyâ ang kaniyáng kaya.

Lubós na batíd ng̃ tagasulat na ang kaniyáng lakás ay hindî lumalampás
sa mg̃a hanggahan ng̃ Tianì, ng̃unì’t kailang̃an niya ang huwag
masirà ang pananalig sa kaniyá at upang maiwan ang pindáng na usá.

--Ng̃unì’t mabibigyán ko kayó ng̃ isáng mabuting payo, na dìlì
ibá kundî ang pumaroón kayóng dalawá ni Hulî sa Hukom pamayapà.
Kailang̃ang pumaroón si Hulî.

Ang Hukom pamayapà ay isáng taong pabugál-bugál, ng̃unì’t kung
makikita si Hulî marahil ay mapipigil ng̃ kauntì ang dating ugalì:
náriritó ang katalinuhan ng̃ payo.

Pinakinggáng walâng kaping̃asping̃as sa tigás ng̃ ginoong Hukóm si
hermana Balî, na siyáng nagsasalitâ, na maminsanminsan ay tinitingnán
ang dalagang nakatung̃ó at hiyâng hiyâ. Masasabí na lamang ng̃ tao
na malakí ang pagling̃ap niya kay Basilio, hindî naáalala ng̃ mg̃a
tao ang kaniyáng utang na loob at na ang sanhî ng̃ pagkakábilanggông
iyon, ayon sa balità, ay dahil sa kaniya.

Matapos makadigháy ng̃ makáitló ó makaapat, sapagkâ’t may
masamâng ugalìng itó ang ginoong Hukóm, ay nagsabing ang tang̃ìng
makapagliligtás kay Basilio ay si P. Camorra, _kung íibigin niya_--at
tiningnán ng̃ may makahulugáng títig ang binibini.--Itó’y pinápayuhan
niyáng makípag-usap sa kura.

--Alám na ninyó ang kaniyáng lakás; nakuha sa pagkakábilanggô ang
inyóng nunò.... Sukat na ang isáng salítâ niya upang mapasa tatapunán
ang isáng batàng bagong pang̃anák ó máligtas sa kamatayan ang isáng
binitay.

Si Hulî ay hindî umíimík, ng̃unì’t sa ganang kay hermana Balî ay
warìng nabasa sa isáng nobena ang hatol: laan siyáng samahan sa
bahay ng̃ parì ang dalaga. Lilimós pa namán siya ng̃ isáng kalmen
sa halagáng isáng salapî.

Dátapwâ’y umíilíng si Hulî at ayaw pumaroon sa kombento. Si
hermana Balî ay warìng nakararamdám sa sanhî ng̃ pag-ayáw (si
P. Camorra ay may katawagán ding _si kabayo_ at nápakalikót) at
pinanánahimik siya:

--¡Walâ kang dapat ikatakot! kasama mo akó!--aniya--¿hindî mo ba
nabasa sa muntîng aklát na _Tandang Basio_ na bigáy ng̃ kura, na ang
mg̃a dalaga’y dapat pumaroon sa kombento, kahì’t hindî nálalaman
ng̃ mg̃a magulang, upang ipagsabi ang nangyayari sa bahay? Abá! Ang
aklát na iyón ay nálimbág nang may pahintulot ang Arsobispo, abá!

Si Hulî, iníp na’t sa nasàng putulin ang usapan, ay namanhík sa
mapanata na siyang pumaroon kung ibig, ng̃unì’t sinabi ng̃ Hukóm,
sabáy sa pagdígháy, na ang samò ng̃ isáng mukhâ ng̃ dalaga ay
nakaaakit ng̃ malakí kay sa mukhâ ng̃ isáng matandâ, na ang lang̃it
ay nagkakalat ng̃ kaniyáng hamóg sa mg̃a sariwàng bulaklák at hindî
sa mg̃a tuyô na. Ang talinhagà’y nagíng isáng magandáng kahalayan.

Si Hulî’y hindî sumagót at nanaog ang dalawáng babai. Sa daan ay
nagmatigás ang dalaga sa pag-ayáw na pumaroon sa kombento, kayâ’t
nang̃agsiuwî sa kaniláng nayon. Si hermana Balî na sumamâ ang loob
dahil sa kakulang̃án ng̃ pagtitiwalà, gayóng siya’y kasama, ay
naghihigantí sa paraang binigyán ng̃ isáng mahabâhabâng _sermon_
ang binibini.

Sadyâ ng̃âng hindî magagawâ ng̃ dalaga ang pagparoong iyon sa
kombento nang hindî susuwatán ang kaniyáng sarili, na hindî siyá
susuwatán ng̃ tao, na hindî siyá susuwatán ng̃ Dios! Makáilán nang
sinabi sa kaniyá, may katwiran ó walâ, na kung susundín ang hang̃ád
sa kaniyá, ay patatawarin ang kaniyáng amá, ng̃unì’t gayón man ay
hindî siyá pumayag, kahì’t na isinísigáw sa kaniyá ng̃ kaniyáng
budhî ang pag-aalaala ng̃ kautang̃án sa magulang. ¿At ng̃ayón ay
gágawín niyá ng̃ dahil kay Basilio, dahil sa kaniyáng kasintahan?
Yaón ay isáng pagsadlák sa mg̃a kutyâ at paglibák ng̃ lahát ng̃
tao, sampûng si Basilio ay aalipustâ sa kaniyá; hindî mangyayari
ang gayón, magpakailan man! Magbibigtí na muna siyá ó magtatalón sa
alín mang bang̃ín. Kahì’t na anó ang gawín ay nasuwatán na siyá na
masamâng anák.

Binatá pa rin ng̃ kaawàawàng si Hulî ang mg̃a sisi ng̃ kaniyang
mg̃a kamag-anak, na sa dahiláng hindî nakababatíd ng̃ nangyayari
sa kanilá ni P. Camorra, ay kinúkutyâ ang kaniyang mg̃a katakután.
Máiibigan bagá ni P. Camorra ang isáng dalagang tagá bukid gayóng
marami namán sa bayan? At tinukoy ng̃ mg̃a babai, ang mg̃a pang̃alan
ng̃ mg̃a dalagang magagándá’t mayayaman, na nagkaroon ng̃ ganitó ó
gayóng kasawîán. At samantala’y ¿kung barilín si Basílio? tinátakpán
ni Hulî ang kaniyang taing̃a, lumiling̃ap sa lahát ng̃ sulok at
humahanap ng̃ isáng ting̃ig na sukat magtanggól sa kaniyá, tiningnán
ang kaniyang lelong; ng̃unì’t ang lelong ay pipi at nakatitig sa
dulo ng̃ kaniyáng tandós na gamit sa pang̃ang̃aso.

Nang gabíng yaón ay bahagyâ nang nákatulog. Mg̃a bung̃ang tulog át
panaginip, kung minsán ay kahambálhambál, kung minsán ay madugô, ang
nagdáraan sa kaniyáng matá at sandásandalî’y nágigisíng na pigtâ
sa malamig na pawis. Parang nakadiding̃ig siyá ng̃ putukan, parang
nákikita ang kaniyang amá, ang amá niyang nagsumakit ng̃ lubhâ dahil
sa kaniyá, na nakikipaghamok sa mg̃a kagubatan, hinuhuling warì’y
isáng hayop sapagkâ’t siya’y nag alinlang̃ang kaniyáng iligtás. At
ang larawan ng̃ kaniyáng amá’y nagbago at nákita ni Basilio na
naghihing̃alô at tinítitigan siya ng̃ mg̃a ting̃íng sumisisi. Ang
kahabághabág ay titindíg, magdadasál, tataghóy, tatawagan ang kaniyáng
iná, ang kamatayan, at sumapit ang sandalî na, patâ na sa sindák,
kung hindî lamang nagíng gabí noon ay tumakbó na sanang tuloytuloy
sa kombento, mangyari na ang mangyayari.

Dumatíng ang umaga, at ang mg̃a malulungkót na paghihinalà, ang mg̃a
pang̃ing̃ilabot sa kadilimán ay bahagyâng nagbawa. Ang kaliwanagan
ay nagbigáy sa kaniyá ng̃ mg̃a pag-asa. Ng̃unì’t ang mg̃a balitàng
tinanggáp nang kinahapunan ay lubhâng kakilakilabot; napag-usapan ang
mg̃a binaríl at ang gabíng yaó’y nagíng karumaldumal sa dalaga. Sa
kaniyáng pagdadalitâ’y tinangkâ ng̃ ipagkaloob ang kaniyáng katawán
pagsapit na pagsapit ng̃ umaga at pagkatapos ay magpakamatáy: lahát,
huwag na lamang magdaán ng̃ gayóng paghihirap! Ng̃unì’t ang umaga’y
nagtagláy ng̃ mg̃a panibagong pag-asa at ayaw pumanaog sa bahay ang
binibini, ni pumaroón sa simbahan. Nang̃ang̃anib siyáng mapahinuhod.

At sa gayó’y nakaraan ang iláng araw: nananalang̃in at nagtutung̃ayáw,
tumatawag sa Dios at ninanasà ang kamatayan. Ang umaga ay nagigíng
isáng patláng, si Hulî’y umaasa sa isáng kababalaghán; ang mg̃a
balitàng galing sa Maynilà, kahì’t dumáratíng na may dagdág, ay
nagsasabing ang iláng bilanggô ay nakalayà na dahil sa kaniláng
mg̃a ninong at mg̃a kaibikaibigan.... May maiiwang magtitiís, ¿sino
kayâ? si Hulî ay nang̃ing̃ilabot at umuuwî sa kaniyáng bahay na
ng̃inang̃atng̃át ang kaniyáng mg̃a kukó, sa gayón ay dumáratíng ang
gabí na ang mg̃a pang̃ang̃ambá, na nagkakaroón ng̃ ibayong lakí, ay
warìng nagigíng katotohanan. Kinatatakutan ni Hulî ang pananaginip;
natatakot siyáng matulog, sapagkâ’t ang kaniyáng pananaginip ay
isáng sunód-sunód na bang̃ung̃ot. Mg̃a titig na may hinanakít ang
lumulusót sa kaniyáng mg̃a balintatáw kapag nápikít, mg̃a daíng
at panang̃is ang umuukilkíl sa kaniyáng mg̃a taing̃a. Nakikitang
pagalàgalà ang kaniyáng amá, dayukdók, walâng tigil ni pahing̃á;
nakikitang si Basilio ay naghihing̃alô sa gitnâ ng̃ daan, may tamâ
ng̃ dalawáng punglô, gaya ng̃ pagkakita niyá sa bangkáy ng̃ isáng
kalapít-bahay na pinatáy samantalàng iniháhatíd ng̃ guardia sibil.
At nakikita niyá ang mg̃a talìng gumitgít sa lamán, nakikita ang
dugông lumálabás sa bibíg at nádiding̃íg na sinasabi sa kaniyá ni
Basilio, na: “¡Iligtás mo akó, iligtás mo akó! ikáw lamang ang
tang̃ìng makapagliligtás sa akin!” Mag-uumugong pagkatapos ang isáng
halakhák, ililing̃ón ang mg̃a matá at makikita ang kaniyáng amá, na
tinititigan siyá ng̃ isáng titig na lipos paghihinanakít. At si Hulî
ay mágigisíng, tatagilid sa ibabaw ng̃ kaniyáng baníg, hihimasin
ng̃ kamáy ang noó upang tungkusín ang buhók: malamíg na pawis, gaya
ng̃ pagpapawís kung mamamatáy, ang nakababasâ sa kaniyá.

--¡Iná, iná!--ang taghóy.

At samantala’y ang mg̃a nakapagpápasiya ng̃ boông katuwâan sa mg̃a
sasápitin ng̃ mg̃a bayan, ang nakapag-uutos ng̃ makatwirang pagpatáy,
ang sumisirà ng̃ katwiran at ginagamit ang karapatán upang magpatibay
sa lakás, ay mapayapàng nang̃ahihimbíng.

Sa kahulíhulihan, ay dumatíng ang isáng manglalakbáy na taga Maynilà
at nagsalaysáy nang kung papano nakawalâ ang lahát ng̃ bilanggó,
lahát, maliban si Basilio na walâng mag-ampón. Nababalità sa Maynilà,
ang dagdág ng̃ manglalakbáy, na ang binatà ay mapapatapon sa
Carolinas, at pinalagdâán na muna sa kaniyá ang isáng kahiling̃an na
kinatatalâan na gayón ang hilíng niyáng kusà. Nákita ng̃ manglalakbáy
ang bapor na magdadalá sa kaniyá.

Ang balitàng iyón ay tumapos sa mg̃a pagaalinlang̃an ng̃ dalaga na
sadyâ namáng guló na ang pag-iisíp dahil sa karamihan ng̃ gabíng
ipinagpuyát at sa kaniyáng mg̃a kakilakilabot na mg̃a pang̃ang̃arap.
Maputlâ’t ang matá’y susuling suling, ay hinanap si hermana Balî
at ang boses ay nakatatakot ng̃ sinabing siya’y nálalaán na at
itinatanóng kung ibig siyáng samahan.

Natuwâ si hermana Balî at siya’y pinayapà, ng̃unì’t si Hulî ay hindî
nakiking̃íg at warìng nagmamadalî upang makaratíng sa kombento.
Siya’y nag-ayos, isinuot ang kaniyáng pinakamabuting gayák at warì
pa mandíng siya’y may malakíng hang̃ád. Nagsasásalitâ kahì’t walâng
linaw.

Lumakad silá. Si Hulî ay náuuna at naíiníp sapagkâ’t ang kasama’y
náhuhulí. Dátapwâ’y samantalang nang̃alalapít sa bayan, ay untîuntî
siyang nanghihinà, nagwawalâng imík, nag-aalinlang̃an, nápapahinà
ang hakbang, at pagkatapos ay nápapahulí. Kailang̃an ang paliksihín
pa siya ni hermana Balî.

--¡Gágabihín tayo!--ang sabi.

Si Hulî ay patuloy na namumutlâ, ang ting̃í’y sa ibabâ at hindî
makapang̃ahás na itaás ang matá. Ang akalà niya’y siyá ang tinitingnán
ng̃ lahát ng̃ tao at siya ang itinuturò. Isáng pang̃alang mahalay
ang humihiging sa kaniyáng taing̃a, ng̃unì’t nagbibing̃íbing̃ihan
at nagpapatuloy ng̃ lakad. Gayón mán, nang mákita ang kombento, ay
humintô at nang̃iníg na.

--¡Bumalík na tayo sa nayon, bumalík na tayo!--ang samò na pinigil
ang kaniyáng kasama.

Kinailang̃an ni hermana Balî ang hawakán siyá sa bisig at halos
binatak, na pinamamayapà at pinagsasabihan siyá ng̃ ukol sa mg̃a
aklát ng̃ mg̃a prayle. Hindî siyá pababayàan, walâng dapat ikatakot;
si P. Camorra ay may ibáng bagay sa ulo; si Hulî ay isáng tagabukid
lamang....

Datapwâ’y nang dumatíng sa pintùan ng̃ kombento ó bahay pari ay
nagmatigás na si Hulî sa pag-ayáw na umakyát at nang̃unyapít sa
pader.

--¡Huwag, huwag!--ang samòng lipós sindák;--¡O, huwag; mahabág
kayó!......

--Ng̃unì’t nápakahang̃ál......

Itinutulak siyáng marahan ni hermana Balî; si Hulî ay ayaw pumayag,
namumutlâ, na ang mukhâ’y nakahahambál. Ipinahayag ng̃ kaniyáng
paning̃ín na nakikitang kaharáp niyá ang kamatayan.

--¡Siyá, bumalík tayo kung ayaw ka!--ang bulalás na tulóy na masamâ
ang loób ng̃ mabaít na babai, na hindî naniniwalà sa anománg sakunâng
tunay na mangyayari. Kahì’t na may masamâng kabantugan si P. Camorra
ay hindî mang̃ang̃ahás sa haráp niyá.

--¡Mádalá na sa tatapunán ang kaawàawàng si D. Basilio, barilín siyá
sa daan at sabihing nagtangkâng tumakas!--ang dagdág;--pag patáy na
ay sakâ magsisisi. Sa ganang akin, akó’y walâng anománg utang na
loób sa kaniyá. Sa akin ay walâng isusumbát!

Yaón ang bayóng nakapagpanibulos. Sa harap ng̃ gayóng sumbát, may
halòng galit, handâ sa lahát, gaya ng̃ isáng magpapatiwakal, ay
ipinikít ni Hulî ang kaniyáng mg̃a matá, upang huwág mátanaw ang
bang̃íng tatalunán, at tulóytulóy na pumasok sa kombento. Isáng
buntóng-hining̃á na wárìng hing̃alô ang namulás sa kaniyang mg̃a
labì. Sinundán siya at pinagbibilinan ni hermana Balî.

Nang kinagabihán ay marahang pinag-uusap-usapan ang nangyari ng̃
hapong iyon.

Sa durung̃awan ng̃ kombento ay tumalón ang isáng dalaga na bumagsák sa
mg̃a bató at namatáy. Halos kasabáy noon, isá pang babai ang lumabás
na nagsisigáw át nagtititilî sa mg̃a lansang̃an na warì’y balíw. Ang
mg̃a maing̃at na mámamayan ay hindî makapang̃ahás na bumanggít ng̃
mg̃a pang̃alan at maraming iná ang kumurót sa kaniláng mg̃a anák
na babai dahil sa pagkakabigkás ng̃ mg̃a salitâng makapagbibigáy
ligalig sa kanilá. Makaraan yaón, ng̃unì’t malaon ng̃ nakaraan,
ng̃ nagtatakipsilim, ay isáng matandâng lalaki ang nanggaling sa
nayon at tumawag ng̃ malaon sa pintùan ng̃ kombento na nakasará at
binabantayán ng̃ mg̃a sakristan. Ang matandâ’y tumatawag sa pamagitan
ng̃ suntók, ng̃ ulo, bumibigwás ng̃ mg̃a timpîng sigáw, na walâng
linaw, na gaya ng̃ sa isáng pipi, hanggáng sa napalayas doon sa
pamagitan ng̃ palò at kátutulak. Nang mangyari ang gayón ay tumung̃o
sa bahay ng̃ kapitán sa bayan, ng̃unì’t sinabi sa kaniya roon na walâ
ang kapitán, na nasa kombento; tumung̃o sa Hukóm pamayapà, ng̃unì’t
ang Hukóm pamayapà ay walâ rin, ipinatawag sa kombento; tinung̃o ang
_teniente mayor_, gayon din, nasa kombento; tumung̃o sa kuartel,
ang teniente ng̃ guardia sibil ay nasa kombento.... Sa gayón ay
bumalík sa kaniyáng nayon ang matandâ na umiiyak na parang isáng
batà: ang kaniyang ung̃al ay nádiding̃íg sa gitnâ ng̃ katahimikan
ng̃ gabí; ang mg̃a lalaki’y nang̃apapakagátlabì, ang mg̃a babai’y
nang̃agdadaóp-kamáy, at ang mg̃a aso ay pumapasok sa kaníkaniláng
bahay, mg̃a takót, at ipít ng̃ dalawáng hità ang buntót!

--¡A, Dios, á, Dios!--anáng isáng abâng babai na nang̃ang̃alirang
dahil sa kákokolasión;--sa haráp mo ay walâng mayaman, walâng mahirap,
walâng maputî, walâng maitím.... ¡ikáw ang hahatol sa amin!

--Oo,--ang sagót ng̃ asawa,--kailan ma’t ang Dios na iyáng kaniláng
iniaaral ay hindî tunay na gawâgawâ lamang, isáng dayà! Silá na ang
una unang hindî naníniwalà doon!

Nang ikawaló ng̃ gabí, ay sinasabing mahigít sa pitóng prayle,
na galing sa mg̃a bayang kalapít, ang nang̃asa sa kombento at
nagpupulong. Nang kinábukasan ay nawalâ nang patuluyan sa nayon si
tandâng Selo na dalá ang kaniyáng tandós sa pang̃ung̃usá.




XXXI

ANG MATAAS NA KAWANÍ

             L’Espagne et sa vertu, l’Espagne et sa grandeur
                Tout s’en va!

                                          (VICTOR HUGO.)


Ang mg̃a pamahayagan sa Maynilà ay nang̃alululong sa pagsasalaysáy
ng̃ ukol sa isáng nábunyág na patayang nangyari sa Europa, sa mg̃a
pagpupuri at pagbibigáy karang̃alan sa iláng _predicador_ sa Maynilà,
sa lalò’t lalò pang masigabóng pagtatatagumpáy ng̃ operetang pransés,
kayâ babahagyâ nang makapaglaán ng̃ gayón ó ganitóng balitàng ukol sa
mg̃a katampalasanang ginágawâ sa mg̃a lalalawigan ng̃ isáng pulutóng
ng̃ tulisán na pinang̃ung̃uluhan ng̃ isáng pinunòng mabang̃ís at ganid
na nagpapamagát na _Matanglawin_. Tang̃ì lamang, kung ang nilolooban
ay isáng kombento ó isáng kastilà, ay sakâ lumálabás ang mahahabàng
salaysáy na nagsisiwalat ng̃ mg̃a kakilakilabot na pangyayari at
hinihing̃î ang _estado de sitio_, mg̃a matitindíng panupil, ibp.
Kayâ’t hindî rin naatupag ang nangyari sa bayan ng̃ Tiani, ni hindî
man nagkaroon ng̃ isá mang banggít ni isáng aling̃awng̃áw. Sa mg̃a
lipunáng tang̃ì ay may kauntìng bulungbulung̃an, ng̃unì’t nápakalabò,
nápakamahinà, napaka walâng katibayan na hindî man lamang nabatíd
ang pang̃alan ng̃ nasawî, at yaóng mg̃a nagpakita ng̃ malakíng
nasàng makaalám ay madalîng nakalimot, na naniwalàng nagkaroon nang
kasundùan sa kaanák ó mg̃a kamag-anak na may galit. Ang tang̃ìng
tiyák na napag-alamán ay ang pag-alís sa bayang iyon ni P. Camorra
upang lumipat sa ibá ó manirahan ng̃ kauntîng panahón sa kombento
sa Maynilà.

--¡Kaawaawàng P. Camorra!--ang bulalás ni Ben-Zayb na nagwarìng
mahabagin,--gayóng kasayá, gayóng kabuting pusò!

Tunay ng̃â na ang mg̃a nag-aaral ay nang̃akalayà sa kálalakad ng̃
kaniláng mg̃a kamag-anak, na hindî tiningnán ang magugugol, mg̃a
handóg at mg̃a paghihirap. Ang uná unang nakalayà, gaya ng̃ maaantáy,
ay si Makaraíg, at ang hulí’y si Isagani, sapagkâ’t si P. Florentino
ay hindî nakaratíng sa Maynilà kung dî nang makaraan muna ang isáng
linggó sapol ng̃ mangyari ang mg̃a bagaybagay. Ang gayóng karaming
pagkahabág ay nagíng sanhî upang bigyan ang General ng̃ palayaw na
mahabagin at maawàín na dalìdalìng idinagdág ni Ben-Zayb sa mahabàng
kabilang̃an ng̃ kaniyáng mg̃a palayaw.

Ang tang̃ìng hindî nakalayà ay si Basilio, na násasakdál pa sa
kasalanang pagkakaroon ng̃ mg̃a aklát na bawal. Hindî namin malaman
kung ang sinasabi nilá’y ang aklát na _Medicina Legal y Toxicología_
ni Dr. Mata ó ang iláng pahayagan na ukol sa mg̃a bagay bagay sa
Pilipinas na natagpûán sa kaniyá, ó magkasama na ang dalawáng bagay
na iyon; ng̃unì’t sinasabi rin namán na nagbibilíng palihím ng̃ mg̃a
aklát na bawal at napataw sa kaawàawàng binatà ang boông bigát ng̃
timbang̃an ng̃ katwìran.

May nagbalitàng sinabi sa General:

--Kailang̃an na magkaroon ng̃ isá upang máligtás ang karang̃alan ng̃
kapangyarihan at huwag masabing tayo’y nag-ing̃áy nang katakot-takot
ng̃ walâ namáng sanhî. Una muna sa lahát ang kapangyarihan.
Kailang̃ang may mátira!

--Iisá na lamang ang nátitirá, isá na, alinsunod kay P. Irene ay,
nagíng alilà ni kapitáng Tiago.... Walâng naghahabol sa kaniyá....

--¿Alilà at nag-aaral?--ang tanóng ng̃ General:--kung gayón ay iyan,
mátirá, iyan!

--Maipahintulot po sa akin ng̃ inyóng Karilagán--ang sabi ng̃ mataas
na kawaní na nagkátaóng kaharáp;--ng̃unì’t may nagsabi sa akin
na ang binatàng iyan ay nag-aaral sa Medicina, ang kaniyáng mg̃a
gurô’y mabutí ang sinasabing ukol sa kanyá.... kung magpapatuloy sa
pagkábilanggô ay masasayang̃an ng̃ isáng taón, at sa dahiláng sa
taóng itó magtátapós....

Ang pamamagitnâ ng̃ mataas na kawaní na ayon kay Basilio, sa lugal
na makabutí dito, ay nakasamâ pa. Malaon nang ang kawaní at ang
General ay nagkakabigatan, may samàan ng̃ loob, na naragdagán ng̃
mg̃a salísalitàan. Ang General ay ng̃umitî at sumagót:

--¿Siya ng̃â ba? Kung gayó’y lalò pa ng̃âng dapat na magpatuloy sa
pagkakábilanggô; isáng taón pang pag-aaral, sa lugal na makasasamâ, ay
makabubutí sa kaniyá, sa kaniyá at sa lahát ng̃ mahuhulog pagkatapos
sa kaniyáng mg̃a kamáy. Dahil sa maraming pagsasanay ay hindî magiging
masamâng manggagamot ang isáng tao. Isá pa ng̃âng katwiran upang
mátirá! At pagkatapos ay sasabihin ng̃ mg̃a mapagbagong pilibustero
na hindî namín ináalagatâ ang bayan!--ang dagdág ng̃ General na
tumatawang paaglahì.

Nakilala ng̃ mataás na kawaní ang kaniyáng kamalìan at pinang̃atawanán
na ang usap ni Basilio.

--Dátapwâ’y sa ganáng akin ay inaakalà kong ang binatàng iyán ay
siyáng lalòng walâng kakasákasalanan sa lahát,--ang tugón na may
kauntìng katakutan.

--Náhulihan siya ng̃ mg̃a aklát,--ang sagót ng̃ kalihim.

--Oo, mg̃a aklát sa panggagamot at mg̃a pahayagang sinulat ng̃ mg̃a
taga España.... na hindî pa nagugupít ang mg̃a dahon.... at ¿anó
ang ìbig sabíhin nitó? At sakâ, ang binatàng iyan ay walâ sa pigíng
na idinaos sa magpapansít, ni hindî nakihimások sa anómán.... Gaya
ng̃ sinabi ko, siyá ang lalòng walâng kakasákasalanan....

--¡Lalò’t lalò pa ng̃âng mabuti!--ang masayáng bulalás ng̃
General;--sa gayóng paraán, ang parusa, ay magigíng lalòng malunas
at katang̃ìtang̃ì sapagkâ’t makasisindák pang lalò! Mamahalà ay
ang umasal ng̃ ganiyán, ginoo; madalás na kailang̃ang ipailalim
ang ikabubuti ng̃ isá sa ikabubuti ng̃ marami.... Datapwâ’y higít
pa sa roón ang ginágawâ ko: sa ikabubuti ng̃ isá, kinukuha ko ang
ikabubuti ng̃ lahát, inalíligtás ko ang tibay ng̃ kapangyarihan
na nápapang̃anib, ang karang̃alan ay naigagalang at tumátatág. Sa
ginawâ kong itó ay naaayos ko ang mg̃a kamalìán ng̃ mg̃a tagarito’t
ng̃ mg̃a hindî tagarito!

Gumamit ng̃ malakíng lakás ang mataás na kawaní upang makapagpigil,
hindî pinuná ang mg̃a parunggít, at nagtangkâng humanap ng̃ ibáng
paraán.

--¿Ng̃unì’t hindî pô ba ninyó kinatatakutan ang kapanagutan?

--¿Anó ang ikatatakot ko?--ang paklíng nayayamót ng̃ General;--¿hindî
ba mayroón akóng kapangyarihang magagamit ng̃ alinsunod sa sariling
kapasiyahan? ¿hindî ko ba magagawâ ang máibigan sa ikabubuti ng̃
pamamahalà sa kapulùáng itó? ¿Anó ang ikatatakot ko? ¿Maaarì bagáng
ipagsakdál akó sa mg̃a hukuman ng̃ isáng alilà at akó’y hing̃án ng̃
kapanagutan? ¡Ba! At kahì’t na mayroón siyáng magagamit na kaparaanan
ay dadaán muna sa Ministerio, at ang Ministro....

Ikinumpáy ang kamáy at nagtawá.

