The Project Gutenberg EBook of Heraldiek, by Jan Godefroy

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Heraldiek

Author: Jan Godefroy

Release Date: May 21, 2011 [EBook #36180]

Language: Dutch

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HERALDIEK ***




Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
https://www.pgdp.net





  +----------------------------------------------------------------+
  |                                                                |
  |                 OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                   |
  |                                                                |
  | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele,     |
  | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te      |
  | moderniseren.                                                  |
  |                                                                |
  | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het  |
  | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld.                 |
  |                                                                |
  | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn       |
  | gecorrigeerd.                                                  |
  |                                                                |
  | In het origineel cursieve tekst is weergegeven als _cursief_.  |
  |                                                                |
  | In het boek worden lage en hoge aanhalingstekens gebruikt.     |
  | De dubbele aanhalingstekens zijn in dit e-boek aangegeven als  |
  | »aanhalingstekens«.                                            |
  | In hoofdstuk VII is geprobeerd de stand en plaatsing van       |
  | beelden zo goed mogelijk weer te geven met ASCII-tekens.       |
  | Zie verder de html-versie.                                     |
  |                                                                |
  | Aan het eind van dit e-boek volgt een overzicht van de         |
  | aangebrachte correcties.                                       |
  |                                                                |
  | De illustraties zijn beschikbaar bij de html-versie van dit    |
  | e-boek op https://www.gutenberg.org                             |
  |                                                                |
  +----------------------------------------------------------------+


HERALDIEK




                               HERALDIEK

                                  DOOR

                              J. GODEFROY.

                         MET 382 ILLUSTRATIES.

                             [Illustratie]

                      UITGEGEVEN TE AMSTERDAM DOOR
                       N.V. WED. J. AHREND & ZOON


[Illustratie: Graaf van Henneberg en zijn vrouw.

Bronzen grafplaat in de kerk van Römhild,

Duitsche Vroeg-Renaissance.]




[Decoratieve illustratie]




DE KLEUREN

I.


De heraldiek staat met de ornamentiek in nauw verband. Vele decorateurs,
teekenaars, ornamentisten en calligrafen hebben dan ook meer dan eens
in hun leven met wapenschilden en wat daarmee in verband staat, te
doen gehad, zoodat een boekje over die hoofdstukken uit de wapenkunde,
die voor bovengenoemde categorie personen van belang zijn, in deze
bibliotheek niet achterwege mag blijven.

       *       *       *       *       *

De heraldische kleuren worden ook emails of tinkturen genoemd, en zijn
te onderscheiden in:

_A._ metalen, _B._ kleuren en _C._ pelswerk.

Oorspronkelijk waren er 6 tinkturen, n.l. 2 metalen: goud en zilver en
4 kleuren: rood, blauw, zwart en groen.

Naderhand zijn hieraan nog eenige kleuren toegevoegd, n.l. natuur- of
vleeschkleur, purper, aschgrauw, ijzerkleur, bruin en oranje.

       *       *       *       *       *

_Goud_ en _zilver_ worden om praktische redenen dikwijls vervangen door
geel en wit. Een goede heraldische gele kleur is chromaat.

[Illustratie: 1 2 3 4 5 6 7 8 9]

_Rood_ = keel; vermiljoen is de aangewezen kleur.

_Blauw_ = azuur; kobalt blauw of ultramarijn.

_Zwart_ = sabel; lampe- of ivoorzwart.

_Groen_ = sinopel; emerald- of Parijsch groen.

       *       *       *       *       *

Soms werden voor mensch- of dierfiguren en voorwerpen natuurlijke
kleuren gebruikt, b.v. voor gelaat en handen vleeschkleur.

Purper, roodpaars werd nooit, behalve in Spanje, als kleur voorkomend op
het schild benut.

Aschgrauw, ijzerkleur en bruin zijn vooral in lateren tijd in
Duitschland toegepast.

De natuurkleuren kwamen in de vroegere middeleeuwen niet voor; ze
werden vervangen door benaderende kleuren, wat heraldisch beter is. Zoo
werd een leeuw goud of rood, een adelaar zwart of rood, een visch zilver
of azuur. Vooral aschgrauw, ijzerkleur en bruin maken het wapenteeken
onduidelijk, en het is daarom goed, deze later toegevoegde kleuren te
vermijden. Ook wat oranje betreft moet worden zorg gedragen, dat ze nòch
geel, nòch op rood gaat gelijken, maar goed oranje blijft.

[Illustratie: 10 11 12 13 14 15 16 17 18]

       *       *       *       *       *

Sterk sprekende kleuren, die reeds op grooten afstand zijn te
onderscheiden, dus primaire en ongemengd, zijn hoofdvoorwaarde voor een
goed heraldisch teeken. Zoo waren ook de zeer oude wapens gekleurd,
niet, omdat men geen andere kleuren kende, maar omdat krachtige
tegenstellingen, alleen door toepassing van primaire kleuren, een
vereischte waren.

[Illustratie: 19 20 21 22 23 24 25 26 27]

Dat het hierdoor kon voorkomen, dat een adelaar blauw, een leeuw
groen werd voorgesteld, is ook volkomen te rechtvaardigen; dit vond
meestentijds zijn oorzaak in 't feit, dat de verschillende takken van
eenzelfde familie moesten worden onderscheiden. In zoo'n geval werd niet
de figuur, b.v. de leeuw door een andere vervangen, doch eenvoudig door
een andere kleur gewijzigd; en duidelijkheidshalve was men aangewezen op
een sprekende heraldische kleur.

Als hoofdregel geldt verder, dat geen metaal op metaal, en geen
kleur op kleur mogen worden gebruikt. Toch, waar somtijds bij zeer
samengestelde wapenteekens afwijking noodzakelijk was, is deze afwijking
niet altijd onheraldisch, maar niettemin ongewenscht, als ze eenigszins
kan worden gemeden.

Zoo mag dus geen roode roos op een blauw veld worden aangebracht,
evenmin als een gouden leeuw op een zilveren veld.

Purper en vleeschkleur zijn onzijdig, zoodat dus b.v. wel een kop in
vleeschkleur op een blauw veld mag worden aangebracht.

Dat metalen niet op metaal mogen worden aangebracht komt, omdat deze
elkaar zouden overschitteren, waardoor de teekening verward zou worden
en de omtrekken of het silhouet niet goed zouden spreken.

       *       *       *       *       *

Een andere toevoeging van lateren tijd is het z.g. _Pelswerk_. Hiertoe
behoort onder anderen het _hermelijn_; dit zijn in den vorm van een
Latijnsch kruis gestyleerde staartjes van het hermelijn, van welk dier
de vachtjes dienden om koningsmantels te voeren. Het hermelijn komt voor
als zwarte figuren op witten of zilveren grond.

Het _tegenhermelijn_ is juist omgekeerd, witte of zilveren figuurtjes op
zwarten grond. Indien hermelijn wordt toegepast niet op het schild, dan
komt het voor in natuurlijken vorm. Een ander pelswerk, het z.g. _vair_
komt gevarieerd voor als, _vair_, _tegenvair_ en _paalvair_. De kleuren
zijn steeds blauw en zilver.

Voornamelijk in Duitschland komt ook nog voor het _Kürsch_, een
schubbenvormig gerangschikt pelswerk.

Omdat pelswerk niet als kleur wordt beschouwd, kan dus kleur op pelswerk
of metaal op pelswerk worden aangebracht.

       *       *       *       *       *

Ten slotte is in de heraldiek nog veel gebruik gemaakt van
_damasceerwerk_, dit is een zuiver ornamentaal ornamentwerk, dat
overigens geheel zonder beteekenis is en bij wapenbeschrijving nooit
wordt genoemd. Zoodat het willekeurig kan worden aangebracht of
weggelaten.

[Illustratie: 28 29 30 31]

Voor het oorspronkelijke damast, bestaande uit geometrische
vlakversieringen, kwamen later ranken en slingers, krullen en arabesken
in de plaats.

       *       *       *       *       *

Waar al deze tinkturen dikwijls in zwart en wit moeten worden
gereproduceerd, omdat gekleurde afbeeldingen te kostbaar zijn, is
sedert de zeventiende eeuw gebruik gemaakt van arceeringen. De oudste
voorstellingen van kleuren geschiedde door het in de vakken plaatsen van
de voorletters van de kleuren, maar dit gaf aanleiding tot verwarring,
waar in de verschillende talen de kleuren verschillende benamingen
hadden. Ook andere methoden zijn toegepast, b.v. hemellichaamteekens,
en dagen van de week.

[Illustratie: 32 33 34 35 36 37 38 39 40]

Toen echter in 1638 door Petra Sancta een zwarte arceering werd bedacht
is deze voor alle landen als heraldische kleuraanduiding in gebruik
gekomen.

       *       *       *       *       *

Op te merken valt, dat deze arceeringen als kleuraanduiding ook in
lateren tijd zijn toegepast voor reliefs en graveeringen van zegels etc.
Kan het nog voor deze graveeringen worden toegestaan, het is beslist af
te keuren, ze voor reliefs toe te passen. Hiervoor dient men om kleur te
bereiken te zoeken naar meer of minder relief.

De arceeringen richten zich steeds naar de lengte-as van het schild,
zoodat dus een vertikale arceering, die rood voorstelt, in scheeven
stand kan komen te staan; en dus is de arceering onafhankelijk van de
richting van het teekenvlak. De algemeen geldende arceeringen voor
kleur, metaal, pelswerk en damast zijn de volgende:

1. Goud, gepunteerd.

2. Zilver, wit.

3. Rood, verticaal gearceerd.

4. Blauw, horizontaal gearceerd.

5. Zwart, kruisarceering in verticale en in horizontale richting; of wel
      zwart.

6. Groen, schuin gearceerd, van boven rechts, naar onderen links
      (schuins links).[1]

7. Purper, schuin gearceerd, van boven links, naar onderen rechts
      (schuins rechts).

8. Oranje, kruisende verticale en schuinsrechtsche lijnen.

9. Natuurkleur, trapvormige schuinslinksche lijntjes.

10. Aschkleur, afwisselend korte horizontale en verticale streepjes.

11. IJzerkleur, schuinsrechts- en links kruisende lijnen.

12. Bruin, verticale en schuinslinksche lijnen.

13, 14, 15, 16. Hermelijn en tegenhermelijn.

17, 18. Kürsch.

19, 20, 21, 22, 25. Oudere vormen van damast.

23, 24, 26, 27. Nieuwere vormen van damast.

28, 29, 30. Vair, paalvair en tegenvair.

[Decoratieve illustratie]

[Voetnoot 1: Zie hoofdstuk 2, schildindeeling, voor rechts en links in
de heraldiek.]




[Decoratieve illustratie]




DE SCHILDINDEELING

II.


In de heraldiek beteekenen de namen »links« en »rechts« juist het
omgekeerde van dat, wat er in het dagelijks leven mee bedoeld wordt.

Men is n.l. gewoon de woorden _rechts_ en _links_ te laten slaan op den
drager van het schild en niet op den beschouwer. Bij de beschrijving van
een schild heeft men zich dus in te denken, dat men achter het schild
staat en dit voor de borst draagt.

In fig. 31 is dus de zijde A.B. de rechterkant, en de zijde D.C. de
linkerkant van het schild, terwijl natuurlijk A.D. en B.C. de bovenkant
en de onderkant blijven.

       *       *       *       *       *

Door indeeling van het schild door lijnen ontstaan velden, ook
kwartieren genaamd.

In Fig. 31 is het schild verdeeld in 9 kwartieren.

No's 1, 4 en 7 vormen den rechterpaal.

     2, 5 en 8    »    »  paal.

     3, 6 en 9    »    »  linkerpaal.

     1, 2 en 3    »    »  hoofdbalk of hoofd.

     4, 5 en 6    »    »  balk of faas.

     7, 8 en 9    »    »  onderbalk of voet.

A.B. is de rechterflank

D.C. is de linkerflank.

[Illustratie: 41 42 43 44 45 46 47]

Voorts heeft ieder der 9 kwartieren een eigen naam, n.l.:

1 = rechterhoofd of rechterkanton

2 = middenhoofd

3 = linkerhoofd of linkerkanton

4 en 6 = rechter- en linkerflank

5 = hart.

7 = rechter punt,

8 = punt of voet,

9 = linker punt.

       *       *       *       *       *

Bij de omschrijving van de wapens, _blasoeneeren_ genoemd, wat
gewoonlijk geschiedt in heraldische terminologie, worden de voornaamste
plaatsen van het schild het eerst genoemd. De voornaamste plaats is het
hart. Vervolgens zijn de kwartieren boven en rechts in deze volgorde te
noemen. Eerst wordt dus het hart, en daarna de rand beschreven. Als
eereplaats geldt kwartier 1.

