The Project Gutenberg EBook of Op Martinique en Sint-Vincent, de
veelgeteisterde eilanden, by G. Verschuur

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Op Martinique en Sint-Vincent, de veelgeteisterde eilanden
       De Aarde en haar Volken, 1904

Author: G. Verschuur

Release Date: February 1, 2009 [EBook #27961]

Language: Dutch

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK MARTINIQUE EN SINT-VINCENT ***




Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net/










OP MARTINIQUE EN SINT-VINCENT, DE VEELGETEISTERDE EILANDEN.

Naar het Fransch van G. Verschuur.


Onze landgenoot, de heer G. Verschuur, wereldreiziger en cosmopoliet
als weinig Nederlanders, heeft in de Tour du Monde van 12 en 19
September 1903 het hierna volgend reisverhaal doen verschijnen, waarvan
het ons aangenaam is onzen lezers de vertaling te kunnen aanbieden.



I

Daar ik Martinique goed ken, dank zij drie vroegere reizen, waarbij
ik veel zag van Saint-Pierre en omstreken, had ik lust, mij eens op
de plaats zelf rekenschap te geven van den omvang der ramp, die,
buiten de vreeselijke uitbarsting van Krakatau in de Soendastraat
van 1883, in de geschiedenis der menschheid haar wederga niet
vindt. Ik zou tegelijkertijd ook 't eiland Sint-Vincent bezoeken,
dat eveneens door het geweld van den daar zich verheffenden vulkaan
vernield was. Ik scheepte mij in op een engelsche paketboot, die van
Southampton vertrekt, en nadat wij op Trinidad waren overgegaan op
een ander schip van dezelfde maatschappij, kwam ik te Fort de France
aan op den morgen van den 7den Januari 1903.

Mijn eerste bezoek geldt den gouverneur, in wiens welwillendheid ik
aanbevolen ben door den minister van koloniën.

De heer Lemaire stelt mij voor aan den heer Lacroix, het hoofd van de
wetenschappelijke commissie, ter bestudeering van den vulkaan naar
het eiland gezonden, en ik krijg de toestemming, om den kundigen
onderzoeker te vergezellen op de exploratietochten in het verwoeste
gebied. De heer Lacroix heeft te zijner beschikking een boot van den
staat, 't adviesjacht de Jouffroy, gestationneerd te Fort de France;
de vriendelijke commandant, luitenant Dieulafé, biedt mij gaarne
gastvrijheid aan op zijn schip.

In de vier weken, die ik op Martinique heb doorgebracht,
heb ik dikwijls den heer Lacroix aan boord van het jacht kunnen
vergezellen. Men vertrok dan meestal bij zonsopgang en keerde eerst in
den avond terug. Vanaf Carbet, waar de verwoesting begint, tot Prêcheur
doet zich aan het oog een somber, schrikwekkend schouwspel voor. Dit
is ledigheid en dood, en één oogopslag is voldoende, om 't gruwelijk
drama voor den geest weer op te roepen, dat hier is afgespeeld,
en de enkele seconden te doen herleven, waarin titanische krachten
tijd hebben gevonden om een geheele stad tot poeder te verkruimelen
en hare acht-en-twintig duizend inwoners te dooden.

Telkens als wij ons naar de plaats van het onheil begaven, kruiste
de Jouffroy uren aaneen tusschen Carbet en Prêcheur, waarbij de heer
Lacroix aanhoudend den berg in het oog hield met den gewoonlijk in
dampen gehulden top en een photografie ervan opnam, zoo gauw het even
helder werd en de kegel zichtbaar was. Op verschillende punten der
kust voeren wij in de sloep naar den wal, en de matrozen namen ons
op hun stevige ruggen, om ons neer te zetten op het strand.