--Ang Ministrong naghalál sa akin, ay ang diablo lamang ang nakaaalám
kung saán na nároroón, at aarìin na niyáng malakíng karang̃alan ang
akó’y kaniyáng mábatì sa aking pagbalík! Ang kasalukuyan, iyán ay
pararaanín ko sa.... at dadalhín din iyán ng̃ diablo.... Ang hahalili
diyán ay malilitó sa bago niyáng tungkulin na hindî makukuhang pumuná
ng̃ mg̃a mumuntîng bagay. Akó, ginoo, walâ akóng anomán kundî ang
budhî ko lamang, gumágawâ akó ng̃ alinsunod sa aking budhî, ang
budhî ko ay nasisiyahán, at walâng kakabukabuluhán sa akin ang hakà
ni ganoón ó ni ganitó. Ang aking budhî, ginoo, ang aking budhî!

--Opò, aking General, ng̃unì’t ang bayan....

--Tu, tu, tu, tu! Ang bayan, ¿anó ang mayroon sa akin ng̃ bayan?
¿Nagkaroón bagá akó ng̃ pakikipagkasundùan sa kaniyá? ¿Utang ko ba
sa kaniyá ang aking katungkulan? ¿Síya ba ang naghalál sa akin?

Nagkaroon ng̃ muntîng pananahimik. Ang mataas na kawaní’y nakatung̃ó.
Pagkatapos, warìng may tinangkâ nang gawín, ay tuming̃alâ, tinitigan
ang General at, namumutlâng nang̃ing̃iníg ng̃ kauntì, ay nagsabing
pigil ang katigasan:

--¡Walâng kailang̃an, aking General, walâng kailang̃an iyan! Kayó’y
hindî inihalál ng̃ bayang pilipino kundî ng̃ España, katwiran pa ng̃â
upang pagpakitaan ninyó ng̃ mabuti ang mg̃a pilipino upáng walâng
maisisi sa España! Katwiran pa ng̃â, aking General! Sa pagparito
ninyó ay nang̃akòng ilalagáy sa katwiran ang pamamahalà, hahanapin
ang kabutihan....

--¿At hindî ko ba ginagawâ?--ang tanóng na pabugnót ng̃ General na
humakbáng,--¿hindî ko ba sinabi sa inyó na kinukuha ko sa ikabubuti
ng̃ isá ang ikabubuti ng̃ lahát? ¿Tuturùan pa ba ninyó akó ng̃ayón?
Kung hindî ninyó maliwanagan ang aking mg̃a gawâ ¿anó ang kasalanan
ko? ¿Pinipilit ko ba kayóng makihatî sa aking kapanagutan?

--Hindî ng̃â!--ang paklí ng̃ mataas na kawaní na tumuwíd ng̃ may
halòng pagkamataas.--Hindî ninyó akó pinipilit, hindî ninyó _akó_
mapipilit na makihatî sa _inyóng_ kapanagutan! Ibá ang pagkakilala ko
sa aking sariling kapanagutan, at sapagkâ’t akó’y mayroon din namán,
ay magsasalitâ akó, yamang hindî akó umimík ng̃ mahabàng panahón. ¡Oh
huwag iayos ng̃ inyóng karang̃alan ang mg̃a ganiyáng anyô, sapagkâ’t
ang pagkáparitó ko, na gayón ó ganitó ang katungkulan, ay hindî ang
pagtakwíl ko na sa aking mg̃a karapatán ang ibig sabihin at manirá
na lamang akó sa pagiging alipin, na walâng bibíg ni karang̃alan!
Hindî ko ibig na mawalay sa España ang magandáng lupàíng itó, iyang
walóng ang̃aw na sakop na masunurin at mapagtiís na nabubuhay sa
mg̃a pag-asa at pagkakilala ng̃ mg̃a pagkakámalî, ng̃unì’t hindî
ko rin namán ibig na dung̃isan ang aking mg̃a kamáy sa ganid na
pang̃ang̃alakal sa kaniyá; ayokong masabi kailan man, na matapos
lumipas ang pagbibili ng̃ tao, ay ipinatuloy ng̃ lalò pang malusog
ng̃ España, na kinákanlung̃án ng̃ kaniyáng bandilà, at lalò pang
iniayos sa ilalim ng̃ maraming magagarang kapasiyahan. Hindî, upang
ang España ay magíng malakí ay hindî niya kailang̃an ang magíng
maniniíl; sukat na ang España sa kaniyáng sarili, lalò pang malakí
ang España noong walâng arì kundî ang sarili niyáng lupaín na naagaw
sa kukó ng̃ moro! Akó ma’y kastilà rin, ng̃unì’t bago ang aking
pagkakastilà ay naroroon ang aking pagkatao at bago ang España at
sa ibabaw ng̃ España ay nároroon ang kaniyáng karang̃alan, nároroon
ang matataás na turò ng̃ magandáng aral, ang mg̃a walâng lipas na
batayán ng̃ dî mababalìng katwiran. ¡Ah! namamanghâ kayó na akó’y
mag-isip ng̃ gayón, sapagkâ’t hindî ninyó nauunawà ang kalakhán ng̃
pang̃alang kastilà, hindî ninyó kilalá, hindî; ikinakapit ninyó
sa mg̃a tao, sa mg̃a pag-aarì; sa ganang inyó, ang kastilà, ay
mangyayaring magíng mangdadambóng, mangyayaring magíng mamamatáy,
mapagbalatkayô, bulàan, lahát na, matang̃anan lamang ang kaniyáng
inaarì; sa ganang akin, ang kastilà, ay dapat na iwan ang lahát,
ang sakop, ang kapangyarihan, ang kayamanan, ang lahát na, lahát
bago ang karang̃alan! A, aking ginoo! Tayo’y tumututol kung nababasa
nating ang lakás ay nápapaibabaw sa katwiran, at pinapupurihan
natin kung sa pag-gawâ ay nákikita nating siya’y balatkayô na hindî
lamang inilílikô kundî ipinaiilalim sa inyóng kapasiyahan upang
kayó’y makapangyari.... Sa dahilán ng̃âng iniibig ko ang España, ay
nagsásalitâ ako dito at hindî ko pinang̃ang̃aniban ang pang̃ung̃unót
ng̃ inyóng noo! Ayokong sa mg̃a daratíng na panahón ay masabing siya’y
inainahan ng̃ mg̃a bansâ, manghihitít ng̃ mg̃a bayan, maniniíl ng̃
maliliít na pulô, sapagkâ’t ang gayó’y kakilakilabot na laít sa mg̃a
mararang̃al na adhikâ ng̃ ating mg̃a unang harì! ¿Papano ang ginágawâ
nating pagtupád sa kaniláng mg̃a banál na habilin? Pinang̃akùan nilá
ang mg̃a pulông itó ng̃ pag-aampón at matuwíd, at pinaglalarùan natin
ang mg̃a buhay at kalayàan ng̃ kaniyáng mámamayán; pinang̃akùan nilá
ng̃ kabihasnán, at pinagkákaitán natin, sa katakutang magnasà ng̃
isáng lalòng marang̃al na kabuhayan; pinang̃akùan silá ng̃ liwanag,
at binúbulag natin ang kaniláng mg̃a matá upang huwag mákita ang
ating mg̃a kalaswâan; pinang̃akùang tuturùan silá ng̃ mg̃a kabaitan
at pinaaayùan natin ang kaniláng masasamâng hilig at, sa lugál ng̃
kapayapàan at ng̃ katuwiran, ang naghaharì ay ang pag-aalinlang̃an,
ang kalakal ay namamatáy at ang dî pananalig ay lumalaganap sa taong
bayan. Lumagáy tayo sa lagay ng̃ mg̃a pilipino at itanóng natin sa
sarili kung anó ang ating gágawín kung tayo ang nasa gayóng kalagayan!
¡Ay! sa inyóng hindî pag-imík ay nábabasa ko ang inyóng karapatán
sa panghihimagsík, at kung ang mg̃a bagaybagay ay hindî bubuti ay
mang̃aghihimagsik balang araw at ang katuwiran ay málalagáy sa
kaniláng panig at kasama pa ang pagling̃ap ng̃ lahát ng̃ taong may
puri, ng̃ lahát ng̃ bayani sa sangsinukob! Kapag ipinagkákait sa
isáng bayan ang liwanag, ang tahanan, ang kalayàan, ang katwiran,
mg̃a biyayang kung walâ ay hindî maaring mabuhay at dahil ng̃â
doo’y silá ang taglayin ng̃ tao, ang bayang iyan ay may karapatáng
arìin, ang sa kaniya’y nag-aalís ng̃ mg̃a gayón, na warìng isáng
magnanakaw na humaharang sa atin sa daan: walâng kabuluhán ang
pagtatang̃ì, walâ kundî iisáng pangyayari, isàng pag-aarì, isáng
pagtatangkâ, at ang sino mang taong may kapurihán na hindî kumampí
sa hinalay, ay nakikitulong at dinudung̃isan ang sariling budhî.
Oo, hindî akó militar, at pinápatáy ng̃ kagulang̃an ang kauntìng
sulák ng̃ aking dugô; ng̃unì’t gaya rin namán ng̃ pangyayari na
ipagúgutáy ko ang aking katawán sa pagtatanggól sa katibayan ng̃
España na laban sa isáng mananalakay na taga ibáng lupà ó laban sa
mg̃a walâng katwirang paggaláw ng̃ kaniyáng mg̃a lalawigan, gayon
din namáng pinatutunayan ko sa inyó na makikipiling akó sa mg̃a
pilipinong sinísiíl, sapagkâ’t nasà ko pa ang mamatáy nang dahil sa
mg̃a niyuyurakang karapatán, ng̃ sangkatauhan, kay sa magtagumpáy sa
piling ng̃ mg̃a hang̃arìng ikagagalíng ng̃ isáng bansâ, kahì’t na
ang bansâng itó’y may pang̃alang kagaya ng̃ pang̃alan ng̃ España!

--¿Alám bagá ninyó kung kaílan áalís ang _correo_?--ang malamíg na
tanóng ng̃ General ng̃ matapos nang makapagsalitâ ang mataas na
kawaní.

Tinitigan siyang mabuti ng̃ mataas na kawaní, pagkatapos ay ibinabâ
ang ulo at iniwang walâng imík ang palasyo.

Sa halamanan nátagpûan ang kaniyáng sasakyáng nag-aantáy sa kaniyá.

--Kapag balang araw ay nakapagsarilí na kayó,--ang sabing natutubigan
sa indiong _lacayo_ na nagbukás ng̃ pintùan ng̃ sasakyán,--ay
alalahanin ninyó na sa España ay hindî nagkulang ng̃ mg̃a pusòng
tumibók ng̃ dahil sa inyó at nakitunggalî ng̃ dahil sa inyóng mg̃a
karapatán!

--¿Saan pô?--ang sagót ng̃ _lacayo_ na hindî siya napakinggáng mabuti
at itinátanóng kung saan silá paparoon.

Makaraan ang dalawáng oras, ay iniharáp ng̃ mataas na kawaní ang
kaniyáng pagbibitíw sa katungkulan at ipinababatíd ang kaniyáng
pagbalík sa España sa unang korreong áalís.




XXXII

MG̃A IBINUNG̃A NG̃ MG̃A PASKÍN


Dahil sa mg̃a pangyayaring isinaysáy, maraming iná ang tumawag sa
kaniláng mg̃a anák na lalaki upang iwan kaagád agád ang pag-aaral
at atupagin na lamang ang pagbubulagbul ó ang pagtataním.

Nang dumatíng ang mg̃a paglilitis, ay marami ang mg̃a hindî nakaraan
at bihirà ang nang̃akalampás sa taón ng̃ kaniláng pag-aaral sa
mg̃a nagíng kasapì sa nabantóg na kapisanan na hindî na mulì pang
nabangít ng̃ kahì’t sino. Si Pecson, si Tadeo at si Juanito Pelaez
ay pawà ring nang̃apigil; tinanggáp ng̃ una ang mg̃a kalabasa
na tagláy ang kaniyáng tawang hang̃al at nang̃akòng papasok na
opisial sa alin mang hukuman; si Tadeo, na natagpûán din ang
walâng katapusáng _cuacha_, ay nagdaos ng̃ isáng pag-iilaw na ang
ginagawâ’y sinigán ang kaniyáng mg̃a aklát; ang ibá’y hindî rin
nang̃akaligtás na mabuti, kayâ’t nang̃apilitang iwan ang kaniláng
mg̃a pag-aaral, sa gitnâ ng̃ kasiyahang loób ng̃ mg̃a iná, na kailan
pa ma’y nang̃akakiníkinitáng ang kaniláng mg̃a anák ay bitáy pag
nang̃akaalam ng̃ sinasabi ng̃ mg̃a aklát. Si Juanito Pelaez lamang
ang tang̃ìng hindî nasiyahang loób sa bayóng iyon ng̃ kapalaran, na
iniwan na ang paaralan dahil sa tindahan ng̃ kaniyáng amá, na mulâ
noo’y isinamá na siya sa kalakal: ang tindahan ay hindî nagiliwan
ng̃ alisagâ, ng̃unì’t nang makaraan ang kauntîng panahón ay nákita
siyáng mulî ng̃ kaniyáng mg̃a kaibigan na bilóg ang kakubàan, bagay na
nagpapakilalang bumábalík ang kaniyáng masayáng ugalì. Sa haráp ng̃
gayóng pagkadiwarà, ang mayamang si Makaraig ay naging̃at na mabuti
upang huwag siyáng mapang̃anib at nang makakuha ng̃ _pasaporte_ sa
tulong ng̃ lakás ng̃ salapî ay matuling sumakáy na tung̃o sa Europa:
nábalitàng ang marilág na Capitán General, sa kaniyáng hang̃ád na
gumawâ ng̃ kabutihan nang alang-alang sa kabutihan at sa pagiing̃at
sa ikaluluwag ng̃ mg̃a pilipino, ay binigyáng salabíd ang pag-alís
ng̃ sinománg hindî makapagpakilalang tunay na tunay na mangyayaring
makapaggugol at makapamumuhay ng̃ maluwag sa mg̃a siyudad sa Europa.
Sa ating mg̃a kilala, ang mg̃a nakalusót na mabutibutí ng̃ kauntî
ay si Isagani at si Sandoval: ang una ay nakalampás sa _asignatura_
na pinag-aaralan sa ilalim ng̃ pagtuturò ni P. Fernández at napigil
sa ibá, at ang pang̃alawá’y nagawâng mahilo ang mg̃a lumilitis sa
tulong ng̃ mg̃a talumpatì. Si Basilio ang tang̃ìng hindî nakalampás
sa mg̃a asignatura, ni hindî napigil, ni hindî nakapatung̃o sa
Europa: nagpatuloy siyá sa pagkakakulóng sa Bilibid, na sa bawà’t
ikatlóng araw ay isinásailalim siya ng̃ isáng pagtatanóng, yaón ding
kagaya nang sa simulâ’t simulâ pa, na walâng ibáng kabaguhan kungdî
ang pagpapalít ng̃ mg̃a “instructor”, sapagkâ’t warìng sa haráp ng̃
gayóng kalakíng pagkakasala ay napipipilang lahát ó nang̃agsísitakas
na nang̃ing̃ilabot.

At samantalang nang̃akákatulóg at náuusad ang mg̃a kasulatan,
samantalang ang mg̃a papel sellado ay dumádami na warì mg̃a tapal
ng̃ mg̃a mangmáng na manggagamot sa katawán ng̃ isáng may sakít
na pagkalungkót, si Basilio ay tumatanggáp namán ng̃ balità ng̃
boong nangyari sa Tianì, ang pagkamatay ni Hulî at pagkawalâ ni
tandâng Selo. Si Sinong, ang kotserong nábugbóg na naghatíd sa
kaniya sa S. Diego, ay nasa sa Maynilà noon, dumádalaw sa kaniya at
sinasabi sa kaniya ang lahát ng̃ pangyayari.

Samantala namá’y gumalíng na si Simoun, gayón ang sabi ng̃ mg̃a
pahayagan, si Ben-Zayb ay nagpasalamat sa “Nakapangyayari sa lahát
na nag-ing̃at sa gayóng mahalagáng buhay” at ipinahayag ang pag-asa
na gagawín ng̃ Lumikhâ na mákilala sa balang araw ang nagkasalang
ang kagagawán ay hindî pa napaparusahan dahil sa kaawàan ng̃
nilapastang̃an, na lubós na nagpapalakad noong mg̃a wikà ng̃ Dakilàng
Pinagpalà na: _Amá, patawarin mo silá, at hindi nalalaman ang
ginágawa!_ Itó at ibá pang bagay ang sinasabi sa limbág ni Ben-Zayb,
samantalang sa salitâ’y inuusisà kung tunay ang aling̃áwng̃áw na ang
mayamang mag-aalahás ay magdaraos ng̃ isáng malakíng pistá, isáng
pigíng na hindî pa nákikita magpakailan man, sa isáng dako’y bilang
pasasalamat sa kaniyáng paggalíng at sa isá’y bilang pagpapaalam
sa bayang nagdagdág sa kaniyáng kayamanan. Nababalità, at siyáng
totoo, na si Simoun ay nagsusumakit, dahil sa ang Capitang General ay
dapat nang umalís sapagkâ’t matatapos sa buwan ng̃ Mayo ang pagganáp
sa katungkulan, upang málakad sa Madrid ang isáng palugit pa at
inuudyukán ang General na gumawâ ng̃ isáng pagsalakay upang magkaroón
ng̃ kadahilanan ang dî pag-alís, ng̃unì’t nábabalità rin namán na noón
lamang hindî dining̃íg ng̃ General ang payo ng̃ kaniyáng itinatang̃ì,
at inaarìng bagay na kapit sa karang̃alan niyá ang huwág binbinín
ng̃ isáng araw man lamang sa kaniyáng kamáy ang kapangyarihang
ipinagkaloób sa kaniyá, aling̃awng̃áw itóng nakapagpapaniwalà na ang
nábabalitàng pistá ay gágawín sa loób ng̃ madalíng panahón. Sa isáng
dako naman, si Simoun, ay hindî mapakimatyagán; lalò pang nagíng
matahimik, bibihiràng pakita, at bumibigkás ng̃ ng̃itîng mahiwagà
kapag kinákausap siyá ng̃ ukol sa sinasabing pistá.

--Anó, ginoóng Simbad--ang sabi sa kaniyáng minsan ni Ben-Zayb;--silawin
ninyó kamíng minsan sa isáng bagay na ayos yankee! Isáng pinakagantí
sa bayang itó.

--Mangyari ng̃â ba!--ang sagót sa pamagitan ng̃ kaniyáng ng̃itîng
matigás.

--Ihahagis ninyó marahil ang bahay sa bintanà, anó?

--Marahil, ng̃unì’t sa dahiláng walâ akóng bahay....

--Binilí sana ninyó ang kay kapitang Tiago, na murang murang nakuha
ni ginoóng Pelaez!

Si Simoun ay hindî umimík at mulâ na noón ay bihirà na siyáng nákita
sa tindahan ni D. Timoteo Pelaez, na nábalitàng nakipagkasamá sa
kaniyá. Makaraán ang iláng linggó, ng̃ buwán ng̃ Abril, ay kumalat
ang sabisabihan na si Juanito Pelaez, ang anák ni D. Timoteo, ay
mag-aasawa kay Paulita Gomez, ang dalagang ninanasà ng̃ mg̃a taga
rito’t ng̃ mg̃a dayuhan.

--May mg̃a taong mapapalad!--anáng mg̃a naiinggít na máng̃ang̃alakal;--
makabilí ng̃ bahay na murang-mura, magbilí ng̃ kaniyáng tindáng _zinc_,
makisamá kay Simoun at maipakasal ang kaniyáng anák sa isáng mayamang
binibini, ang wikàin ninyó’y mg̃a kakanín iyáng hindî natitikmán ng̃
lahát ng̃ mg̃a taong may puri.

--Kung nalalaman lamang ninyó kung sa anóng paraán natamó ni G. Pelaez
ang kakaníng iyan!

At sa tunóg ng̃ ting̃íg ay ipinahihiwatig ang sarili niya.

--At mapatitibayan ko rin sa inyó na magkakaroon ng̃ pistá at
malakí,--ang dugtóng na may hiwagà.

Tunay ng̃â na si Paulita ay mag-aasawa kay Juanito Pelaez. Ang
kaniyáng pag-ibig kay Isagani ay napawì na gaya ng̃ alin mang mg̃a
unang pag-ibig, na nanánang̃an sa magagandáng pang̃arap, sa damdamin.
Ang mg̃a pangyayaring dahil sa mg̃a paskín at ang pagkakabilanggô
ay nag-alís sa binatà ng̃ lahàt ng̃ tagláy na pang-akit. ¿Kang̃ino
bagá mangyayari ang hanapin ang kasawîán, nasàin ang makíisá sa
kapalaran ng̃ kaniyáng mg̃a kasama, humaráp na kusà, gayóng ang lahát
ay nagtatagò at umiiwas sa lahát ng̃ kapanagutan? Iyón ay isáng
kabang̃awán, isáng kaululán, na hindî maipatatawad sa kaniya ng̃ sino
mang taong matinô sa Maynilà at may lubós ng̃âng katwiran si Juanito
Pelaez sa pagkutyâ sa kaniyá, na ginagayahan ang sandalîng pagtung̃o
niya sa Gobierno Civil. Gaya ng̃ maáantáy, ang maníngníng na si
Paulita ay hindî na mangyayaring umibig sa isáng binatàng lubhâng
malîng malî sa pagkaunawà sa kalipunan at sinísisi ng̃ lahát. Si
Paulita ay nagsimulâ na ng̃ pagkukurò kurò. Si Juanito ay matalas,
maliksí, masayá, malikót, anák ng̃ isáng mayamang máng̃ang̃alakal
sa Maynilà, at may dugông kastilà pa, at kung paniniwalàan si
D. Timoteo, ay tunay na tunay na dugông kastilà; samantalang si
Isagani ay indiong taga lalawigan na nang̃ang̃arap sa kaniyáng mg̃a
kagubatan na punô ng̃ lintâ, ang kaanak ay malabò, may isáng amaíng
klérigo na marahil ay kalaban ng̃ pagmamagarâ at ng̃ mg̃a sayawan, na
kaniyáng kinalulugdán. Isáng magandá ng̃âng umaga ay napaghulòhulò
niya na malakíng kahang̃alán ang nágawâ niyáng nápilì pa si Isagani
kay sa kaniyáng kaagáw at mulâ na noon ay nápuná ang pagdaragdág ng̃
kakubàan ni Pelaez. Ang batás na natuklás ni Darwin ay gináganáp
ni Paulita ng̃ walâng kamalaymalay, ng̃unì’t buôngbuô; ang babai’y
napaaarì sa lalaking lalòng may kasanayán, sa marunong makibagay
sa kalagayang kinabubuhayan, at upang mamuhay sa Maynilà ay walâng
makapapantáy kay Pelaez, na sapól pagkabatà ay nakatátalós na ng̃
gawâng palikawlikaw.

Ang kurismá ay nakaraang kasama ang kaniyáng mahál na araw, kasama
ang kaakbáy niyang mg̃a prusisyon at mg̃a _ceremonias_, na walâng
ibáng kabaguhang nangyari kundî isáng mahiwagàng pagkakaguló ng̃ mg̃a
artillero, na ang sanhî ay hindî sumapit na mákalát. Iginibâ na ang
mg̃a bahay na pawid, sa tulong ng̃ isáng pulutóng na “caballería”
upáng dumumog sa mg̃a may arì, sakalìng mang̃agsilaban: nagkaroon
ng̃ maraming iyakan at maraming paghihinagpís, ng̃unì’t hindî na
namán lumalò pa roon. Ang mg̃a mapag-usisà, na isá na sa kanilá’y
si Simoun, ay nang̃agsiparoong lálakadlakad na dî pinahahalagahán
ang nangyayari, na pinanonood ang mg̃a nawalán ng̃ tahanan at anilá
sa sarili’y makatutulog na nang payapà.

Nang magtatapós ang Abril, nang nalimot na ang lahát ng̃ pang̃ambá,
ay walâng pinaghuhunhunan sa Maynilà kundî íisang bagay. Ang pistáng
gágawín ni D. Timoteo Pelaez, dahil sa pag-aasawa ng̃ kaniyáng anák na
ang humandóg na mag-aanák, malugód at mapagbigáy loob, ay ang General.
Sinasabing si Simoun ang may kagágawán noon. Ang kasál ay idadaos
nang dalawáng araw muna bago umalís ang General; papupurihan nitóng
dumaló sa bahay at maghahandóg sa _novio_. Kumakalat ang aling̃awng̃áw
na ang mag-aalahás ay magpapabahâ ng̃ brillante, magtatapon ng̃
dakótdakót na perlas, alang-alang sa anák ng̃ kaniyáng kasamá, at
sa dahiláng hindî siyá makapagpistá dahil sa walâ siyáng bahay na
sarili at dahil sa siyá’y matandâng bagong-tao, ay sasamantalahín ang
pagkakátaón upang biglâín ang bayang pilipino ng̃ isáng dáramdamíng
pagpapaalam. Ang boông Maynilà ay humáhandâ nang mapapaanyayahan:
Kailán ma’y hindî pumasok ang pagkagulumihanan sa mg̃a budhî ng̃ gayón
kabagsík na gaya ng̃ hinalàng bakâ dî máanyayahan. Nang̃ag-úunahán
sa pakikipag-ibigang mabuti kay Simoun, at maraming lalaki, ang sa
pilit ng̃ kaniláng mg̃a asawa, ang bumilí ng̃ mg̃a tanák at mg̃a
_zinc_ upang magíng kaibigan ni D. Timoteo Pelaez.




XXXIII

ANG HULÍNG MATUWID


Sumapit din ang araw.

Si Simoun, magmulâ sa umaga, ay hindî umalís sa kaniyáng bahay,
dahil sa pag-aayos ng̃ kaniyáng mg̃a sandata at mg̃a hiyás. Ang
kaniyáng malakíng kayamanan, ay nasa sa loob na ng̃ malakíng takbáng
patalím na may sapot na lona. Kákauntîng sisidlán na lamang na may
mg̃a galáng at mg̃a panusok ang nalalabí, marahil ay mg̃a panghandóg
na kaniyáng ipamímigáy. Aalís na ng̃â siyáng kasama ng̃ Capitan
General, na ayaw na ayaw palawigin ang panghahawak sa katungkulan,
dahil sa pang̃ing̃ilag sa sasabihin ng̃ tao. Ibinúbulóng ng̃ mg̃a
malabigà na si Simoun ay ayaw mang̃ahás na maiwang mag-isá, na, kung
mawalán ng̃ pinanánang̃anan, ay ayaw na mapaghigantihán ng̃ maraming
pinagtubùan at mg̃a nasawî, at ang lalò pa mandíng malakíng sanhî
ay ang pangyayaring ang General na dáratíng, ay kilalá sa pagka may
matuwíd na hilig, at marahíl-dahíl ay ipasaulì sa kaniyá ang lahát
ng̃ kinita. Sa isáng dako namán ay sinasapantahà ng̃ mg̃a mapamahiing
indio na si Simoun ay isáng diablo na ayaw málayô sa kaniyáng huli.
Ang mg̃a mapaghakà ng̃ masamâ ay kumíkindát ng̃ may pakahulugán at
nagsasabing:

--Kung pudpód na ang parang ay lilipat na sa ibáng dako ang balang.

Ang ilán lamang, kakauntî, ang nang̃agsising̃itî’t hindî umíimík.

Nang kináhapunan ay iniutos ni Simoun sa kaniyáng alilà na kung
daratíng ang isáng binatàng nagng̃ang̃alang Basilio, ay papasuking
agad. Pagkatapos ay nagkulóng sa kaniyáng silíd at warìng nasadlák sa
isáng malalim na pagkukuròkurò. Mulâ’t sapul noong magkasakít, ang
mukhâ ng̃ mag-aalahás ay lalò pa mandíng tumigás at lalòng pumangláw,
lumalim na mabuti ang guhit niya sa pag-itan ng̃ dalawáng kilay.
Warìng nahukót ng̃ kauntì; ang ulo’y hindî na tayôngtayô, náyuyukô.
Lubhâng nálululong sa kaniyáng pag-iisíp na hindî tulóy nading̃íg na
may tumatawag sa pintûan. Kinailang̃ang ulitin ang katóg. Si Simoun
ay nang̃ilabot:

--¡Tulóy!--aniya.

Ang dumatíng ay si Basilio, ng̃unì’t _quantum mutatus_! Kung ang
pagkakabago ng̃ anyô ni Simoun sa loób ng̃ dalawáng buwan ay
malakí, ang sa binatà’y kakilakilabot. Ang kaniyáng mg̃a pisng̃í’y
hukáy, walâng ayos ang bihis, gusót ang buhók. Nawalâ ang matamís
na kalamlamán sa kaniyáng mg̃a paning̃ín at ang nagniningníng ay
ang madilím na lagabláb; masasabing siya’y namatáy at ang kaniyáng
bangkáy ay mulîng nabuhay sa pagkasindák sa mg̃a bagay na nákita sa
kabiláng buhay. Kundî man ang gawâng linsíl, ay ang kakilákilabot
na anino noon ang nakakalat sa boô niyáng tikas. Si Simoun na ay
nágulat pa at nagdamdám habág sa sawîng palad na iyon.