[Illustratie: 48 49 50 51 52 53 54 55 56]

       *       *       *       *       *

Het aantal kwartieren, waarin een schild wordt verdeeld is verschillend.
Het meest voorkomend is de _kwartilleering_, fig. 40.

Ook komen voor schilden met

fig. 44, zes kwartieren en acht kwartieren,

fig. 45, tien kwartieren,

fig. 46, twaalf kwartieren en zestien kwartieren,

fig. 47, twintig kwartieren.

De in de kwartieren geschreven cijfertjes geven de volgorde aan van de
blasoeneering.

Verder noemt men de schilden als in

fig. 32, gedeeld,

 » 33, doorsneden,

 » 34, geschuind (boven rechts naar links onder),

 » 35, _links_ geschuind (van boven links naar onderen rechts),

 » 36, dubbel gedeeld,

 » 37, dubbel doorsneden,

 » 38, dubbel geschuind,

 » 39, dubbel links geschuind,

 » 40, gekwartilleerd,

 » 41, schuin gekwartilleerd,

 » 42, gegeerd.

Dikwijls komt het voor, dat juist op het hart van het schild een kleiner
schild, juist van den vorm van het groote, is geplaatst. Het groote
schild noemt men dan hoofd- of rugschild; het kleine schild wordt
hartschild genoemd. Is er juist tusschen deze twee schilden een derde
geplaatst, dan noemt men dit het middenschild (fig. 43).

Meer dan drie op elkaar geplaatste schilden komen niet voor.

Het gedeelde schild, dat ook veel voorkomt, symboliseerde b.v. de
vereeniging van twee geslachten; het wapen van den man werd dan rechts,
het wapen van de vrouw links geplaatst.

Niet altijd geschiedt de indeeling van het schild volgens rechte lijnen;
ook gebroken en gebogen lijnen vinden bij de verdeeling hun toepassing.
De voornaamste lijnen zijn:

fig. 48 de gekanteelde lijn (getinneerde),

 » 49 de schuin gekanteelde lijn,

 » 50 de gegolfde lijn,

 » 51 de tanden lijn,

 » 52 de hoekige lijn (groote tanden),

 » 53 de zigzag lijn (3 groote tanden),

 » 54 de geschulpte lijn,

 » 55 de uitgeschulpte lijn,

 » 56 de wolklijn.




[Decoratieve illustratie]




DE SCHILDVORM

III.


Het wapenschild diende oorspronkelijk tot dekking tegen zwaardslagen,
pijlen en lansstooten. De vorm van het schild is zeer uiteenloopend en
hangt voornamelijk af van den tijd, waarin het ontstond. De vroeger
gangbare namen: Fransche, Duitsche, of Engelsche schilden in verband
met den vorm zijn onjuist, omdat de vorm gelijktijdig voor alle landen
dezelfde was. In de vroege middeleeuwen diende het schild dus voor
practische doeleinden in den strijd en was de vorm met de praktijk in
overeenstemming. Zoodra echter de schilden zuiver heraldisch werden,
waren ze gevormd volgens decoratieve beginselen.

Deze decoratieve beginselen in de heraldiek eischen dat voldaan wordt
aan:

1. _duidelijkheid van het beeld_, waardoor

2. _doeltreffende schildvorm_ noodzakelijk is en, in overeenstemming met
      de kunsthistorie

3. _de juiste stijl_ wordt in 't oog gehouden.

       *       *       *       *       *

Een compleet heraldisch wapen bestaat uit minstens het schild en een
helm, die daarop is aangebracht. Kan de helm desnoods nog gemist worden,
het schild als belangrijkste onderdeel kan niet worden weggelaten. In
strijd nu met _stijl_ zou zijn een Gothisch driehoekschild op een Rococo
gebouw, of een pothelm op een Renaissance schild.

[Illustratie: 68]

Voorts is niet ieder beschilderd schild een heraldisch; de figuur moet
steeds in nauw verband staan met den schildvorm.

De oude Middeleeuwsche wapenschilden waren van hout gemaakt, en
overtrokken met leer, geolied linnen, perkament of met pelswerk, waarop
de wapenfiguur in uitgeknipte metalen platen was aangebracht. Moest de
wapenfiguur in kleur op den metalen grond komen, dan werd het schild
met een dunne metalen laag bekleed en de gekleurde figuur daarop in
uitgeknipt leer of pelswerk aangebracht. Terwijl later de gedeelten van
metaal ook wel door kleur werden vervangen. Eerst veel later ontstonden
geheel metalen schilden.

Het gebruik van wapenschilden is al zeer oud; de klassieke strijders
dekten er zich mee tegen pijlpunten. Voor de heraldiek echter beginnen
de schilden van beteekenis te worden in de 12e eeuw.

[Illustratie: 57 58 59 60 61 62 63 64]

In den strijd of bij tournooien, waar de zwaar geharnaste ridder
onkenbaar was, werd het herkenningsteeken, het wapen, op de meest in 't
oogloopende plaats aangebracht. Als bij uitstek daarvoor geschikt, werd
spoedig het schild als die plaats aangewezen, daar dit naar alle zijden
tot dekking werd gericht en geheven. Door het wapenteeken werden rang
en geslacht aan tegenstanders of toeschouwers kenbaar gemaakt.

Het schild werd aan een band of bandelier om den hals gedragen, terwijl
bovendien aan den binnenkant nog een handriem was aangebracht, waarmede
het door de linkerhand verplaatsbaar was.

De oudste schilden zijn driehoekig van vorm; ze waren in gebruik in de
12e eeuw en in de eerste helft van de 13e eeuw. Aanvankelijk zeer hoog
en puntig, waren slechts de randen van metalen banden voorzien, en had
het schild nog slechts zelden een kenmerkende wapenfiguur. De hoogte was
± ¾ manslengte, dus 1.20 Meter hoogte bij 0.60 M. boven breedte. Spoedig
echter vermindert deze hoogte tot ½ manslengte, b.v. 0.75/0.60 M.

[Illustratie: 65 66 67]

In de tweede helft van de 13e eeuw en in het begin van de 14e wordt de
driehoek bijna gelijkzijdig, en leent zich uitstekend voor van onderen
smaller wordende beelden. (fig. 57 en fig. 65).

Gedurende de 14e eeuw komen bovendien de halfronde schilden voor,
met rechte zijkanten en aan den onderkant afgesloten door een halven
cirkel. Deze uitsluitend heraldische schilden leenen zich goed voor
samengestelde wapens, evenals de eveneens uitsluitend heraldische, van
onder halfcirkelvormige, maar met toegespitste punt voorziene, schilden.
Deze, uit de 15e eeuw afkomstig, en algemeen toegepast in de 16e eeuw,
zijn nooit praktisch gebruikt.

Tegen het einde van de 14e eeuw wordt op de tournooien gebruik gemaakt
van ren-, of steekschilden, die in vorm gelijken op de halfronde
schilden, maar die bovendien aan den rechterflank van een driekwart
cirkelvormige insnijding zijn voorzien, waarin de lans kon worden
gelegd, en waardoor de rechterhand, waarmede de lans gevoerd werd,
beter was beschermd. Dit schild is alweer veel kleiner, ongeveer 1/5
manslengte.

[Illustratie: 69]

De overige schildvormen, welke in de heraldiek voorkomen, behooren
uitsluitend tot de periode van de decoratieve heraldiek, en vinden eerst
hun toepassing vanaf de 15e eeuw. Dan verdwijnen de oude praktische
vormen door het aanbrengen van insnijdingen en uitschulpingen, die,
opgerold en omgebogen aanleiding geven tot het ontstaan van de cartouche
schilden, die in het Renaissance tijdperk tehuis behooren.

[Illustratie: 70]

De voornaamste verdere vormen zijn dan nog: het schild met accoladen
boven en onder, 16e eeuw; het cartouche schild; het Italiaansche schild,
dat, van boven breed, naar onderen spits toe loopt, van symmetrische
uitschulpingen is voorzien, en dat van den beginne af aan een versierden
voet en bovenrand kreeg.

Verder: het Rococoschild, dat, hoewel geheel afwijkend van elken
praktischen vorm, niettemin volkomen verdedigbaar is uit een oogpunt
van stijl, evenals de ellipsvormige, cirkelvormige en amandelvormige
schilden uit den Baroktijd en den stijl Louis XVI.

[Illustratie: 71 72]

Goede wapenfiguren zijn echter moeilijk op deze schildvormen aan te
brengen, vooral waar de heraldische schilden de meest willekeurige
vormen verkregen.

Ten slotte noemen we nog het ruitvormige schild, dat uitsluitend bestemd
was voor wapens van vrouwen, en soms nog omgeven was door een geknoopt
liefdekoord. Natuurlijk was ook dit schild zuiver heraldisch, en werden
door vrouwen de schilden niet praktisch gebruikt.

Toch hadden vrouwen grooten invloed op de ontwikkeling van de heraldiek,
daar hun tegenwoordigheid bij de steekspelen en tournooien door de
ridders zeer gewenscht werd.

       *       *       *       *       *

fig. 57. Schild uit de 12e eeuw.

 » 58. Schild uit het begin van de 13e eeuw.

 » 59. Halfrond schild, uit de 15e eeuw.

 » 60. Renschild, 15e eeuw.

 » 61. Schildvorm uit de 16e eeuw.

[Illustratie: 73]

 » 62. Schildvorm uit de 1ste helft van de 16e eeuw.

 » 63. Ruitvormig schild (vrouwen schild).

 » 64. Rococo schildvorm.

 » 65. Constructie van een vroeg-Gothisch schild. A en B zijn de
      middelpunten van de bogen, die de zijden van het schild vormen.

 » 66. Iets latere schildvorm.

 » 67. De middelpunten van de bogen liggen weer in A en B, evenals
      in fig. 66. Fig. 65, 66 en 67 leenen zich uitstekend voor het
      aanbrengen van heraldische figuren.

 » 68. Heel vroege schildvormen, 1ste helft 13e eeuw. Teekening van
      een verguld koperen schaal,  met niëllo-ornament, z.g.
      _Limousiner_ werk. Schildvorm als fig. 66.

 » 69. Fragment van een grafsteen te _Spiers_, uit het jaar 1386.
      Schildvorm als in fig. 67.

 » 70. Renaissance schild, van den vorm van een renschild. Naar een
      teekening uit den tijd van _Albrecht Dürer_, 1ste helft van de
      16e eeuw.

 » 71 en 72. Twee cartouche schildvormen van _Jost Amman_, uit zijn
      »tournooiboek«, (1566). Wapen van _Heilbronn_, en eenvoudige
      cartouche. Naar houtsneden.

 » 73. Wapens van een doopdoek uit 1647. Borduurwerk.

[Decoratieve illustratie]




[Decoratieve illustratie]




IV. Herautsstukken.


De heraldische figuren, waarmede het schild versierd werd, waren
gewoonlijk direct op 't schild geverfd; soms ook waren ze verkregen
door de figuren uit te knippen van stijf gemaakt of gepapt linnen, dat
zoodanig op 't schild werd vastgehecht, dat relief ontstond. Vooral de
Middeleeuwsche schildververs te _Keulen_ en _Maastricht_ waren beroemd.

In de heraldische terminologie noemt men het aanbrengen van figuren
op het schild: »'t schild beladen met figuren«. Men heeft nu twee
hoofdgroepen van figuren, waarmede een schild kan zijn beladen, n.l.
_heraldische stukken_, _herauts-_ of _heroldstukken_ genaamd, en
_heraldische beelden_ of gewone figuren, die ontleend zijn aan het
plant-, dier-, of delfstoffenrijk.

De belading van de schilden met herautsstukken is voor den decorateur
zeker minder interessant dan de belading met de gewone figuren; evenwel,
ze is even belangrijk en kennis ervan is noodzakelijk voor hem, die
heraldische versieringen heeft te maken.

Onder de »stukken« rangschikt men alle figuren, die hun begrenzing
hebben in de randen van het schild zelf. Het zijn geometrische figuren,
die ontstaan zijn door geometrische indeeling van rechte en gebogen
lijnen, die raken aan den schildrand, en die dus het geheele veld
verdeelen. De gewone figuren daarentegen zijn steeds vrij van den
schildrand. Zoodat een »kruis« kan zijn een herautsstuk, maar ook een
gewoon figuur. Het aantal herautsstukken is onbegrensd. Wij zullen hier
alleen de meest voorkomende en de mooiste behandelen, ook al komen de
laatste niet zooveel voor.

[Illustratie: 74 75 76 77 78 79 80 81 82]

Tot de herautsstukken behooren ook de in de Nederlandsche heraldiek niet
voorkomende onverdeelde schilden, dus een schild b.v. uitsluitend van
goud, zilver, azuur, keel, etc. Daar de bespreking van de herautsstukken
overigens het best gaat met behulp van afbeeldingen, zullen we eenvoudig
een serie hiervan blasoeneeren, waarbij dus, zoo als 't behoort,
rechtsboven het eerst wordt genoemd.