Zoo heb ik herhaalde malen tusschen de hoopen verbrokkelde muren,
verkalkte voorwerpen en verwrongen ijzerwerk rondgeloopen op de plek,
waar eertijds Saint-Pierre lag, de mooiste en tegelijk de modernste
stad in de zee der Antillen. 't Was onmogelijk, den weg te vinden in
dien gruwelijken wirwar. Ik kon noch mijn vroeger hôtel opsporen,
noch de huizen, die mij vroeger bekend waren geweest, en evenmin
de geringste sporen van de groote markthal van gegoten ijzer, met
pilaren van meer dan 30 centimeter dikte. Alleen de tristes débris
der kathedraal steken op uit een reeks van muurbrokken. Te midden
van steenen en asch liggen eenige brandkasten, verroest en ingedrukt,
blijken van de rooverijen, die gepleegd zijn op den dag na de ramp,
toen een bende boosdoeners de ruïnen bezocht, om er plundering
en diefstal te bedrijven. De autoriteiten hebben gezorgd voor de
redding der waarden, aanwezig in de kelders der bank; maar voor 't
overige hebben zij zich onthouden, zoodat de dieven, van alle kanten
in hun booten toegestroomd, vrij spel hebben gehad. Men heeft later
enkelen gearresteerd en ze tot vijf jaar gevangenisstraf veroordeeld;
maar de rechtbank, waarin hoofdzakelijk kleurlingen zitting hebben,
heeft hen in hooger beroep vrijgesproken!

Wat den algemeenen aanblik betreft, dien men heeft van een heuvel
achter de stad, en waar ik na een lastige klauterpartij aanlandde,
kan men Saint-Pierre bij niets beter vergelijken dan bij Pompeji;
op enkele plaatsen is de overeenkomst zelfs treffend. Aan den rand
der stad, naar Carbet toe, stond op een hoogte een Mariabeeld; het
voetstuk is niet verwrikt, maar het beeld, dat meer dan drie meter
hoog was, is weggeslingerd tot op veertien meter afstands.

Toen ik de vroegere rivier, de Roxelane, opzocht aan den buitenkant der
stad, trachtte ik te ontdekken, wat er van het fort was overgebleven;
maar ik bespeurde enkel een kleine verhooging van den bodem. Hoopen
asch en slijk hebben de verschillende gebouwen begraven, en een
sombere doodswade ligt uitgespreid over honderden lijken.

Zal men later dat onmetelijk kerkhof gaan ontgraven? Zullen de
groote kosten, aan die werkzaamheden verbonden, worden goedgemaakt
door de verkregen resultaten, vooral zoo men in aanmerking neemt het
gevaar, dat de bouw van een nieuwe stad op de plaats der oude zou
meebrengen? Ik kan het niet aannemen, ook omdat men dan zou handelen
tegen het weloverwogen advies van den heer Lacroix. Deze toch gaat
maar voort, de onvoorzichtigheid te veroordeelen van degenen, die zich
te dicht in de buurt van het verwoeste gebied wagen. De vulkaan heeft
door de gruwelijke les, die hij zoo pas gegeven heeft, bewezen, hoe in
zijn nabijheid het gevaar voortdurend dreigt; dus zal men verstandig
doen, het gedeelte van het eiland voor goed te verlaten, dat nu in een
woestijn veranderd is. De overweldigende groeikracht van de tropische
plantenwereld zal reeds in de naaste toekomst de massa stof en puin,
die den grond bedekt, met een groen waas overtrekken. Varens, struiken
en boomen zullen volgen, en binnen korten tijd zal de vlakte, die nu
woest en ledig is, weer een rijk plantenkleed dragen. Naar den kant
van Carbet wijst men mij reeds een groenen heuvel, die na de ramp
geheel dor was en met asch bedekt. Er zal niet anders overblijven
van hetgeen daar in den grond begraven is, dan de herinnering; men
zal elkaâr de plek wijzen, waar zich eertijds een belangrijke stad
verhief, zooals men aan den voet van den Vesuvius zich bij benadering
de plaats liet wijzen, waar Pompeji had gelegen, eerst achttien eeuwen
later door een toeval aan het licht gebracht.