Si Basilio ay lumapit na dahandahan, na hindî na bumatì, at nagwikàng
ang ting̃ig ay nakapagpakilabot sa mag-aalahás, na:

--Ginoong Simoun, akó’y nagíng masamâng anák at masamâng kapatíd;
linimot kó ang pagkakapatáy sa hulí at ang pagpapahirap sa una, at
pinarusahan akó ng̃ Dios! Ng̃ayó’y walâ na akó kungdî isáng nasà
upang gantihín ng̃ samâ ang samâ, ng̃ linsíl ang linsíl, ng̃ dagok
ang dagok.

Tahimik siyáng pinakikinggán ni Simoun.

--May apat na buwan na,--ang dugtóng ni Basilio--na kinausap ninyó
akó nang ukol sa inyóng mg̃a balak; tumanggí akóng makilahók, at
masamâ ang nágawâ ko; may katwiran kayó. May tatlóng buwan na at
kalahatìng kamuntík nang bumugá ang panghihimagsík; hindî ko rin
inibig ang makilahók, at ang galawan ay nábakô. Ang kapalít ng̃
aking inasal ay ang mábilanggô at utang ko sa inyóng pagsusumakit
ang aking paglayà. May katwiran kayó, at naparito akó ng̃ayón upang
sabihin sa inyó, na: bigyán ng̃ sandata ang aking kamáy at bumugá
na ang himagsikan! Laan akóng paglinkurán kayóng kasama ang tanáng
sawî!

Ang ulap na nagpapadilím sa noo ni Simoun ay biglâng napawì, isáng
sinag ng̃ pagtatagumpáy ang kumináng sa kaniyáng paning̃ín, at warìng
nátagpûán ang hinahanap, ay bumulalás nang:

--¡May katwiran akó, oo, may katwiran akó! ang karapatán ay tagláy
ko, ang matuwíd ay nasa sa aking piling, sapagkâ’t ang itinatanggól
ko’y ang mg̃a sawî.... ¡Salamat, binatà, salamát! Dumatíng kayó
upang pawìin ang aking mg̃a pagaalinlang̃an, upang bakahin ang aking
pag-uuróngsulóng....

Si Simoun ay tumindíg at ang kaniyáng mukhâ’y galák na galák:
ang silakbóng nag-uudyók sa kaniyá nang, may apat na buwan na,
ipinahahayag kay Basilio ang kaniyáng mg̃a balak sa gubat ng̃ kaniyáng
mg̃a ninunò, ay mulîng namakás sa kaniyáng mukhâ na warì’y isáng
mapuláng pagtatakípsilim, matapos ang isáng maghapong malamlám.

--Oo,--ang patuloy,--ang kilusán ay nábakô at marami ang lumayô sa
akin sapagkâ’t nákita akóng lupaypáy na uuróngsulóng nang sandalîng
kikilos na: may itinagò pa akó sa aking pusò, hindî ko supíl ang
lahát ng̃ aking damdamin at umiibig pa akó noon!.... Patáy na ang
lahát sa akin, at walâ ng̃ bangkáy na dapat kong igalang ang kaniyáng
paghimláy! Hindî na magkakaroon ng̃ pag-uuróngsulóng; kayóng kayó
na, binatàng huwaran, kalapating walâng apdó, ay nakakakilala ng̃
pang̃ang̃ailang̃an, pumarito sa akin at inuudyukán akó sa pagkilos!
May kagabihán na nang buksán ninyó ang inyóng mg̃a matá! Tayong
dalawá sana’y nakapagbalangkás at nakagawâ ng̃ mg̃a kahang̃àhang̃àng
balak: akó’y sa itaás, sa mataás na lipunán, magsasabog akó ng̃
kamatayan sa gitnâ ng̃ mg̃a bang̃ó at gintô, gawíng asal hayop ang
may masasamâng hilig, at pasamâín ó huwag pakilusin ang iláng mabuti,
at kayó namán ay sa dakong ibabâ, sa bayan, sa gitnâ ng̃ kabinatàan,
na gising̃in ang buhay sa gitnâ ng̃ dugô at mg̃a luhà! Ang ating
gawâ, sa lugal na magíng madugô at ganid, ay nagíng kahabagán sana,
ayós, anyông anyô, at ang tagumpáy sana ay siyáng nagíng dulo ng̃
ating pagsusumíkap! Ng̃unì’t walâng katalinuhang tumulong sa akin;
tákot at kahinàang loób ang nátagpûán ko sa mg̃a may kabihasnán,
pagkamapagsarilí sa mayayaman, pagkamapaniwalà sa kabatàan, at sa
mg̃a bundók lamang, sa mg̃a kaparang̃an, sa mg̃a may mahihirap na
kabuhayan lamang natagpûan ko ang aking mg̃a tao! Datapwâ’y walâng
kailang̃an! kung hindî tayo makatapos ng̃ isáng ayós na larawan, na
makinis ang lahát ng̃ kaniyáng anyô, sa batóng magaspang na ating
tatapyasín, ay ang mg̃a súsunód na ang siyang magsisiganáp.

At pinigilan sa bisig si Basilio, na nakiking̃íg nang hindî
nawawatasan ang kaniyáng sinasabi, at dinalá siyá sa gawàan na
pinagtatagùan ng̃ kaniyáng mg̃a yarìng ukol sa kímika.

Sa ibabaw ng̃ isáng mesa ay may isáng kahang maitím na _chagrín_,
na náhahawíg sa mg̃a pinagsisidlán ng̃ mg̃a kasangkapang pilak na
inihahandóg sa kapwâ ng̃ mg̃a mayayaman at mg̃a harì. Binuksán ni
Simoun at inilantád, sa ibabaw ng̃ rasong pulá, ang isáng lámpara
na katang̃ìtang̃ì ang ayos. Ang sisidlán ay anyông isáng granada,
kasinglakí ng̃ ulo ng̃ tao, may kauntîng biták, na kinakakikitàan
ng̃ mg̃a butil sa loób, na ginayahan ng̃ malalakíng _cornalina_. Ang
balát ay gintông nang̃itím at kuháng kuhá sampû ang mg̃a kilabot
ng̃ bung̃ang kahoy.

Dahandahang kinuha ni Simoun, at matapos na maalís ang ilawán, ay
inilantád ang loób ng̃ sisidlán: ang bao ay patalím, na ang kapal
ay mg̃a dalawáng dalì, at maaarìng maglamán ng̃ higít sa dalawáng
litro. Tinátanóng siyá sa ting̃ín ni Basilio: walâng máwawàan sa
bagay na iyón.

Hindî na nagsalisalitâ ay maing̃at na kinuha sa isáng tinggalan ang
isáng praskó at ipinakita sa binatà ang nasusulat sa ibabaw.

--¡Nitro-glicerina!--ang bulóng ni Basilio na nápaurong at inilayông
biglâ ang kamáy.--¡Nitro-glicerina! Dinamita!

At nang maunawà na mandín ay nang̃alisag ang kaniyáng mg̃a buhók.

--Oo, nitro-glicerina!--ang dahandahang ulit ni Simoun na tagláy
ang kaniyáng malamlám na ng̃itî at malugód na tinitingnán ang
praskó;--itó’y higít pa kay sa nitro-glicerina! Itó’y mg̃a luhàng
naipon, mg̃a pagtataním na tinimpî, mg̃a kagagawáng walâ sa
katwiran, at mg̃a pag-apí! Itó ang dakilàng katwiran ng̃ mahinà,
lakás laban sa lakás, bayóng laban sa bayó.... Dî pa nalalaong akó’y
nag-aalinlang̃an, ng̃unì’t kayó’y dumatíng at akó’y napapanibulos!
Sa gabíng itó’y mang̃agsisiilandáng ang mg̃a lalòng mapang̃anib na
maniniíl, ang mg̃a mániniíl na walâng muwáng, ang mg̃a nagkakanlóng
sa likód ng̃ Dios at ng̃ Pamahalàan, na ang kaniláng mg̃a pamamasláng
ay hindî napaparusahan sapagkâ’t walâng makausig sa kanilá! Sa gabíng
itó mádiding̃íg ng̃ Pilipinas ang putók na dudurog sa walâng wastông
monumento na pinadalî ko ang pagkabulók!

Si Basilio ay uulíg-ulíg: ang kaniyáng mg̃a labì’y gumágaláw nang
walâng mapalabás na tunóg, nararamdamán niyáng hindî maikilos ang
kaniyáng dilà, nanúnuyô ang kaniyáng ng̃aláng̃alá. Noon lamang niyá
nakita ang marahás na tubig na napagdíding̃íg niyáng sinasabi, na
warì’y tinigis sa dilím ng̃ mg̃a mapapangláw na tao, na lantád na
kalaban ng̃ kalipunán. Ng̃ayó’y nasa sa haráp niyá, malinaw at
naníniláwniláw, na ibinubuhos ng̃ boông pag-iing̃at sa loób ng̃
mapanutong granada. Sa ganáng malas niya, warìng si Simoun ay yaóng
_genio_ sa _Sanglibo’t isáng gabí_ na lumalabás sa gitnâ ng̃ dagat:
nag-aanyông malakíngmalakî, ang ulo’y abot sa lang̃it, pinasabog
ang bahay at niyaníg ang boông siyudad sa isáng galáw ng̃ kaniyáng
likód. Ang granada ay nag-aanyông isáng malakíng _esfera_, at ang
biták ay isáng kakilakilabot na ng̃isi, na nilálabasán ng̃ apóy at
lagabláb. Noon lamang napadalá si Basilio sa katakutan at nawalâng
lubós ang kaniyáng kalamigang loób.

Samantala namá’y itinotornilyo ni Simoun ang isáng katang̃ìtang̃ì
at pasalisalimuot na kasangkapan, inilagáy ang túbong bubog, ang
bomba, at ang lahát ng̃ iyon ay pinutung̃an ng̃ isáng magaràng
pantalya. Pagkatapos ay lumayô nang kauntî upang tanawín ang anyô,
pinakilingkiling ang ulo sa magkabikabilâng tagiliran upang lalòng
mataya ang ayos at kainaman.

At nang makitang tinítitigan siya ni Basilio ng̃ ting̃íng nagtatanóng
at nang̃ang̃anib, ay nagsabing:

--Mamayâng gabí’y magkákaroon ng̃ isáng pistá at ang lámparang
itó’y ilalagáy sa gitnâ ng̃ isáng kioskong kakainán na sadyâ kong
ipinagawâ. Ang lámpara ay magbibigáy ng̃ isáng maningníng na ilaw
na sukat na siyang mag-isá upang magpaliwanag sa lahát: ng̃unì’t
pagkaraan ng̃ dalawáng pûng minuto ay lalamlám ang ilaw, at sa gayón,
kapag tinangkâng itaás ang lambal ay púputók ang isáng kapsulang
_fulminato de mercurio_, ang granada ay sasabog at kasabáy niyá ang
kakainán na sa bubóng at sahíg ay kinanlung̃án ko ng̃ mg̃a bayóng
ng̃ pulbura upang walâng makaligtás na sino man......

Nagkaroón ng̃ sandalîng pananahimik: pinagmámasdán ni Simoun ang
kaniyáng _aparato_ at si Basilio ay bahagyâ nang humíhing̃á.

--Kung gayón ay hindî na kailang̃an ang aking tulong,--ang paklí
ng̃ binatà.

--Hindî, kayó’y may ibáng katungkulang gáganapín,--ang sagót ni
Simoung nagkukuròkurò,--sa iká siyám ay nakaputók na marahil ang
mákina at ang tunóg ay náding̃íg na sa mg̃a kanugnóg na bayan, sa mg̃a
bundukin, sa mg̃a yung̃íb. Ang kilusáng aking minunakalà na kasabwát
ang mg̃a artillero ay hindî nangyari sa kakulang̃án ng̃ pamamahalà at
pagsasabáysabáy. Sa ng̃ayó’y hindî na magkakagayón. Pagkáding̃íg ng̃
putók, ang mg̃a mahihirap, ang mg̃a sinísiíl, ang mg̃a naglálagalág
na inuusig ng̃ kapangyarihan, ay mang̃agsísilabás na may sandata at
makíkisama kay kabisang Tales sa Santamesa upang lusubin ang siyudad;
sa isáng dako namán, ang mg̃a militar na pinaniwalà kong ang General
ay nagpakanâ ng̃ isáng warì’y panghihimagsík upang huwag umalís,
ay lálabás sa kaniláng mg̃a kuartel upang paputukán ang sino mang
iturò ko. Samantala namáng ang bayan, sindák, at sa pag-aakalàng
dumatíng na ang oras na silá’y pagpúpupugután, ay magbabang̃ong
handâ sa pagpapakamatáy, at sa dahiláng walâng sandata at hindî silá
ayós, kayó, na kasama ang ilán pa, ay siyáng mang̃ulo sa kaniyá at
itung̃o ninyó sa tindahan ni insík Quiroga na pinagtagùan ko ng̃
aking mg̃a baríl. Kamí ni kabisang Tales ay magtátagpô sa siyudad at
itó’y aming kukunin, at kayó sa mg̃a arabal ay tátayô kayó sa mg̃a
tuláy, magmumuog kayó roon, háhandâng sumaklolo sa amin at patayín
ninyó, hindî lamang ang laban sa panghihimagsík, kungdî ang lahát
ng̃ lalaking ayaw sumamang manandata!

--¿Ang lahát?--ang bulóng ni Basilio na ang boses ay mahinà.

--¡Ang lahát!--ang ulit ni Simoun na ang boses ay kasindáksindák,--ang
lahát, indio, mestiso, insík, kastilà, ang lahát ng̃ mátagpûang walâng
tapang at lakás ng̃ loob.... kailang̃ang baguhin ang lipì! Ang mg̃a
amáng duwag ay walâng iaanák kundî mg̃a alipin, at walâng kabuluhán
ang maggibâ kung magtatayô rin, na, ang gagamitin ay mg̃a bulók
na sangkáp! ¿Anó? nang̃ing̃ilabot kayó? ¿Nang̃ing̃iníg, natatakot
kayóng magsabog ng̃ kamatayan? ¿Anó ang kamatayan? ¿Anó ang kabuluhán
ng̃ pagkamatáy ng̃ dalawáng pûng libong sawî? ¡Dalawángpûng libong
paghihirap na mababawas at mg̃a ang̃awang̃aw na dahóp ang máililigtás
sapól sa pinanggaling̃an! Ang lalòng matatakutíng namamahalà ay hindî
nag-aalinlang̃an sa paglalagdâ ng̃ isáng kautusán, na nagiging sanhî
ng̃ pagdadahóp at ng̃ untîuntîng paghihing̃alô ng̃ libo at libong
nasasakop, na masasagwâ, masisipag, marahil ay maliligaya, upang
masunod lamang ang isáng nasà, ang isáng náiisip, ang pagmamataás: at
¿kayó’y nang̃ing̃ilabot sapagka’t sa iisáng gabí ay matatapos na ang
paghihirap ng̃ budhî ng̃ maraming duwag, sapagkâ’t ang isáng bayang
hindî kumikilos at náhilig sa masamâ ay mamámatáy upang paraanin
ang isáng bago, batà, masipag, punô ng̃ lakás? ¿Anó ang kamatayan?
Isáng bagay na walâng kabuluhán ó isáng paghimbíng! ¿Ang kaniyáng
mg̃a panagimpán bagá ay maipapantáy sa katunayan ng̃ paghihirap ng̃
lahát ng̃ dustâng anák sa isáng kapanahunan? Kailang̃ang lipulin
ang kasamâán, patayín ang dragon upang ipaligò ang kaniyáng dugô sa
bayang bago upáng gawin itóng malusog at dî madadaig! ¿Anó pa ang
dî mababalìng batás ng̃ kalikasán, batás ng̃ pagtutunggalî na ang
mahinà’y sápilitáng madadaíg upang huwag mamalagì ang lipìng masamâ
at ang mg̃a lumikhâ ay pumauróng? ¡Iwaksí ng̃â ang mg̃a pagninilay
babai! Maganáp ang mg̃a batás na walâng paglipas, tulung̃an natin
siyá, at yayamang ang lupà ay lalò pang tumátabâ kapag siyá’y
dinídilíg ng̃ dugô, at ang mg̃a trono ay lalòng nagtitibay kapag
pinatitibayan ng̃ mg̃a pagkakasala at ng̃ mg̃a bangkáy, ay hindî
dapat mag-uróng sulóng, hindî dapat mag-alinlang̃an! ¿Anó ang sakít
ng̃ kamatayan? Ang sandalîng pagkakaramdám, marahil ay walâng linaw,
marahil ay masaráp gaya ng̃ sandalîng pag-itan ng̃ pag-aantók at nang
paghimbíng.... ¿Anó ang mapapawì? Isáng kasamâán, isáng pagtitiís,
mg̃a damóng unsiyamî upáng sa kanilá’y ipalít na itaním ang ibáng
sariwà! ¿Tatawagin bagá ninyóng pag-utás ang gayón? Sa ganang akin ay
tatawagin kong paglíkhâ, pagyarì, pagpapaunlád, pagbibigáy buhay....

Ang gayong mg̃a marurugông paghuhulòhulò na sinabi sa loob ng̃
boông pananalig at kalamigang loob, ay nakapanglupaypáy sa binatà,
na ang pag-íisip ay ng̃aláy na dahil sa mahigit na tatlóng buwáng
pagkakábilanggô at bulág sa hang̃àd na makapaghigantí, ay hindî na
laan sa pagsurì nang tinutung̃o ng̃ mg̃a bagaybagay. Sa lugal na
isagot na ang taong lalòng masamâ ó matatakutín ay mahigít magpakailan
man sa damó, sapagkâ’t may isáng káluluwa at isáng pag-íisip,
na, kahì’t mapakasamâ-samâ at magpakaasal hayop, ay mangyayarìng
mapabuti; sa lugal na itugóng ang tao ay walâng karapatáng mamahalà
sa buhay ng̃ sino man sa kapakinabang̃án ng̃ kahì’t sino, at na ang
karapatán sa buhay ay tagláy ng̃ bawà’t isá, gaya rin namán ng̃
karapatán sa kalayàan at sa kaliwanagan; sa lugal na ipinaklíng
kung kapaslang̃án man ng̃ mg̃a pamahalàan ang pagpaparusa sa mg̃a
pagkukulang ó kasamaanggawâ, na kaniláng pinag-abuyán dahil sa
kakulang̃án sa pag-iing̃at ó kamalìan, gaano pa kayâ ang isáng tao,
kahì’t na nápakalákí at nápakasawî, na magpaparusa sa kaawàawàng
bayan ng̃ pagkukulang ng̃ kaniyáng mg̃a pamahalàan at mg̃a ninunò;
sa lugal na sabihing ang Dios lamang ang tang̃ìng makagágawâ ng̃
mg̃a gayóng paraan, na, ang Dios ay maaarìng lumikhâ, ang Dios ang
may hawak ng̃ gantíngpalà, ng̃ walâng katapusán at ng̃ kinabukasan
upang mabigyáng katwiran ang kaniyáng mg̃a gawâ, ng̃unì’t ang tao’y
hindî, magpakailan man! Sa lugál ng̃ mg̃a pang̃ang̃atwirang itó, ay
walâng inilaban si Basilio kundî isáng karaniwang puná:

--¡Anó ang sasabihin ng̃ boong mundó sa haráp ng̃ gayong pagpapapatáy!

--Gaya ng̃ karaniwan, ang mundó’y papagakpák, at bibigyáng katuwiran
ang lalòng malakás, ang lalòng mabang̃ís!--ang pang̃itîng sagót ni
Simoun.--Ang Europa ay pumagakpák nang ang mg̃a bansâ sa kanluran
ay pumatáy ng̃ ang̃aw ang̃aw na indio sa Amérika, at hindî pa upang
makapagtatag ng̃ mg̃a bansâng lalòng may mabubuting hilig ni lalòng
matahimik; nariyan ang Hilagà, na may tagláy na kalayàang sinasarili,
may batás ni Lynch, may mg̃a dayà sa polítika; naiyan ang Timog na
may mg̃a walâng katahimikang repúblika, may mg̃a himagsikan ng̃
magkababayan, mg̃a pagbabang̃on, gaya ng̃ nangyari sa kaniyáng
ináng España! Ang Europa ay pumagakpák ng̃ hubarán ng̃ Portugal ang
mg̃a pulông Molukas, pumagakpák ng̃ pugnawín ng̃ makapangyarihang
Inglaterra ang mg̃a lipìng likás sa Pasípiko upang ilagáy ang sa
kaniyang mg̃a taong naglilipat bayan. Ang Europa ay papagakpák nang
gaya ng̃ pagakpák sa pagtatapós ng̃ isáng _drama_, sa pagkatapós ng̃
isáng _tragedia_: hindî lubhâng pinapansín ng̃ madlâ ang pinakalayon,
ang tinitignán lamang ay ang ipinamamalas na mainam sa matá! Gawíng
maayos ang kabuktután at hahang̃âan at magkakaroon pa nang higít na
kampí kay sa mg̃a gawâng kabutihan, na ginanáp sa paraang mabanayad
at kimî.

--Siya ng̃â,--ang paklí ng̃ binatà,--¿at sakâ anóng mayroon sa akin
ang pumagakpák man ó pumulà, kung ang mundóng iyan ay hindî nababalino
ng̃ dahil sa mg̃a sinisiil, sa mg̃a maralitâ’t sa mg̃a babai? ¿Anóng
ipagpipitagan kó sa kalipunan sa siyá’y hindî nagtatagláy ng̃ gayón
sa akin?

--Ganiyán ang ibig ko,--ang sabing matagumpáy ng̃ nag-uudyók.

At kumuha ng̃ isáng rebolber sa isáng kahón, at iniabót sa kaniyang
ang sabi’y:

--Sa ika sampû ay antabayanan ninyó akó sa tapát ng̃ simbahan ng̃
S. Sebastián upang tanggapín ang aking mg̃a hulíng bilin na dapat
gawín. ¡Ah! Sa ika siyam ay nárarapat kayóng málayô, lubhâng malayò,
sa daáng Anloague!

Siniyasat ni Basilio ang armás, linagyán ng̃ punglô at itinagò sa
kaniyáng bulsáng pangloob ng̃ amerikana. Nagpaalam sa pamagitan ng̃
isáng putól na:--¡Hanggáng mámayâ!




XXXIV

ANG KASÁL


Nang nasa sa daán na si Basilio ay iniisip kung anó ang kaniyang
mágagawâ hanggáng sa sumapit ang kalagím lagím na sandalî; mag-iika
pitó pa lamang. Panahón niyon nang pamamahing̃á sa pag-aaral at ang
mg̃a nag-aaral ay nasa sa kaníkaniláng bayan. Si Isagani ang tang̃ìng
hindî umuuwî, ng̃unì’t nawalâ mulâ ng̃ umagang iyon at hindî maalaman
kung saan nároroon. Itó ang sinabi kay Basilio, ng̃ makapanggaling sa
bilanggûan at dinalaw ang kaniyang kaibigan upang makituloy. Hindî
maalaman ni Basilio kung saan siya páparoon, walâ siyang kualta,
walâ siyang anoman, liban na lamang sa rebolber. Ang pagkaalaala sa
lámpara ang siyáng gumiít sa kaniyáng pag-iisip: sa loób ng̃ dalawáng
oras mangyayari ang malakíng sakunâ at, kung maalaala ang gayón, sa
warì niya’y pawàng walâng ulo ang mg̃a lalaking nagdadaán sa kaniyáng
harapán: nagdamdám siya ng̃ isáng mabang̃ís na katuwàan sa pagsasabi
sa sarili, na kahì’t gayóng dayukdók sa gabíng iyon ay magiging
siyang kakilakilabot, na kahì’t galing sa pagka nag-aaral at alilà
marahil ay makita siya ng̃ araw na kasindáksindák at kalagímlagím,
na nakatayô sa ibabaw ng̃ buntón ng̃ mg̃a bangkáy, naglalagdâ ng̃
mg̃a kautusán doon sa mg̃a nagdadaang nakalulan sa kaniláng maiinam
na sasakyán. Humalakhák na warì’y isáng napakasamâ, at kinapâ ang
puluhán ng̃ rebolber: ang mg̃a kaha ng̃ punglô ay nasa sa kaniyáng
mg̃a bulsá.

Bumukó sa kaniyang loob ang isáng katanung̃an ¿saan magsisimulâ ang
patayan? Sa kaniyáng kalituhán ay hindî niya naisip ang itanóng
kay Simoun, ng̃unì’t sinabi sa kaniyá ni Simoun na lumayô sa
daang Anloague.

Nang magkagayó’y nagkaroon siya ng̃ isáng hinalà; nang kinahapunang
iyon, ng̃ siya’y lumabás sa bilanggûan, ay tumung̃o siya sa dating
bahay ni kapitáng Tiago, upang hanapin ang kaniyáng kauntìng
kasangkapan, at nátagpûan niyáng ibá ang anyô at laan sa isáng pistá;
yaon ang kasál ni Juanito Pelaez!

May sinabing isáng pistá si Simoun.

Nákitang nagdaan sa harapán niya ang isáng mahabàng hanay ng̃ mg̃a
sasakyán na punô ng̃ babai’t lalaking kaginoohan na nang̃agsasalitâan;
warìng nakakita siya sa loób ng̃ malalakíng kumpol ng̃ bulaklák,
ng̃unì’t hindî niya pinuná ang bagay na iyon. Ang mg̃a karuahe
ay patung̃o sa daang Rosario, at sa dahiláng násagupà sa mg̃a
nanggagaling namán sa tuláy ng̃ España, ay nang̃áhihintông madalás
at dahandahan ang lakad. Sa isáng sasakyán ay nakita si Juanito
Pelaez sa piling ng̃ isáng babai na putî ang bihis at may talukbong
na madalang; nákilala niyang iyon ay si Paulita Gomez.

--¡Si Paulita!--ang bulalás na pamanghâ.

At nang makitang tunay ng̃âng siyá, gayák ikinasal, na kasama si
Juanito Pelaez, na warìng nang̃agsipanggaling sa simbahan.

--¡Kaawàawàng Isagani!--ang bulóng--¿anó kayâ ang nangyari sa kaniyá?

Inalalang iláng sumandalî ang kaniyáng kaibigan, káluluwáng dakilà,
mahabagin, at itinanóng sa sarili niya kung hindî kayâ mabuting
balítàan ng̃ balak, ng̃unì’t sinagót din niya ang sarili, na si
Isagani ay hindî makíkialám magpakailan man sa gayóng patayan....
Hindî inasal kay Isagani ang ginawâ sa kaniyá.

Pagkatapos ay naisip na kung hindî sa pagkakabilanggô, sa mg̃a oras
na iyon, siya’y ikinákasal ó may asawa na, _licenciado_ sa Medicina,
namumuhay at nanggagamót sa isáng sulok ng̃ kaniyáng lalawigan. Ang
larawan ni Hulî, na lurayluráy dahil sa pagkakalagpák, ay nagdaán
sa kaniyáng pag-iisip; mg̃a maitím na lagabláb ng̃ pagtataním ang
nag-apóy sa kaniyáng balintatáw, at mulîng hinimas ang puluhán ng̃
rebolber na dináramdám ang hindî pa pagsapit ng̃ kakilakilabot na
sandalî. Sa gayó’y nákita si Simoun na lumabás sa pintô ng̃ kaniyáng
bahay na tagláy ang sisidlán ng̃ lámpara, na nababalot nang boông
ing̃at, lumulan sa isáng sasakyáng nakisunód sa hanay ng̃ mg̃a umaabay
sa mg̃a bagong kasál. Upang huwag maligtâan ni Basilio si Simoun ay
kinilala ang kotsero, at namanghâ siya ng̃ mákilala na iyón ay ang
kaawàawàng naghatíd sa kaniyá sa S. Diego, si Sinong, ang binugbóg
ng̃ Guardia Civil, iyón ding nagbabalità sa kaniyá sa bilanggûan
ng̃ lahát ng̃ nangyayari sa Tiani. Sa pagkukuròkurò niya na ang
daang Anloague ay siyang pangyayarihan, ay doon tumung̃o ang binatà,
na nagmadalî’t nagpáuna sa mg̃a karuahe. Tunay ng̃â, ang lahát ay
tung̃o sa dating bahay ni kapitang Tiago: doon nagkakatipong ang
hanap ay isáng sáyawan upang magsiikot sa hang̃in! Nátawá si Basilio
nang makita ang mg̃a Guardia Veterana na nang̃ag-aayos doon. Dahil
sa kaniláng dami ay mahúhulàan ang kahalagahan ng̃ pistá at ng̃ mg̃a
panaohin. Siksikan ang tao sa bahay, ang liwanag ay tumatapon sa
kaniyáng mg̃a durung̃awán; ang silong ay nakakalatan ng̃ alpombra at
punô ng̃ bulaklák; sa itaás, marahil ay sa kaniyáng ulila at dating
silíd, tumútugtóg ang orkesta ng̃ masasayáng tugtugin, na hindî
namán nakatatakíp na lubós sa magusót na aling̃awng̃áw ng̃ tawanan,
salitàan at halakhakan.