[Illustratie: 83 84 85 86 87 88 89 90 91]


_A._ _Herautsstukken, ontstaan door uitsluitend verticale indeeling._
(Het schild is _gespleten_ of _gepaald_).

Hierbij wordt een veld genoemd naar het aantal lijnen dat de splijting
bewerkstelligt, b.v. is het schild _drie maal gespleten_, dan zijn er
3 splijtlijnen die het schild in 4 velden splijten. Bij een even getal
splijtlijnen gebruikt men het woord paal, zoodanig, dat b.v. een door
6 lijnen gespleten schild, dat dus zes maal gespleten is, wordt benoemd
naar de helft van 't aantal splijtlijnen in verband met de paal: dus
een zesmaal gespleten schild is beladen met drie palen; een viermaal
gespleten schild is beladen met twee palen, etc. Verder kan een paal
voorkomen uitgebogen naar rechts of uitgebogen naar links; verkort naar
het hoofd of naar den voet en gepunt naar het hoofd of naar den voet.

[Illustratie: 92 93 94 95 96 97 98 99 100]

De blasoeneering van de schilden is dus als volgt:

fig. 74. Gespleten, zwart en zilver.

fig. 75. Op blauw een zilveren paal.

fig. 76. Driemaal gespleten rood en goud.

fig. 77. Een roode rechterpaal op zilver.

fig. 78. In zilver een zwarte _staaf_.

fig. 79. In zilver twee roode palen.

fig. 80. Vijfvoudig gespleten zilver en groen.

fig. 81. Op goud een roode gepunte paal.

fig. 82. In zilver een _tweelingpaal_ van zwart.

Deze laatste is ontstaan door op een zwarten paal een smalleren aan te
brengen van de kleur van het veld.

[Illustratie: 101 102 103 104 105 106 107 108 109]


_B._ _Herautsstukken, ontstaan door uitsluitend horizontale indeeling._
(Het schild is _gedeeld_ of _gefaast_).

fig. 83. Gedeeld van zilver en rood.

fig. 84. In zwart twee gouden balken.

fig. 85. In zilver een roode balk.

fig. 86. Een blauw hoofd op goud.

fig. 87. Op zilver een zwarte band.

fig. 88. Groen met zilveren punt.

fig. 89. Vijfmaal gedeeld, zwart en zilver.

fig. 90. Driemaal gedeeld zilver en rood.

fig. 91. Op zilver een roode voet.

[Illustratie: 110 111 112 113 114 115 116 117 118]


_C._ _Herautsstukken, ontstaan door indeeling, uitsluitend van
horizontale en vertikale rechte lijnen gecombineerd._

fig. 92. Gekwartileerd (gevierendeeld) van goud en blauw.

fig. 93. Gespleten en halfgedeeld van zilver, blauw en goud.

fig. 94. Half gespleten en gedeeld, van zwart en rood, boven zilver.

fig. 95. Gedeeld en tweemaal gespleten, blauw en zilver.

fig. 96. Gespleten en driemaal gedeeld, rood en zilver.

fig. 97. _Geschaakt_ in negen velden, zwart en zilver.

fig. 98. Geschaakt, zwart en zilver. Indien het schaakbord ontstaat door
      vele splijt- en deellijnen, wordt het aantal velden niet genoemd.

fig. 99. Gekwartileerd; goud met in blauw en zilver gespleten tweede
      kwartier en in zilver en blauw gespleten derde kwartier.

fig. 100. Blauw, met verschoven zilveren paal.

[Illustratie: 119 120 121 122 123 124 125 126 127]

Verscheidene van deze herautsstukken komen in de Nederlandsche heraldiek
niet voor, terwijl wij ook geen afzonderlijke benamingen ervoor hebben.
Dit laatste vindt zijn oorzaak in 't feit, dat bij de blasoeneering
meestal de Fransche taal werd gebruikt.

       *       *       *       *       *

fig. 101. Gespleten, viermaal gedeeld goud en blauw.

fig. 102. Een zilveren vrij kwartier op zwart. Is dit vrije kwartier
      klein, dan spreekt men van _kanton_.

fig. 103. In blauw een gouden kanton.

fig. 104. In rood een zilveren kruis.

fig. 105. In zilver een zwarte getinneerde punt.

fig. 106. Trapvormig, schuins gedeeld blauw en zilver.

fig. 107. Getinneerde balk, rood en zilver.

fig. 108. Met één rechte trede gedeeld, zilver en rood.

fig. 109. Driemaal gespleten van zilver en zwart, en driemaal half
      gedeeld van rood en goud.

[Illustratie: 128 129 130 131 132 133 134 135 136]

Zooals we vroeger zagen is fig. 104 een herautsstuk, omdat het kruis de
randen van het schild tot grens heeft.

Ook bij deze figuren zijn er, die weinig voorkomen; evenwel,
volledigheidshalve hebben we ze besproken. Bovendien hebben ze hun nut,
omdat men door deze verschillende voorbeelden tevens leert beschrijven.

[Illustratie: 137 138 139 140 141 142 143 144 145]


_D._ _Overige Herautsstukken._

fig. 110. Geschuind van goud en groen.

fig. 111. Links geschuind van zilver en blauw.

fig. 112. Een rechter geschuind hoofd, van zwart en goud.

fig. 113. In zilver een schuine linker voet van rood.

fig. 114. Op rood een gouden band.

fig. 115. _Gebaard_, van 6 stukken, blauw en zilver.

fig. 116. Vijfmaal schuinslinks gedeeld van rood en zilver.

fig. 117. Geruit, van blauw en zilver.

fig. 118. Andreaskruis, van zwart en zilver.

fig. 119. Schuin gevierendeeld, van blauw en zilver.

fig. 120. Geschuind en half links geschuind van zilver, rood en goud.

[Illustratie: 146 147 148 149]

fig. 121. Links geschuind en vijf maal geschuind van zilver en zwart.

fig. 122. Op zilver een zwarte baar.

fig. 123. Rood, met _gaffel_ van zilver.

fig. 124. Op zwart een zilveren _keper_.

fig. 125. Blauw, zilver gekeperd.

fig. 126. Van zwart met punt (_pile_) van goud.

fig. 127. Van blauw met punt (_pointe_) van zilver.

fig. 128. Een _gekoust_ schild, zwart en zilver.

fig. 129. Een _gekapt_ schild, zilver en blauw.

fig. 130. Een links omvat veld, van rood en zilver.

fig. 131. Een schild met _turven_ (boven) en _blokken_ (onder).

fig. 132. Van zilver, met _latwerk_ van blauw.

fig. 133. Bekleed schild van zwart en zilver.

fig. 134. Schild met _boordsel_; groen met boordsel van zilver.

fig. 135. Schild met _zoom_.

fig. 136. Schild met _flanken_, blauw en zilver.

fig. 137. Rood, met zilveren _geer_.

fig. 138. Spits geruit van blauw en zilver.

fig. 139. Van zwart met een zilveren punt, bandswijs van uit den linker
      benedenhoek.

fig. 140. Van zilver, met dubbel getinneerde faas van rood en _bastaard
      balk_ van zwart over alles.

fig. 141. Een schild met _besnoeide baar_.

fig. 142. Een gouden schild met _barensteel_ in 't hoofd.

fig. 143. Faaswijs gegolfd, rood en zilver.

fig. 144. Spiraalvormig gedeeld van blauw en goud.

fig. 145. Schuin gekwartileerd volgens een klaverblad, zilver en zwart.

fig. 146. Wapen van _Utrecht_. Geschuind van zilver en rood. Tevens
      voorbeeld van damast.

fig. 147. }
fig. 148. } Een tweetal cartouche-wapens, evenals fig. 146
      herautsstukken. Fig. 147 is het wapen van _Artois_, onder _Karel
      van Bourgondië_.

fig. 149. Wapen van _Oldenburg_. Herautsstuk, in goud twee roode balken.

[Decoratieve illustratie]




[Decoratieve illustratie]




V. HERALDISCHE BIJTEEKENS OF BREUKEN.


Alleen de oudste zoon van het huis is gerechtigd het oorspronkelijke
wapen te dragen, en alle jongere zoons en takken van een huis zijn
genoodzaakt het op kenbare wijze te wijzigen. Deze verandering in het
wapen geschiedde door kenteekenen, die bijteekens of meestal _breuken_
worden genaamd. Deze veranderingen geschiedden door:

1. _Kleur_. De kleuren van de stukken werden gewisseld of vervangen door
andere. Is b.v. het volle wapen een roode leeuw op gouden grond, dan kan
b.v. een zijlinie van het geslacht voeren een gouden leeuw op rooden
grond, of zelfs een zwarten leeuw op zilveren grond.

2. Door _verandering in den stand_ van het stuk; b.v. een klimmende
leeuw kan gewijzigd worden in een staanden leeuw, terwijl de kleuren
dezelfde blijven.

3. _Vermeerdering_ van het aantal stukken. B.v. als de hoofdstam drie
lelies voert, kan een zijtak er vijf voeren.

4. _Weglating_ of verplaatsing van de stukken.

5. _Verdeeling_ van het schild.

[Illustratie: 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163
164 165 166 167]

Een voorbeeld van toegevoegd stuk is de _barensteel_ (fig. 142); dit is
een horizontale balk met 3 tot 9 vertikaal afhangende verkorte palen.
Deze vertikale gedeelten waren oorspronkelijk rechthoekig, later werden
ze verfraaid en schuin en zwaluwstaartvormig afgesneden. Ze is over
het bestaande stuk of over de bestaande stukken aangebracht, en wordt
ook tournooikraag genoemd. Vorstelijke personen breken tegenwoordig
uitsluitend met den barensteel, terwijl van de niet vorstelijke personen
alleen de oudste zoon den barensteel voert. Alle andere familieleden
voegen ter onderscheiding toe b.v. een ster, een halve maan, een ring,
een roos, een lelie, boordsel. Dit is wel de beste manier, omdat de
andere wijzen van breken aan het euvel mank gaan, dat b.v. de kleur niet
karakteristiek meer kan gewijzigd worden bij een talrijke familie, of
dat bij een groot aantal figuren een toevoeging of weglating van een
zelfde figuur niet spoedig in 't oog valt.

De plaats van den barensteel is gewoonlijk zwevend in het schildhoofd,
op de eereplaats even boven het hart of rakend aan den bovenrand van
het schild. De kleur wijkt af van de schildkleur, doch is, evenals alle
andere bijteekens, niet gebonden aan de heraldische wetten ten opzichte
van kleur op metaal en omgekeerd. Er bestaan b.v. ook gekleurde
barensteelen op gekleurde schilden.

Fig. 140 geeft den _bastaardbalk_, als teeken van onechte geboorte.
Men verwarre dezen balk vooral niet met den familiebalk, die in
tegenovergestelde richting loopt, n.l. van rechts boven naar links
onder, en die door zij- of jongere takken wordt gevoerd, b.v. verre
bloedverwanten of neven van den drager van het wapen.

Meestal wordt de bastaardbalk echter klein en verkort gedragen, omdat
niemand er prijs op stelde te toonen dat hij buitenechtelijk geboren
was. Bovendien werd de bastaardbalk ook wel versierd om hem zooveel
mogelijk onkenbaar te maken. De plaats van den bastaardbalk is steeds
in het hart van het schild.

In Engeland geldt nog heden de volgende heraldische regel.

De oudste zoon voert bij het leven zijns vaders den barensteel, de
tweede zoon een halve maan, de derde een 5-stralige ster, de vierde
een maarle, de vijfde een ring, de zesde een lelie, de zevende een
vijfbladige roos, de achtste een ankerkruis, de negende een dubbel
vierblad. Zoover wordt deze regeling doorgevoerd, dat de oudste zoon
van den tweeden zoon een barensteel droeg op een halve maan, en de
vierde zoon van den zevenden zoon een maarle op een 5 bladige roos.

[Illustratie: 168 169 170 171 172 173]

In Duitschland bepaalde men zich gewoonlijk tot verandering van kleur of
verandering van het heele kleinood.

[Decoratieve illustratie]




[Decoratieve illustratie]




VI. HERALDISCHE BEELDEN.


We zijn nu gekomen aan een der voor den ontwerper meest interessante
hoofdstukken van de heraldiek, n.l. aan dat van de Heraldische beelden,
die ontleend zijn aan de natuur, aan gebruiksvoorwerpen of aan de
fantasie. Kortom, alle heraldische beelden, die niet onder zijn te
brengen bij het hoofdstuk herautsstukken. Het groote onderscheid
tusschen beide groepen is dan ook, dat de laatstgenoemde hun grenzen
hebben in den schildrand, en eerstgenoemde geheel vrij liggen of slechts
gedeeltelijk den schildrand raken.