De eerste uitingen der werkzaamheid van de Montagne Pelé dateeren
van het begin van April 1902. Toen zag men fumarolen in den ouden
krater ontstaan. Het water van de Rivière Blanche, welke stroom
aan den voet van den krater ontspringt, steeg terzelfdertijd op
merkbare wijze. Den 3den Mei worden er ontploffingen gehoord en een
dichte aschregen verspreidt schrik onder de bevolking, die de vlucht
begint te nemen. Den 5den wordt de fabriek Guérin verzwolgen in een
stroom van slijk en steenen, die uit den vulkaan ontsnapt is. Die
stortvloed werpt zich binnen enkele minuten over vele kilometers en
verwoest er alles. De volgende dagen nemen de ontploffingen toe in
aantal, en men ziet vuur uit den krater komen. Op dat oogenblik nog
telefoneert een geleerde(!) uit Saint-Pierre naar Fort de France,
dat er niets te vreezen is.

Op den morgen van den 8sten is de berg schrikwekkend om te zien; hij
is geheel zwart en in rook gehuld. Plotseling, volgens het verhaal van
een der weinige overlevenden van het engelsche schip, de Roddam, die
zich op het dek bevond, doet zich een geweldige ontploffing hooren,
en een dichte, zwarte wolk daalt van den berg neer in de richting van
de stad. Die wolk doorklieven felle bliksemstralen; binnen de drie
minuten is zij Saint-Pierre voorbij en heeft Carbet bereikt. Daar
barst zij uiteen, verwoest de huizen, werpt boomen omver, doodt in een
oogwenk alle menschen, vernielt de schepen in de haven of ontneemt
hun masten en tuig, doet kleine vaartuigen zinken en drijft de zee
met kracht omhoog.

Alles vliegt tegelijk in brand; van 18 schepen is er slechts een enkel,
de pasgenoemde Roddam, dat ontkomt en Sint-Lucia bereiken kan. Het
grootste deel van de bemanning is gedood; die niet gestorven zijn,
hebben vreeselijke brandwonden. De kapitein had, hoewel zwaar gekneusd,
nog kracht gevonden om het anker af te snijden, 't roer te grijpen en
in volle zee de wijk te nemen. Men heeft mij te Sint-Lucia verteld,
dat de hoeveelheid asch, waarmee de Roddam overdekt was, op 120 ton
geschat is geworden. En in die massa lagen een tiental onherkenbare,
verkalkte voorwerpen, de lijken der slachtoffers.

De Grappler, stoomboot van 1000 ton in dienst der Kabelmaatschappij van
de Antillen en van Panama, vloog in brand en zonk; ook de Roraima, een
paketboot uit Amerika met verscheiden passagiers aan boord. Die kwamen
allen om, met uitzondering van een kind, dat in een hut was opgesloten
en als door een wonder gered werd op het laatste oogenblik. De andere
schepen ondergingen 't zelfde lot, en de zee lag vol stukken wrakhout
en lijken, toen de kruiser Suchet de brandende stad kon naderen en nog
enkele personen kon redden, die zich aan hout en planken vastklemden.

De meeningen der geleerden wijken eenigszins uiteen in zake de
samenstelling der vernielende wolk. Zij moet in haar reuzenomvang in
hoofdzaak hebben bestaan uit waterdamp en asch. De stoom, die onder
hooge drukking in de diepte van den krater was, een drukking van
verscheiden duizenden atmosferen, heeft in de ruimte de vulkanische
producten weggeslingerd, kokend in de zee van gloeiende stoffen. De
heer Camille Flammarion is van oordeel, dat er electriciteit bij in
het spel is gekomen als gevolg der eruptie, maar niet als oorzaak. Hij
denkt, dat het ontvlambare gassen zijn geweest en dat de slachtoffers
omgekomen zijn, doordat ze, zooals de mijnwerkers zeggen, "vuur hebben
geslikt," dus dat ze van binnen verbrand zijn. De gassen moeten asch
en steentjes of lapilli van zeer hooge temperatuur hebben meegevoerd,
en ze moeten een groote hoeveelheid zwavelwaterstof bevat hebben,
die door electrische ontladingen plotseling ontvlamd is. Zoo zou men
de algemeene en plotselinge ontbranding kunnen verklaren. Het vuur
heeft zonder twijfel een krachtig voedsel gevonden in de duizenden
hectoliters rhum, bewaard in de magazijnen der stad.