Si D. Timoteo Pelaez ay umaabot sa tugatog ng̃ kapalaran, ng̃unì’t
ang mg̃a nákikitang iyón ay higít sa kaniyáng mg̃a pinang̃arap.
Naipakasál din ang kaniyáng anák sa isáng binibining magmamana sa
mg̃a Gómez, at salamat sa salapîng ipinautang sa kaniyá ni Simoun,
ay nábilí niya ang bahay na iyon sa kalahatì ng̃ halagá, doon niya
ginawâ ang pistá, at ang mg̃a pinakamalalakíng diosdiosan ng̃ Olimpo
sa Maynilâ ay kaniyáng magiging panaohin, upang sapuhín siya sa
kináng ng̃ kaniláng mg̃a karang̃alan. Sapol sa umaga ay masidhîng
pumapasok sa kaniyáng kalooban, na warì’y isáng karaniwang awit,
ang isáng malabòng sambít na nábasa sa kaniyáng mg̃a pakikinabang:
“¡Sumapit na ang oras na mapalad! Lumapít na ang sandalîng maligaya!
Matutupad nang madalî sa iyó ang mg̃a kahang̃àhang̃àng salitâ ni
Simoun: Buháy akó, ng̃unì’t hindî akó kundî ang Capitán General
ang nabubuhay sa akin, at ibp.” Ang Capitán General ay ináama ng̃
kaniyáng anák! Tunay ng̃â’t hindî kaharáp sa kasál, kinatawán siya
ni D. Custodio, ng̃unì’t páparoong hahapon, at magdadalá ng̃ isáng
handóg sa ikinasál, isáng lámpara na kahì’t ang kay Aladín ay hindî
makapapantáy....--sa lihim--si Simoun ang nagbigáy ng̃ lámpara.
Timoteo ¿anó pa ang ibig mo?

Ang pagkakabago ng̃ bahay ni kapitáng Tiago ay lubhâng malakí;
diniktán ng̃ mg̃a bagong papel na maiinam; ang usok at amóy ng̃ apian
ay nawalâ. Ang malakíng salas na lalòng pinaluluwang ng̃ malalakíng
salamín na nakapagpaparami pa sa mg̃a ilaw ng̃ mg̃a _araña_, ay
nalalatagan ng̃ alpombra: may alpombra ang mg̃a salón sa Europa, at
kahì’t ang daling ay makintáb na makintáb at malalapad ang tablá,
ay dapat ding magkaroon ng̃ alpombra ang kaniyang salas, sapagkâ’t
¡hindî mangyayaring hindî magkágayon! Ang maiinam na _sillería_
ni kapitang Tiago ay nawalâ, siya’y napalitán ng̃ ayos Luis XV,
malalakíng tabing na tersiopelong pulá na may burdáng gintô, may
letra ng̃ pang̃alan ng̃ mg̃a ikinasál, at napipiglán ng̃ tinuhog na
bulaklák ng̃ suhàng huwad, ang nang̃akasabit sa mg̃a _portiers_ at
nagwawasiwas sa sahíg ng̃ kaniláng malapad na laylayang gintô rin.
Sa mg̃a sulok ay may malalakíng pasông yarì sa Japón na násasalít sa
mg̃a gawâ sa Sevres, na kulay bugháw na malinis, na nang̃alalagáy
sa mg̃a pedestal na kahoy na may lílok. Ang tang̃ìng walâ sa ayos
ay ang mg̃a matitingkád na _cromo_ na ipinalít ni D. Timoteo sa
mg̃a dating _grabado_ at mg̃a larawan ng̃ santó ni kapitang Tiago.
Hindî siya nahikayat ni Simoun; ayaw ng̃ mg̃a _cuadrong óleo_ ang
mang̃ang̃alakal, bakâ may maghinalàng gawâ ng̃ mg̃a artistang
pilipino.... ¡siya ay magbigáy buhay sa mg̃a artistang pilipino, iyan
ang hindî mangyayari kailan man! sa gayó’y mahahalò ang kaniyáng
katiwasayán at marahil ay sampû ng̃ buhay, at alám niya kung papano
ang pamamangkâ sa Pilipinas! Tunay ng̃â’t nakáding̃íg siya ng̃
pag-uusap na ukol sa mg̃a artistang taga ibáng lupà na gaya nina
Rafael, Murillo, Velázquez, ng̃unì’t hindî niya maísip kung papano
ang gágawíng pakikipagalám sa mg̃a taong yaón, at sakâ ang isá pa’y
bakâ mang̃agsilabás na may laban sa pamahalàan..... Sa cromo ay walâ
siyang ináalaalang anomán, hindî gawâng pilipino, mura pa, gayon din
ang anyô, kundî lalong mabuti, ang mg̃a kulay ay lalòng makikináng
at mabuti ang pagkakayarì! Alám ni D. Timoteo kung papano ang dapat
ugalìin sa Pilipinas!

Ang malakíng _caida_, na nahiyasán ng̃ mg̃a bulaklák, ay siyang nagíng
kakainán, isáng malakíng dulang na sukat sa tatlóng pû katao ang
nasa gitnâ, at sa mg̃a paligid, nátatabí sa mg̃a pader, ay may iláng
maliliít na sukat sa dalawá ó tatló katao. Mg̃a kumpól na bulaklák,
mg̃a buntón ng̃ bung̃ang kahoy na kahalò ng̃ mg̃a sintás at ilaw ang
siyáng namumunô sa gitnâ ng̃ mg̃a dulang. Ang pinggán ng̃ ikinasál
na lalaki ay may tandâng isáng kumpol na alehandría, ang sa babai ay
isá namáng kumpol na bulaklák ng̃ suhà at asusena. Sa haráp nang
gayóng karing̃alan at karaming bulaklák ay papasok sa guníguní ng̃
kahì’t sino, na mg̃a _ninfa_ na madalang ang damít at mg̃a kupidong
malilíit, na ang pakpák ay makulay, ang siyáng magdudulot ng̃ mg̃a
alak at pagkain ng̃ mg̃a dioses sa mg̃a panaohing taga alapaap, na
sinasaliwán ng̃ mg̃a kudyapî at alpá ng̃ mg̃a taga Eolia.

Gayón man, ang dulang na ukol sa malalakíng dioses, ay walâ roón,
nálalagáy sa gitnâ ng̃ malapad na asotea, sa isáng magandáng kiosko,
na sadyâng niyarìng ukol doon. Isáng persianang kahoy na ginintûan,
na kinákapitan ng̃ mg̃a punòng gumágapang, ang nagkakanlóng ng̃
pinakaloób sa malas ng̃ madlâ, ng̃unì’t hindî nakapipigil sa
paglalabás pumasok ng̃ hang̃in, upang mapalagì ang masaráp na simoy
na kailang̃an. Isáng mataás na tuntung̃an ang pinagpatung̃an ng̃ mesa
upang tumaás kay sa ibáng dulang na kakanan ng̃ mg̃a tao lamang, at
isáng bubóng, na pinalamutihan ng̃ lalòng mabubuting artista, ang
magsasanggaláng sa mg̃a tuktók harì sa mg̃a may inggit na tanáw ng̃
mg̃a bitûin.

Doó’y walâ kun dî pípitóng _cubiertos_; ang mg̃a kagamitán ay pawàng
pilak, ang mg̃a mantel at serbilyeta ay manipís na lino, ang mg̃a alak
ay yaóng lalòng pinakamahál at masaráp. Hinanap ni D. Timoteo ang
lalòng bibihirà at mahalagá at hindî siyá marahil nag-alinlang̃ang
gumawâ ng̃ isáng kabuktután kung násabi sa kaniyáng ang General ay
maibigíng kumain ng̃ lamán ng̃ tao.




XXXV

ANG PISTÁ

                                   “Danzar sobre un volcán.”


Nang iká pitó ng̃ gabí’y nagdatíngdating̃an na ang mg̃a inangyayahan:
una, ang mg̃a mumuntîng diosdiosan, mg̃a kawaníng may mababàng
katungkulan, mg̃a pang̃ulo sa kagawarán, mg̃a máng̃ang̃alakal, at
ibp., na tagláy ang mg̃a pagbatìng lubós na magalang at ang mg̃a
kilos na tuwíd na tuwíd, sa mg̃a unang sandalî, na warìng noón
lamang natutuhan: ang gayóng karaming ilaw, tabing at mg̃a kristal
ay nakapagpapang̃aníng̃aní ng̃ kauntî. Pagkatapos ay nawawalâ na
ang gayóng ayos at palihím na nagtutumbukan, tampalan sa tiyán
at ang ilán ay umabót sa pagkukutusan. Tunay ng̃âng ang ilán ay
umaayos ng̃ anyông pagwawalâng bahalà upang ipakilala na silá’y
dagí sa mg̃a bagay na higít pa sa roón, ¡at sadyâ ng̃âng gayón! May
diosa na naghikáb dahil sa ang lahát nang iyón, sa palagáy niya, ay
tiwalî at sinabing may _gazuza_; isá pa’y nagalit sa kaniyang dios,
ikinumpáy ang kamáy upang tampalín. Si D. Timoteo ay payukôyukô sa
lahát ng̃ pook; nagtatapon ng̃ isáng ng̃itî, igagaláw ang baywáng,
uurong, bibigáy ng̃ kalahatìng ikit, boong ikit, ibp., kayâ’t ang
isá pang diosa ay nakapagsabi tulóy sa kaniyáng kalapít, sa tulong
ng̃ pagkákanlóng sa pamaypáy, na:

--_¡Chica, que filadelfio está el tío! Mía que paese un fantoche._

Pagkatapos ay dumatíng ang mg̃a bagong kasál, na kaakbáy si
aling Victorina at ang lahát ng̃ kaang̃ay. Mg̃a maligayang batì,
kámayan, mg̃a tapík na warìng pag-aampón sa lalaking bagong kasál,
mg̃a ting̃íng patitíg, malansá, masurì ng̃ mg̃a lalaki sa binibining
bagong kasál; sa dako ng̃ mg̃a babai ay pagsisiyasat ng̃ kagayakan,
ng̃ hiyás, pag taya ng̃ lakás, ng̃ buti ng̃ katawán, ibp.

--¡Si Psiquis at si Cupido na dumatíng sa Olimpo!--ang binuko sa
sarili ni Ben-Zayb at itinalâ niyang mabuti sa pag-iisip ang pag-aanyô
upang bitiwan sa lalòng katampatang sandalî.

Ang lalaking bagong kasál ng̃â’y may tagláy ng̃ mukhâng palabirô
ng̃ dios ng̃ pag-ibig, at kung ipagpapaumanhin ng̃ kauntî ay
mapagkákamalang lalagyán ng̃ panà ang kaniyang kakubàang napakaumbók,
na hindî maikanlong sa suot niyang _frac_.

Si D. Timoteo ay nagdáramdam na ng̃ pananakít ng̃ baywang, ang mg̃a
kalyo ng̃ kaniyáng paa ay untîuntîng nananakít, ang kaniyang liig ay
nang̃ang̃awit at ¡walâ pa ang Capitán General! Ang mg̃a malalakíng
dioses, na sa kanilá’y kabilang si P. Irene at si P. Salvi, ay
nang̃agsidatíng na ng̃â ng̃unì’t walâ pa ang malakíng kulóg. Hindî
siya mápalagáy, nang̃ang̃anib, ang kaniyang pusò’y tumítibók nang
malakás, sinusumpóng siya ng̃ isáng kailang̃an, ng̃unì’t dapat
munang unahin ang pagbatì, pagng̃itî, at pagkatapos ay paparoon,
ng̃unì’t hindî mangyari, uupô’t titindíg, hindî nádiding̃íg ang sa
kaniyá’y sinasabi, hindî masabi ang ibig sabihin. At samantala’y
isáng malulugdíng dios ang nagsabi sa kaniyá ng̃ iláng punáng ukol
sa mg̃a cromo, ná tinútuligsâ’t sinasabing nakadudung̃is sa mg̃a
dingdíng.

--¡Nakadudung̃is sa mg̃a dingdíng!--ang ulit ni D. Timoteo na
nakang̃itî ng̃unì’t ng̃alíng̃alíng labnutín ang nagsasalitâ:--datapuwâ’y
yarì iyan sa Europa at siyang mg̃a pinakamahál na nátagpûan ko sa
Maynilà! ¡Nakadudung̃is sa mg̃a dingdíng!

At isinúsumpâ sa sarili ni D. Timoteo na kinabukasan ay ipasising̃íl
ang lahát ng̃ utang ng̃ mánunuligsâ sa tindahan niya.

Nakáding̃íg ng̃ mg̃a pasuwít, takbuhan ng̃ mg̃a kabayo, dumatíng dín!

--¡Ang General!--¡Ang Capitan General!

Namumutlâ sa pagkagulumihanan, ay tumindíg si D. Timoteo na dî
ipinahahalatâ ang sakít ng̃ kaniyáng mg̃a kalyo, at kasama ng̃
kaniyáng anák at iláng malalakíng dios, ay pumanaog upang salubung̃in
ang _Magnum Jovem_. Nawalâ ang sakít ng̃ kaniyáng baywang dahil sa
pag-aalinlang̃ang pumasok sa kaniyáng kalooban ¿dapat siyang ng̃umitî
ó magpakita ng̃ mukhâng walâng katawatawa? ¿dapat niyang iabót
ang kaniyáng kamáy ó antabayanang iabót sa kaniyá ang sa General?
¡Putris! ¿bakit kayâ hindî niya naalaala ang ukol sa bagay na iyon
at nang naitanóng sana sa kaibigan niyang si Simoun? Upang huwag
mápuná ang kaniyáng pagkagulumihanan ay itinanóng nang marahan at
sirâ ang boses sa kaniyáng anák:

--¿Naghandâ ka ba ng̃ talumpatì?

--Hindî na ginagamit ang mg̃a talumpatì, tatay, at dito ay lalò pa!

Dumatíng si Jupiter na kasama si Juno, na warì’y isáng kastilyong
sususuhan: may brillante sa ulo, may brillante sa liig, sa mg̃a
bisig, mg̃a balikat, sa boông katawán! Ang suot ay isáng mainam na
kagayakang sutlâ; mahabà ang _cola_, na may burdáng bulaklák na
namumukód sa ibabaw.

Tunay ng̃âng inarì ng̃ General ang kaniyáng bahay, gaya ng̃
ipinamanhík na búbulóngbulóng ni D. Timoteo. Ang orkesta ay tumugtóg
ng̃ _marcha real_ at ang mag-asawang Dios ay tuwíd na tuwíd na
umakyát sa hagdanang may sapíng alpombra.

Ang katigasan ng̃ anyô ng̃ General ay hindî gawâ-gawâ lamang;
marahil noon lamang siyá nagdamdám lungkót, sapól nang dumatíng sa
Pilipinas; muntîng pighatî ang namamahay sa kaniyáng dilidili. Yaón
ang hulíng tagumpáy, sa kaniyáng tatlóng taóng paghaharì, at sa loob
ng̃ dalawáng araw, ay iiwan na niyá ang gayóng kataás na kalagayan.
¿Anó ang iiwan sa kaniyáng likurán? Hindî ibinabaling ng̃ General ang
kaniyáng ulo at ibig pa niyá ang tumanáw sa hináharáp, sa dáratíng!
Dadalhín niyá ang isáng kayamanan, malalakíng halagáng nálalagáy sa
mg̃a Banko sa Europa ang nag-áantáy sa kaniyá, mayroón siyáng mg̃a
hotel, ng̃unì’t marami siyáng sinaktán, marami siyáng kalaban sa
Corte, ináantáy siyá roon ng̃ mataás na kawaní! Ang ibáng general
ay yumamang madalî na gaya niyá at ng̃ayó’y mg̃a hiráp na hiráp.
¿Bakit hindî siyá magpalumagák ng̃ kauntì pang panahón na gaya ng̃
payo ni Simoun? Hindî, bago ang lahát ay ang kahihiyán muna. Sa isáng
dako’y hindî na lubhâng payukô ang mg̃a batì sa kaniyá na gaya ng̃
dati; nakápupuná siyá ng̃ mg̃a ting̃íng patitíg, at pagkainíp; at
sinásagót niyáng magiliw at tinátangká niyáng ng̃umitî.

--¡Napagkíkilalang papalubóg na ang araw!--ang bulóng ni P. Irene,
sa taing̃a ni Ben-Zayb,--¡marami na ang tumititig sa kaniyá ng̃
haráp harapan!

¡Putris na kura! yaón pa namán sana ang kaniyáng sásabihin.

--Inéng--ang bulóng sa taing̃a ng̃ kalapít ng̃ babaing nagpang̃anláng
_fantoche_ kay D. Timoteo--¿Nakita mo ba kung anó ang saya?

--Uy! ang mg̃a tabing sa palasyo!

--¡Hantáy! at siyá ng̃â palá! Dádalhíng lahát kung gayón. Tingnán
mo’t pag hindî ginawâng _abrigo_ ang mg̃a alpombra!

--¡Ang gayó’y walâng ibáng ipinakikilala kundî may katalinuhan at
mabuting mamilì!--ang paklí ng̃ asawa na kinagalitan ang kabiyak
niya sa pamag-itan ng̃ isáng ting̃ín,--ang mg̃a babai’y dapat magíng
masinop!

Dináramdám pa ng̃ kaawàawàng dios ang sining̃íl ng̃ modista.

--¡Anák ko! dî bigyán mo akó ng̃ mg̃a panabing na tig lalabíng
dalawáng piso ang isáng bara at tingnán mo kung isusuot ko ang mg̃a
basahang itó!--ang paklí ng̃ namuhîng diosa;--¡Jesús! sakâ ka na
magsalitâ kapag nagkaroon ka nang magaràng sinundán!

Samantala’y si Basilio, na nasa tapát ng̃ bahay, ay kahalobilo ng̃
mg̃a nanonood, at binibilang ang mg̃a taong pumapanaog sa mg̃a
karuahe. Nang mákita ang gayóng karaming taong masasayá at tiwalà,
nang mákita ang dalawáng bagong kasál, na sinusundán ng̃ mg̃a kaang̃ay
niyang mg̃a dalagindíng na mg̃a walâng malay at walâng agam-agam,
at naisip na mátatagpûán doón ang kakilakilabot na kamatayan, ay
naawà siyá at náramdamáng nagbawa ang kaniyáng galit.

Nagtagláy siyá ng̃ nasàng iligtás ang gayóng karaming mg̃a walâng
sala, inísip na sumulat at magbigáy alám sa mg̃a may kapangyarihan;
ng̃unì’t dumatíng ang isáng karuahe at nagsibabâ si P. Salvi at si
P. Irene, na kapuwâ may kasiyahang loób, at warìng ulap na dumaán,
ay napawì ang kaniyáng mabubuting hang̃ád.

--Anó ang mayroon sa akin?--aniyá sa sarili--¡magbayad ang mabubuti
na kasama ng̃ masasamâ!

At idinagdág pagkatapos upáng panahimikin ang kaniyáng mg̃a
pagkabalisa:

--Hindî akó mánunuplóng, hindî ko dapat pang̃ahasán ang pagtitiwalà
sa akin. Ang utang ko sa _kaniyá_ ay higít kay sa lahát nang _iyan_;
siyá ang humukay ng̃ pinaglibing̃án sa aking iná; ang mg̃a taong iyán
ang pumatáy! ¿Anó ang mayroón nilá sa akin? Ginawâ ko ang lahát upang
magíng mabuti, magkaroón ng̃ halagá; pinagsikapan ko ang lumimot at
magpatawad; tiniís ko ang lahát ng̃ pataw at walâ akóng hining̃î
kundî ang bayàan lamang akóng mátiwasáy! Akó’y hindî nakasasagabal
sa kanino man.... ¿Anó ang ginawâ sa akin? ¡Umilandáng sa hang̃in
ang kaniláng luráy na katawán! Labis na ang tiniís namin!

Pagkatapos ay nakitang pumasok si Simoun na dalá sa kamáy ang
kakilakilabót na lámpara, nakitang binagtás na dahandahan ang silong,
ang ulo’y nakatung̃ó at warìng nag-íisíp. Naramdamán ni Basilio na ang
kaniyáng pusò’y tumítibók ng̃ mahinàngmahinà, na ang kaniyáng mg̃a
paá’t kamáy ay nanglálamíg at ang maitím na anino ng̃ mag-aalahás ay
nagkákaroón ng̃ anyông nakapang̃ing̃ilabot na nalilibid ng̃ lagábláb.
Sa tabí ng̃ hagdán ay tumigil si Simoun na warì’y nag-aalinlang̃an; si
Basilio’y hindî humíhing̃á. Ang pag-aalinlang̃an ay hindî nagluwát:
itinaás ni Simoun ang kaniyáng ulo, patuloy na umakyát sa hagdanan
at nawalâ.

Sa warì ng̃ nag-aaral ay sasabog na ang bahay at ang mg̃a dingdíng,
mg̃a lámpara, mg̃a panaohin, bubung̃án, mg̃a durung̃awan, orkesta,
ay umíilandáng sa hang̃in na warìng isáng dakót na baga sa gitnâ
ng̃ isáng kasindáksindák na putók; tuming̃ín sa kaniyáng paligid at
inakalàng ang mg̃a nanónoód na nároon ay pawàng bangkáy; nakikita
niyáng luráyluráy, sa warì niya’y napúpunô ng̃ apoy ang hang̃in,
ng̃unì’t ang kalamigang loób ng̃ kaniyáng pagkukurò ay nanagumpáy
sa pag-uulap na iyóng dumaán na tinulung̃an ng̃ gutom, at aniyá sa
sarili:

--Samantalang hindî pumápanaog, ay walâng pang̃anib. Hindî pa
dumáratíng ang Capitán General!

At pinilit na mag-anyô siyáng panatag at pinipigil ang pang̃ang̃aykáy
ng̃ kaniyáng mg̃a paa, at tinangkâng malibáng sa pag-iisíp ng̃ ukol
sa ibáng bagay. Mayroong warì’y kumúkutyâ sa kaniyá sa sariling
kalooban at sinasabi sa kaniyáng:

--Kung nang̃ing̃iníg ka ng̃ayóng hindî pa sumasapit ang sandalîng
takdâ ¿anó ang aasalin mo kapag iyóng nakitang bumábahâ ang dugô,
nag-aalab ang mg̃a bahay at sumásagitsít ang mg̃a punlô!

Dumatíng ang General, ng̃unì’t hindî siyá nápuná ng̃ binatà;
minámataan ang mukhâ ni Simoun na isá sa mg̃a pumanaog upang
sumalubong, at nákilala niyá sa walâng awàng anyông iyón ang hatol
na kamatayan sa lahát ng̃ taong nároon, at sa gayón ay pumasok sa
kaniyá ang mulîng pagkasindák. Siya’y nanglamíg, sumandíg sa pader
ng̃ bahay, at nakatitig sa mg̃a durung̃awan at tinalasan ang mg̃a
pangding̃íg, tinangkâng hulàan ang mangyayari. Nakita sa salas ang
maraming taong nakaligid kay Simoun at pinagmamasdán ang lámpara;
nakáding̃íg ng̃ mg̃a maliligayang batì, mg̃a bulalás na paghang̃à;
ang mg̃a salitâng “comedor estreno” ay náulit-ulit; nákitang ng̃umitî
ang General at kinuròkurò niyáng sa gabíng iyón gagawín ang unang
paggamit, alinsunod sa itinakdâ ng̃ mag-aalahás, at tunay ng̃âng sa
dulang na hahapunan ng̃ General. Si Simoun ay nawalâng sinusundán
ng̃ maraming humahang̃à.

Nang mg̃a katang̃ìtang̃ìng sandalîng iyón ay nagtagumpáy ang kaniyáng
magandáng pusò, linimot ang lahát ng̃ kaniyáng pagtataním, linimot si
Hulî, tinangkâng iligtás ang mg̃a walâng sala, at humandâ, mangyari
na ang mangyayari, tinawíd ang daán at nagtangkâng pumasok. Ng̃unì’t
nalimot ni Basilio na nápakadukhâ ang kaniyáng suot; pinígil siya ng̃
bantáy-pintô, at nang mákita ang kaniyáng pagpupumilit ay binantâán
siyáng tatawag ng̃ dalawang _Veterana_.

Nang mg̃a sandalîng iyón ay pumapanaog si Simoun na namumutlâ nang
kauntî. Binayàan ng̃ bantáy si Basilio upang yumukô sa mag-aalahás
na warì’y nagdaán ang isáng santó. Nàhalatâ ni Basilio sa anyó ng̃
mukhâ na lilisanin nang pátuluyan ang sawîng bahay na iyón at ang
làmpara ay may ilaw na. _Alea jacta est._ Dalá ng̃ pag-íing̃at sa
sarili, ay náisip ang lumigtás. Maaarìng másumpung̃án ng̃ kahì’t
sino na galawín ang ilawán, alisín ang timtím at sa gayón ay puputók
at ang lahát ay matatabunan. Náding̃íg pa si Simoun na nagsabi sa
kotsero na:

--¡Sa Escolta, tulinan mo!

Gulilát at sa takot na mading̃íg ang kakilákilabot na putók, ay
lumayô si Basilio nang boông tulin sa sawîng poók na iyón: sa warì
niya’y walâ ang liksíng kailang̃an ng̃ kaniyáng mg̃a hità, ang
kaniyáng mg̃a paa’y nádudulás sa mg̃a bangketa na warìng lumalakad
at hindî kumikilos, ang mg̃a taong nakakasalubong ay humáhadláng sa
kaniyáng lakad, at bago makadalawang pûng hakbáng ay warìng hindî
lamang limáng minuto na ang nakaraán. Sa malayô layô’y nátagpûán ang
isáng binatàng nakatayô, na ang ulo’y nakataás, nakatitig sa bahay.
Nakilala ni Basilio si Isagani.

--¿Anó ang ginagawâ mo rito?--ang tanóng.--¡Halika!

Tiningnán siyá ng̃ malamlám na ting̃ín ni Isagani, ng̃umitî nang
malungkót at mulîng tuming̃ín sa mg̃a bukás na durung̃awán, na sa
puwang nilá’y nátatanáw ang maputîng anyô ng̃ binibining ikinasál,
na nakapigil sa bisig ng̃ nagíng asawa, na dahandahang lumalayô.

--Halika, Isagani! Lumayô tayo sa bahay na iyan, halika!--ang sabi
ni Basilio na ang boses ay paós at piniglán sa bisig ang kausap.

Inilálayô siyang banayad ni Isagani at patuloy ding nakatanáw na
tagláy sa labì ang malungkót na ng̃itî.

--¡Alang-alang sa Dios lumayô tayo!

--¿Bakit akó lálayô? Bukas ay hindî na siya!

Nápakalakíng lungkót ang tagláy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap na iyon, na,
nalimot sandalî ni Basilio ang kaniyáng sindák.

--¿Ibig mo bang mamatáy?--ang tanóng.

Ikinibít ni Isagani ang balikat at nagpatuloy sa pagting̃ín.

Mulîng tinangkâ ni Basilio ang siya’y kaladkarín.

--¡Isagani, Isagani, pakingán mo akó, huwag tayong mag-aksayá ng̃
panahón! Ang bahay na iyan ay punô ng̃ pulbura, sasabog na, dahil sa
isáng kapang̃ahasan, sa isáng pagsisiyasat...... Isagani ang lahát
ay mamámatáy sa ilalim ng̃ kaniyáng duróg na labí.

--¿Sa kaniyáng labí?--ang ulit ni Isagani na inuunawà mandín ang
ibig turan, ng̃unì’t hindî rin inilálayô sa durung̃awan ang ting̃ín.

--Oo, sa ilalim ng̃ kaniyáng labí, oo, Isagani! alang-alang sa Dios,
halika! sakâ ko na isásalaysáy sa iyó, halika! isáng lalò pang sawî
kay sa ating dalawá ang humatol sa kanilá.... ¿Nákikita mo ang ilaw
na putîng iyán, maliwanag, na warìng ilaw eléktriko, na nanggagaling
sa _azotea_? Iyán ang ilaw ng̃ kamatayan! Isáng lámpara na may lamáng
dinamita, sa isáng kakainang may baóng pulbura.... púputók at walâng
makaliligtás na buháy ni isáng dagâ man lamang, halika!

--¡Huwág!--ang sagót ni Isagani na iniilíng na malungkót ang
ulo--ibig kong lumagì rito, ibig ko siyáng makita pang mulî na bilang
pahimakás.... bukas ay ibá na!

--¡Masunód ang nátatakdâ!--ang bulalás ni Basilio nang mákita ang
gayón at matuling lumayô.

Nakita ni Isagani na ang kaniyáng kaibigan ay matuling lumalayô
na tagláy ang pagmamadalîng nagpapakilala ng̃ tunay na takot at
nagpatuloy din nang pagting̃ín sa nakaaakit na mg̃a bintanà, gaya ng̃
_caballero de Toggenburg_ na nag-aantáy na dumung̃aw ang iniibig,
na sinabi ni Schiller. Nang mg̃a sandalîng yaón ay walâng tao sa
salas; ang lahát ay tumung̃o sa mg̃a kakainán. Náisip ni Isagani na
mangyayaring may katunayan ang ikinatatakot ni Basilio. Náalaala
ang mukhâ niyáng gulilát, siyá na hindî napapawìan ng̃ kalamigang
loób, at nagsimulâ na sa paghuhulòhulò. Isáng bagay ang maliwanag
na bumábakás sa kaniyáng pag-iisip: ang bahay ay sasabog at si
Paulita ay naroroón, si Paulita’y mamámatáy sa isáng kakilákilabot
na pagkamatáy....