Zijn de herautsstukken geometrische of geconstrueerde figuren, de
heraldische beelden vereischen van den teekenaar groote vaardigheid en
handigheid in het styleeren. Hoewel er regelen bestaan, die niet uit
het oog mogen worden verloren, is de teekenaar toch niet zoodanig aan
strenge wetten en regels gebonden, dat hij niet eenige vrijheid zou
hebben om, waar de stijl of de omgeving zulks gebieden, hiervan een
weinig af te wijken.

Een eerste eisch is natuurlijk weder: duidelijkheid. Een gevolg hiervan
is, dat tijdens de Gothiek de heraldische beelden _niet naturalistisch_
werden voorgesteld, maar _gechargeerd_ en _gestyleerd_. Eerst tijdens
de Renaissance kwam het afbeelden van b.v. naturalistische dieren- en
menschfiguren in gebruik.

Dit terugbrengen van natuurvormen tot een bepaalden stijl, zooals zoo
dikwijls wordt gevraagd, is niet terstond te leeren. Vaardigheid hierin
wordt verkregen door dikwijls goede voorbeelden uit de verschillende
stijlperioden te bekijken. De fraaiste en meest tot bestudeering
aanbevolen heraldische beelden zijn afkomstig uit de 13e, 14e en 15e
eeuw.

[Illustratie: 174 175 176 177 178 179]

Naderhand heerschte in de heraldiek te veel het naturalisme, waardoor
het karakteristieke van het heraldische beeld, en daardoor van het
geheele wapen, verloren ging. Wat wel te verklaren is overigens, omdat
de practische waarde van het schild als zoodanig verloren ging.

[Illustratie: 180 181]

De volgende hoofdregels gelden voor de heraldische beelden:

1. De figuur vulle zooveel mogelijk het geheele veld en sta in juiste
verhouding tot de fond.

2. De figuur kan ook zijn een onderdeel van een voorstelling, b.v. een
lichaamsdeel.

3. De figuur kan gecombineerd worden met andere figuren en ook met
herautsstukken.

[Illustratie: Fig. 182.]

4. Het heraldische beeld moet zooveel mogelijk zijn een vlakversiering,
dat wil zeggen een vlakke figuur, in omtrek, ingevuld door een vlakke
kleur. Vermijding van schaduw is daarom aanbevolen.

5. Het heraldisch beeld behoort te worden voorgesteld in den stijl van
het wapen en de omgeving, waarin of waarop het is aangebracht.


A. Het kruis.

Het kruis is een der veelvuldig toegepaste heraldische beelden;
zinnebeeld van den Ghristelijken godsdienst, is het dikwijls tijdens de
kruistochten, toen dus ook het praktisch nut van het schild zeer groot
was, aangenomen als wapenteeken.

In zijn eenvoudigsten vorm komt het kruis voor als _kruis_ en als
_schuinkruis_. We zagen het kruis als zoodanig reeds voorgesteld bij
de herautsstukken. Waar de kruisridders uit alle christelijke landen
optrokken, kon verwarring niet uitblijven; daarom werd getracht den
kruisvorm zooveel mogelijk te varieeren door veranderde plaatsing op het
schild of door verandering van de armen van het kruis.

Een zeer belangrijke plaats is nog het hart van het kruis, dat ook voor
talrijke varianten geschikt is.

De kruizen, waarvan de armen hun beëindiging vinden in den schildrand,
behooren, mits ze niet vervormd zijn, tot de herautsstukken. Zijn de
armen verkort of vervormd, dan behooren ze tot de heraldische beelden.
Het totaal aantal verschillende kruizen bedraagt ongeveer 300, welk
groot aantal door ons hier niet kan worden behandeld.

De voornaamste vormen evenwel, die ook overigens voor een ontwerper of
teekenaar van belang zijn, daar ze vaak ook in de symboliek werden en
worden toegepast, laten we hier volgen:

Fig. 150. Het _Latijnsch kruis_ of lijdenskruis; een kruis met 3
verkorte armen, waarvan alleen de onderste verlengd is.

Fig. 151. _St. Anthoniekruis._ De bovenste arm ontbreekt.

Fig. 152. _Het krukkenkruis_, waarvan de armen door St.
Antoniekruizen worden gevormd.

Fig. 153. _Het Jeruzalemsch kruis._ Goud op een zilveren veld, dus hier
is gezondigd tegen de regelen van de heraldische tinkturen.

Fig. 154. _Geboord kruis._ De rand is aangebracht, om in een geval als
boven geen kleur op kleur te krijgen.

Fig. 155. Het _ankerkruis_, eindigende in twee omgebogen punten;
varianten hierop zijn het klaverbladkruis en het leliekruis, waarvan de
punten eindigen in klaverbladen of leliën.

[Illustratie: 183]

Fig. 156. _Patriarchale kruis_ met 2 of 3 horizontale armen, die naar
onderen in lengte toenemen.

Fig. 157. _Het Maltheser kruis_, vaak ook met een vergroot hart, van de
Maltheser of Johanniter orde, steeds wit op rood. Oorspronkelijk droegen
de ridders van deze orde op een zwarten mantel een wit kruis. De ridders
van de Duitsche orde droegen op een witten mantel een zwart kruis.

Fig. 158. _Het hakenkruis_. Dit kruis is afkomstig van veel vroeger
datum dan Christus' geboorte en o. a. reeds als teeken van de eeuwigheid
in gebruik bij de oude Indische volksstammen. Terwijl eveneens de oude
Noorsche volkeren aan dit teeken eenzelfde beteekenis hechtten.

Fig. 159. _Het Grieksche kruis_, volgens welk grondplan ook dikwijls
nog in de Middeleeuwen kerken werden gebouwd, in tegenstelling met den
gewonen basiliekvorm, die een Latijnsch kruis tot grondplan had. Wit op
veld van azuur.

Fig. 160. _Kruis met een vergroot hart._

Fig. 161. _Kruis met uitgebroken hart._

Fig. 162. _Kruis gevormd van ruiten._

Fig. 163. _Geklaverd kruis._

Fig. 164. _Geledigd kruis_. Hiervan is als 't ware alleen de smalle rand
blijven staan.

Fig. 165. _Gepunt kruis._ Ontstaan uit het houten kruis, dat met de punt
in de aarde werd gestoken.

Fig. 166. _Geschaakt kruis._

Fig. 167. _Herkruist kruis._

Voor de verdere kruizen zie men de herautsstukken.

       *       *       *       *       *

Tenslotte merken we nog op, dat eenzelfde kruis in verschillende
tinkturen nog kan worden benoemd naar de nationaliteit: b.v. een
Grieksch kruis is wit op azuur; een Engelsch kruis of St. Georgekruis is
wit op rood. Terwijl verder het Duitsche kruis is sabel op zilver en het
Fransche kruis eindigt in leliën inplaats van in klaverblaadjes.


B. De Mensch-figuur.

Dikwijls werd in de heraldiek van de menschfiguur gebruik gemaakt. Zij
is dan voorgesteld in verschillende houdingen, kleeding en bezigheden;
mannen, zoowel als vrouwen uit alle standen, en in 't bijzonder zulke,
die iets kenmerkends hebben, b.v. koningen, ridders, monniken, negers,
jonkvrouwen, wildemannen (naakt, met een bladerenkrans om de lendenen,
en geheel behaard), heiligen en ook Turken.

[Illustratie: 184 185 186 187 188 189]

Is de geheele menschfiguur toegepast, dan is deze gewoonlijk »en face«
geplaatst, zoodat deze in dezelfde richting kijkt als de drager van het
schild. De figuur staat, zit (b.v. de H. Maagd) of knielt.

Gedeelten van de menschfiguur, die ook worden toegepast zijn: _'t
hoofd_, dat meestal naar rechts gewend is, en zelden aanziend; _het
oog_, dat nooit van terzijde gezien, maar steeds in vooraanzicht
geteekend werd; _de arm_, die naar de gedeeltelijke bedekking van
kleeding is te herkennen als die b.v. van een ridder, als ze geharnast
is; bovendien is het meest een rechterarm, die iets in de hand gekneld
houdt.

_De hand_ zelve komt èn afzonderlijk voor en ook als twee in elkaar
geslagen handen, als teeken van broederschap. Zie fig. 69.

_Het hart_ staat vertikaal, evenals de beenen, die overigens meestal
gebogen zijn in de knie, en 3 in getal, onderling verbonden of
afzonderlijk.

Ook het _doodshoofd_ en twee gekruiste doodsbeenderen komen voor; de
symbolische beteekenis hiervan is bekend genoeg.

Vaker komen de onderdeelen van den mensch voor in verbinding met
diervormen, maar deze heraldische beelden behooren tot de fantastische.

Menschelijke lichaamsdeelen kunnen bovendien nog op twee verschillende
wijzen worden voorgesteld, en wel als _afgescheurd_, in welk geval er
nog lappen huid aan zijn blijven vast zitten, en als afgesneden, in welk
geval de snijlijn recht is. Zie fig. 174 en 175.

[Illustratie: 190 191 192 193 194 195]

Fig. 168. Hoofd, aanziend.

Fig. 169. Man, zich met de rechterhand een zwaard in de borst stekend.

Fig. 170. Van zilver, met 3 Moorenhoofden van purper.

Fig. 171. Drie geharnaste en gespoorde beenen, in 't hart samengevoegd
      met de dijen.

Fig. 172 a. Een hart in 't rechter kwartier. b. Een oog in 't linker
      kwartier. c. Een geopende binnenhand in de punt.

Fig. 173. Een geharnaste arm, een ring houdend.

Fig. 174. Een afgerukt been.

Fig. 175. In azuur drie afgesneden zilveren knieën.

Fig. 176. Borstbeeld.

Fig. 177. Doodshoofd met gekruiste beenderen.

Fig. 178. In rood een zilveren hoofd van ter zijde, rechts gewend, met
      lauwerkrans van sinopel.

Fig. 179. Mensch-figuur.

Fig. 180. Geharnaste ridders.

Fig. 181. Geharnast ruiter, teekening van Albrecht Dürer.

Fig. 182. St. Joris, voorgesteld als een geharnast ridder, (midden 16e
      eeuw) door Hans Burgmayer.

Fig. 183. Menschelijke lichaamsdeelen als heraldische motieven.
      Grafsteen te Salzburg ± 1528.


C. Dieren.

In de heraldiek zijn velerlei soort dieren toegepast geworden; bovendien
werd variatie aangebracht in den stand of door samenvoeging van meerdere
exemplaren; ook onderdeelen als koppen, nagels etc., zelfs onthoofde
dieren komen voor.

Voor de afzonderlijke lichaamsdeelen geldt het zelfde, wat gezegd is
voor de menschelijke lichaamsdeelen: ze kunnen zijn _afgerukt_ en
_afgesneden_. Een kop kan zijn in profiel of aanziend, terwijl hij vaak
is gekroond, of rust op een halsband.

De meest kenmerkende stand van het dier is tevens de meest heraldische
stand; zoo is een leeuw 't best in z'n karakter afgebeeld als hij
klimmend is voorgesteld met dreigend opgeheven klauwen. Zijn natuurlijke
wapens als tanden en klauwen krijgen een gechargeerd karakter; hierdoor
spreekt de geheele figuur meer.

Elke kleur kan voor de dieren worden gebruikt; 't best is echter de bij
de natuurkleur het meest passende tinktuur. We hebben dit op blz. 7
reeds besproken onder het hoofdstuk: kleuren.

Wat den stand betreft kunnen de viervoetige dieren worden voorgesteld
b.v. als klimmend, loopend, zittend, springend, liggend, stappend,
staand, hardloopend, neerspringend, zwemmend etc.

Verder is 't mogelijk variatie aan te brengen door de dieren te maken:
gekroond, geklauwd, getongd, gehalsband, aanziend, afgewend, omgewend en
verminkt.

In den regel worden de viervoeters afgebeeld gezien van terzijde, dus
»en profil«, en zijn dan (meestal) naar rechts gewend; of naar links
gewend of aanziend als deze minder algemeene stand nadrukkelijk is
voorgeschreven.


D. De leeuw.

Van alle viervoetige dieren komt de leeuw het meest voor. Reeds in ons
land is hij als wapenbeeld toegepast in de 2e helft van de 12e eeuw door
den hertog van Brabant en de graven van Holland en van Vlaanderen. Ook
in Duitschland is het gebruik van den leeuw zeer oud.

De wijze van voorstelling is zeer verschillend. De oudste leeuwen hebben
een spitsen kop en een geopenden muil, zonder tong of tanden. Het
lichaam is bij de heupen zeer smal, bij de borst wat breeder. Manen en
haren worden nooit gedetailleerd. De normale stand is klimmend, waarbij
de leeuw recht overeind staat, gereed als 't ware om aan te vallen.