In allen gevalle is het boven allen twijfel verheven, dat geen der
ongelukkigen een zwaren doodstrijd heeft gehad. Ze zijn als door een
bliksemslag gedood, en de verstikking is onmiddellijk ingetreden;
dat blijkt duidelijk uit den stand, waarin sommige lijken zijn
gevonden. De dagbladen hebben veel voorbeelden bijgebracht, die deze
thans wel als onbetwistbaar aan te nemen stelling bevestigen. Ik zou
nog kunnen meedeelen, dat een gendarme het lijk heeft gezien van een
vrouw, op een laag bankje gezeten, bezig een banaan te schillen en dat
vóór het huis van een dokter men het rijtuig heeft zien liggen tegen
den gevel aan, terwijl het paard half verkoold was, maar nog op zijn
beenen stond en de koetsier uitgestrekt lag tegen een der achterwielen.

De door het algemeene in brand vliegen ontstane warmte moet een
ongehoorde hoogte hebben bereikt. Voorwerpen van glas en porselein,
bij de opgravingen voor den dag gebracht, waren week geworden,
half gesmolten en verwrongen, zonder toch eenige breuk of scherf
te vertoonen; men vond ze op de zonderlingste wijze vervormd. Het
aardewerk heeft een metaalglans gekregen, die doet denken aan
nieuwerwetsche methoden van bewerking, en onder het puin heeft men
borden, kopjes en bekers gevonden, die, oorspronkelijk wit, nu alle
kleuren van den regenboog vertoonden.

De eerste geologen, die de ruïnen van Saint-Pierre hebben onderzocht,
waren de professoren Hovey en Heilprin uit Amerika. Op denzelfden
dag, waarop de telegraaf het tragische nieuws bracht, begon men te
New-York te werken, en reeds den volgenden dag werd een vergadering
van geleerden gehouden; er werd een schip bevracht en den 15den vertrok
de heer Hovey als leider van een wetenschappelijke commissie, die den
19den op Martinique aankwam. Viermaal ondernam men een bestijging van
den vulkaan. De heer Heilprin kwam einde Mei en wist tot tweemaal
toe den krater te bereiken. De fransche commissie is eerst op 20
Juni aangekomen.

De heer Heilprin, die zeer bekend is door zijn geologisch werk,
heeft een groot deel van zijn wetenschappelijke loopbaan gewijd
aan de studie der vulkanen, zoowel in Mexico en Guatemala als in de
andere vulkanische gebieden van Amerika. Ik vertaal uit zijn rapport,
dat dadelijk na zijn terugkomst werd gepubliceerd, deze zinnen: "De
doorgang van de gaswolk of liever van de vernielingshoos, moet op den
dampkring de uitwerking hebben gehad van een cycloon; daar dragen de
ruïnen van Saint-Pierre de duidelijkste sporen van. Het is moeilijk
te beslissen, in hoe ver electrische ontladingen deel hebben gehad
aan de verwoesting van de hoofdstad. Vast staat, dat er ontladingen
van dien aard hebben plaats gehad; metalen en aardewerk vertoonen
duidelijke blijken van de passage van den electrischen stroom."

Deze geleerde neemt aan, dat de gebeurtenissen, die hebben plaats
gehad, vrij belangrijke verhoogingen of verlagingen moeten hebben
teweeggebracht in den zeebodem. Er is nog heel weinig ernstig gelood
tot nu toe in de buurt van Martinique, Sint-Vincent en de andere
eilanden, en de weinige gedane peilingen zouden schijnen aan te
duiden, dat er geen merkbare veranderingen vielen te constateeren in
't niveau der diepte dichtbij de kusten. Maar niettemin is het waar,
dat op de kust van Mexico nog kort geleden een ondiepte geconstateerd
is op een plek, waar 't peillood vóór de uitbarstingen van 1902
een diepte van 800 M. aanwees. De heer Heilprin verklaart, dat de
Caraïbische Zee het dunste gedeelte van de aardkorst bedekt, en dat
de Golf van Mexico haar oorsprong heeft te danken aan een onmetelijke
instorting van lang vervlogen tijden. Van dit beginsel uitgaande,
zou het verdwijnen van een of meer der vulkanische eilandjes tusschen
Sint-Kitts en Sint-Lucia volkomen goed mogelijk zijn.