Sa haráp ng̃ pagkabatíd na itó ay nalimot ang lahát: panibughô,
pagtitiís, mg̃a samâ ng̃ loób; ang maawàíng binatà’y walâng naalaala
kun dî ang kaniyáng pag-ibig. Hindî na inalala ang sarili, walâng
kagatól-gatól, tinung̃o ang bahay, at salamat sa kaniyáng makisig
na kagayakan at kaniyáng anyông walâng alinlang̃an, ay madalîng
nakaraán sa pintûan.

Samantalang ang mg̃a bagay na itó’y nangyayari sa daán, sa kakainan
ng̃ mg̃a malalakíng dios, ay nagpatawidtawid sa mg̃a kamáy ang isáng
pergamino na kinababasahan ng̃ mg̃a salitâng itó, na tintáng pulá
ang ipinangsulat:

  _Mane Thecel Phares._
  _Juan Crisóstomo Ibarra._

--Juan Crisóstomo Ibarra? ¿Sino iyan?--ang tanóng ng̃ General na
iniabót sa kalapít ang papel.

--¡Isáng masamâng birò!--ang tugón ni D. Custodio;--lagdâán ang papel
ng̃ pang̃alan ng̃ isáng _filibusterillo_, na may sampûng taón nang
patáy.

--¡Filibusterillo!

--¡Iya’y isáng biròng magigiging sanhî ng̃ kaguluhan!

--May mg̃a babai pa namán....

Hinahanap ni P. Irene ang nagbirô at ang nákita ay si P. Salvi, na
nakaupô sa kanan ng̃ kondesa, na namutlâ nang kasingputî ng̃ kaniyang
servilleta samantalang minamasdáng nangdididilat ang matá ang mg̃a
mahiwagàng pang̃ung̃usap. Ang nangyari sa espinghe ay kaniyáng
náalaala!

--¿Anó, P. Salvi?--ang tanóng--¿nákikilala bagá ninyó ang lagdâ ng̃
inyóng kaibigan?

Si P. Salvi ay hindî sumagót; umanyông mang̃ung̃usap, at hindî
alumana ang ginágawâ’y ipinahid sa noo ang serbilyeta.

--¿Anó ang nangyari sa inyó?

--¡Iyan ang kaniyang sulat!--ang mahinàng sagót, na halos hindî
máding̃íg;--iyan ang tunay na sulat ni Ibarra!

At matapos makasandíg sa sandalan ng̃ luklukan ay binayàang mábitin
ang kaniyáng mg̃a kamáy na warìng kinulang ng̃ lakás.

Ang dî kapalagayang loob ay nagíng sindák; nang̃agkáting̃inan
silásilá nang walâng kahumáhumá. Tinangkâ ng̃ General ang tumindíg,
ng̃unì’t sa pang̃ing̃ilag na bakâ ipalagáy na pagkatakot ang gayón,
ay nagpigil at luming̃ap sa kaniyáng paligid. Walâng mg̃a sundalo:
ang mg̃a alilàng naglilinkód ay hindî niya nákikilala.

--Magpatuloy tayo ng̃ pagkain, mg̃a ginoo,--aniya--at huwag natin
bigyáng halagá ang isáng birò!

Ng̃unì’t ang kaniyáng boses ay hindî nakapagbigáy katiwasayán kundî
bagkús pa ng̃âng nagpalalò nang dî kapalagayang loob. Ang boses ay
nang̃ing̃iníg.

--Ipinalálagáy kong hindî ibig sabihin ng̃ _Mane thecel phares_ na
iyan, na tayo’y pápatayín ng̃ayóng gabí?--ani D. Custodio.

Ang lahát ay nápahintô.

--Ng̃unì’t mangyayaring tayo’y malason....

Binitiwan ang kaniláng mg̃a _cubiertos_.

Samantala’y untîuntî nang nagkukulimlím ang ilaw.

--Ang lámpara ay nang̃ung̃ulimlím,--ang sabi ng̃ General na hindî
mapalagáy;--ibig bagá ninyóng itaás ang timtím, P. Irene?

Nang sandalîng yaón, matulíng warì’y lintík, ay pumasok ang isáng
anino na nagbuwal ng̃ isáng uupán at sinagasà ang isáng alilà, at
sa gitnâ ng̃ pagkakagitlá ng̃ lahát, ay sinunggabán ang lámpara,
tumakbó sa asotea at inihagis sa ilog. Ang lahát nang itó’y nangyari
sa isáng kisáp-matá, ang kakainán ay nagdilím.

Ang lámpara ay lumagpák na sa ilog nang ang mg̃a utusán ay nakasigáw
nang:--¡magnanakaw, magnanakaw! at patakbó ring tumung̃o sa asotea.

--¡Isáng rebolber!--ang sigáw ng̃ isá;--¡madalî ang isáng rebolber!
Habulin ang magnanakaw!

Ng̃unì’t ang anino, lalò pang maliksí ay nakapang̃ibabaw na sa
babaháng ladrilyo, at bago dumatíng ang isáng ilaw ay nakalundág na
sa ilog at nagpading̃íg ng̃ isáng alaguwák sa pagbagsák sa tubig.




XXXVI

MG̃A KAGIPITAN NI BEN-ZAYB


Agád-agád na mabatíd ang pangyayari, nang makakuha ng̃ mg̃a ilaw, at
mákita ang dî ayós na anyô ng̃ mg̃a nábiglâng mg̃a dios, si Ben-Zayb,
lipús kamuhîan at tagláy na ang pagsang-ayon ng̃ sumisiyasat ng̃
mg̃a inililimbág, ay nagtatakbóng tung̃o sa kaniyang bahay (isáng
entresuelo na tinitirahan niyáng may ibáng kasáma), upang sulatin
ang lalòng malamáng salaysáy na nabasa sa silong ng̃ lang̃it ng̃
Pilipinas; ang General ay aalís na masamâ ang loob kung hindî mababasa
muna ang kaniyáng mg̃a pasaríng, at ang gayó’y hindî mapahihíntulutang
mangyari ni Ben-Zayb, na may magandáng pusò. Nagtiís na ng̃âng iwan
ang hapunan at ang sayawan at hindî natulog ng̃ gabíng yaón.

¡Mauugong na bulalás sa pagkagulat, pagkamuhî, ipalagáy na warì’y
gumuhô ang mundó at ang mg̃a bituin, ang mg̃a walâng lipas na
bituin ay nang̃agkakaumpugan! Pagkatapos ay isáng mahiwagàng
pangbung̃ad, punô ng̃ mg̃a banggít, mg̃a pasaríng.... makaraan itó’y
ang salaysáy ng̃ pangyayari at ang panghulíng patì. Dinamihan ang
mg̃a paligoy, inubos ang mg̃a pasapyáw na salitâ sa pag-lalarawan
ng̃ pagkakatiwangwáng at nang nápakahulíng pagkakabinyág ng̃ sabáw
na tinanggáp ng̃ General sa kaniyáng noong tagalang̃it; pinuri
ang kaliksihang ginamit sa pagtayô, na inilagáy ang ulo sa dating
kinálagyán ng̃ paa at tiwarík; bumigkás ng̃ isáng pagpupuri sa
Lumikhâ dahil sa mairog na pagkakaling̃à sa mg̃a kabanalbanalang
mg̃a butóng yaón, at ang pagkakásalaysáy ay lumabás na nápakainam,
na ang General ay lumabás na warì’y isáng magitíng at lalò pang
mataas ang kináhulugan, gaya ng̃ sabi ni Victor Hugo. Nagsulát,
kumatkát, nagdagdág at nagbanháy upang lumabás na dakilà ang
salaysáy nang walâng pagkakalisyâ sa katotohanan--itó ang kaniyáng
tang̃ìng karapatán sa pagkamamamahayag,--magíng kalakhán ang ukol
sa pitóng dioses at karuagan at abâ sa hindî kilaláng magnanakaw,
“na nagparusa sa sarili, sindák at nakakilala sa kalakhán ng̃
kaniyáng pagkakasála nang sandalî ring iyón.” Ipinalagáy ang ginawá
ni P. Irene na pagpasok sa ilalim ng̃ dulang na “bigláng udyók ng̃
likás na katapang̃an, na hindî napaglubág ng̃ hábito ng̃ isáng Dios
ng̃ kapayapàan na isinuot boong buhay”, tinangkâ ni P. Irene na
habulin ang nagkasala at sa pagbagtás niya nang patuwid ay dumaan
sa silong ng̃ dulang. Sa pagsasalaysáy noon ay bumanggít ng̃ mg̃a
lunggâ sa ilalim ng̃ dagat, tinukoy ang isáng balak ni D. Custodio,
inalala ang katalinuhan at mg̃a mahahabàng paglalakbáy ng̃ parì. Ang
pagkawalâ ng̃ diwà ni P. Salvi ay isáng malakíng dalamhatì na dinamdám
ng̃ mabaít na pransiskano, sa pagkakitang kakauntî ang nápapalâ ng̃
mg̃a indio sa kaniyang mg̃a banal na pang̃aral; ang pagkakatigagal
at sindák ng̃ ibáng kasalo, na ang isá sa kanilá’y ang kondesa na
“pumigil” (nang̃unyapít) kay P. Salvi, ay dilì ibá kundî katiwasayán
at kalamigáng loob ng̃ mg̃a magigitíng, na sanáy sa mg̃a pang̃anib
sa gitnâ nang pagtupád sa kaniláng mg̃a kautang̃án, na, sa piling
nilá, ang mg̃a senador romano, na nabiglâ ng̃ mg̃a dumagsâng galo, ay
pawàng mg̃a binibining masindakin lamang na nang̃agugulat sa haráp
ng̃ larawan ng̃ mg̃a ipis. Pagkatapos at upang magíng kaibayó, ay
ang larawan ng̃ magnanakaw: takot, kabaliwán, dî pagkakangtututo,
ting̃íng mabalasik, anyông gulát at ¡lakás ng̃ kataasan ng̃ urì
sa kabaitan ng̃ lipì! ang kaniyáng paggalang nang makita roong
nang̃akalimpî ang gayong katataás na tao! At kapit na kapit ng̃âng
isunód doon ang isáng mahabàng parirala, isá ng̃ paghikayat, isáng
talumpatìng laban sa pagkasirà ng̃ mg̃a mabubuting kaugalìan, at
yaón ang sanhî ng̃ pang̃ang̃ailang̃an ng̃ isáng lagìng hukumang
kawal, “ang pagtatatag ng̃ _estado de sitio_ sa loob ng̃ tatág nang
_estado de sitio_, isáng tang̃ìng kautusán, na makapipigil, matindí,
sapagkâ’t lubhâng kailang̃ang dalîdalîin ang pagpapakita sa mg̃a
masasamâ at mg̃a salarín, na kung sakalì mang ang pusò’y mahabagin
at maling̃ap sa mg̃a mapang̃ayupapà’t masunurin sa kautusán, ay
malakás namán ang kamáy, matatág, walâng pagmamaliw, matuwid at
matindí sa mg̃a lumálabág sa kaniyá ng̃ walâng kakatuwikatuwiran
at humahalay sa mg̃a banál na kapalakarán ng̃ Inángbayan! Oo, mg̃a
ginoo, itó’y kailang̃an nang dî lamang ng̃ ikabubuti ng̃ kapulùang
itó, hindî lamang ng̃ ikabubuti ng̃ boong sangkatauhan, kundî ikabuti
ng̃ pang̃alan ng̃ España, ng̃ karang̃alan ng̃ pang̃alang kastilà,
ng̃ karang̃alan ng̃ bayang ibero, sapagkâ’t sa ibabaw ng̃ lahát ng̃
bagay ay mg̃a kastilà tayo at ang bandilà ng̃ España” ibp.

At dinuluhan ang sulatín sa ganitóng pangtapós:

“Matahimik na yumao ang matapang na bayani, na humawak sa kapalaran
ng̃ bayang itó sa kapanahunang lubhâng maligalig! Matahimik na yumao
upáng lumang̃áp ng̃ malunas na simuy ng̃ Manzanares! Kamí rito’y
maiiwan na warì’y matatapát na talibà upang dalang̃inan ang kaniyang
ala-ala, hang̃àan ang kaniyang matatalinong kapasiyahan, at igantí
ang kataksiláng ginawâ sa kaniyang mainam na handóg, na mákukuha
rin namin sukdâng kailang̃aning patuyûín ang mg̃a dagat! Ang gayóng
maalindóg na relikia ay magíging isáng walâng pagkapawìng tandâ sa
bayang itó ng̃ kaniyang karilagán, kalamigáng loob at katapang̃an.”

Ganiyán niya tinapos ang sinulat na may kauntîng kadilimán, at bago
mag-umagá ay ipinadalá sa pásulatan, na may tagláy nang kapahintulután
ng̃ tagasurì. At natulog na warì’y si Napoleon nang matapos maitakdâ
ang paraan ng̃ labanán sa Jena.

Ginísing siya nang nag-uumagá, na ang mg̃a _cuartilla_ ay ibinábalîk
at may isáng sulat ng̃ namamahalà, na sinasabing ipinagbawal na
mahigpít ng̃ General na pag-usapan ang nangyari at ipinagbilin na
pabulaanan ang kahì’t anóng sabisabihan at usap-usapang kumalat, na,
ang lahát ay ipalagáy na salísalitâ lamang, mg̃a palanghâ at mg̃a
pakápakanâ.

Sa ganáng kay Ben-Zayb, ang gayón, ay pagpatáy sa isá niyang anák
na nápakagandá’t nápakatapang, na inianák at inalagàan nang lubhâng
malakí ang paghihirap at pagpapagál at ¿saán niya iuukol ng̃ayón ang
mainam na pagtatatakáp, ang magandáng paghahayag ng̃ mg̃a paghahandâng
may katapang̃an at pagpaparusa? At alalahanin, na sa loob ng̃ isá
ó dalawáng buwan ay iiwan niya ang Pilipinas, at ang sinulat na
iyon ay hindî mangyayaring lumabás sa España, sapagkâ’t ¿papano ang
pagsasabi noon sa mg̃a salarín sa Madrid, sa ang naghaharì doón ay
ibáng pagkukurò, humahanap ng̃ mg̃a pangyayaring nakapagpapagaán ng̃
sala, tinítimbáng ang mg̃a pangyayari, may mg̃a _jurado_, ibp.? Ang
mg̃a sulat na gaya ng̃ kaniyá ay kawang̃is ng̃ iláng aguardienteng
may lason na ginágawâ sa Europa, na mabuting ipagbilí lamang sa mg̃a
taong itím, _good for negroes_, na ang kaibhán lamang ay ang kung
hindî máinóm ng̃ mg̃a maiitím ay hindî nang̃asisirà, samantaláng ang
mg̃a sulat ni Ben-Zayb, basahin man ó hindî ng̃ mg̃a pilipino, ay
nagkakaroon din ng̃ bisà.

--¡Kung bukas ó makalawá man lamang sana ay may mangyayaring ibáng
pagkakasala!--aniyá.

At sa haráp ng̃ pag-aalala doón sa anák niyáng namatáy bago málimbág,
mg̃a bukong nababad sa lamíg, at sa pagkakaramdám na ang kaniyáng
mg̃a matá’y nababasâ ng̃ luhà, ay nagbihis upang makipagkita sa
namamahalà. Kinibít ng̃ namamahalà ang balikat: ipinagbawal ng̃
General, sapagkâ’t kung mapag-alamán na pitóng malalakíng mg̃a
dioses ay nagpabayàng mapagnakawan ng̃ isáng balà na, samantalang
ikinúkumpáy ang mg̃a _tenedor_ at _cuchillo_, ay mápapang̃anib ang
tibay ng̃ Ináng-bayan! At gayón ding ipinagbiling huwág paghanapin
ni ang lámpara ni ang magnanakaw at ipinagbibilin sa mg̃a súsunód
sa kaniyá na huwág mang̃ahás na kumain sa alin mang bahay ng̃ ibáng
tao nang hindî nalilibid ng̃ mg̃a alabardero at mg̃a bantáy. At sa
dahiláng ang mg̃a nakaalám ng̃ kauntì, sa mg̃a nangyari sa bahay ni
D. Timoteo ng̃ gabíng iyón, ay mg̃a kawaní at mg̃a kawal ay hindî
maliwag ang pabulàanan ang pangyayari sa haráp ng̃ madlâ: nátutukoy
sa katibayan ng̃ ináng-bayan. Sa haráp ng̃ pang̃alang itó’y itinung̃ó
na punô ng̃ kagiting̃an ni Ben-Zayb ang kaniyáng ulo, na iniisip si
Abraham, si Guzman el Bueno ó, si Brutus man lamang at ang ibá pang
matatandâng magitíng na nasa kasaysayan.

Ang gayóng karaming paghihirap ay hindî mangyayaring hindî magkákaroón
ng̃ gantíng palà. Ang Dios ng̃ mg̃a mámamahayag ay nasiyahán kay
Abraham-Ben-Zayb.

Halos kasabáy noon ay dumatíng ang anghel na tagá-balità na tagláy
ang tupa, na, anyông isáng pangloloob sa isáng bahay liwaliwan sa
baybáy ng̃ ilog Pasig, bahay na tinítirahán ng̃ iláng prayle kung
tag-inít! ¡Yaón ang panahón, at si Abraham-Ben-Zayb ay nagpuri sa
kaniyáng dios!

--Ang mg̃a tulisán ay nakakuha ng̃ mahigít sa dalawáng libong piso,
sinugatan nang malubhâ ang isáng parì at dalawáng alilà.... Ang
kura ay nagtanggól sa likurán ng̃ isáng silla, na nagkásirâsirâ sa
kaniyáng mg̃a kamáy......

--¡Hintáy, hintáy!--aní Ben-Zayb na nagtátalâ;--apat ó limangpûng
tulisáng sa paraang taksíl.... mg̃a rebolber, iták, escopeta,
pistola.... leong nanánandata, silla.... putólputól.... sinugatan
nang walâng kaawà-awà... sampûng libong piso......

At sa kagalakán, at dahil sa hindî pa lubós na nasisiyahán sa mg̃a
balità, ay tumung̃o sa pook na pinangyarihan, na, sa daan ay binabalak
ang salaysáy ng̃ paglalaban. ¿Isáng muntîng bigkás na tinuran ng̃
namumunò? ¿Isáng salitâng paalipustâng galing sa bibíg ng̃ parì? Lahát
ng̃ pagpaparis at talinghagà, na iniukol sa General, kay P. Irene
at kay P. Salvi ay mákakapit sa parìng nasugatan, at ang salaysáy
na ukol sa magnanakaw ay sa bawà’t isáng tulisán. Sa pagmumurá ay
maaarìng lumawig pa, maaarìng banggitín ang pananampalataya, ang
pananalig, ang kaawàan, ang tugtóg ng̃ mg̃a kampanà, ang utang
ng̃ mg̃a indio sa mg̃a prayle, malungkót sa sarili at gumamit ng̃
maraming banggít at mg̃a himig na ayos Castelar. Bábasin yaon ng̃
mg̃a dalaga sa siyudad at sásabihing:

--Si Ben-Zayb ay mabang̃ís na gaya ng̃ león at masuyò na gaya ng̃
isáng tupa!

Nang dumatíng sa pook na pinangyarihan, ay napamanghâ siya nang
mákita na ang nasugatan, ay dilì ibá’t si P. Camorra, na tinakdâán
ng̃ kaniyáng _provincial_ na magdusa sa bahay liwaliwan, sa baybáy
ng̃ ilog Pasig, dahil sa kaniyáng pinaggagawâ sa Tianì. May isáng
muntîng sugat sa kamáy, isáng bukol sa ulo dahil sa kaniyáng
pagkakátiwangwáng; ang mg̃a tulisán ay tatló at ang mg̃a sandata’y
pawàng iták; ang halagáng nánakaw ay limang pûng piso.

--¡Hindî mangyayari!--ani Ben-Zayb;--magtigil kayó.... hindî ninyó
alám ang inyóng sinasabi!

--¡Hindî ko malalaman, _puñales_!

--¡Huwag kayóng hang̃ál!.... ang mg̃a tulisán ay mahigít kay sa
sinabi ninyó....

--¡Abá! ang manghihitit na itó ng̃ tintá....

Nagkaroon silá ng̃ isáng malakíng pagtatalo. Ang mahalagá kay Ben-Zayb
ay ang huwag masirà ang isinulat, palakihín ang mg̃a pangyayari
upang kumapit ang kaniyáng mg̃a pinagturán.

Isáng aling̃awng̃áw ang pumutol sa pagtatalo. Ang mg̃a tulisáng
nang̃áhuli ay nang̃agpahayag ng̃ malalakíng bagay. Isá sa mg̃a
tulisán ni _Matanglawin_ (si kabisang Tales) ay tinipán silá sa
Santamesa upang makisama sa kaniyáng pulutóng at looban ang mg̃a
kombento at ang mg̃a bahay ng̃ mg̃a mayayaman.... Ang mang̃ung̃ulo
sa kanilá’y isáng kastílàng mataas, kayumanggí, maputî ang buhók, na
ang sabi’y gágawâ nang gayón sa utos ng̃ General na matalik niyáng
kaibigan, pinatibayan pa rin sa kanilá na ang _artillería_ at iláng
regimiento ay makikisama sa kanilá, kayâ’t walâ siláng dapat ikatakot.
Ang mg̃a tulisán ay patatawarin at ang isáng katlông bahagi ng̃
másamsám ay ibíbigáy sa kanilá. Ang palatandâan ay isáng putók ng̃
kanyón, at sa dahiláng hindî dumatíngdatíng ang kaniláng inaantáy
na hudyát, ay inakalà ng̃ mg̃a tulisán na silá’y binirò, ang ilá’y
nang̃agsiuwî, ang ilán ay nang̃agsibalîk sa kaníkaniláng bundók at
nang̃akòng paghigantihán ang kastilà, na makalawá nang nagkulang sa
kaniyáng salitâ. Sa gayón, siláng mg̃a náhuli ay nagnasàng gumawâ,
kahì’t sa kaniláng sarili, at linooban ang isáng bahay liwaliwan na
nasumpung̃án, at ipinang̃ang̃akòng ibigáy na walâng kakulangkulang
ang dalawáng katlông bahagi ng̃ nasamsám kung paghahabulin ng̃
kastilàng maputî ang buhók.

Sa pagkakawangkî sa anyô ni Simoun ng̃ mg̃a tinurang ayos ay ipinalagáy
na hindî katotohanan ang mg̃a pahayag na iyon, kayâ’t binigyán ng̃
katakottakot na pahirap ang magnanakaw, sampû ng̃ mákina eléctrica,
dahil sa gayóng kahalayhalay na tung̃ayaw. Dátapwâ’t ang balitàng
pagkawalâ ng̃ mag-aalahás na nápuná ng̃ lahát ng̃ taga Escolta, at
dahil sa pagkakatagpô ng̃ mg̃a bayóng ng̃ pulburá at maraming punlô
sa kaniyáng bahay, ay nagkaroon ng̃ warì’y katotohanan ang pahayag
ng̃ tulisán at untîuntîng kumalat ang lihim, na nababalot ng̃ ulap,
nang̃agbulóng-bulung̃an, umuubó, na ang ting̃í’y nang̃ang̃anib, mg̃a
_puntos suspensivos_ at maraming salitâng pinalalakí na ukol sa mg̃a
gayóng mg̃a pangyayari. Ang mg̃a nakabatíd ng̃ lihim ay hindî matapos
tapos sa pagkakamanghâ, inihahabà ang mg̃a mukhâ, nang̃amumutlâ at
kuntì nang nasiràan ng̃ isip ang marami nang mapag-alamán ang iláng
bagaybagay na hindî nápuná.

--Mabuti’t nakaligtás tayo! ¿Sino ang makapagsasabi....?

Nang kináhapunan, si Ben-Zayb, na punông punô ng̃ mg̃a rebolber
at bala ang mg̃a bulsá, ay dumalaw kay D. Custodio, na natagpûang
masigasig na gumagawâ ng̃ isáng panukalà na laban sa mg̃a mag-aalahás
na amerikano. Bumulóng na marahang marahan sa taing̃a ng̃ mámamahayag
ng̃ mg̃a mahiwagàng salitâ sa pag-itan ng̃ dalawáng palad na
pinagtaklóp.

--¿Tunay ba?--ang tanóng ni Ben-Zayb na idinukot ang kamáy sa bulsá,
samantalang namumutlâ ng̃ bahagyâ.

--At kahì’t saán mátagpûan....

Tinapos ang salitâ sa isáng galáw na makahulugán. Itinaás ang dalawáng
kamáy hanggáng pantáy mukhâ, na ang kanan ay lalò pang baluktót kay
sa kaliwâ, ang mg̃a palad ay tung̃o sa ibabâ, ipinikít ang isáng
matá at makálawang gumaláw ng̃ papasulóng.

--¡Psst, psst!--ang kaniyáng sipol.

--¿At ang mg̃a brillante?--ang tanóng ni Ben-Zayb.

--Kung mátatagpûan....

At gumawâ ng̃ isá pang kilos sa pamagitan ng̃ mg̃a dalirì ng̃ kanang
kamáy, na pinaikit-ikit mulâ sa haráp hanggáng sa likód at mulâ sa
labás na papaloób, na warì kilos ng̃ pamaypáy na nátitiklóp, warìng
may iniipon, mg̃a labayang umiikit na pumapalís nang patung̃o sa
kaniyá, na malinis ang pagkakapangdukot. Sinagót ni Ben-Zayb ng̃ isá
ring kilos, na pinapangdilat na mabuti ang mg̃a matá, binalantók
ang mg̃a kilay at malakás na lumang̃áp ng̃ hang̃in, na warìng ang
hang̃ing nakabubusóg ay nátuklasán na.

--Jhs!!!




XXXVII

ANG HIWAGA

                                               Todo se sabe.


Kahì’t na pinagkáing̃atan ng̃ labis ay nakaratíng din sa kabatirán
ng̃ madlâ ang aling̃awng̃áw, subali’t malakí na ang kaibhán at marami
na ang kulang. Yaón ang sanhî ng̃ mg̃a sang-usapan ng̃ sumunód na
kagabihán sa bahay ng̃ isáng mayamang mag-aanak na sina Orenda, na
nang̃ang̃alakal ng̃ hiyás sa masipag na bayang Sta. Cruz. Siyá na
lamang náaatupag ng̃ marami niláng kaibigan. Hindî nang̃aglálarô ng̃
_tres-siete_, ni nagtutugtugan ng̃ piano, at ang muntîng si Tinay,
ang pinakabatà sa lahát ng̃ dalaga, ay nayáyamót sa paglalarông
mag-isá ng̃ _sungká_, na hindî mapag-unawà kung anó’t pinag-uusapan
ang mg̃a pangloloob, panghihimagsík, ang mg̃a bayóng ng̃ pulbura,
gayóng may maraming magagandáng sigay sa pitóng bahay, na warìng
kiníkindatán siyá at ng̃iníng̃itîán ng̃ kaniláng mg̃a mumuntîng bibíg,
na nakabuká, upang _isubí_ sa iná. Si Isagani, na kung pumáparoón,
ay lagìng nakíkipaglarô sa kaniyá at napadadayàng mátikabó, ay ayaw
making̃íg sa kaniyáng kátatawag; pinakíkinggáng tahimik at malamlám
ni Isagani ang isinásaysáy ng̃ platerong si Chichoy. Si Momoy, ang
katipán ni Sensia, ang pinakamatandâ sa mg̃a Orenda, maliksí at
magandáng dalaga kahì’t may kauntîng pagka mapalabirô, ay umalís
sa durung̃awang sa gabígabí’y lagìng pook ng̃ pag-uusap niláng
magsing-ibig. Ang bagay na itó’y nakamúmuhî sa loro na ang kulung̃an
ay nakasabit sa pairap ng̃ bahay, lorong minámahál ng̃ lahát ng̃ tagá
bahay sapagkâ’t marunong bumatì sa lahát kung umaga sa pamagitan ng̃
maiinam na salitâng ukol sa pag-ibig. Si kapitana Loleng, ang masipag
at matalinong si kapitana Loleng, ay pigil na nakabukás ang kaniyáng
aklát talâan, ng̃unì’t hindî makuhang basahin ni masulatan; hindî
minámasdán ang mg̃a pinggán, na punô ng̃ mg̃a perlas na lagás, ni ang
mg̃a brillante; noon ay nakakalimot at ang pakiking̃íg lamang ang
ginágawà. Ang kaniyá nang asawa, ang dakilàng si kapitang Toringoy,
galing sa pang̃alang Domingo, ang lalòng maligaya sa boong arabal,
na walâng gawâ liban sa magbihis ng̃ mainam, kumain, dumaldál,
samantalang ang lahát ng̃ kaanak ay gumágawâ at nagsusumakit, ay
hindî tumung̃o sa dati niyáng pinaparoonang pinakikipaglipunan, at
pinakíkinggáng natátakóttakòt at nang̃áng̃ambá ang mg̃a kakilakilabot
na ibinabalità ng̃ payagót na si Chichoy.