[Illustratie: 196 197 198 199 200 201 202 203 204]

De oude styleering is zeer eigenaardig; aangezien de leeuw aan de
heraldici niet bekend was, moesten deze afgaan op van hooren zeggen, en
de meest gruwelijke eigenschappen, die het verscheurende dier werden
toegeschreven, werden overdreven voorgesteld. Zoodat eigenlijk de oudste
leeuwen heel weinig lijken op een werkelijken leeuw, maar niettemin
echt leeuwerig deden met hun vurig krullende tong, hun groote, wijd
uitgespreide klauwen, opengesperden muil en woeste oogen, waaraan een
menschelijke uitdrukking werd gegeven.

[Illustratie: 205 206 207 208 209 210]

De staart van den leeuw wordt voorgesteld als zijnde naar boven gericht,
terwijl het uiteinde, bestaande uit een zwaren bos haar, naar de rug
van het dier is toegekeerd, terwijl vaak ook juist in 't midden van
den staart een haarkwast werd aangebracht, een zuiver ornamentaal
toevoegsel. Uit dit toevoegsel ontspringt soms nog een tweede staart,
waarnaar de staart »_gespleten_« wordt genoemd.

Bij de blasoeneering komt dit gespleten zijn niet in aanmerking;
dezelfde leeuw kan voor hetzelfde wapen enkelvoudig zijn of gespleten,
zonder dat dit invloed heeft.

In den beginne worden de klauwen klaverbladvormig voorgesteld, terwijl
hier onder nog een met een nagel gewapende teen werd aangebracht.

De kleur van den leeuw is meestal goud of rood, minder vaak zwart en
zeer zelden blauw. De nagels en tanden zijn anders gekleurd; is de leeuw
van metaal, dan zijn de nagels rood of blauw; is de leeuw gekleurd, dan
zijn de nagels metaal; _altijd verschillen de wapens van het dier van
de kleur van het veld_. Ook de oogen zijn òf van zilver, òf, bij een
metalen leeuw, van kleur.

In de vroege wapens staat de leeuw met z'n lichaamsas vertikaal;
z'n lichaamsas valt dan samen met die van het schild. Gevolg van het
vereischte: het driehoekige schildoppervlak zooveel mogelijk regelmatig
te vullen met ornament. Vooral in Duitschland is dit het geval. Later,
in de 15e eeuw, krijgt de leeuw een meer voorovergebogen stand.

De volkomen beharing van de oudste leeuwen verandert later in een
plaatselijke beharing van manen, staart en onderzijde van buik en
pooten.

De lijnenschema's fig. 196, fig. 197 en fig. 198 geven de construkties
aan voor een Romaanschen, Gothischen en Renaissance leeuw.

Fig. 184. _Gekroonde klimmende leeuw_, geklauwd en getongd.

Fig. 185. _Staande leeuw._

Fig. 186. _Stappende of geluipaarde leeuw._

Fig. 187. _Liggende leeuw._

Fig. 188. _Omziende leeuw._

Fig. 189. _Omgewende leeuw_, baarswijs geplaatst.

Fig. 190. _Neerspringende leeuw_, bandswijs geplaatst.

Fig. 191. _Onthoofde leeuw._

Fig. 192. _Opkomende leeuw._

Fig. 193. _Ontlede leeuw._

Fig. 194. _Leeuw_, in 't hoofd uitkomend, aan de punt opkomend.

Fig. 195. _Welpen._ Indien meer dan twee leeuwen in één veld voorkomen,
noemt men ze welpen.

Fig. 196. _Lijnschema voor een Romaanschen leeuw._

Fig. 197. _    »       »    »  Gothischen leeuw._

Fig. 198. _    »       »    »  Renaissance leeuw._

In fig. 196 is duidelijk te zien, hoe de stand van de pooten in nauw
verband staat met den driehoekigen schildvorm.

Fig. 199. _15e eeuwsche leeuw_, met een golvende lichaamsas.

Fig. 200. _14e eeuwsche leeuw_, met een vertikale lichaamsas.

Fig. 201. _Springende leeuw._

Fig. 202. _Zittende leeuw._

Fig. 203. _Gehoonde leeuw_, d. w. z. ontdaan van tong, tanden, klauwen
en staart.

Fig. 204. _Gesplitstaarte leeuw._

Bij plaatsing van meer dan één roofdier (b.v. leeuw) op een schild, zijn
ze altijd afgewend, omdat ze anders zouden vechten; deze stand komt
niettemin soms voor.


E. De luipaard.

De luipaard wordt voorgesteld als een loopende leeuw, met dit
onderscheid evenwel, dat de kop aanziend is. In dezen stand is steeds
de binnenste (voor den aanschouwer) voorpoot opgeheven en de binnen
achterpoot naar voren geplaatst. De staart is horizontaal teruggeslagen
over den rug. Voor de rest is het lichaam als van een leeuw. Dit
dier in verticalen stand wordt een _geleeuwden luipaard_ genoemd,
in tegenstelling weer met een loopend zijwaarts ziend dier, dat een
_geluipaarde leeuw_ wordt genoemd. Dikwijls ook wordt geen onderscheid
gemaakt tusschen een luipaard en een geluipaarden leeuw; bovendien
bestond in de oude heraldische kunst dit onderscheid in 't geheel niet
en stelde men luipaard en leeuw op dezelfde wijze voor. Waarschijnlijk
ook omdat terwille van de ruimte bij een driehoekig schild, bij
toepassing van meerdere leeuwen deze boven elkaar moesten worden
geplaatst en dan loopend.

De pluim van den staart behoort naar buiten te wijzen. Overigens gelden
dezelfde bepalingen als die, welke genoemd zijn bij den leeuw:

Fig. 205. _zwart, met drie luipaards van goud._

Fig. 206. _Geleeuwde luipaard._

Fig. 207. _Geluipaarde leeuwen op Duitsch cartouche schild._

Fig. 208. _Luipaard, stappend._

[Illustratie: 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220]

[Illustratie: 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231]


F. De adelaar.

Wat de leeuw voor viervoeters beteekent in de heraldiek is de adelaar
voor de vogels: beide koningen in hun rijk, door moed en kracht
uitmuntend. De adelaar is, meer nog dan de leeuw, geheel verworden tot
ornament, zoodat alleen de conventie hier nog direct den adelaar in doet
herkennen. Het lichaam van voren gezien (buikzijde) draagt een kop en
profil naar rechts gewend, met geopenden krommen snavel, uitgestoken
gekrulde tong en woest blikkende oogen. De vleugels zijn uitgespreid
zóó, dat de uiteinden der afwisselend smalle en breede, licht gebogen
veeren met de punten op een boog liggen; deze veeren van iederen
vleugel zijn 3-12 in getal, (in de oudste tijden het kleinste aantal)
en symmetrisch geplaatst; ze worden naar onderen langer, dus juist
omgekeerd als bij het levende dier. De gekrulde staart, uit weinig
symmetrisch geplaatste gekrulde veeren bestaand, eindigt in een punt,
soms in een lelie.

De pooten worden zeer krachtig en buiten verhouding groot voorgesteld en
zijn zijdelings gericht; soms omknellen ze voorwerpen, b.v. een bol en
een scepter. Het aantal teenen is drie naar buiten en één naar binnen
gericht.

De adelaars in de oude heraldiek hebben aan weerszijden twee gekrulde
veeren aan den hals; in de latere heraldiek vermeerdert dit aantal. De
veeren, die het lichaam bedekken, zijn als spitse punten geteekend, met
een ribbe.

De adelaar met één kop heet _koninklijk_. De adelaar met twee van elkaar
gewende koppen wordt _keizerlijk_ genaamd, doch behoort onder de rubriek
fantastische beelden.

Ook deelen van het dier worden toegepast, b.v. een klauw (grijpend) of
twee vleugels, met de ruggen naar elkaar gewend (_vlucht_ genaamd). De
adelaar wordt _arendsvogel_ genoemd, als hij van bek en pooten beroofd
is. De kleur is meestal zwart, soms rood of zilver.

Fig. 209. _Adelaar_, naar Michaël Ostendorfer. Houtsnede uit 1540.

Fig. 210. _Dubbele adelaar_, naar een Duitsch meester. Houtsnede uit
1507 (fantastisch beeld).

Fig. 211. _15e eeuwsche adelaar_ van het Sebaldusgraf te Neurenberg.

Fig. 212 en 213. Als fig. 211, door Peter Vischer.

Fig. 214. _Drie afgerukte adelaarskoppen._

Fig. 215. _Arendsvogels_, steeds meer dan één in aantal, zonder pooten
en snavel.

Fig. 216. _Lijnschema voor een Gothischen adelaar._

Fig. 217. _Lijnschema voor een Renaissanceadelaar._

Fig. 218. _Romaansche adelaar._

Fig. 219. _Streng gestyleerde adelaar_ uit de 13e eeuw.

Fig. 220. _Tweekoppige adelaar_, naar een Duitsch meester (fantastisch
beeld). Titelblad uit Zwaben.


G. Andere dieren.

Veelvuldig komen verder voor:

_Tijger_ en _panter_, producten van de fantasie; de _beer_, meestal
zwart met wapens van rood of goud; de _ever_, zwart; de _wolf_, kleur
rood met neerhangenden staart en naar voren gerichte ooren; de _vos_,
kleur zwart, rood of zilver meestal, en met opgerichten pluimvormigen
staart; het _hert_, springend of trotsch voortschrijdend, dragend een
gewei met zes takken, drie aan elken hoorn; de _bok_, meestal steenbok
met naar achter omgebogen gegroefde hoorns; de _ram_, met bijna
cirkelvormig gebogen hoorns; het _schaap_; het _Paaschlam_, vaak met
nimbus en kruis voorzien; de _stier_, stootend of klimmend (woedend);
de _os_; de _koe_; het _paard_ (hengst) met vliegenden staart en manen
en zonder teugels, zadel of stijgbeugels; de _hond_, meestal zwart of
zilver en van de soort hazewind; de _brak_, een hond met hangende ooren
en dikwijls voorzien van een met scherpe punten gewapenden halsband; het
_stekelvarken_; de _ezel_; de _olifant_; de _haan_, in gevechtshouding,
met sprekenden kam en weinig gestyleerde staartveeren; de _uil_; de
_raaf_; de _valk_, met kap en belletjes en kruk; de _meeuw_, de _eend_;
de _zwaan_; de _zwaluw_; de _ooievaar_, staand op één poot en in den
anderen b.v. een steen houdend; de _reiger_, met ingetrokken hals en
een gekrulde veer achter aan den kop; de _pauw_, pronkend; de _duif_;
de _papegaai_; de _merels_, vogeltjes zonder pooten en snavel, vooral in
Frankrijk; de _dolfijn_, evenals de _bot_, de _zalm_ en andere visschen,
die gebogen, zwemmend, gepaard, stijgend, gevind, geschubd etc. kunnen
zijn; de _kreeft_, rood, dus _gekookt_; de _hagedis_; de _slang_, blauw,
groen of zilver; de _zeester_; de _schelp_; en minder veelvuldig
voorkomend nog tal van andere dieren.

[Illustratie: 232 233 234 235 236 237 238 239 240]

Fig. 221. _Hert._

Fig. 222. _Brak._

Fig. 223. _Beer._

Fig. 224. _Brakskop._

Fig. 225. _Paaschlam._

Fig. 226. _Ever_, wild zwijn.

Fig. 227. _Wolf._

Fig. 228. _Paard_, links gewend op Duitsch cartoucheschild. Naar Jost
Amman.

Fig. 229. _Bok._

Fig. 230. _Haas._

Fig. 231. _Koe._

Fig. 232. _Vlucht._

Fig. 233. _Arendsklauw._

Fig. 234. _Haan._

Fig. 235. _Zwaan._

Fig. 236. _Raaf._

Fig. 237. _Maarlen_, zonder pooten of bek en steeds en profil.

Fig. 238. _Uilen._

Fig. 239. _Pauw._

Fig. 240. _Halve vlucht._

Fig. 241. _Adelaars._

Fig. 242. _Phoenix of Phenix_, een fabelachtige vogel, die,
onsterfelijk, uit een brandenden stapel takken verrijst.

Fig. 243. _Duif_, naar rechts gewend. Teeken van vrede.

Fig. 244. _Olifant_, stappend; dragend een toren met 4 kanteelen en twee
boogschutters.

Fig. 245. _Mercurius- of aesculaapstaf._

Fig. 246. _Slang_, tweemaal geknoopt.

Fig. 247. _Visschen._

Fig. 248. _Kreeft._

Fig. 249. _Drie bijen._

Fig. 250. _Gekwartilleerd_; in blauw drie gouden leliën in het eerste en
vierde kwartier en in het tweede en derde van blauw een dolfijn in goud.