De heer Lacroix heeft geconstateerd, dat de dampuitstootingen of
fumarolen in de Rivière Blanche zich niet enkel aan den vasten wal
hebben voorgedaan, maar dat zij tot in zee zijn voorgekomen. Daar,
waar zij zich in zee hebben voortgezet, is de onderzeesche kabel
gebroken op ongeveer tien mijlen afstands van de kust, zoowel op
5 en op 30 Mei, als op 8 Juli. Toen men den 11den Juni den kabel,
gebroken den 30sten Mei, ophaalde uit een diepte van 1200 vadem, was
de teer erin geheel week. En op den morgen van den 5den Mei, vóór
de catastrophe met de fabriek Guérin, is er een groote hoeveelheid
doode visch uit zee komen aandrijven juist in die buurt.

De commandant van de Pouyer-Quertier, werkzaam bij den franschen
kabel, spreekt ook van zulke warmteverschijnselen in de diepte van
den oceaan en wijst op de betrekking, die er moet bestaan tusschen
de hevige zeestroomen, die hij heeft waargenomen en de vulkanische
verschijnselen van die maanden. Bij mijn terugkeer in Europa versterkte
een mededeeling over peilingen, in de buurt der Azoren gedaan, tijdens
den jongsten tocht van den vorst van Monaco, mij in mijn opvatting, dat
de zeebodem hoogst waarschijnlijk sterk bewogen moet zijn geworden,
zelfs tot op grooten afstand van de Antillen. De inlichtingen,
verstrekt door kapitein Chaves, directeur van 't observatorium van
Ponta Delgada op de Azoren, laten geen twijfel over, of er hebben
zich daar stoornissen voorgedaan, al zullen de bijzonderheden ons
misschien eerst veel later worden onthuld, als uitkomst van zeer
talrijke peilingen en in de gewone rapporten der scheepskapiteins.

De kabel, die de eilanden Terceira en Pico verbindt, is op 8 Mei,
den dag der ramp van Martinique, op twee plaatsen, 12 mijlen van
elkander verwijderd, gebroken op diepten van 1512 en 1418 M. Eén der
uiteinden droeg de duidelijke sporen van een zeer hooge temperatuur.

Onafhankelijk hiervan is een andere waarneming, in den Azorenarchipel
gedaan, niet onbelangrijk. Op een diepte van 900 M., waar de normale
temperatuur ongeveer 9 graden bedraagt, heeft men een warmtegraad
van 13 1/2 graad waargenomen.

Ik ben driemaal te Prêcheur geweest. De verwoesting van dit deel der
kust is niet veroorzaakt door opwaartsche drukking van de gassen,
maar moet worden toegeschreven aan geweldige stormvloeden en enorme
aschregens. Men zou meenen in de woestijn te zijn; op sommige plaatsen
zakt de voet in de diepte weg, als bij een wandeling door de duinen
aan de Noordzeekusten. De meeste huizen van het vroegere dorp zijn
verpletterd, plat gedrukt; hier en daar steekt een matras of een
gebroken meubelstuk op uit de aschhoopen. Ik zie, hoe een rail van
de tram tusschen Prêcheur en Saint-Pierre verscheiden meubels omhoog
houdt.

Door een uitgevallen kozijn aan de voorzij kan men wat er over is van
een ingestort huis in oogenschouw nemen. Ik schuif niet zonder moeite
door de opening naar binnen in het vertrek, waar plotseling de rust
verstoord werd. Duidelijk krijg ik een indruk van de overhaasting,
waarin de bewoners hebben moeten vluchten. De vloer met asch bedekt,
ligt vol huishoudelijke artikelen, kasboeken, brieven, kleederen. Onder
een omgeworpen stoeltje vind ik een beeldje van den H. Antonius
van Padua.