At hindî mangyayaring hindî magkágayón. Si Chichoy ay naghatíd ng̃
iláng gawâ kay D. Timoteo Pelaez, isáng pares na hikaw ng̃ bagong
kasál, nang iginígibâ pa namán ang kiosko na ginamit na kakainan ng̃
mg̃a may lalòng mataás na kapangyarihan. Sa dakong itó’y namumutlâ
si Chichoy at nanínindíg ang buhók.

--Nakú!--aniya,--mg̃a bayóng ng̃ pulburá sa ilalim ng̃ tungtung̃an,
sa bubung̃án, sa ilalim ng̃ dulang, sa loob ng̃ mg̃a uupan, sa lahát
ng̃ sulok! Mabuti na lamang at walâ isá mang manggagawàng humihitit!

--At ¿sino ang naglagáy ng̃ mg̃a bayóng na iyon ng̃ pulburá?--ang
tanóng ni kapitana Loleng, na may katapang̃an at hindî namumutlâ
na gaya ng̃ máng̃ing̃ibíg na si Momoy.

Si Momoy ay dumaló sa kasalan, kayâ’t may katuwiran ang kaniyáng
náhulíng pang̃ing̃ilabot. Si Momoy ay nápalapít sa kiosko.

--Iyan ang walâng makapagsabi,--ang sagót ni Chichoy:--¿sino ang
dapat magkaroon ng̃ hang̃ád na guluhín ang kapistahan? Walâ kundî
íisá lamang, ang sabi ng̃ bantóg na abogadong si G. Pasta na nároong
dumalaw, ó isang kagalít ni D. Timoteo ó isáng kaagáw ni Juanito....

Ang mg̃a dalagang Orenda ay biglâng nápaling̃ón kay Isagani: si
Isagani’y tahimik na ng̃umitî.

--Magtagò kayó,--ang sabi sa kaniya ni kapitana Loleng;--bakâ kayó
pagbintang̃án.... magtagò kayó!

Mulîng ng̃umitî si Isagani at hindî sumagót nang anoman.

--Hindî maalaman ni D. Timoteo--ang patuloy ni Chichoy,--kung sino
ang may kagagawán; siyá ang namahalà sa pagpapagawâ, siya at ang
kaibigan niyang si Simoun, at walâ na. Sa bahay ay nagkaguló, dumatíng
ang teniente ng̃ Veterana, at matapos na ipagbilin sa lahát ang
paglilihim ay pinaalís akó. Ng̃unì’t....

--Ng̃unì’t.... ng̃unì’t....--ang bulóng na nang̃ing̃iníg ni Momoy.

--Nakú!--ang sabi ni Sencia na tiningnán ang kaniyang nobio at
nang̃ing̃iníg din dahil sa pagka-alaalang náparoon sa pistá:--ang
_señoritong_ itó.... kung sakalìng pumutók....

At tiningnán ng̃ matáng galít ang kaniyang iniibig at hinahang̃àan
ang kaniyang katapang̃an.

--Kung sakalìng pumutók....

--Walâng mátitiráng buháy sa daang Anloague!--ang dagdág ni
kapitang Toringoy na nagpatanáw ng̃ katapang̃an at pagwawalâng bahalà
sa kaniyáng ának.

--Akó’y umuuwîng litóng litó,--ang patuloy ni Chichoy,--na iníisip
na kahì’t isáng titis lamang, isáng sigarilyo, ay nagkátaóng nahulog
ó may sumabog na isáng lámpara, sa mg̃a sandalîng itó’y walâ tayong
General, ni Arsobispo, ni anomán, ni mg̃a kawaní man lamang! Abó
ang lahát ng̃ nápatung̃o sa pistá kagabí!

--¡Virgen Santísima! ang máginoong itó....

--¡Susmariosep!--ang bulalás ni kapitana Loleng;--ang lahát ng̃ may
utang sa atin ay nároroon; susmariosep! At mayroon kamíng isáng
bahay na malapit doon. ¿Sino kayâ ang?...

--Ng̃ayón ninyó málalaman,--ang patuloy ni Chichoy na mahinà ang
boses,--ng̃unì’t kailang̃an ninyóng ipaglíhim. Ng̃ayóng hapon ay
aking nátagpûán ang isá kong kaibigang mánunulat sa isáng káwanihán,
at sa pag-uusap namin ng̃ ukol sa bagay na iyan ay sinabi sa akin
ang lihim: nabatíd niya sa iláng kawaní.... ¿Sino sa akalà ninyó
ang naglagáy ng̃ mg̃a bayóng ng̃ pulbura?

Ikinibít ng̃ marami ang kaniláng balikat; si kapitáng Toringoy lamang
ang tuming̃ín nang pasulyáp kay Isagani.

--¿Ang mg̃a prayle?

--¿Ang insík na si Quiroga?

--¿Isáng nag-aaral?

--¿Si Makaraig?

Si kapitang Toringoy ay umuubó at tinitingnán si Isagani.

Si Chichoy ay nakang̃itîng umilíng.

--¡Ang mag-aalahás na si Simoun!

--Si Simoun!!!

Isáng katahimikang anák ng̃ pagkakamanghâ ang sumunód sa mg̃a
salitâng iyon. Si Simoun, ang nag-uudyók ng̃ kasamâán sa General,
ang mayamang máng̃ang̃alakal na pinaparoonan nilá sa kaniyáng bahay
upang bilhán ng̃ mg̃a batóng kalás, si Simoun na tumátanggáp sa
mg̃a Orenda nang lubhâng magalang at pinagsasabihan silá ng̃ mg̃a
maiínam na pang̃ung̃usap! Dahil ng̃â sa ang balità’y warìng hindî
mangyayari, kung kayâ’t pinaniwalàan. _Credo quia absurdum_, ang
sabi ni San Agustin.

--Ng̃unì’t ¿walâ ba si Simoun sa pistá kagabí?--ang tanóng ni Sensia.

--Nároroon,--ang sabi ni Momoy,--ng̃uní’t náalaala ko ng̃â palá!
Umalís nang kamí’y maghahapunan. Umalís upang kunin ang kaniyáng
handóg sa kasál.

--¿Ng̃unì’t hindî ba kaibigan ng̃ General? ¿hindî ba kasamá ni
D. Timoteo?

--Opò, nakipagsamá upang magawâ ang pakay at nang mápatáy ang lahát
ng̃ kastilà.

--¡Ah!--ani Sensia,--ng̃ayón ko nalinawan!

--¿Ang alín?

--Ayaw ninyóng paniwalàan si tia Tentay. Si Sîmoun ay siyang diablo
na nakábilí sa kaluluwa ng̃ lahát ng̃ kastilà.... sinasabi na ni
tia Tentay!

Si kapitana Loleng ay nag-antandâ, hindî mápalagáy na tiningnán ang
mg̃a bató na nang̃ang̃anib siyáng makitang magíng baga; hinubád ni
kapitáng Toringoy ang sinsíng na galing kay Simoun.

--Si Simoun ay nawalâ nang hindî nag-iwan ng̃ bakás,--ang dagdág ni
Chichoy;--hinahanap siya ng̃ guardia sibil.

--Oo!--ang sabi ni Sensia,--hanapin nilá ang demonio!

At nag-antandâ. Ng̃ayón nilá nalinawan ang maraming bagay, ang
malakíng kayamanan ni Simoun, ang katang̃ìtang̃ìng amóy ng̃ kaniyáng
bahay, amóy asupré. Si Binday, isá sa mg̃a dalagang Orenda,
mapaniwalâín at kaigaigayang binibini, ay nakaalaalang nakakita ng̃
mg̃a apóy na bugháw sa bahay ng̃ mag-aalahás, nang isáng hapon na
kasama ang iná’y naparoón silá upang mamilí ng̃ bató.

Si Isagani’y taimtím na nakíking̃íg, na walâng kaimík-imík.

--¡Kayâ palá, kagabí....!--ang pabulóng ni Momoy.

--¿Kagabí?--ang ulit ni Sensia na may panibughô’t nasàng makaalám.

Hindî makapang̃ahás na makapagpatuloy si Momoy, ng̃unì’t nawalâ ang
kaniyáng takot dahil sa mukhâng ipinatanáw sa kaniyá ni Sensia.

--Kagabí, samantalang kamí’y humahapon, ay nagkaroón ng̃ isáng guló;
ang ilaw sa kinakainan ng̃ General ay namatáy. Sinasabing ninakaw
ng̃ isáng hindî nákilala kung sino ang lámparang handóg ni Simoun.

--¿Isáng magnanakaw? ¿Isá sa mg̃a _Mano Negra_?

Si Isagani ay tumindíg at nagpalakadlakad.

--¿At hindî náhuli?

--Lumundág sa ilog; walâng nakakita sa kaniyá. May nagsasabing
kastilà raw; anáng ibá’y insík; ang ibá’y indio....

--Inaakalàng sa pamagitan ng̃ lámparang iyón,--ang tugón ni
Chichoy;--ay pag-aalabin ang boông bahay, ang púlbura....

Mulîng nang̃iníg si Momoy, ng̃unì’t nang mákitang náramdamán ni
Sensia ang kaniyáng katakutan, ay tinangkâng iayos.

--¡Sayang!--ang bulalás na nilakasán ang loób,--¡masamâ ang nágawâ
ng̃ magnanakaw! Nang̃amatáy sanang lahát....

Tiningnán siyáng gulilát ni Sensia; ang mg̃a babai’y nang̃ag-angtandâ.
Si kapitáng Toringoy na natatakot sa polítika ay umanyông lálayô.
Si Isagani ang tinung̃o ni Momoy.

--Kailan ma’y hindî mabuti ang kumuha ng̃ hindî sariling arì,--ang
sagót ni Isagani na may matalinghagàng ng̃itî;--kung nálalaman lamang
ng̃ magnanakaw na iyón kung anó ang pinapakay at nakapag-isip sana,
ay tunay na hindî gágawín ang gayón!

At idinagdág matapos ang muntîng hintô:

--Pantayán man ng̃ kahì’t gaano’y hindî akó lálagáy sa kalagayan
niyá.

At nagpatuloy silá sa pagkukuròkurò at pagpapalápalagáy.

Makaraán ang isáng oras, ay nagpaalam na si Isagani sa mag-aanak
upang manirahan na sa habàng buhay sa piling ng̃ kaniyáng amaín.




XXXVIII

KASAWIAN


Si _Matanglawin_ ay siyáng kilabot sa Lusón. Ang kaniyáng pangkát ay
sísipot kung minsan sa isáng lalawigang hindî inaakalàng kaniyáng
lulusubin at kung minsan ay biglâng susulpót sa isáng lalawigang
humáhandâng maglabán sa kaniyá. Susunugin ang isáng kabyawan sa
Batang̃an, sisiràin ang mg̃a pananím; kinabukasan ay pápatayín
ang hukóm pamayapà sa Tianì, sa isá pa’y lolooban ang isáng bayan
sa Kabite at kukunin ang lahát ng̃ armás sa tribunal. Ang mg̃a
lalawigang panggitnâ, mulâ sa Tayabas hanggáng Pangasinan, ay inaabot
ng̃ kaniyáng mg̃a kabang̃isan at ang kaniyáng madugông pang̃alan
ay umaabot hanggáng Albáy, sa timog, at sa hilagà’y hanggáng
Kagayán. Sapagkâ’t inalisán ng̃ sandata ang mg̃a bayánbayán dahil sa
pagkukulang ng̃ tiwalà ng̃ isáng mahinàng pamahalàan ay nahuhulog
sa kaniyáng mg̃a kamáy na warìng walâng kabuluháng bihag; paglapit
niyá, ay iniiwan ng̃ mg̃a manananim ang kaniláng mg̃a bukid, ang
mg̃a hayop ay napúpuksâ at isáng bakás na dugô at apóy ang nagiging
tandâ ng̃ kaniyáng pagdaraan. Hinahalay ni Matanglawin ang lahát
ng̃ mg̃a mahihigpít na kautusáng laban sa mg̃a tulisán: walâng
napapahirapan sa mg̃a kautusáng yaón kundî ang mg̃a naninirahan sa
mg̃a nayon, na kaniyáng binibihag ó sinasalantâ kung naglalabán, ó
kung nakikipagkásundô sa kaniya ay ipinalalamóg ó ipinatatapon ng̃
pamahalàan, kung sakalìng dumáratíng sa pagtatapunan at hindî abutin
ng̃ malubhâng sakunâ sa paglalakbáy. Dahil sa gayóng kalagayan ay
marami sa mg̃a taga bukid ang sumasailalim sa kaniyang kapangyarihan.

Sanhî sa kakilakilabot na kaparaanang itó, ang naghihing̃alô nang
pang̃ang̃alakal ng̃ mg̃a bayan ay nagpatuloy na namatáy ng̃ lubusan.
Ang mayaman ay hindî makapang̃ahás na makapaglakbáy, at ang mahihirap
ay natatakot na máhuli ng̃ guardia sibil, na, dahil sa nauutusang
umusig sa mg̃a tulisán ay madalás na hinuhuli ang unang másumpung̃an
at pinahíhirapan ng̃ katakot-takot. Sa kaniyáng dî karapatán, ang
pamahalàan ay nagpapakita ng̃ kalakasan sa mg̃a taong kaniyáng
pinaghihinalàan, upang, sa kápapahirap, ay huwag máhalatâ ng̃ mg̃a
bayan ang kaniyáng kahinàan, ang takot na nagtatakdâ ng̃ mg̃a gayóng
kautusán.

Isáng hanay ng̃ mg̃a kaawàawàng itó na pinaghihinalàan, mg̃a anim
ó pitó, na nang̃akabalitì ng̃ abot siko at nang̃átatalìng warì’y
pilíng nang tao, ay nang̃aglálakád isáng tanghalìng tapát sa isáng
daang namamaybáy sa isáng bundók, na dalá ng̃ sampû ó labíng dalawáng
guardia na nang̃akabaríl. Lubhâng matindí ang init. Ang mg̃a bayoneta
ay nagkikintaban sa araw, ang kanyón ng̃ mg̃a baríl ay nag-iinit, at
ang mg̃a dahon ng̃ sambóng na nálalagáy sa mg̃a kapasete ay halos
hindî makapagpahina sa tindí ng̃ nakasusunog na araw sa buwan ng̃
Mayo.

Dahil sa hindî máikilos ang mg̃a bisig at nang̃agkakadikitan, upang
huwag gumamit ng̃ maraming lubid, ay lumalakad ang mg̃a huli na
halos lahát ay walâng takíp sa ulo at mg̃a walâng sapín ang paa:
mabuti na ang may isáng panyông nakatalì sa ulo. Hing̃ál na hing̃ál,
hiráp, punông punô ng̃ alikabók na nagigíng putik dahil sa pawis,
ay náraramdamáng natutunaw ang kaniláng utak, may lumilipanàng ilaw
sa kaitaasan, mg̃a badhâng pulá sa himpapawíd. Ang kapatâán at ang
panghíhinà ay nálalarawan sa kaniláng pagmumukhâ, ang paghihinagpís,
ang pagkagalit, isáng bagay na hindî mawarì, ting̃íng mamámatáy na
sumusumpâ, taong naiiníp sa buhay, sa sarili, na nagtutung̃ayáw sa
Dios.... Ang mg̃a lalòng nakapagtátagál ay itinútung̃ó ang ulo,
ikinúkuskós ang mukhâ sa marumíng likurán ng̃ sinúsundán upang
mapahid ang pawis na tumátakíp sa kaniláng mg̃a matá; ang marami’y
pípiláy-piláy. Kapag may nakaabala sa lakad dahil sa pagkadapâ ay
mádiding̃íg ang isáng tung̃ayaw at lalapit ang isáng sundalo na
iniwawasíwas ang isáng sang̃á, na kinuha sa isáng punò, at pinipilit
na pinatitindíg sa palò dito’t palo doon. Sa gayó’y tumátakbó ang
hanay, na, kaladkád ang nádapâ na nágugumon sa alabók at umuung̃al na
hiníhing̃îng siya’y patayín: sa isáng pagkakátaón ay nápapatindíg,
nápapatayô, at sakâ ipinatutuloy ang kaniyáng paglakad na umiiyak
na warì’y batà at isinúsumpâ ang oras na siya’y nagíng tao.

Ang pilíng na tao ay maminsan minsang humihintô samantalang
nang̃agsisiinóm ang mg̃a may dalá sa kanilá, at pagkatapos ay
ipatutuloy ang lakad na ang bibíg ay tuyô, ang pag-iisip ay madilím
at ang pusò’y punô ng̃ paglait. Ang uhaw ay siyáng pinakamuntîng
bagay na inaalintana ng̃ mg̃a kaawàawàng taong iyon.

--¡Lakad, mg̃a anák ng̃ p....!--ang sigáw ng̃ sundalo, na nakapagpanibagong
lakás, na ibinigkás ang karaniwang lait ng̃ mg̃a pilipinong pinakadukhâ.

At sumasagitsít ang sang̃á at tumatamà sa likurán ng̃ kahì’t sino, ng̃
lalòng nálalapít, kung minsan ay tumatamà sa isáng mukhâ, nag-iiwan
muna ng̃ isáng bakás, pagkatapos ay mapulá, at mayâmayâ’y marumi
dahil sa alikabók ng̃ lansang̃an.

--¡Lakad mg̃a duwág!--ang sigáw sa wikàng kastilà na pinalálakíng
mabuti ang boses.

--¡Mang̃a duwág!--ang ulit ng̃ aling̃awng̃áw ng̃ bundók.

At tinutulinan ang lakad ng̃ mg̃a duwág, sa silong ng̃ lang̃it na
warì’y nagbabagang bakal, sa isáng daáng nakapapasò na iniáabóy
ng̃ mabukóng sang̃á na nalúluráy sa malatay na balát. Ang lamíg sa
Siberia ay mabuti pa kay sa araw sa buwan ng̃ Mayo sa Pilipinas!
Gayón man, sa mg̃a sundalo ay may isáng namúmuhî sa gayóng mg̃a
kabang̃isáng walâng kapararakan: lumalakad ng̃ walâng imík at kunót
ang kilay na warìng masamâ ang loob. Sa káhulíhulihan, nang mákita
na ang guardia ay hindî na nasísiyahán sa sang̃á kundî pinagsisipâ
pa ang mg̃a huli na nápaparapâ, ay hindî na nakapagpigil at bugnót
na sumigáw nang:

--Hoy, Mautang, bayàan mo na siláng lumakad na mapayapà!

Si Mautang ay luming̃óng nápamanghâ.

--At anó ang mayroón sa iyo, Carolino?--ang tanóng.

--Sa ganáng akin ay walâ, ng̃unì’t naaawà akó!--ang sagót ni
Carolino;--mg̃a tao rin iyáng kagaya natin!

--Napagkíkilalang baguhan ka pa!--ang paklí ni Mautang na tumawang
may habág,--¿kung gayó’y anó ang inaasal ninyó sa mg̃a máhuli sa
labanán?

--Mabuting dî sápalâ kay sa ganiyán!--ang sagót ni Carolino.

Nápahintông sandalî si Mautang, at pagkatapos, warìng nakátagpô ng̃
isásagót ay panatag na tumugón, na:

--A, ang mg̃a huli doon ay mg̃a kaaway at lumalaban, samantalang
ang mg̃a itó ay.... itó’y mg̃a kababayan natin!

At lumapit na ibinulóng kay Carolino:

--¡Nápakahang̃ál ka! Ginágawâ sa kanilá ang ganiyán upang magtangkâng
lumaban ó tumanan, at sa gayón ay.... pung!

Ang Carolino ay hindî sumagót.

Ang isá sa mg̃a huli ay namanhík na pahintulutan siyáng tumigil
sapagkâ’t mayroón lamang gágawíng kailang̃an.

--¡Ang poók na itó’y mapang̃anib!--ang sagót ng̃ kabo, na dî mápalagáy
na tinítingnán ang bundók:--sulong!

--Sulong!--ang ulit ni Mautang.

At humaging ang pamalò. Ang hulí ay namilipit at tiningnán siyá ng̃
ting̃íng may sumbát.

--Mabang̃ís ka pa kay sa tunay na kastilà--ang sabi ng̃ balitî.

Tinugón siyá ni Mautang ng̃ iláng palò. Halos sabáy doo’y humaging
ang isáng punlô na sinundán ng̃ isáng putók: nabitiwan ni Mautang
ang baril, bumitíw ng̃ isáng tung̃ayaw at matapos madalá sa dibdib
ang dalawáng kamáy ay umikit at bumagsák. Nákita siyá ng̃ hulí na
kumikisáy sa alikabók at linálabasán ng̃ dugô sa bibíg.

--Tigil!--ang sigáw ng̃ kabo na biglâng namutlâ.

Ang mg̃a sundalo’y humintô at tuming̃ín sa kaniláng paligid. Isáng
muntîng bugá ng̃ asó ang lumalabás sa isáng kasukalan sa dakong
itaás. Humaging ang isá pang punlô, náding̃íg ang isá pang putók at
ang kabo’y namaluktót na nagtutung̃ayáw at may sugat sa hità. Ang
pulutóng ay binabaka ng̃ mg̃a taong nang̃agkakanlóng sa mg̃a batóng
nasa kaitaasan.

Ang kabo, lipós kagalitan, ay tumurò sa dako ng̃ kumpol ng̃ mg̃a
balitî, at sumigáw nang:

--_Fuego!_

Ang mg̃a huli ay nang̃ápaluhód, na punô ng̃ sindák. Sa dahiláng
hindî máitaás ang mg̃a kamáy, ay nang̃agmamakaawàng humáhalík sa
lupà at iniuuna ang ulo: may tumutukoy sa kaniláng mg̃a anák, may
sa kaniyáng iná na walâ nang mag-aampón; ang isá’y nang̃ang̃akò
ng̃ salapî, binábanggít ng̃ isá ang ng̃alan ng̃ Dios, ng̃unì’t ang
bung̃ang̃à ng̃ mg̃a baril ay nakababâ na at isáng kakilákilabot na
putók ang nagpapipi sa kanilá.

Sinimulán na ang pakikipagputukan sa mg̃a nasa sa itaás na untîuntîng
linaganapan ng̃ asó. Dahil sa asóng itó at sa kadalang̃an ng̃
putók ay marahil hindî hihigít sa tatló ang baríl ng̃ mg̃a hindî
nákikitang kalaban. Samantala namán ay sumasagupà at nagpapaputók
ang mg̃a sundalo, nang̃agkakanlóng sa mg̃a punò ng̃ kahoy, humihigâ
at nagpupumilit na makapaitaás. Umiilandáng ang mg̃a putol-putól na
bató, nababaklî ang sang̃á ng̃ mg̃a punò, natutukláp ang lupà. Ang
unang guardia na nagtangkâng makapanhík ay gumulong na may tamà ng̃
punlô sa balikat.

Ang lihim na kalaban ay nakalalamáng dahil sa kinalalagyán; ang
mg̃a matatapang na guardia na hindî marunóng tumakbó ay kauntî
nang umurong, sapagkâ’t nang̃ahihintô at ayaw mang̃agsisulong. Ang
pakikipaglabang iyón sa hindî nákikita ay nakasindák sa kanilá. Walâ
siláng nákikita kundî pawàng asó lamang at batuhán; walâng boses ng̃
tao, ni anino man lamang; mawiwikàng nakipaglaban silá sa bundók.

--¡Hale, Carolino! Násaán ang katalasan mong tumudlâ, p....!--ang
sigáw ng̃ kabo.

Nang mg̃a sandalîng iyón ay isáng lalaki ang sumipót sa ibabaw ng̃
isáng bató at ikinúkumpáy ang baríl na hawak.

--¡Paputukán iyán!--ang sigáw ng̃ kabo na bumitíw ng̃ isáng malaswâng
tung̃ayaw.

Tatlóng guardia ang sumunód, ng̃unì’t ang lalaki’y nakatayô rin;
sumisigáw, ng̃unì’t hindî malinawan ang kaniyáng sinasabi.

Ang Carolino ay nápahintô, na warìng nákikilala ang anyông iyón na
nababalot ng̃ liwanag ng̃ araw. Ng̃unì’t binantâan siyá ng̃ kabo na
tátarakan kung hindî magpapaputók. Tumudlâ ang Carolino at náding̃íg
ang isáng putók. Ang taong nasa bató ay umikit at nawalâng kasabáy
ang sigáw na nakatulíg sa Carolino.

Isáng kilusán ang nangyari sa kagubatan na warìng nagpanakbuhan ang
mg̃a nároroon. Sa gayó’y nang̃agsisalung̃a ang mg̃a sundalo, na
walâ nang kalaban. Isá pang lalaki na ikinúkumpay ang isáng sibát
ang sumipót sa ibabaw ng̃ mg̃a bató; pinaputukán ng̃ mg̃a sundalo,
at ang lalaki’y untî untîng nápayukô, pumigil sa isáng sang̃á, isá
pang putók at lumagpák na pasubasob sa bató.

Matuling nang̃agsipang̃unyapít ang mg̃a sundalo, na inilagáy sa dulo
ng̃ baríl ang mg̃a bayoneta at laán sa isáng labanáng subûán; ang
Carolino’y siyáng tang̃ìng dahandahan ang lakad, na ang ting̃ín ay
pasulingsuling, malamlám, na inaalala ang sigáw ng̃ taong nabuwal
dahil sa tamà ng̃ punlô. Ang unang dumatíng sa kaitaasan ay nakátagpô
ng̃ isáng matandâng naghihing̃alô, na nakatimbuwang sa bató; sinaksák
sa katawán ng̃ bayoneta ng̃unî’t hindî man lamang kumisáp ang matandâ:
ang matá’y nakatítig sa Carolino, isáng titig na hindî mawarì, at sa
tulong ng̃ mabutóng kamáy ay may itinuturò sa kaniyáng nasa likód
ng̃ mg̃a bató.

Ang mg̃a sundalo’y nang̃ápaling̃ón at nákitang si Carolino ay
maputlâng maputlâ, nakang̃ang̃á at sa paning̃ín ay naglalarawan ng̃
hulíng kisláp ng̃ pag-iisip. Nákilala ng̃ Carolino, na dilì ibá’t
si Tanò, ang anák ni kabisang Tales, na galing sa Carolinas, na ang
naghihing̃alô ay ang kaniyáng lelong, si matandâng Selo, na, dahil
sa hindî siya makausap ay naghahayág sa kaniyá, sa tulong ng̃ mg̃a
naghihing̃alông matá, ng̃ isáng kabuhayang lipús ng̃ sákit. At nang
bangkáy na ay patuloy din sa pagtuturò ng̃ isáng bagay na nasa
likód ng̃ mg̃a bató......




XXXIX


Sa kaniyáng ulilang tahanan, sa baybáy ng̃ dagát, na ang magaláw
na ibabaw nitó’y nákikita sa mg̃a bukás na durung̃awan, na umaabot
sa malayò, hanggáng sa makiisá sa hulíng dako ng̃ nátatanáw, ay
nililibáng ni P. Florentino ang kaniyáng pag-iisá sa pamag-itan
ng̃ pagtugtóg sa armonium ng̃ mg̃a malulungkót at dî masasayáng
tugtugin, na sinasaliwán ng̃ maugong na aling̃awng̃áw ng̃ mg̃a alon
at ng̃ bulóng ng̃ mg̃a sang̃á ng̃ kagubatang kalapít. Mang̃a tunóg
na mahahabà, malalakás, mahinagpís, na warì’y mg̃a plegaria, kahì’t
matitindí, ang lumálabás sa matandâng panugtóg; si P. Florentino,
na isáng tunay na músiko, ay tumútugtóg ng̃ alinsunod sa biglâng
udyók ng̃ kalooban at sa dahiláng siya’y nag-iisá, ay ibinúbulalás
ang mg̃a kalungkutang tagláy ng̃ kaniyáng pusò.

Sadyâ ng̃âng ang matandâ’y malungkót. Ang kaniyáng mabuting kaibigan
na si D. Tiburcio de Espadaña ay kaáalís pa lamang na umiilas sa
pag-uusig ng̃ asawa. Nang umagang iyón ay tumanggáp ng̃ isáng sulat
ng̃ isáng teniente ng̃ guardia sibil, na ang sabi ay:

“Minamahal kong Capellán: Katatanggáp ko pa lamang ng̃ isáng
telegrama ng̃ komandante na ang sinasabi’y: _español escondido casa
Padre Florentino cojera remitirá vivo muerto_. Sa dahiláng ang
telegrama ay lubhâng maliwanag ay pagsabihan ninyó ang kaibigan
upang huwag siyang matagpûan pagpariyan kong huhulihin siya sa ika
waló ng̃ gabí.

                                 Ang inyóng tagisuyòng,
                                                     PEREZ.”

Sunugin ninyó ang sulat.

--A... a.... ang Victorinang itó, ang Victorinang itó!--ang
pautal-utal na sabi ni D. Tiburcio;--a.... a.... ay mangyayaring
umabot hanggáng sa akó’y ipabaril.