Fig. 251. _Schelpen._ Boven buiten-, beneden binnenaanzicht.

Fig. 252. _Dolfijn_, rechts gewend.


H. De Plant en hare onderdeelen.

Reeds in de oude heraldiek leverde het plantenrijk een groot aantal der
benoodigde heraldische beelden; boomen, takken, bloemen, bladeren en
vruchten werden veelvuldig gebruikt.

De _boom_ staat meestal òf met de wortels in een berg (schildvoet),
of is uitgerukt; de stam staat paalswijs en is voorzien van weinig
symmetrisch geplaatste takken met naar verhouding buiten proportie
groote bladeren, die, de soort kenmerkend, zijn gestyleerd. Soms ook
komt een boom zonder bladeren voor. De kleur van de bladeren is groen;
de stam is gewoonlijk zwart of bruin.

Het meest komen voor de _eik_; de _linde_; de _denneboom_; de
_pijnboom_; de _cypres_; de _palm_; de _berk_. De linde heeft
hartvormige bladeren, de den wordt voorgesteld als een kegel op
een stam en de berk heeft een zilveren stam met groen loof.

[Illustratie: 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252]

Ook _takken_ komen voor, soms meerdere op een schild en voorzien van
bladeren; bovengenoemde boomsoorten leveren de voorbeelden, terwijl ook
nog veelvuldig _klaverbladeren_ en _laurierbladeren_ worden toegepast.
Het klaverblad heeft steeds een steel; zonder dezen heet het drieblad.
Van de bloemen zijn de roos en de lelie de meest in de heraldiek
gewilde.

De _roos_, van boven gezien, is de wilde roos, met 5 hartvormige of
slechts even aan den rand ingebogen bloembladeren, van rood, goud of
zilver, en waartusschen 5 spitse groene kelkbladeren. Het hart is van
goud. _Gevulde rozen_ hebben meer dan één bladlaag.

[Illustratie: 253 254 255 256 257 258 259 260 261]

De _lelie_ is gestyleerd in den bekenden Franschen lelievorm (fleur de
lis).

Reeds in 1179 komt ze voor in het Fransche wapen (vanwaar de naam
Francica). Van de 3 bladeren, die in 't midden door een band worden
saamgehouden, is het middenste onder en boven toegepunt; de beide
buitenste boven en onder naar buiten omgebogen. Het deel onder den
band is een verkleinde herhaling van het deel boven den band, terwijl
het eerstgenoemde deel somwijlen ook alleen, zonder het tweede deel,
voorkomt. Een afwijkende vorm is de _ontloken lelie_.

Andere vaak voorkomende bloemen zijn nog: _de zonnebloem_, de _papaver_,
de _distel_, het _viooltje_, de _korenbloem_ etc.

Ten slotte zijn nog te noemen de vruchten, meestal hangend aan een
tak met bladeren, als daar zijn: _appel_, _pijn-_ en _denneappel_;
_granaatappel_, _eikel_, _druif_, _korenaar_, _korenschoof_.

[Illustratie: 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272]

Fig. 253, 254, 255 en 256. _Verschillende heraldische rozen._

Fig. 257, 258. _Leliën met gevulden voet._

Fig. 259. _Lelie zonder voet._

Fig. 260. _Ontloken lelie._

Fig. 261. _Rozetak._

Fig. 262. _Laurier_, uitgerukt (wortels zichtbaar). Meest van groen.

Fig. 263. _Wijndruif_; _klaverblad_; _hulst_.

Fig. 264. _Peer_; _eikel_; _denappel_.

Fig. 265. _Bloem en granaatappel._

Fig. 266. _Eikel met bladerentak._

Fig. 267. _Drie denappels._

Fig. 268. _Eiketakken._

Fig. 269. _Denappel_, wapen van Augsburg, door Jost Amman.

Fig. 270. _Lindeboom_, op ruitschild.

Fig. 271. _Uitgerukte eikeboom._ Italiaansch, 1479.

Fig. 272. _Lelie_, van een relief uit Beieren.


I. Fantastische beelden.

Deze worden gevormd door samenstellingen van mensch en dier of van
dieren onderling, en ontstonden uit sagen en overlevering, en
grootendeels ook door de kruistochten.

De _dubbele adelaar_ heeft twee van elkaar afgewende koppen.

Reeds in de oud-Egyptische en Assyrische kunst, dus lang voor Christus'
geboorte, kwam dit fantastische dier voor; in de heraldiek echter sedert
de 13e en 14e eeuw. Als het Duitsche Rijkswapen dateert het uit het
begin van de 15e eeuw, tijdens keizer Sigmund. In later tijd werd de
dubbele adelaar gekroond, en werden de klauwen voorzien van scepter en
zwaard, en rijksappel.

De _gevleugelde leeuw_, een leeuw met vleugels.

De _griffioen_ of grijpvogel, het bovendeel van een adelaar gezet op een
onderlichaam van een leeuw, gevleugeld, met een opgerichten staart of
den staart tusschen de achterpooten door onder de buik.

De _centaur_, half paard, half mensch.

De _draak_, een reptiel met vleermuizenvleugels, vuur spuwend uit
den grooten geopenden muil en neusgaten, met twee adelaars- of
leeuwenklauwen en een gekamden, in weerhaken eindigenden staart.

De _weerwolf_; de _salamander_; de _zeeleeuw_.

De _meermin_, een naakte vrouw met vischstaart; de _meerman_.

De _melusine_, een gekleede, gekroonde vrouw, wier lichaam onder de
borst overgaat in 2 vischstaarten, die ze met beide handen vasthoudt.
(12e eeuw, wapen van Palermo).

[Illustratie: 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283]

De _Eenhoorn_. Een springend paard met gespleten hoeven, leeuwenstaart
en rechten, doch gedraaiden hoorn voor het voorhoofd.

De _Harpy_, een adelaar met vrouwenbuste, (hoofd, hals en borst).

Fig. 273. _Meermin of Melusine_, met twee staarten; zie ook fig. 281.

Fig. 274. _Zeeleeuw_, combinatie van leeuw en visch.

Fig. 275. _Eenhoorn._

Fig. 276. _Grijpvogel_, klimmend. Kop en vleugels van een adelaar.

Fig. 277. _Draak_; oude houtsnede.

Fig. 278. _Draak_, twee adelaarsklauwen. Gevleugeld reptiel.

[Illustratie: 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297
298 299 300 301]

Fig. 279. _Eenhoorn_, in twee kleuren; fragment van een Italiaansch
wapen.

Fig. 280. _Wapen van Neurenberg_; combinatie van jonkvrouw en adelaar,
Harpij.

Fig. 281. _Sirene_; eindigt in vischstaart.

Fig. 282. _Lintworm_; drakenkop, slangenlichaam en vischstaart.

Fig. 283. _Panter._ Zonder vleugels, lijkend op grijpvogel.


J. Hemellichamen en elementen.

De _zon_ wordt voorgesteld als een zestienstralige schijf met een gelaat
»en face«. Deze zijn vaak afwisselend recht en vlammend gebogen. De
kleur is goud. In de oude heraldiek heet de zon in den rechterbovenhoek
opgaand, in den linkerbovenhoek ondergaand.

De _maan_ is een zilveren, naar links of rechts gekeerde sikkel; ook
kunnen de punten naar boven of naar beneden wijzen. Voorzien van een
gelaat, is dit in profiel en van goud.

De _sterren_ zijn 5-puntig (Fransch, Italiaansch en Engelsch) of
6-puntig en 8-puntig (Duitsch, Nederlandsch). Steeds wijst de punt naar
boven. Als _komeet_ heeft de staart een andere tinktuur.

Verder komt de _aarde_ voor als wereldbol met equator (niet in de oude
heraldiek); de _regenboog_, een gebogen balk van rood, goud en blauw;
de _wolken_, zie fig. 56, zijn blauw of zilver; de _bliksem_, nooit
zigzagvormig maar als een van boven komende bundel stralen of vlammen;
voorts _golven_ (blauw en zilver); _bergen_, drie- en zesberg;
_grasveld_, _zee_ of _rivier_.

Fig. 284, 298. _Zon._

Fig. 285. _Maan_ en _sterren_.

Fig. 286. _Golven._


K. Gebouwen, gebruiksvoorwerpen etc.

Onder deze rubriek worden heel veel voorwerpen gerangschikt, waarvan men
nu naam nòch beteekenis meer kent. Toch heeft men zich te beperken bij
toepassing van producten uit de moderne industrie, daar heraldische
beelden uit deze rubriek een bepaald karakter behooren te dragen;
terwijl toch geen bepaalde regels voor die vormgeving zijn vast te
stellen.

Bij de bestudeering van de oude heraldiekprenten merken we op, dat vele
voorwerpen, die niet direct herkenbaar zijn, verband houden met den naam
van den schilddrager.

De voorwerpen zijn te verdeelen in een aantal rubrieken, b.v.

_a._ gebouwen, schepen.

_b._ wapens en oorlogswerktuigen.

_c._ werktuigen en voorwerpen, betrekking hebbend op jacht, vischvangst,
      landbouw en veeteelt.

_d._ kleeding.

_e._ muziekinstrumenten, huisraad, religieuse voorwerpen etc.

Alle te geven is ondoenlijk. Bepalen we ons tot beschrijving van enkele.

[Illustratie: 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315
316]

Fig. 287. _Handschoen._

Fig. 288. _Hoed of muts._

Fig. 289. _Vuurslag._

Fig. 290. _Eg._

Fig. 291. _Gesp en ring._

Fig. 292. _Weerhaken._

Fig. 293. _Zwaard._

Fig. 294. _Voetangel._

Fig. 295. _Sleutels_ (zie fig. 303).

Fig. 296. _Wiel of rad._

Fig. 297. _Letter._

Fig. 298. Zie onder _J_.

Fig. 299. _Schaats_, _viool_.

Fig. 300. _Molenijzer._

Fig. 301. _Monogrammen._

Fig. 302. _Toren._

Fig. 303. _Sleutels._

Fig. 304. _Standaard._

Fig. 305. _Schaar._

Fig. 306. _Jachthoorn._

Fig. 307. _Wolfshaken._

Fig. 308. _Ketelhaak._

Fig. 309. _Schaakstuk._

Fig. 310. _Poort._

Fig. 311. _Hakmes._

Fig. 312. _Karbonkel._

Fig. 313. _Kan._

Fig. 314. _Lansen._

Fig. 315. _Wereldbol._

Fig. 316. _Paalswijs in blauwe en zilveren degen_, dragend op de punt
      een gouden kroon en vergezeld van twee leliën van hetzelfde. Wapen
      van Jeanne d'Arc.

Verder komen veelvuldig voor:

Kasteel, met tinnen en torens; poort of valdeur; kerk, in zij- of
vooraanzicht met 2 tot 4 torens en hooge vensters; molen; schip-brug;
palissade; piek; knots; dolk; stormram; vaandel; weerhaak; pijl en boog;
strijdbijl; schild; vuurwapen; stompe vogelpijl; molensteen; zeis;
sikkel; ploegijzer; hoefijzer; gordel; kroon; harnas; harp; luit; hamer;
bijl; stoel; anker; ballen en ringen; schakel (onderdeel van de ketting
van de guldenvlies orde); muuranker; herdersstaf; altaar; bisschopsstaf;
bijbel; wierookvat; kandelaber; etc., te veel om op te noemen of af te
beelden. Voorwerpen uit de moderne techniek en kunstnijverheid zijn
zooveel mogelijk te vermijden en te vervangen door oude symbolen.

[Decoratieve illustratie]




[Decoratieve illustratie]




VII. STAND EN PLAATSING VAN DE BEELDEN.


Somtijds worden er verscheidene van dezelfde figuren op één schild
geplaatst. Is 't aantal onbepaald groot, dan luidt de term _bestrooid_
of _bezaaid_. De beelden, b.v. kruizen, adelaars, leeuwen, lelies zijn
dan even groot. _Geordineerd_ heeten de beelden, als het aantal bepaald
is; in dit geval is ook de plaats bepaald.

Staat er één beeld op het veld, dan is de plaats in 't midden; de eigen
vorm van het beeld geeft dan de richting paalswijs of faaswijs aan. Dus
een zwaard staat b.v. in 't midden, paalswijs. Twee beelden staan naast
elkaar [..], in bijzondere gevallen boven elkaar [:]. Drie beelden staan
[·¸·], geschreven 2-1; in bijzondere gevallen [¸·¸] of [...] of [÷].
Vier beelden staan [::]; zijn er 5 dan is de rangschikking [:¸:],
geschreven 2-2-1. Soms ook [·÷·] (1-3-1) of [:·:] (2-1-2) in den
vorm van het Andreaskruis. Zes beelden staan ['·:·'] en zeven [:÷:].
De plaatsing is dus geordineerd door den schildvorm.