Rondom het dorp zijn alle hoogten kaal geworden; de plantengroei
is totaal verdwenen. Een onmetelijk lijkkleed van asch, lichtgrijs
van kleur, breidt zich uit, zoo ver 't gezicht reikt, en de enkele
boomen, die zijn blijven staan, ontdaan van takken en bladeren,
zien er uit als schimmen, spoken en geraamten; het lijkt een veld,
nadat den vorigen dag de slag geleverd is.

Toen wij vóór de Rivière Blanche langs voeren en ons bij de Rivière
Sèche en de Rivière des Pères ophielden, was de heer Lacroix
zoo vriendelijk, mijn aandacht te vestigen op de groote kloof,
die van den top van den berg in schuine helling voortloopt tot het
strand. Daarlangs banen zich nog bij tusschenpoozen de conglomeraten,
door den vulkaan uitgestooten, een weg. Bij een onzer tochten hebben
wij het geluk gehad, om acht uur 's avonds een kleine uitbarsting
bij te wonen. De kegel van den Mont Pelé, nu vrij van wolken,
vertoonde ons zijn vuurbol, terwijl gloeiende conglomeraten in
het ravijn vloeiden. De kegel van den veelbesproken vulkaan, die
onder voortdurende observatie wordt gehouden door den heer Lacroix,
verandert ieder oogenblik. Nu eens wordt hij hooger, dan lager naar
gelang van de optredende uitbarstingen en instortingen. Gedurende
mijn verblijf op Martinique had hij een neiging, om in te schrompelen;
later heb ik gehoord, dat hij in Maart weer een hoogte van 1566 M. had
bereikt. Eens, toen wij met de Jouffroy vóór den berg langs kruisten,
hebben wij hem gezien met een spleet door den top, zoodat het leek,
alsof twee vingers rechtop in de lucht wezen.

Op een nacht blijven wij bij Carbet voor anker liggen, waarschijnlijk
op dezelfde plek, waar Columbus aan wal ging op zijn vierde reis, in
1502. Het dorp heeft zeer weinig te lijden gehad onder de uitbarsting
van 8 Mei, want de moordende hoos hield stil bij de eerste huizen;
maar de plaats is later verwoest door een enorm hoogen vloed, die op
20 Mei zich heeft vertoond. De zee is toen over een ruimte van 150
M. op het land gestort met golven van ongeveer twee meter hoogte. Er
wordt mij een huis gewezen, op welks dak een boot gestrand is. De
commandant Dieulafé kwam er den dag na de ramp en voerde naar Fort
de France tweehonderd-veertig kustbewoners mee.

Hoe goed kan ik mij, staande op het dek der boot en kijkend naar het
wegje, dat Saint-Pierre met Carbet vereenigde, het drama voorstellen,
dat daar moet zijn afgespeeld. De bewoners van den buitenkant der stad,
doodelijk verschrikt door de zwarte wolk, die zich in hunne richting
bewoog, vluchtten allen naar het naburige dorp. De ongelukkigen hebben
maar eenige oogenblikken langer in angst geleefd, want zij konden
het niet bereiken. Men heeft een massa lijken op dien weg gevonden,
allen liggend naar denzelfden kant met het gelaat ter aarde.

In de laatste dagen van Januari zette een toeristenstoomboot uit
New-York met honderd-vijftig passagiers, die eerst Sint-Vincent en
Sint-Lucia hadden aangedaan, de menschen aan wal tegenover de ruïnen
van Saint-Pierre. Plotseling komt er een dichte wolk uit den krater,
lost zich op in onmetelijke dampkrullen en werpt steenen en asch uit,
gelukkig in de richting van de Rivière Blanche. De heele troep wordt
als razend, uit kreten van wanhoop en tracht de booten te bereiken. Een
half dozijn stort zich als zinneloos in zee, terwijl een fotograaf uit
Sint-Vincent, die aan den tocht deelneemt, maar aan boord gebleven is,
op de menigte zijn objectief richt.