Hindî siya napigil ni P. Florentino: walâng náhitâ sa pagpapaliwanag
sa kaniya na ang ibig marahil sabihin ng̃ salitáng _cojera_ ay
_cogerá_; na ang kastilàng nagtatagò ay hindî mangyayaring si
D. Tiburcio kundî si Simoun, na may dalawáng araw pa lamang na
kararatíng, na sugatán at warìng pinag-uusig, na huming̃îng patuluyin.
Si D. Tiburcio ay hindî napahinuhod; ang _cojera_ ay ang kaniya
ng̃âng pagkapilay, ang tandâ niya sa katawán: yaón ay pakanâ ni
Victorina na ibig siyang mátagpûáng patáy ó buháy, gaya ng̃ isinulat
ni Isagani buhat sa Maynilà. At iniwan ng̃ kaawàawàng Ulises ang
bahay ng̃ parì upang magtagò sa kubo ng̃ isáng mang̃ang̃ahóy.

Walâng pag-aalinlang̃an si P. Florentino na ang kastilàng hinahanap
ay ang manghihiyas na si Simoun. Mahiwagà ang kaniyang pagdatíng,
dugôdugûan, mapangláw at patângpatâ, na siya ang may pasán sa
kaniyang takbá. Sa tulong ng̃ malayà’t masuyòng pagpapatuloy ng̃
mg̃a pilipino ay tinanggáp siya ng̃ klérigo ng̃ walâng kaanóanománg
kasiyasiyasat, at sa dahiláng hindî pa umaabot sa kaniyang taing̃a
ang mg̃a nangyari sa Maynilà ay hindî niya lubós na maisip ang gayóng
kalagayan. Ang tang̃ìng paghuhulòng pumasok sa kaniyang pag-iisip ay
ang pangyayari, na sa dahiláng umalís na ang General, ang kaibigan
at nag-áampón sa mag-aalahás, marahil ang mg̃a kagalít nitó, ang
mg̃a pinasláng, ang mg̃a napinsalàan, ay nang̃agsipagbang̃on ng̃ayón
na sumísigáw ng̃ higantí, at siyá’y pinag-uusig ng̃ samantalang
General upang makuha sa kaniyá ang kayamanang naipon. Iyán ang sanhî
ng̃ pagtatanan! Ng̃unì’t ang kaniyáng mg̃a sugat ay ¿saan nagbuhat?
¿Nagtangkâ kayâng magpakamatáy? ¿yaón kayâ’y anák ng̃ paghihigantí?
¿anák kayâ ng̃ isáng kapusukán, gaya ng̃ ibig ipahiwatig ni Simoun?
¿Tinanggáp kayâ niyá yaón sa pag-ilas sa mg̃a kawal na umuusig sa
kaniyá?

Ang hulíng paghuhulòng itó ang siyáng inaakalà niyáng siyáng lalòng
nálalapít marahil sa katotohanan. Nakatulong pa sa pagpapatibay sa
gayóng paghuhulò ang telegrama na katátanggáp pa lamang niyá at ang
pagmamatigás ni Simoun sa mulâ’t mulâ pa na ayaw pagamót sa médikong
nasa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan.

Ang tang̃ìng tinátanggáp ng̃ mag-aalahás ay ang pang̃ang̃alagà ni
D. Tiburcio at yaón pa man ay napagháhalatâng walâ siyáng tiwalà. Sa
pangyayaring itó’y itinátanóng sa sarili ni P. Florentino ¿anó ang
dapat niyáng gawín pagdatíng ng̃ guardia sibil na huhuli kay Simoun?
Sa kalagayan ng̃ may sakít ay hindî mangyayari ang gumaláw at lalò
pa mandíng hindî mangyayari ang maglakbáy ng̃ mahabà.... Ng̃unì’t
sinasabi ng̃ telegrama na patáy ó buháy......

Si P. Florentino ay humintô sa pagtugtóg at lumapit sa durung̃awan
upang tanawín ang dagat. Ang patag na ibabaw, na walâ ni isá mang
daóng, ni isá mang layag, ay walâng maiudyók sa kaniyá. Ang pulông
maliit na nátatanáw na nag-íisá sa malayò, ay walâng sinasabi sa
kaniyá kundî ang tagláy na pag-iisá at lalò pa mandíng nagpapakilala
nang pagkaulila ng̃ tinátanáw na kalawakan. Ang walâng hanggáng
kalawakan kung minsan ay pipingpipi.

Tinangkâ ng̃ matandâng hulàan ang ng̃itîng malungkót at pakutyâ na
isinalubong ni Simoun sa balitàng siya’y huhulihin. ¿Anó ang kahulugán
ng̃ ng̃itîng iyon? ¿At ang isá pang ng̃itî, na lalò pang malungkót at
pakutyâ nang mabatíd na sa ika waló pa ng̃ gabí magsisidatíng? ¿Anó
ang ibig sabihin ng̃ hiwagàng iyon? ¿Bákit ayaw magtagò si Simoun?

Sumaalaala niya yaóng bantóg na tinuran ni San Juan Crisóstomo nang
ipinagtanggól ang _eunuco_ na si Eutropio: “¡Kailan man ay hindî
nagíng lalòng kapit na dî gaya ng̃ayón sabihíng: Kapalalùán ng̃ mg̃a
kapalalùán at ang lahát ay kapalalùán!”

--Oo, ang Simoung yaón na nápakayaman, makapangyarihan, kinatatakutan,
nang walâ pang iisáng linggó ang nakararaan, ng̃ayón, ay sawîng
kapalaran pa kay Eutropio, humahanap ng̃ matutuluyan, at hindî sa
mg̃a dambanà ng̃ isáng simbahan, kundî sa dukhâng bahay ng̃ isáng
klérigong indio, na liblíb sa kagubatan, sa ulilang baybáy ng̃
dagat! Kapalalùán ng̃ mg̃a kapalalùán at ang lahát ay kapalalùán!
At ang taong yaón, sa loob ng̃ iláng oras, ay huhulihin, aalisín sa
hihigáng kinahihiligan, na dî igagalang ang kaniyáng kalagayan, dî
bibigyáng halagá ang kaniyáng mg̃a sugat, sa _patáy_ ó _buháy_ ay
hiníhing̃î siya ng̃ kaniyáng mg̃a kaaway! ¿Papano ang pagliligtás
sa kaniyá? ¿Saan mátatagpô ang mg̃a bigkás na nakaaakit ng̃ obispo
sa Constantinopla? Anó ang kapangyarihan ng̃ kaniyáng mg̃a dukhâng
salitâ, ang salitâ ng̃ isáng klérigong indio, na ang kaniyáng kaapihán
ay warìng ikinagágalák at iniuudyók pa ng̃â ng̃ Simoung iyon nang
panahóng siya’y nagtatagumpáy.

Hindî na naaalaala ni P. Florentino ang pawalâng bahalàng pagtanggáp
sa kaniyá ng̃ manghihiyás, na may dalawáng buwan pa lamang ang
nakararaan, nang siya’y pinakiusapan tungkól kay Isagani na náhuli
dahil sa isáng walâng hunos dilìng sigabó ng̃ kalooban; nalimot
ang pagsusumakit ni Simoun upang mádalî ang pag-aasawa ni Paulita,
pag-aasawang siyang nag-abóy kay Isagani sa isáng matindíng pag-ilag
sa kapuwâ tao, na siyang ikinababalino ng̃ amaín: nalimot ni
P. Florentino ang lahát, at walâng naáalaala kundî ang kalagayan
ng̃ may sakít, ang kaniyáng katungkulan sa pagka may bahay, at
sinasaliksík ang kaniyáng pag-iisip, ¿Dapat niyáng itagò upang huwag
masunód ang nasà ng̃ may kapangyarihan? Ng̃unì’t ang may katawán ay
walâng kaligáligalig: ng̃umîng̃itî....

Itô ang sumásaisip ng̃ mabuting matandâ nang dumatíng ang isáng alilà
at sinabi sa kaniyáng ibig siyang mákausap ng̃ may sakít. Tumung̃o
sa kanugnóg na silíd, na malinis at maaliwalas na tahanan, na ang
pinakasahíg ay malalapad na tabláng makikintáb at makikinis, na
may malalakí’t mabibigát na sillon, na may matandâng ayos, walâng
barnis ni mg̃a dibuho. Sa isáng dako ay may isáng katreng kamagóng
na may kaniyáng apat na haliging pumipigil sa lalagyán ng̃ kulambô,
at sa siping ay may isáng mesa na punô ng̃ mg̃a botella, hilatsá
ng̃ mg̃a putol putol na kayo. Ang isáng luhuran sa dakong ibabâ
ng̃ isáng Cristo at isáng muntîng aklatan ang nagpapakilalang yaón
ang silíd ng̃ parì, na ipinagamit sa tumuloy, alinsunod sa ugalìng
pagpapatuloy ng̃ mg̃a pilipino na ipagkaloob sa nanunuluyan ang
lalòng masaráp na pagkain, ang lalòng mabuting silíd at ang lalòng
mabuting hihigán sa loob ng̃ bahay. Nang mákitang bukás na bukás
ang lahát ng̃ durung̃awan upang bayaang makapasok ang dalisay na
hang̃in sa dagat at ang aling̃awng̃áw ng̃ kaniyáng walâng patíd na
hinagpís, ay walâng makapagsasabi sa Pilipinas na doo’y may isáng
may karamdaman, sapagkâ’t nákaugaliang ilapat ang mg̃a bintanà
at sampû ng̃ lalòng maliliit na puang kailan pa ma’t may isáng
sinisipón ó kayâ’y nagdáramdám ng̃ muntîng sakít ng̃ ulo na walâng
kakabúkabuluhán.

Tuming̃ín si P. Florentino sa dako ng̃ hihigán at namanghâ siya
nang makitang walâ na sa mukhâ ng̃ may sakít ang anyông palagáy at
pakutyâ. Isáng lihim na sakít ang warì’y nagpapakunót sa kaniyáng
kilay, sa kaniyáng paning̃ín ay namamalas ang dî kapalagayang loób
at ang kaniyáng bibíg ay nápapang̃iwî dahil sa isáng ng̃itîng lipos
ng̃ sakit.

--¿Nahihirapan bagá kayó, ginoóng Simoun?--ang masuyòng tanóng ng̃
parìng lumapit.

--Kauntî, ng̃unì’t sa loób ng̃ iláng sandalî, ay matatapos na ang
paghihirap ko--ang tugón na iginaláw ang ulo.

Sindák na pinapagduop ni P. Florentino ang mg̃a kamáy, dahil sa
warìng nákilala ang kakilákilabot na katotohanan.

--¿Anó ang ginawâ ninyo, Dios ko? ¿Anó ang inyóng ininóm?--at iniunat
ang kamáy sa dakong kinalalagyán ng̃ mg̃a botella.

--Walâ nang magagawâ! walâ ng̃ lunas!--ang sagót sa tulong ng̃
kasakitsakit na ng̃itî--¿anó ang ibig ninyóng gawín ko? bago tumugtóg
ang iká waló... Sa patáy ó sa buháy.... patáy ay oo, ng̃unì’t buháy
ay hindî.

--¡Dios ko, Dios ko! ¿anó ang ginawâ ninyó?

--Huminahon kayó--ang putol ng̃ may sakít sa tulong ng̃ isáng galáw
ng̃ mukhâ--ang nagawâ’y nagawâ na. Hindî dapat na akó’y mahulog na
buháy sa kamáy ng̃ sino man.... maaarìng makuha ang aking lihim.
Huwág kayóng magambalà, huwág kayóng malitó, walâ nang magagawâ....
Pakinggán ninyó akó! Sasapit na ang gabí at kailang̃ang huwág
mag-aksayá ng̃ panahón.... kailang̃an kong sabihin sa inyó ang
aking lihim, kailang̃an kong ipagkatiwalà sa inyó ang hulí kong
nasà.... kailang̃an kong mákilala ninyó ang aking kabuhayan.... Sa
mg̃a sandalîng itó na katang̃îtang̃ì ay ibig kong iibís sa akin
ang isáng pasanin, ibig kong paliwanagan ninyó sa akin ang isáng
pag-aalinlang̃an.... kayóng may malakíng pananalig sa Dios.... ibig
kong sabihin ninyó sa akin kung may isáng Dios!

--Ng̃unì’t isáng panglunas sa lason, ginoóng Simoun.... mayroón
akóng _apomorfina_.... mayroón akóng _eter_, _cloroformo_....

At humahanap ang parì ng̃ isáng botella hanggáng si Simoun ay yamót
na sumigáw.

--Walâ nang mangyayari.... walâ nang mangyayari! Huwag kayóng
magaksayá ng̃ panahón! Yayaon akóng dalá ang aking lihim.

Ang klérigo’y litóng nagpatiluhód sa kaniyáng _reclinatorio_,
nanalang̃in sa paanan ng̃ Cristo, isinubsób ang mukhâ sa dalawáng
kamáy at pagkatapos ay tumindíg na walâng imík at kagalanggalang
na warìng tinanggáp sa kaniyáng Dios ang boông bagsík, ang boông
sanghayâ, ang boông kapangyarihan ng̃ isáng Hukom ng̃ mg̃a budhî.
Inilapit ang isáng sillón sa dakong ulunán ng̃ may sakít at humandâng
making̃íg.

Sa mg̃a unang salitâng ibinulóng sa kaniyá ni Simoun, nang sabihin
sa kaniyá ang tunay na pang̃alan, ay nápaurong ang matandâng parì
at tiningnáng lipús sindák ang kaharáp. Ang may sakít ay malungkót
na ng̃umitî. Dahil sa pagkakábiglâ ay hindî nasupil ang sarili,
ng̃unì’t madalîng nakapagpigil, at matapos na matakpán ng̃ panyô
ang mukhâ ay mulîng tumung̃ó upang making̃íg.

Isinalaysáy ni Simoun ang kaniyáng kasakitsakit na kabuhayan, ang
pangyayaring may labíng tatlóng taón na, nang magbalík siyang galing
sa Europa, na punô ng̃ pag-asa at magagandáng pang̃arap, ay umuwî
siya upang mákasal sa isáng binibining iniírog, at laán sa paggawâ
ng̃ kabutihan at magpatawad sa lahát nang gumagawâ sa kaniyá ng̃
masamâ, bayaan lamang siyang mabuhay nang mapayapà. Hindî nagkágayón.
Isáng mahiwagàng kamáy ang nag-abóy sa kaniyá sa gitnâ ng̃ isáng
kaguluhang gawâgawâ ng̃ kaniyáng kalaban; pang̃alan, yaman, pag-ibig,
kinabukasan, kalayàan, nawalâ sa kaniyá ang lahát at nakaligtás
lamang sa kamatayan dahil sa kagiting̃án ng̃ isáng kaibigan. Sa
gayó’y isinumpâ niyang maghihigantí. Nagtanan siyang dalá ang
kayamanan ng̃ kaniyáng kaanak, na nábabaón sa isáng gubat, nagtung̃o
sa ibáng lupaín at inatupag niya ang pang̃ang̃alakal. Nakilahók sa
himagsikan sa Cuba, na tinulung̃an ang magkabilâng pangkát, ng̃unì’t
saan man, siya’y nakikinabang. Doon niya nákilala ang General, na
noo’y komandante, na nagíng kakilala niyá dahil sa pang̃ung̃utang sa
kaniyá at pagkatapos ay nagíng kaibigan dahil sa iláng kataksiláng
ginawâ na alám ng̃ magaalahás ang lihim. Siyá, sa tulong ng̃ salapî
ay nakuha niyáng máparito ang General, at nang nasa Pilipinas na ay
ginawâ niyáng isáng bulág na kasangkapan at iniabóy niyá sa paggawâ
ng̃ lahát ng̃ kasamâán na ang ginawâ niyáng pain ay ang walâng habas
na katakawan sa salapî.

Ang pang̃ung̃umpisál ay nagíng mahabà at mabigát, ng̃unì’t sa boông
hinabàhabà ay hindî nagpahalatâ ng̃ anománg pagkakagulat ang
nagpapakumpisál at bíbihiràng pinatlang̃án ang may sakít. Gabí na
nang si P. Florentino, ay tumindíg na pinapahid ang pawis sa mukhâ
at nag-isíp. Mahiwagàng kadilimán ang naghaharì sa loob ng̃ silíd,
na pinúpunô ng̃ sinag ng̃ buwán, na pumapasok sa mg̃a durung̃awan,
ng̃ liwanag na malamlám at pang̃ang̃aninag na warì’y sing̃áw.

Sa gitnâ ng̃ katahimikan, ang ting̃ig ng̃ parì ay náding̃íg na
malungkót, banayad, ng̃unì’t mahimok:

--Patatawarin kayó ng̃ Dios, ginoong.... Simoun,--ang sabi:--batíd
Niyáng tayo’y anák sa pagkakámalî, nakita Niyá ang inyóng tiniís,
at sa pagpapahintulot na mátagpûán ninyó ang kaparusahán ng̃ inyóng
mg̃a sala sa pagtatamó ng̃ kamatayan sa kamáy din ng̃ mg̃a iniabóy
ninyó, ay nakikita natin ang Kaniyáng walâng hanggáng awà! Siya
ang sumiràng isá-isá sa inyóng mg̃a paraan, ang lalòng mabubuti
ang pagkakabalak, ang una sa pagkamatáy ni María Clara, makaraan
yaón ay dahil sa isáng pagkakáling̃át, at pagkatapos ay sa isáng
paraang lubhâng mahiwagà.... ¡sundín natin ang kaniyáng kalooban at
pasalamatan natin Siya!

--Sa ganáng inyó,--ang mahinàng sagót ng̃ maysakít,--ang kalooban
niya ay, na, ang mg̃a pulông itó’y....

--Magpatuloy sa kalagayang kinasasadlakán?--ang dugtóng ng̃ klérigo
nang makitang ang isá’y humintô.--Hindî ko maalaman, ginoo; hindî ko
matahô ang inaakalà noong Hindî malirip! Batíd kong hindî pinabayàan
sa mg̃a mahihigpít na sandalî ang mg̃a bayang nananang̃an sa Kaniya
at Siya ang ginawâng hukom ng̃ kaniláng pagkasiíl; alám ko na ang
Kaniyang bisig ay hindî nawalâ kailan man kapag niyuyurakan na ang
katwiran at ubós na ang lahát ng̃ paraan, ay humawak na ng̃ sandata
ang sinisiíl at nakipaglaban nang dahil sa kaniyang tahanan, dahil sa
kaniyang asawa, dahil sa kaniyang mg̃a anák, dahil sa kaniyang mg̃a
dî maitatakwíl na karapatán, na, gaya ng̃ sabi ng̃ makatàng alemán,
ay kumíkináng ng̃ walâng pagkaagnás at matibay doon sa kaitaasan
ng̃ mg̃a walâng pagkapawìng mg̃a bituín! Hindî, ang Dios na siyang
katwiran, ay hindî mangyayaring magpabayà sa kanìyang layon, ang
layong kalayàan na kung walâ ay walâ namáng katwiran!

--¿Kung gayón ay bakit ipinagkaít sa akin ang kaniyang tulong?--ang
tanóng ng̃ ting̃ig ng̃ maysakit, na lipús hinanakít.

--Sapagkâ’t pinilì ninyó ang isáng paraan na hindî Niya
masasang-ayunan!--ang sagót ng̃ parì na matigás ang boses--ang
kaluwalhatìang pagliligtás sa isáng bayan ay hindî kakamtín ng̃ isáng
nákatulong sa pagpapahirap sa kaniya! Inakalà ninyóng ang dinung̃isan
at sinirà ng̃ pagkakasala at kasamâán ay nangyayaring malinis at
mailigtás ng̃ isá ring pagkakasala at isá ring kasamâán! Kamalìan!
Ang pagtataním ay walâng ibubung̃a kundî kakilakilabot na anyô; ang
sala ay mg̃a salarín; tang̃ìng ang pag-ibig ang nakagagawá ng̃ mg̃a
bagay na kahang̃àhang̃à, ang kabaitan lamang ang nakapagliligtás!
Hindî; kung balàng araw, ang ating bayan ay magiging malayà ay hindî
dahil sa masasamâng hilig at pagkakasala, hindî sa paraang pasamâín
ang kaniyang mg̃a anák, dayàin ang ilán, bigyán ng̃ salapî ang ibá,
hindî; ang kaligtasan ay may kahulugáng kabanalan, ang kabanalan ay
pagtitiís at pag-ibig.

--Siya! tinatanggáp ko ang inyóng sabi,--ang tugón ng̃ maysakít,
makaraan ang isáng sandalî;--akó’y námalî; ng̃unì’t sa dahiláng
akó’y námalî ¿ay ipagkákaít na ba ng̃ Dios na iyan ang kalayàan sa
isáng bayan at ililigtás ang maraming lalò pang salarín kay sa akin?
¿anó na lamang ang kamalìan ko sa piling ng̃ mg̃a pagkakasala ng̃
mg̃a namamahalà? ¿Bakit pahahalagahán pa ng̃ Dios na iyan ang aking
kabuktután kay sa mg̃a daíng ng̃ nápakaraming walâng sala? ¿Bakit
hindî akó sinugatan at pinagtagumpáy pagkatapos ang bayan? ¿Bakit
binabayàang magtiís ang gayóng karaming mg̃a karapatdapat at mg̃a
tapát na loob at nasisiyaháng walâng katigátigatig sa kaniláng mg̃a
paghihirap?

--Ang mg̃a tapát na loob at ang mg̃a karapatdapat ay kailang̃ang
mang̃agtiís upang ang kaniláng mg̃a adhikâ’y mákilalà’t lumaganap!
Kailang̃ang iwaksí ó basagin ang sisidlán upang halimuyak ang bang̃ó,
kailang̃ang pingkîín ang bató upang sumipót ang apóy! Mayroon
ding pasiya ng̃ kalang̃itán sa mg̃a paguusig ng̃ mg̃a maniniíl,
ginoong Simoun!

--Alám ko,--ang bulóng ng̃ may sakít--kayâ ng̃â’t inudyukán ko ang
kabang̃isan....

--Tunay, kaibigan ko, ng̃unì’t ang lalòng maraming sumabog ay ang may
tagláy na kabulukán! Pinalusog ninyó ang kabulukán sa kapamayanan
nang hindî naghasík ng̃ anomang adhikâín. Sa pagtitiím na iyan ng̃
mg̃a masasamâng hilig ay walâng sisipót kundî ang pananawà, at kung
mayroon mang biglâng sumipót, ay hindî mangyayaring hindî kabutí
lamang, sapagkâ’t sa biglâbiglâan ay walâng sisipót sa layák kundî ang
kabutí. Tunay ng̃â’t ang mg̃a masasamâng hilig ng̃ isáng pamahalàan
ay makamamatáy sa kaniya, ng̃unì’t pumapatáy din namán sa kapisanang
pinangyayarihan ng̃ gayón. Sa isáng pamahalàan na may masamâng hilig
ay bagay ang isáng bayang walâng tuus; sa pang̃asiwàang walâng budhî
ay mg̃a mámamayang maninibad at mapang̃ayupapà sa loob ng̃ bayan,
ng̃unì’t mg̃a tulisán at magnanakaw sa mg̃a kabundukan! Kung anó
ang pang̃inoon, gayón ang alipin. Kung anó ang pamahalàan, gayón
ang bayan.

Nagharì ang sandalîng pananahimik.

--Kung gayó’y ¿anó ang nararapat gawín?--ang tanóng ng̃ ting̃ig ng̃
may sakít.

--¡Magtiís at gumawâ!

--¡Magtiís.... gumawâ!--ang malungkót na ulit ng̃ may sakít--¡ah!
madalîng sabihin iyan kapag hindî nagtitiís.... kapag ang paggawâ
ay pinapagkákamít ng̃ gantíng-palà!.... Kung hiníhing̃án ng̃ inyóng
Dios ang tao ng̃ gayóng karaming mg̃a paghihirap, ang taong babahagyâ
nang makapanang̃an sa kasalukuyan at nag-aalinlang̃an sa mangyayari
sa kinabukasan; kung nakákita lamang kayó ng̃ gaya ng̃ mg̃a nápagkitá
kong mg̃a marálitâ, mg̃a kahabághabág na nang̃agbatá ng̃ katakot-takot
na pahirap dahil sa mg̃a pagkakasalang hindî nilá ginawâ, mg̃a
pagpatáy upang mapagtakpán ang sala ng̃ ibá ó ang dî kasapatán sa
panunungkulan, mg̃a kaawàawàng amá na inagaw sa kaniláng tahanan
upang gumawâ ng̃ walâng kapararakan sa mg̃a lansang̃an na nasisirà
sa tuwîng umaga at warìng naglilibáng lamang sa pagsusugbá sa mg̃a
boô boông magkakaanak sa karalitàan.... ¡ah! magtiís.... gumawâ....
siyang kalooban ng̃ Dios! Papanaligin ninyó silá na ang kaniláng
pagkamatáy ay siya niláng kaligtasan, na ang kaniláng paggawâ ay
siyang ikagiginhawa ng̃ kaniláng tahanan! Magtiís.... gumawâ....
¿Anóng Dios iyan?

--Isáng Dios na lubhâng matapát, ginoong Simoun--ang sagót ng̃
parì;--isáng Dios na nagpaparusa sa kakulang̃án natin sa pananalig,
sa ating masasamâng hilig, sa muntîng pagpapahalagá natin sa
karang̃alan, sa ating pagkamámamayán.... Pinababayàan natin at
tayo’y nagiging katulong ng̃ masamâng hilig, kung minsan pa’y ating
pinupuri ang gayón; kayâ’t dapat, lubhâng nárarapat na batahín natin
ang ibubung̃a at batahín din namán ng̃ ating mg̃a anák. Ang Dios ng̃
kalayàan, ginoong Simoun, na siyang nag-uutos sa ating ibigin itó,
at ginagawâng magíng mabigát sa atin ang pasanin; isáng Dios ng̃
kaawàan, ng̃ pagpapantáypantáy, na sabáy sa pagpaparusa sa atin ay
pinabubuti tayo, at ang binibigyán lamang ng̃ mabuting kalagayan ay
yaóng nararapat bigyán dahil sa kaniyáng pagsusumakit; ang paaralan
ng̃ pagtitiís ay nakapagpapatibay, ang kaparang̃an ng̃ tunggalìan
ay nakapagpapalakás sa mg̃a káluluwa. Hindî ko ibig sabihin na ang
ating kalayàan ay tuklasín sa talas ng̃ sandata; ang espada ay dî
lubhâng kagamitán sa mg̃a bagong kabuhayan, ng̃unì’t, oo, ating
tutuklasín sa pamagitan ng̃ karapatán, sa pamagitan ng̃ pagpapataás
ng̃ urì ng̃ katwiran at ng̃ karang̃alan ng̃ tao, na ibigin ang
tapát, ang mabuti, ang dakilà, hanggáng sa mamatáy ng̃ dahil dito,
at kapag ang isáng bayan ay nakasapit na sa gayóng kalagayan, ang
Dios ay nagbibigáy ng̃ sandata, at lumálagpák ang mg̃a diosdiosan,
lumálagpák ang mg̃a maniniíl na warì’y mg̃a kastilyong baraha at
kumikináng ang kalayàan na kasabáy ng̃ unang liwaywáy! Ang ating
kasamâán ay sa atin din buhat, huwág nating sisihin ang kahì’t
sino. Kung nákikita ng̃ España na tayo’y hindî lubhâng masunurin sa
pagpapahirap, at handâ sa pakikipagtunggalî at pagtitiís ng̃ dahil
sa ating mg̃a karapatán, ang España ay siyá nang unaunang magbibigáy
sa atin ng̃ kalayàan, sapagkâ’t kapag ang bung̃a ng̃ paglilihí ay
dumatíng na sa pagkahinóg ay ¡kahabághabág ang ináng magtangkâng
doo’y lumunod! Subalì’t samantalang ang bayang pilipino ay walâ
pang sapát na katigasang loób upang ipahayag, na mataás ang noo at
lantád ang dibdib, ang kaniyáng karapatán sa pamamayan at patibayan
itó sa pamagitan ng̃ mg̃a paghihirap, ng̃ kaniyáng sariling dugô;
samantalang nákikita natin ang ating mg̃a kababayan, sa kaniláng
sariling pamumuhay ay magdamdám hiyâ sa sariling kaloobán, máding̃íg
ang sigáw ng̃ kaniyáng budhî na nagbabalikwás at tumútutol, at sa
lantarang pamumuhay ay hindî umímík, makisama sa pumápasláng upang
kutyaín ang pinasláng; samantalang nákikita nating naninirahan
sa labis na pagling̃ap sa sarili at pinupuri sa tulong ng̃ pilít
na ng̃ití ang lalòng mahahalay na kagagawán, at nagmamakaawàng
hiníhing̃î, sa pamagitan ng̃ ting̃ín, ang isáng bahagi ng̃ nápalâ
¿anó’t bibigyán silá ng̃ kalayàan? Sa piling ng̃ España ó hiwaláy
sa España silá’y hindî mag-iibá, at marahil, marahil ay lalò pang
sásamâ! ¿Anó ang kailang̃an ng̃ pag-sasarilí kung ang mg̃a alipin
sa ng̃ayon ay siyang magiging mániniíl bukas? At gayón ng̃â ang
káuuwîan nilá sapagkâ’t umiibig sa paniniíl ang sumasailalim nitó!
Ginoong Simoun, samantalang ang ating bayan ay hindî pa náhahandâ,
samantalang tumutung̃o sa labanán nang nadadayà ó naiaabóy, na walâng
lubós na kaalamán sa gágawín, ay masisirà ang lalòng matalinong
pagtatangkâ at mabuti pa ng̃â ang masirà sapagkâ’t ¿anó’t ibibigáy
ang asawa sa lalaki kung hindî lubós na iniirog at hindî nálalaáng
magpakamatáy nang dahil sa kaniyá?