_Vergezeld_ noemt men een groot beeld, waaromheen kleinere zijn
gerangschikt. Zie b.v. fig. 153 en 313. _Belegd_ is b.v. een paal,
waarop sterren zijn aangebracht. Verder kunnen de beelden, indien
er meer dan één is geplaatst op het veld, zijn o. a. afgewend,
tegengekeerd, gelijkgewend, etc.




[Decoratieve illustratie]




VIII. DE HELM.

_Helmkroon_, _kussen_, _helmkleed_, _wrong_ en _penning_.


Reeds in de grijze oudheid beschermden de strijders zich het hoofd tegen
zwaardslagen door een helm. Sedert de 12e eeuw dient de helm ook tot
aanbrenging van heraldische versierselen. De helm leent zich uit den
aard der zaak minder goed tot versiering van wapens van steden en
vereenigingen en van vrouwen. Toch komt de helm ook op deze wapens voor.
Behalve de pothelm kan iedere helm tot heraldische versiering dienen;
voornamelijk echter de tornooi- en de steekhelm, die dan nog met het
kleinood worden verfraaid.

De oudste helm is de _pothelm_ (fig. 318), bijna cylindervormig, alleen
aan den gezichtskant flauw uitgebogen en van een neus voorzien. De
helmtop is plat, later kegelvormig verhoogd; op oogshoogte zit een gleuf
en op mondhoogte zijn gaatjes voor ademhaling aangebracht. Onder den
helm is een _bassinet_ aangebracht, met afhangende maliën (weefwerk als
't ware van metalen schakeltjes); op het bassinet of bekkeneel lagen
kussentjes, om de slagen op den zeer zwaren helm te breken. De helm
rust op de schouders, weegt gewoonlijk meer dan 5 K.G. en is zwart, met
verguld of verzilverd beslag. Deze helmvorm wordt in de heraldiek _zeer
zelden_ gebruikt.

[Illustratie: 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330
331]

In de 15e eeuw wordt de _salade_ of _renhoed_ (fig. 330) gebruikt,
met een lang staartstuk in den nek. Deze komt in de heraldiek niet
voor, daar hij diende voor oorlogsgebruik. Op tornooien werd de in de
heraldiek gebruikte _steekhelm_ (fig. 325) sedert de 15e en 16e eeuw
gebruikt. Deze weegt ± 20 K.G., maar rust op schouders, borst en rug,
daar hij bevestigd is aan borst- en schouderplaten van het harnas. De
kijksleuf sprong ver naar voren uit, en leverde daardoor minder gevaar
op voor de oogen. Nog sierlijker is de _tornooihelm_ (fig. 331). De
kijksleuf hiervan was aanmerkelijk verwijd en werd beschermd door
vertikaal uitgebogen stangen. Deze constructie was mogelijk, omdat deze
helmvorm diende in den strijd met het stompe zwaard, en niet in een
lansgevecht. In de 2e helft van de 15e eeuw wordt tusschen de vertikale
stangen een horizontale aangebracht ter versterking, zoodat een
traliënrooster ontstond. Inwendig werd de helm donkerrood gevoerd (fig.
332-342).

De _Bourgondische helm_ (fig. 329) heeft geen staartstuk, een beweegbaar
vizier en vast kinstuk. Deze helm sluit van terzijde, terwijl men
bovengenoemde helmen allen over het hoofd liet zakken.

Slechts de pothelm (13e en 14e eeuw), de steekhelm (15e en 16e eeuw) en
de tornooihelm (2e helft 15e eeuw) worden in de heraldiek gebruikt.

De helm van regeerende vorsten is van goud, van prinsen dito, maar met
minder traliën. Hertogen hebben zilveren helmen met goud versierd.
Verder kunnen helmen nog zijn van zilver en van gepolijst staal. Ook
helmen duiden dus een rang aan.

De helm staat steeds vertikaal op het schild; helt dit laatste, dan
staat de helm op den bovenhoek. Het schild is steeds iets hooger dan de
helm, die »en face« of gedeeltelijk gedraaid kan staan. Het helmteeken
draait met den helm mede; de onderrand rust steeds op den bovenrand van
het schild. Helmen kunnen _in aantal_ op het schild voorkomen. Hoe meer
helmen hoe kleiner ze worden.

Vrouwenwapens vertoonen uit den aard der zaak geen helm; evenmin als
die der geestelijken, die den helm vervangen door mijter en kromstaf.
Soms echter, om aan te toonen dat ze het geloof verdedigen, voeren ze
bovendien een helm en een zwaard. Zie fig. 344 en 350.

Fig. 317. }
Fig. 318. } _Pothelmen._

Fig. 319. }
Fig. 320. } _Voor en zijaanzicht van een pothelm._

Fig. 321. _Bassinet._

Fig. 322. _Bourgondische helm._

Fig. 323. _Overgangsvorm van pothelm en steekhelm._

Fig. 324. _Fransche salade._

Fig. 325. _Steekhelm._

Fig. 326. _Steekhelm van boven gezien._

Fig. 327. _Vizierhelm._

Fig. 328. _Steekhelm._

Fig. 329. _Bourgondische helm._

Fig. 330. _Salade of renhoed._

Fig. 331. _Tornooihelm._

De overgang van helm naar helmteeken wordt gevormd door een _helmkroon_
(fig. 335), die steeds zeer eenvoudig is, en waarvan de punten
eindigen in Gothische bladvormen, leliën of klaverbladeren. Ze diende
oorspronkelijk om de verbinding van helm en helmteeken onzichtbaar
te maken en bestond aanvankelijk uit een geel geschilderden rand.

De helmkroon duidt in geen geval eenigen rang of stand aan, zooals de
rangkroon.

Een _kussen_ vindt soms plaats onder een wapenbord; het is steeds
vierkant en van kwasten op de hoeken voorzien.

De _wrong_ (fig. 368) is een ringvormig kussen, omwonden met een lint
in de kleuren van het schild, welk lint aan de achterzijde eindigt in
een strik met wapperende einden. Ze vervangt de helmkroon en diende om
slagen te breken. Het _helmkleed_ (fig. 332-342) was een lap stof, die,
over den helm gelegd, diende tot wering van de zonnestralen, die den
metalen helm gloeiend zouden maken; het hangt naar de achterzijde en aan
de zijden naar beneden af en behoort bij het wapen. Oorspronkelijk een
rechte lap stof, werd het helmkleed, dat uitsluitend op tornooien werd
gebruikt, spoedig uitgesneden in bladvormige lobben, om vernieling en
gehavendheid in den strijd te verbergen; bovendien waren binnen- en
buitenzijde verschillend van kleur; nooit evenwel was de kleur metaal
en steeds zijn de bladuiteinden gestyleerd in strakke lijnen, nooit
slap neerhangend. Het helmkleed ontspringt onder de wrong. De oudste
helmkleeden zijn het minst uitgesneden (fig. 70, 149 en 183).

De _penning_ behoort niet bij den helm en kan worden toegepast of worden
weggelaten. Het is een munt, die aan een koord om den hals van den helm
is gehangen en sedert de 15e eeuw is toegepast.

[Decoratieve illustratie]




[Decoratieve illustratie]




IX. HELMTEEKENS.


Het helmteeken is een heraldisch sieraad, even hoog of hooger
dan de helm zelf (in verband met het gewicht); het is erfelijk en
onafscheidelijk aan den helm verbonden, zoodat een enkele helm geen
wapenhelm is. De voorstelling houdt meestal verband met het wapenbeeld,
ook wat kleur betreft. Het eerst wordt het helmteeken toegepast op den
pothelm; ter bevestiging dienden gaatjes, zooals fig. 326 aantoont.

_Hoorns_ komen veel als sieraad voor; ze zijn eenvoudig als een
halve maan gebogen, of dubbel gebogen. Zie fig. 339 en fig. 342; de
eerste vorm is de oudste. Hoorns met open ringvormige einden noemt men
trompen (deze naam houd echter geen verband met een olifantsslurf);
ze komen sedert de 15e eeuw voor. Hoorns worden versierd met bladeren,
schelletjes, vlaggetjes of platte stukjes blik, die bij 't bewegen een
rinkelend geluid geven; bovendien zijn ze gekleurd als het schild; dus
b.v. geschaakt.

Ook hertenhoorns of geweien (fig. 336) komen voor, maar zeldzaam. Een
voorbeeld is het wapen van Oranje, met gouden gewei. Tusschen de hoorns
is vaak een dier geplaatst, b.v. een griffioen, een leeuw, etc.

_Vluchten_ zijn niet-naturalistische kunstmatige adelaarsvluchten, van
leer of dun hout of blik vervaardigd; òf evenwijdig aan de schouders
van den helm afstaand, òf als een kam loodrecht op de richting van
de schouders over den helm afloopend (zie fig. 338, 348). Steeds
paarsgewijs komen ze voor en heeten open of gesloten vlucht.

[Illustratie: 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342]

_Wapenborden_ dienden voor beschildering met herautsstukken, die niet
plastisch af te beelden zijn. Het waren beschilderde planken, met
versieringen aan de kanten en op de hoeken, rustend meestal op een op
den helm liggend kussen.

[Illustratie: 343 344 345 346 347 348 349 350 351]

_Vederbossen_ zijn bundels ganze-, hane-, pauwe- of struisveeren. Ze
zijn meestal in beschilderde kokers vereenigd (fig. 351) of komen direct
uit een wapenkroon (fig. 335). Pauweveeren wijzen oorspronkelijk op
hooge geboorte; struisveeren zijn uit lateren tijd.

_Hoeden_, _mutsen_ en _mijters_ komen dikwijls boven schilden voor,
zonder helm. Ook _vlaggen_ (fig. 73) en planten (fig. 333 en 334) worden
dikwijls gebruikt.

_Menschen_ en _dieren_ komen voor in hun geheel of als deelen. Zie fig.
69, 180, 337, 341, 346 en 349.

Rompen zijn meestal voorgesteld zonder armen en voeten. Bloemen of
andere voorwerpen nemen de plaats in van de armen, terwijl de romp
overgaat in het dekkleed. Het hoofd is vaak met aller hande vreemde
mutsen versierd, terwijl mannen meestal een baard en vrouwen eigenaardig
en opgemaakt versierd haar dragen. Ook borstbeelden _met_ armen zijn nog
goed heraldisch (fig. 341). Voorts komen voor adelaar, leeuw, brak,
zwaan, eenhoorn, lelie, roos etc.

In 't algemeen is men tamelijk vrij in de voorstelling van het
helmteeken, zooals uit de fig. 332-351 is te zien. Alleen moet het
steeds verbonden zijn aan den helm en niet, zooals b.v. in Frankrijk, er
boven zweven.

       *       *       *       *       *

Fig. 332, 333, 334, 335, 336. _Helmteekens_, naar Hans Burgkmair.

Fig. 337. _Helmteeken_, naar Israel van Meckeren.

Fig. 338. _Heele vlucht._

Fig. 339. _Hoorns._

Fig. 340. _Bandvormig helmkleed._

Fig. 341. _Helmteeken_, naar een Duitschen graveur.

Fig. 342. _Hoorns_, versierd met bladeren.

Fig. 343. _Bisschopshoed_, groen met 2 × 6 kwasten. Van een boekband.

Fig. 344. _Helmteeken_, naar gravure van Michael Wohlgemuth.

Fig. 345. _Aartsbisschopshoed_, groen met 2 × 10 kwasten.

Fig. 346. _Zittende leeuw tusschen twee trompen._

Fig. 347. _Pauselijke tiara._

Fig. 348. _Vlucht van terzijde._

Fig. 349. _Hoorns in plaats armen._

Fig. 350. _Bisschopsmuts_, naar Hans Burgkmair.

Fig. 351. _Veerenkoker._

[Illustratie: 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365
366 367 368 369 370 371]


Kronen, mutsen, emblemen, orden.

Soms wordt de helm vervangen door een kroon, die den rang aanduidt van
den eigenaar van het wapen. Oorspronkelijk waren de dragers alleen
koningen, die in werkelijkheid bij officieele plechtigheden de kroon
ook droegen als hoofddeksel. Tegenwoordig voert hoogere en lagere adel
eveneens een kroon, wel te onderscheiden van de helmkronen.

De _Duitsche keizerskroon_ is zeer verschillend van teekening. De
oudere vorm, fig. 354, vertoont een haarband, versierd met email en
edelgesteenten; hierop rusten bladvormige versierselen, z.g. fleurons;
de kroon wordt naar boven afgesloten door een kap, in 2 helften gedeeld,
waar tusschen een beugel van voren naar achteren loopt, die den
rijksappel draagt.