Náramdamán ni P. Florentino na pinigilan ng̃ may sakít ang kaniyáng
kamáy at pinisíl; humintô na inantáy na magsalitâ, ng̃unì’t ang
tang̃ìng náramdamán niya ay ang dalawá pang pisíl, nakading̃íg ng̃
isáng buntónghining̃á at mahabàng katahimikan ang naghari sa loób ng̃
silíd. Ang dagat lamang, na ang mg̃a alon ay nang̃agsilakí dahil sa
hang̃in sa gabí na warìng nágisíng sa init ng̃ umaga, ang nagtatapon
ng̃ kaniyáng paós na ung̃ol, ng̃ kaniyáng walâng katapusáng awit, pag
bayó sa mg̃a nagtayông talampás. Ang buwan, na walâ nang kalabang
araw, ay payapàng nagtatalík sa lang̃it, at ang mg̃a punò sa gubat na
nang̃agyuyukùan ay nagsasalaysayan ng̃ kaniláng matatandâng alamát
sa pamag-itan ng̃ mahiwagàng bulung̃an na ipinaghahatidhatiran ng̃
hang̃in.

Nang mákitang walâng sinasabi sa kaniyá ang may sakít, si
Padre Florentino ay bumulóng na warì’y natutubigan dahil sa isáng
iniisip:

--¿Násaan ang kabatàan na maglálaán ng̃ kaniláng mg̃a magagandáng
sandalî, mg̃a pang̃arap at kasigabuhán sa ikabubuti ng̃ kaniláng
bayan? ¿Násaan ang maling̃ap na magbúbubô ng̃ kaniyáng dugô upang
hugasan ang ganiyáng maraming kahihiyán, ang gayón karaming
pagkakasala, ang gayón karaming bagay na kamuhîmuhî? Malinis at
walâng bahid dung̃is ang kailang̃ang magíng buhay na alay upang ang
handóg ay magíng karapatdapat!.... ¿Saan kayó nang̃ároón, mg̃a
kabinatàan, na magtátagláy ng̃ lakás ng̃ buhay na tumanan na sa
aming mg̃a ugát, ang kalinisan ng̃ mg̃a pagkukurò na nadung̃isan
sa aming mg̃a kaisipán at ang lagabláb ng̃ sigabó na namatáy na sa
aming mg̃a pusò?.... Inaantáy namin kayó, oh mg̃a binatà, halíkayó
at kayó’y aming ináantáy!

At sa dahiláng náramdamáng ang kaniyáng mg̃a matá’y pinang̃ing̃ilirán
ng̃ luhà ay binitiwan ang kamáy ng̃ maysakít, tumindíg at lumapit
sa durung̃awan upang tanawín ang malawak na dagat. Iláng mahinàng
katóg sa pintûan ang pumukaw sa kaniyá sa gayóng pag-iisíp. Yaón ay
ang alilà na nagtatanóng kung magsísindí ng̃ ilaw.

Nang ang parì’y lumapit sa may sakít at nakita itó, sa tulong ng̃
liwanag ng̃ lámpara, na hindî kumikilos, nakapikít ang mg̃a matá,
ang kamáy na pumigil sa kaniyáng kamáy ay nakabuká at nálalahad
sa gilid ng̃ hihigán, ay inakalà niyáng natutulog; ng̃unì’t nang
máramdamáng hindî humíhing̃á, ay marahan niyáng hinipò at sakâ pa
lamang náhalatâng patáy: untî-untî nang lumálamíg.

Nang magkágayó’y lumuhód at nanalang̃in.

Nang tumindíg at pinagmasdán ang bangkáy na sa mukhâ’y nábabakás ang
isáng matindíng hapis, ang sakit ng̃ isáng boông buhay na walâng
kabuluhán, na tinagláy hanggáng sa dako pa roon ng̃ kamatayan, ay
nang̃ilabot ang matandâ at bumulong na:

--¡Kaawâán nawâ ng̃ Dios ang mg̃a naglikô sa kaniyá ng̃ daan!

At samantalang ang mg̃a alilàng tinawag niyá ay nang̃agsísiluhód at
nang̃agdádasál ng̃ patungkól sa namatáy, mg̃a alilàng maurirà at
nang̃alílibáng sa pagting̃ín sa hihigán at inuulit-ulit ang mg̃a
sunód sunód na _requiem_, ay kinuha ni P. Florentino sa tatagûán ang
bantóg na takbáng bakal na kinalalagyán ng̃ malakíng kayamanan ni
Simoun. Iláng sandalîng nag-alinlang̃an, dátapwâ’y biglâng pumanaog
sa hagdanang dalá ang takbá, na may tangkâ nang gágawín, tínung̃o
ang batóng lagìng inuupán ni Isagani upang siyasatin ang kailaliman
ng̃ dagat.

Tuming̃ín si P. Florentino sa dako ng̃ kaniyáng paanan. Sa ibabâ’y
nákikita ang paghampás sa mg̃a ukab ng̃ bató ng̃ mg̃a maiitím na
alon ng̃ Pasípiko, na lumilikhâ ng̃ mauugong na kulóg, na sabáy
sa pagniningníng na warì’y apóy ng̃ mg̃a alon at mg̃a bulá, dahil
sa tamà ng̃ sinag ng̃ buwan, na warì’y dakótdakót na brillante na
inihahagis sa hang̃in ng̃ isáng gawi ng̃ kailaliman. Tumanáw sa boô
niyang paligid. Nag-íisá siya. Ang ulilang baybayin ay nagtátapós
sa malayò na warì’y isáng paguulap, na pinapawì untî-untî ng̃ buwan
hanggáng sa makiisà sa lalòng malayòng dako na abot ng̃ tanáw. Ang
kagubatan ay bumúbulóng ng̃ mg̃a ting̃ig na walâng linaw. Sa gayó’y
inihagis ng̃ matandâ na itinapon sa dagat ang takba, sa tulong ng̃
kaniyáng malalakás na bisig. Umikit na makáilan at matuling tumung̃o
sa kailaliman na gumuhit ng̃ pabalantók at naglarawan sa kaníyáng
makinis na ibabaw ng̃ iláng malamlám na sinag ng̃ buwán. Nakita ng̃
matandâ ang pagtilampon ng̃ mg̃a paták, nakáding̃íg ng̃ isáng buluwák
at naghilom ang tubig matapos malamon ang kayamanan. Nag-antabáy
ng̃ iláng sandalî upang tingnán kung may isasaulî ang kailaliman,
ng̃unì’t mulîng naghilom ang mg̃a alon na mahiwagàng gaya ng̃ dati,
at hindî naragdagán ng̃ isá mang kutón ang kaniyáng kulót na ibabaw,
na warìng sa nilapadlapad ng̃ dagat ay walâng nahulog kundî isáng
muntîng bató lamang.

--¡Itagò ka ng̃ Kalikasán sa kailaliman na kasama ng̃ mg̃a korales
at mg̃a perlas ng̃ kaniyáng walâng pagkapawìng mg̃a dagat!--ang sabi
ng̃ klerigo na iniunat ang kamáy.--Kapag sa isáng banal at mataás na
layon ay kakailang̃anin ka ng̃ mg̃a tao, ay mátututuhan kang kunin
ng̃ Dios sa sinapupunan ng̃ mg̃a alon.... Samantala, diyán ay hindî
ka makagagawâ ng̃ kasamâán, hindî mo ililikô ang katwiran, hindî ka
mag-uudyók sa kasakimán!....


=Wakás ñg “Ang Filibusterismo”.=






[Talâ ng Tagapagsalin:

Ang mga larawan ng mga pahina (page scans) na pinagbatayan ng e-text
na ito ay matatagpuan sa archive.org/details/angfilibusterism00riza.

May mga ibang edisyon ng nobelang ito sa Project Gutenberg:

  “El Filibusterismo (Continuación del Noli me tángere)”, sa orihinal
    na Kastila, sa gutenberg.org/ebooks/30903
  “The Reign of Greed: A Complete English Version of El Filibusterismo”,
    salin ni Charles E. Derbyshire, sa gutenberg.org/ebooks/10676

Ang sinundang nobelang “Noli Me Tángere” ay may Tagalog na edisyon na
salin ni Pascual Hicaro Poblete sa gutenberg.org/ebooks/20228.

       *       *       *       *       *

Ang Indice ay inilipat mula sa hulihan ng teksto, at iwinasto ang
mga maling bilang ng pahina dito.

Isinaayos ang pagbabantas (punctuation).

Walang binago sa mga salita sa orihinal, kabilang ang mga di
pagkakatulad sa pagbabaybay, paggamit ng gitling, paggamit ng mga
tuldik, at pag-eestilo sa teksto, maliban lamang sa mga sumusunod:

  Pahina 8, “masumpung̃in” binago mula sa “masumpug̃in” (ng̃ batàng
    masumpung̃in); “tang̃ìng” mula sa “tangìng” (tang̃ìng babaing
    nakiupô).
  Pahina 9, “mag-aalahás” binago mula sa “mag-alahás” (at isáng
    mayamang mag-aalahás).
  Pahina 13, “pisng̃í” binago mula sa “pisg̃í” (bahagi ng̃ mg̃a
    pisng̃í).
  Pahina 14, “Mœris” binago mula sa “Mæris” (ang lawàng Mœris).
  Pahina 16, “panukalàng” binago mula sa “panukulàng” (panukalàng
    may malalakíng salitâ).
  Pahina 17, “munakalà” binago mula sa “munukalà” (mg̃a munakalà ni
    D. Custodio).
  Pahina 18, “ng̃” binago mula sa “ng” (makabatíd ng̃ bagay na iyan);
    “paning̃ín” mula sa “paningín” (ang magkaroon ng̃ paning̃ín);
    “Custodio” mula sa “Cus. todio” (ang ulit ni D. Custodio).
  Pahina 20, “_epicúreo_” binago mula sa “_epícuro_” (sa mukhâ niyang
    _epicúreo_).
  Pahina 22, “bumibilí” binago mula sa “bnmibilí” (hindî bumibilí
    ng̃ mg̃a hiyás); “Isagani” mula sa “Isigani” (sinikóng palihím
    si Isagani).
  Pahina 24, “pagmamamana” binago mula sa “pamagmamana” (sa
    pagmamamana......); “pang̃ang̃atawán” mula sa “pang̃ag̃atawán”
    (ang kaniyang pang̃ang̃atawán ay mabuti).
  Pahina 25, “pagiging parì” binago mula sa “pagiging-parì” (kaniláng
    karang̃alan sa pagiging parì); “at” mula sa “al” (hindî pá dusta
    at alimura).
  Pahina 29, “Ilustrísima” binago mula sa “Ilustríslma” (at humaráp
    sa Ilustrísima); “yung̃ib” mula sa “yungib” (sa isáng yung̃ib
    siyá inilagáy).
  Pahina 32, “ng̃unì’t” binago mula sa “ngunì’t” (ng̃unì’t ng̃
    mabatyág ang samò); “siya” mula sa “s ya” (hinahábol siya ng̃
    punlô).
  Pahina 38, “kabisang” binago mula sa “Kabisang” (tutol namán ni
    kabisang Tales).
  Pahina 39, “hindî” binago mula sa “dindî” (hindî ko kailang̃an
    ang anák); “Susmariosep” mula sa “Supmariosep” (¡Guardia sibil
    si Tanò! ¡Susmariosep!).
  Pahina 41, “matandâ” binago mula sa “mantandâ” (hihing̃îng sangunì
    sa matandâ); “pinakamatalas” mula sa “pina kamatalas” (Ang
    pinakamatalas sa lahát).
  Pahina 42, “magpanatá” binago mula sa “magbanatá” (magpanatá
    maminsánminsán ng̃ patungkol).
  Pahina 45, “pananampalataya” binago mula sa “pananampalaya” (ayon sa
    pananampalataya sa Pilipinas); “bilanggùan” mula sa “bilaggùan”
    (nádalá na sa bilanggùan).
  Pahina 48, “ipinag-uutos” binago mula sa “ipina-uutos” (sapagkâ’t
    lumabág sa ipinag-uutos).
  Pahina 49, “Sangkapulùang itó; kamí lamang” binago mula sa
    “Sangkapulùang itó. Kamí lamang”.
  Pahina 51, “dahiláng” binago mula sa “dahihiláng” (Sa dahiláng sa
    kinabukasan).
  Pahina 54, “itinatang̃ì” binago mula sa “itinatangì” (ang kaniyáng
    mg̃a itinatang̃ì lamang).
  Pahina 58, “nakapang̃íng̃ilabot” binago mula sa “nakapang̃níg̃ilabot”
    (nakapang̃íng̃ilabot na poók na iyón).
  Pahina 61, “pagsunggáb” binago mula sa “pagsunggáp” (nagdudumalî
    na sa pagsunggáb).
  Pahina 63, “pamahalàan” binago mula sa “pamahalàang” (isáng mulalâng
    pamahalàan).
  Pahina 64, “aking” binago mula sa “akin” (laban sa aking akalà).
  Pahina 66, “dalubhasàng” binago mula sa “dalubasàng” (ng̃ kahulugáng
    dalubhasàng pananalig).
  Pahina 68, “hindî” binago mula sa “kindî” (hindî kayó papayagang
    lumakí); “læserunt” mula sa “lœserunt” (_quos læserunt et
    oderunt_); “katungkulang” mula sa “kutungkulang” (mg̃a matataás
    na katungkulang ginanáp); “est odisse quem læseris” mula sa “et
    odisse quem lœseris”.
  Pahina 71, “_angtanda_” binago mula sa “_ang tanda_” (Nagbang̃on
    siyá, nag _angtanda_); “Siyá’y” mula sa “Sisá’y” (Siyá’y panatag).
  Pahina 77, “si” binago mula sa “ni” (ang sabing tinukoy si Sinang).
  Pahina 80, “namúmulámulá” binago mula sa “numúmulámulá” (ang ilan
    sa kanilá’y namúmulámulá).
  Pahina 87, “Habaña” binago mula sa “Habana” (pang̃alan ninyó’y
    Luis Habaña); “Antonino” mula sa “Antonio” (Antonino López).
  Pahina 90, “payo” binago mula sa “paayo” (alinsunod sa payo
    ng̃ kanónigo); “na warìng” mula sa “na-warìng” (na warìng
    nang̃ang̃ayumpapà).
  Pahina 96, “Ng̃unì’t” binago mula sa “Ng̃unìt’t” (Ng̃unì’t sa
    dahiláng walâng bahay).
  Pahina 100, “Makaraig” binago mula sa “Makarai” (--Makaraig,--ang
    sagót ni P. Irene).
  Pahina 101, “Camorra” binago mula sa “Camerra” (¿batíd bagá
    ninyó?--ang sigaw ni P. Camorra); “Makunat” mula sa “Makuna”
    (ang kabuhayang “Tandâng Basio Makunat”).
  Pahina 107, “papel.” mula sa “napel” (ang kaniyáng aklát at mg̃a
    papel.).
  Pahina 111, tinanggal ang naulit na “ay” sa “ay pumasok sa loób ng̃
    páaralán”; “tiwalà” binago mula sa “tiwaià” (ay nakapagbíbigay
    tiwalà).
  Pahina 112, “_¡adsum! ¡adsum!_” binago mula sa “_¡ad sum! ¡ad sum!_”
  Pahina 118, “pamukhâng itó” binago mula sa “pamukhângitó” (na
    kinapapatung̃an ng̃ pamukhâng itó).
  Pahina 119, “In manus” binago mula sa “Inmanus” (_In manus tuas
    commendo spiritum meum_).
  Pahina 122, “_Atqui_” binago mula sa “_At qui_” (_Atqui_ sa dahiláng
    bihirà).
  Pahina 123, “pakutyâng tumanóng” binago mula sa “akutyâng ptumanóng”
    (pagkatapos ay pakutyâng tumanóng).
  Pahina 124, “upang” binago mula sa “npang” (upang huwág ninyóng
    siràin); “hæc” mula sa “hœc” (De nobis post hæc).
  Pahina 126, “pag tumamà” binago mula sa “pag-tumamà” (ng̃unì’t pag
    tumamà sa biláo); dinagdag ang “na” sa “nag-aaral na tumugtóg
    ng̃ plauta”.
  Pahina 128, “ng̃” binago mula sa “ng” (isáng paghihinalà ng̃ masamâ).
  Pahina 131, “magagandáng” binago mula sa “maga gandáng” (sa
    pamamagitan nang magagandáng pang̃ung̃usap).
  Pahina 137, “tang̃ìng” binago mula sa “tang̃lng” (may tang̃ìng
    katalinuhan sa Maynilà).
  Pahina 141–142, dinagdag ang “at” sa “upang makapagparang̃al ng̃
    kalakasán at pagkamapagsarilí”.
  Pahina 150, “_nonchalant_” binago mula sa “_noncahlant_” (na anyông
    _nonchalant_).
  Pahina 155, “Ng̃unì’t” binago mula sa “Ngunì’t” (Ng̃unì’t unawàin
    namân ninyó); “lumakad” mula sa “lumukad” (walâng sapín kung
    lumakad).
  Pahina 156, “babaing” binago mula sa “kabaing” (isáng babaing
    kalapít); “hukbóng” mula sa “hubkóng” (isáng hukbóng hubô’t
    hubád).
  Pahina 158, “kilaláng” binago mula sa “kilalán” (ating mg̃a kilaláng
    si D. Custodio); “sasakyán” mula sa “sasakván” (Inihatíd silá
    ng̃ kaniláng mg̃a sasakyán).
  Pahina 160, “bayan” binago mula sa “bayang” (hindî taga roon sa
    bayan ko).
  Pahina 161, dinagdag ang “ni” sa “nárito si P. Camorra!--ang sabi
    ni Ben-Zayb”.
  Pahina 162, “mg̃a” binago mula sa “mga” (may tandâng _mg̃a sibil_).
  Pahina 164, “en” binago mula sa “in” (Ang _mise en scene_ ay
    malungkót).
  Pahina 166, “ng̃unì’t” binago mula sa “ng̃unì t” (ng̃unì’t
    ipinamamanhík ko lamang).
  Pahina 168, “pag hindî” binago mula sa “paghindî” (pag hindî
    iyán nagdahilán); “salitàang” mula sa “satitàang” (kaputol na
    salitàang umabot); “’tallá” mula sa “tallá” (porque ’tallá el
    mana prailes); “’ta jasí” mula sa “tajasí” (’ta jasí solo);
    “prailes” mula sa “praile” (¡Curioso también el maná prailes!).
  Pahina 169, “nanonoód” binago mula sa “nononoód” (ang ting̃ín sa
    lahát ng̃ nanonoód).
  Pahina 170, “labì” binago mula sa “labì’t” (ang mg̃a labì at
    sinusundán).
  Pahina 171, “lang̃aylang̃ayan” binago mula sa “lang̃aylangayan”
    (pugad ng̃ lang̃aylang̃ayan).
  Pahina 172, “kaniyá” binago mula sa “kiniyá” (sa mg̃a naking̃íg
    sa kaniyá).
  Talababa [1], “padausdós” binago mula sa “padausós” (huwag bataking
    padausdós).
  Pahina 173, “nagtatawanan” binago mula sa “nagtatanawan”
    (nagtatawanan at binibirò ang ibá).
  Pahina 175, “sa kamáy ng̃ parì” binago mula sa “ng̃ kamáy sa parì”.
  Pahina 178, “nag-aaral” binago mula sa “nag-araal” (pulúpulutóng
    na mg̃a nag-aaral).
  Pahina 181, “nang̃agdádaang” binago mula sa “nag̃agdádaang”
    (nang̃agdádaang matulin na nag-uumugong); “naliliwanagan” mula
    sa “naliliwangan” (naliliwanagan ng̃ isáng lámpara).
  Pahina 183, “maiitím” binago mula sa “maiitín” (kaniyáng maiitím
    na muog).
  Pahina 192, “kamangmang̃án” binago mula sa “kamangmangán”
    (sinásamantalá ang kamangmang̃án).
  Pahina 193, “_minumunakala_” binago mula sa “_minumunukala_”
    (“MAÑGA PANUKALANG _minumunakala_”).
  Pahina 200, “pulutong” binago mula sa “puluton” (tatlóng pulutong
    pa).
  Pahina 202, “pag hindî” binago mula sa “paghindî” (pag hindî niya
    kilalá).
  Pahina 203, “kapag” binago mula sa “ka pag” (muhîngmuhî kapag
    nakakita).
  Pahina 214, “comment” binago mula sa “camment” (Mais, comment!);
    “bête” mula sa “bete” (toi ici, grosse bête!); “_enchantée_” mula
    sa “_enchantee_” (si Lily ay lubhâng _enchantée_).
  Pahina 219, “kakauntîng” binago mula sa “kakautîng” (sa kakauntîng
    bagay).
  Pahina 220, “Sandoval” binago mula sa “Sandavol” (ang pahayag ni
    Sandoval).
  Pahina 221, “ng̃itî” binago mula sa “ng̃intî” (mapaít na ng̃itî
    sa labì).
  Pahina 222, “corporacióng” binago mula sa “corporaclóng” (ihahalál
    ng̃ “corporacióng” mamámahalà).
  Pahina 223, “ang” binago mula sa “anng” (At ang tumutugtóg pa
    namán).
  Pahina 224, “ganapin” binago mula sa “gagapin” (ang unang dapat
    ganapin).
  Pahina 230, “ng̃unì’t” binago mula sa “ng̃unì’i” (ng̃unì’t náding̃íg
    ang yabág).
  Pahina 231, “qué” binago mula sa “que” (¡Amor, qué astro eres?).
  Pahina 232, “ganang” binago mula sa “ga nang” (mg̃a kahang̃aláng sa
    ganang binatà); “panahón” mula sa “panuhón” (sa lalòng madalíng
    panahón).
  Pahina 233, “ganang” binago mula sa “ga nang” (hambúg sa ganang
    kaniyá; gawâng batà, sa ganang kaniyá).
  Pahina 235, “Que con” binago mula sa “Con” (Que con blando murmullo).
  Pahina 236, “Juanito” binago mula sa “Jnanito” (pagkámasíd ninyó kay
    Juanito Pelaez); “panibagong” mula sa “panibagon” (sa kaniyang
    panibagong pag-ibig).
  Pahina 241, “Paulita” binago mula sa “Panlita” (Tagláy dín ni
    Paulita).
  Pahina 242, “kapag nábabakás” binago mula sa “kapag-nábabakás”
    (kapag nábabakás ko sa titig na iyán); “si Isagani” mula sa
    “si-Isagani” (lumulan sa sasakyán si Isagani).
  Pahina 249, “_reverendas_” binago mula sa “_reverandas_” (masamâng
    parunggít sa mg̃a _reverendas_).
  Pahina 250, “panalang̃in” binago mula sa “panalag̃in” (tanggapín
    ang kaniláng mg̃a panalang̃in).
  Pahina 258, “itinatang̃ì” binago mula sa “itinatag̃ì” (ang _isá_
    na kaniyáng itinatang̃ì); “anó” mula sa “Anó” (¿anó ang ibig ni
    P. Fernández?).
  Pahina 259, “pagkukurò” binago mula sa “pagkakurò” (na ang kaniláng
    pagkukurò).
  Pahina 260, “katedrátiko” binago mula sa “ketedrátiko” (ipinamamanhík
    ko sa aking katedrátiko); “Kahì’t” mula sa “Ka ì’t” (Kahì’t na may
    pagkukuròng malayà).
  Pahina 261, “tagasiyasat” binago mula sa “tagasiyayat” (pagiging
    tagasiyasat ng̃ pagtuturò).
  Pahina 265, “corruptíssima in republica plurimæ” binago mula sa
    “corruptísima in republica plurimœ”.
  Pahina 266, “kinábukasan” binago mula sa “kinákukasan” (sa
    kinábukasan ay mabait na lahát).
  Pahina 273, “dugtóng” binago mula sa “dungtóng” (ang dugtóng ni
    P. Irene, na ang hinaráp).
  Pahina 275, “Ng̃unì’t” binago mula sa “Ngunì’t” (Ng̃unì’t ang
    matapang ay nilambanog); “umugong” mula sa “umugon” (umugong
    din ang iláng putók); “Ta” mula sa “Ya” (--¿Ta quedá dice preso
    Isagani?); “debí” mula sa “debé” (¡Conmigo no ta debí nada!).
  Pahina 277, “mang̃a” binago mula sa “nang̃a” (ang mang̃a sa loob
    ng̃ platería).
  Pahina 278, “Kapag nákita” binago mula sa “Kapagnákita” (Kapag
    nákita ko siyá....).
  Pahina 279, “kapitang” binago mula sa “kabisang” (Si kapitang
    Tiago ay nagkaroón).
  Pahina 281, “gallus” binago mula sa “gullus” (an gallus talisainus).
  Pahina 283, “iræ” binago mula sa “irœ” (ang _Dies iræ_); “Patrocinio”
    mula sa “Patrocino” (Si aling Patrocinio).
  Pahina 288, “mo” binago mula sa “no” (¿hindî mo ba nabasa).
  Pahina 289, “bahagyâ” binago mula sa “hahagyâ” (bahagyâ nang
    nákatulog).
  Pahina 290, “nang̃ing̃ilabot” binago mula sa “nang̃ingilabot” (si
    Hulî ay nang̃ing̃ilabot).
  Pahina 292, “pag patáy” binago mula sa “pagpatáy” (pag patáy na
    ay sakâ magsisisi); “isusumbát” mula sa “isusumkát” (ay walâng
    isusumbát).
  Pahina 294, “napaka” binago mula sa “na paka” (nápakamahinà, napaka
    walâng katibayan); “Kaawaawàng” mula sa “Kaawanwàng” (¡Kaawaawàng
    P. Camorra!).
  Pahina 295, “idinagdág” binago mula sa “idinadág” (dalìdalìng
    idinagdág ni Ben-Zayb); “kapangyarihan” mula sa “kapangyaaihan”
    (sa lahát ang kapangyarihan).
  Pahina 299, “pinang̃ang̃aniban” binago mula sa “pinag̃ang̃aniban”
    (at hindî ko pinang̃ang̃aniban).
  Pahina 311, “at” binago mula sa “al” (tapang at lakás ng̃ loob).
  Pahina 314, “rebolber” binago mula sa “robolber” (liban na lamang
    sa rebolber); “magiging” mula sa “magigin” (magiging siyang
    kakilakilabot).
  Pahina 316, “durung̃awán” binago mula sa “darung̃awán” (tumatapon
    sa kaniyáng mg̃a durung̃awán).
  Pahina 318, “Pagkatapos” binago mula sa “Pakatapos” (Pagkatapos
    ay nawawalâ).
  Pahina 319, “lalòng” binago mula sa “laòng” (sa lalòng katampatang
    sandalî).
  Pahina 320, “Jovem” binago mula sa “Joven” (salubung̃in ang _Magnum
    Jovem_).
  Pahina 321, “hindî” binago mula sa “hind” (hindî na lubhâng payukô).
  Pahina 323, “estreno” binago mula sa “extreno” (mg̃a salitâng
    “comedor estreno”).
  Pahina 327, “Mane” binago mula sa “Mame” (ibig sabihin ng̃ _Mane
    thecel phares_); tinanggal ang naulit na “sa” sa “isáng alaguwák
    sa pagbagsák”.
  Pahina 335, “Loleng” binago mula sa “Choleng” (ang tanóng ni
    kapitana Loleng).
  Pahina 336, “Chichoy” binago mula sa “Chi choy” (ang patuloy ni
    Chichoy).
  Pahina 337, “prayle” binago mula sa “praple” (--¿Ang mg̃a prayle?);
    “Quiroga” mula sa “Quroga” (--¿Ang insík na si Quiroga?).
  Pahina 341, “punò” binago mula sa “puuò” (na kinuha sa isáng punò);
    “lansang̃an” mula sa “lasang̃an” (alikabók ng̃ lansang̃an).
  Pahina 345, “remitirá” binago mula sa “remimitirá” (cojera remitirá
    vivo muerto).
  Pahina 347, “Anó” binago mula sa “anó” (¿Anó ang kahulugán);
    “klérigong” mula sa “klárigong” (isáng klérigong indio); “Simoung”
    mula sa “Simonng” (iniuudyók pa ng̃â ng̃ Simoung iyon).
  Pahina 350, “matandâng” binago mula sa “matangdâng” (nápaurong ang
    matandâng parì); “pagkakábiglâ” mula sa “paakakábiglâ” (Dahil
    sa pagkakábiglâ).
  Pahina 355, “kaniyáng” binago mula sa “kaniyán” (kaniyáng paós na
    ung̃ol).
  Pahina 356, “ang” binago mula sa “an” (ang sakit ng̃ isáng boông
    buhay).
  Pahina 357, tinanggal ang naulit na “sa” sa “naglarawan sa kaníyáng
    makinis na ibabaw”.]





End of the Project Gutenberg EBook of Ang "Filibusterismo", by José Rizal

*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 47629 ***