De tegenwoordige Duitsche keizerskroon, fig. 358, wijkt in vorm
belangrijk af. Ze bestaat uit 4 groote en 4 kleine platen; van de groote
loopen 4 beugels naar den top samen, dragend den rijksappel. Beide
kronen hebben aan weerszijden linten.

De _koningskroon_ is een haarband, met fleurons versierd; 5 beugels
komen samen in den top; tusschen de 5 zichtbare fleurons zijn 5 paarlen
geplaatst, terwijl ook de beugels, die den rijksappel dragen, met
paarlen zijn versierd. In 't hart van iedere fleuron staat een roode
steen. De kroon is van goud, de wereldbol blauw. Afwijkende vormen zijn
o. a. de Hongaarsche en de Boheemsche koningskroon.

_Groothertogen_ dragen een gevoerde koningskroon. De overige adel draagt
in alle landen niet dezelfde kronen. De voornaamste kronen zijn verder
die van den: _hertog_, _vorst_ of _prins_, _markies_, _graaf_,
_burggraaf_, _baron_, _ridder_ en _edelman_. Voor de verschillende
gebruikelijke kroonvormen raadplege men de fig. 352-371.

Ook _hoeden_ en _mutsen_ wijzen op een rang en worden ook werkelijk
gedragen.

_Hertogen-_ en _vorstenhoeden_ zijn oorspronkelijk van purper, met,
inplaats van haarband, een hermelijnen omslag. De Doge van Venetië droeg
een phrygische vrijheidsmuts met haarband en één dwarsbeugel. Zie fig.
371.

De _Paus_ draagt de _tiara_, een hooge, witte muts, met uitgebogen
zijden, omgeven door 3 boven elkaar geplaatste kronen en op den top den
rijksappel; 2 banden bevinden zich aan weerszijden. Fig. 347.

Een _bisschop_ draagt een _mitra_ of _mijter_; de muts is even boven
den haarband in 2 helften gespleten zóó, dat er tusschen een segment
uitvalt. Met 2 banden aan weerszijden is verder de mijter rijk versierd,
fig. 350.

Een _kardinaal_ draagt een rooden platten hoed met 15 roode kwasten aan
weerszijden afhangend (totaal dus 30). Elke groep is van boven af in
aantal gerangschikt 1, 2, 3, 4, 5.

[Illustratie: Fig. 372 Fig. 373]

Een _patriarch_ draagt een dito hoed, doch alles in 't groen.

Een _bisschop_ draagt soms, inplaats van een mijter, een hoed als
boven, n.l. de aartsbisschop een groenen met 10 kwasten, een bisschop
een groenen met 6 kwasten. De lagere geestelijkheid draagt zwarte hoeden
met 6 tot 2 kwasten.

_Emblemen_ zijn waardigheidsteekens of zinnebeelden van bepaalde
personen en niet erfelijk. Ze worden om of achter het schild geplaatst.

De paus gebruikt hiervoor 2 gekruiste sleutels (fig. 347), een
aartsbisschop een 2 armig kruis (fig. 343). Andere emblemen zijn b.v.
een kromstaf en zwaard gekruist, een maarschalkstaf, ankers voor
admiralen, etc.

Andere voorkomende waardigheidsemblemen zijn nog de _ridderorden_,
eveneens (op een zeer zeldzame uitzondering na, b.v. de stichters der
orde) niet erfelijk. Als versiering van het wapen worden ze toegepast
als schildhoofd, kwartier of bijschild; het laatste was een klein, aan
den bovenhoek van het schild bevestigd schildje.

Enkele der voornaamste orden zijn:

De _Maltheser of Johanniterorde_, gesticht 1090, insigne een zilveren
Maltheserkruis. (Zie fig. 157).

De _Duitsche orde_, een zwart kruis met zilveren randen.

De _Orde van het gulden vlies_, in 1429 gesticht door den hertog van
Bourgondië; een gouden ramsvel aan een ketting van vuursteenen en
vuurslagen, om het schild gehangen. Het devies is: Praetium non vile
laborum (een niet geringe prijs voor wat volbracht werd). (Fig. 379).

De _orde van de Tempeliers_ (nu opgeheven).

De _zwanenorde_; de _orde Van het heilige graf_.

De _orde van den kouseband_, spreuk: Hony soit qui mal y pense.
Oorspronkelijk alleen een donkerblauw fluweelen band met gouden rand en
bovenstaand devies.

De _orde van den Deenschen olifant_, hangende aan een keten van
olifanten.

In Frankrijk treft men nog dikwijls om vrouwenschilden (ruitvormig) een
gewonden koord aan, met liefdeknoopen.

Tegenwoordig heeft ieder land ordeteekens. De oudste zijn echter de
voornaamste, en werden en worden alleen door oude adellijke geslachten
gedragen.

De _deviesen_ hier boven genoemd, zijn wapen- of lijfspreuken,
meestal in oud-Fransche taal of in Latijn. Ze zijn kort en krachtig.
Lijfspreuken zijn niet erfelijk. Wapenspreuken behooren aan een
geslacht. Meestal is de spreuk op een onder het wapen slingerend lint
aangebracht. Soms staan wapenspreuken in verband met, d. w. z. zij zijn
afgeleid van den naam van het geslacht.

Fig. 352. _Hongaarsche koningskroon._

Fig. 353. _Boheemsche koningskroon._

Fig. 354. _Oude Duitsche keizerskroon._

Fig. 355. _Tegenwoordige koningskroon._

Fig. 356. _Hertogshoed._

Fig. 357. _Groothertogkroon_, roode voering.

Fig. 358. _Duitsche keizerskroon._

Fig. 359. _Vorstenhoed._

Fig. 360. _Gravenkroon_, met 9 paarlen zichtbaar.

Fig. 361. _Gravenhoed._

Fig. 362. _Koningskroon._

Fig. 363. _Baronnenkroon_, 7 paarlen zichtbaar.

Fig. 364. _Markiezenkroon._

Fig. 365. _Fransche baronnenkroon._

Fig. 366. _Stedenkroon._ Geen rangkroon.

Fig. 367. _Kroon ter versiering_, voor dieren.

Fig. 368. _Wrong._

Fig. 369. _Ridderkroon_, 5 paarlen zichtbaar.

Fig. 370. _Ouderwetsche kroon_, geen rangkroon.

Fig. 371. _Muts van den Doge van Venetië._


Schildhouders en Wapententen.

_Schildhouders_ komen eerst sedert de 14e eeuw voor. Ze staan naast of
achter 't schild, bewaken en steunen dit en zien er naar, kijken den
beschouwer aan of kijken afgewend als er twee zijn. Overigens zijn voor
de toepassing geen vaste regels te geven. Het meest gebruikelijk zijn:
engelen (staand, knielend), menschen, wildemannen en wildevrouwen,
eenhoorns, leeuwen en griffioenen. Vogels, hoewel voor dit doel
toegepast, leenen zich minder goed. De schildhouders houden het wapen
met de handen of voorpooten vast en zijn soms gewapend. B.v. de wilde
mannen met een knots.

[Illustratie: 374 375 376 377 378 379 380 381]

Een schildhouder staat naast het schild of er achter, en kan ook 2
wapenschilden vasthouden (bij huwelijk).

Twee schildhouders zijn van dezelfde of van verschillende soort, en
staan soms in verband met den geslachtsnaam (beer, geslacht Orsini).

Vele landen hebben tegenwoordig de schildhouders vastgesteld, b.v.
Nederland gekroonde leeuwen.

_Wapenmantels_ komen sedert de 17e eeuw voor, het eerst in Frankrijk.
Het zijn aan de hoeken en in 't midden boven 't wapen opgenomen
draperieën, die geheel achter 't schild hangen, zuiver decoratief, en
van franje en koorden met kwasten voorzien. Boven het in 't midden
opgenomen gedeelte staat de rangkroon. In dit geval heet de draperie
wapen_mantel_. Staat alles wat op 't schild betrekking heeft vóór de
draperie, dan noemt men deze wapen_tent_.

Alleen vorstelijke personen voeren een wapenmantel.

Deze is purper, rood of blauw, bezaaid b.v. met lelies, leeuwen
of adelaars en gevoerd met hermelijn.

Fig. 372. Compleet wapen, met wildemannen als schildhouders, naar een
Fransch meester.

Fig. 373. Compleet wapen, met leeuwen als schildhouders, naar een
Duitsch meester.

Fig. 374. Schildhouder, naar Hans Burgkmair.

Fig. 375. Renaissance schildhouder, naar Albrecht Dürer.

Fig. 376. Schildhouder, naar een onbekend meester.

Fig. 377. Drukkersmerk, naar Alexander Minutiano.

Fig. 378. Wapentent.

Fig. 379. Ordeteeken van het gulden vlies; 2 verschillende stylaties.

Fig. 380. Knoopenkoord of Liefdekoord.

Fig. 381. Orde van het Heilige graf.

       *       *       *       *       *

Ten slotte verwijzen we hen, die een meer uitgebreide studie van de
heraldiek willen maken, dan we hier geven, naar het uitmuntende werk van
Jan H. Junius: Heraldiek.

[Decoratieve illustratie]




INHOUD


                                                 Blz.

     I. Kleuren                                     5

    II. Schildindeeling                            13

   III. Schildvorm                                 17

    IV. Herautstukken                              26

     V. Heraldische bijteekens of breuken          37

    VI. Heraldische beelden                        41

        A. Het kruis                               45

        B. De Menschfiguur                         47

        C. Dieren                                  50

        D. De leeuw                                51

        E. De luipaard                             55

        F. De adelaar                              57

        G. Andere dieren                           58

        H. De plant en hare onderdeelen            60

        I. Fantastische beelden                    64

        J. Hemellichamen en elementen              66

        K. Gebouwen, gebruiksvoorwerpen etc.       67

   VII. Stand en plaatsing van de beelden          70

  VIII. De Helm                                    71

    IX. Helmteekens                                75

        Kronen, mutsen, emblemen, orden            79

        Schildhouders en wapententen               83




  +-------------------------------------------+
  |                                           |
  |       OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:        |
  |                                           |
  |  De volgende correcties zijn in de tekst  |
  |  aangebracht:                             |
  |                                           |
  |  Bron (B:) -- Correctie (C:)              |
  |                                           |
  |  B: biblotheek niet achterwege            |
  |  C: bibliotheek niet achterwege           |
  |  B: als kleur aanduiding ook in           |
  |  C: als kleuraanduiding ook in            |
  |  B: Hermelijn en tegen hermelijn          |
  |  C: Hermelijn en tegenhermelijn           |
  |  B: »  linkerpaal,                        |
  |  C: »  linkerpaal.                        |
  |  B:  » 42, gegeerd,                       |
  |  C:  » 42, gegeerd.                       |
  |  B: gericht en geheven Door               |
  |  C: gericht en geheven. Door              |
  |  B: fig. 105. Trapvormig,                 |
  |  C: fig. 106. Trapvormig,                 |
  |  B: verschillende kruisen bedraagt        |
  |  C: verschillende kruizen bedraagt        |
  |  B: Fig, 152, _Het                        |
  |  C: Fig. 152. _Het                        |
  |  B: [Illustratie: ]                       |
  |  C: [Illustratie: 183]                    |
  |  B: onderen in lengte toenemen,           |
  |  C: onderen in lengte toenemen.           |
  |  B: in tegenstellig met den               |
  |  C: in tegenstelling met den              |
  |  B: Fig. 166, _Geschaakt kruis._          |
  |  C: Fig. 166. _Geschaakt kruis._          |
  |  B: Augsburg, door Jost Amman,            |
  |  C: Augsburg, door Jost Amman.            |
  |  B: begin van de 15 eeuw, tijdens         |
  |  C: begin van de 15e eeuw, tijdens        |
  |  B: Nig. 331. _Tornooihelm._              |
  |  C: Fig. 331. _Tornooihelm._              |
  |  B: sieraad, evenhoog of hooger           |
  |  C: sieraad, even hoog of hooger          |
  |  B: _burggraaf_, _baron_ _ridder_ en      |
  |  C: _burggraaf_, _baron_, _ridder_ en     |
  |  B: _Hertogen_ en _vorstenhoeden_         |
  |  C: _Hertogen-_ en _vorstenhoeden_        |
  |  B: om vrouwen schilden (ruitvormig)      |
  |  C: om vrouwenschilden (ruitvormig)       |
  |  B: door oude adelijke geslachten         |
  |  C: door oude adellijke geslachten        |
  |  B: voeren een wapenmantel;               |
  |  C: voeren een wapenmantel.               |
  |  B: bezaaid b.v, met lelies,              |
  |  C: bezaaid b.v. met lelies,              |
  +-------------------------------------------+





End of the Project Gutenberg EBook of Heraldiek, by Jan Godefroy

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HERALDIEK ***

***** This file should be named 36180-8.txt or 36180-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/3/6/1/8/36180/

Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
https://www.pgdp.net


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.