Ik wil graag het verwoeste gedeelte in het Noorden van het eiland gaan
zien; maar om dat te doen, zal ik een grooten omweg moeten maken. De
huurrijtuigen zijn schaarsch op Martinique en zijn over 't algemeen zoo
oud, dat men zich er niet aan durft toevertrouwen; bovendien zijn er
in de meeste plaatsen geen hôtels. De gouverneur heeft de buitengewone
vriendelijkheid, een rijtuig van de artillerie te mijner beschikking te
stellen en laat bevelen geven, opdat ik in alle gendarmerie-kazernes
een kamer beschikbaar zal vinden en mijn plaats aan den disch. Dus
zal ik de reis kunnen doen onder uitstekende omstandigheden.

Ik trek het eiland dwars door tot La Trinité, en langs Sainte-Marie,
Marigot en Lorrain kom ik den derden dag bij Basse-Pointe. Overal op
die route valt de weelderige plantengroei van het land te bewonderen
en de vruchtbaarbeid van den grond, waarop alles zou kunnen worden
verbouwd, als maar de kolonist aan den eenen en de vlijtige boer
aan den anderen kant de plaats wilden innemen van den neger, dien
treurigen arbeider. 't Is waar, dat ik op het laatste deel van het
traject wat aanplantingen ontmoet, vooral van suikerriet, en meer vee,
dan ik eerst waarschijnlijk had geacht.

Hier ziet men geen spoor van de verwoestingen door den vulkaan; maar
te Basse-Pointe begint weer de droevige aanblik. Het dorp is verwoest
geworden door geweldige vloeden, veroorzaakt door de overvloedige
regens, die in de maand Mei op de uitbarstingen zijn gevolgd. Daar
alle plantengroei op de hellingen van den berg verdwenen was, heeft het
door niets tegengehouden water het tufgesteente in beweging gebracht,
evenals de conglomeraten en de steenen, heeft boomen ontworteld en
den grond opgebroken. De stroomen hebben de huizen doen instorten,
terwijl ze hoopen steenblokken en boomstammen voortstuwden, en de
bedding der rivier is opgevuld tot een hoogte van bij de 5 M. Ik zie
huizen, waarvan alleen het dak boven den verschrikkelijken chaos
opsteekt. Op het strand heeft de neergestorte massa belangrijke
inzakkingen teweeggebracht, zoodat de delta grooter is geworden;
de baai is over een lengte van 120 M. volkomen verstopt geraakt. De
bewoners van het dorp hebben zich kunnen redden met uitzondering van
een vrouw, die ziek te bed lag.

Langs een vrij bezwaarlijken weg bereik ik het dorp Ajoupa-Bouillon,
den 30sten Augustus tegelijk met Morne-Rouge verwoest door een nieuwe
en vreeselijke uitbarsting van den Mont Pelé. De beide plaatsen,
met nog een paar andere uit de buurt, zijn in een enkel oogenblik
overdekt geworden met stortvloeden van kokend slijk en water; de
eerste buitendien nog getroffen door een massa steenen en heete
asch. Deze ramp heeft aan ongeveer 1500 slachtoffers te Morne-Rouge
het leven gekost en aan 400 te Ajoupa-Bouillon. In laatstgenoemd dorp
is het zuidelijk deel gespaard gebleven, en enkele bewoners hebben,
ondanks de raadgevingen, hun bij herhaling toebedeeld, hun huizen weer
betrokken. Ik heb gelegenheid, met een van hen te praten, een man,
die, in zijn huisje opgesloten, de ramp heeft overleefd.

De wolk, die volgens hem bestond uit heete asch en kokend water,
zonder eenige toevoeging van steenen, kwam van den berg naar beneden
met verwonderlijke snelheid, alles wat zij op haar weg vond, op
zij schuivend en vernielend. Veel menschen werden oogenblikkelijk
verstikt; anderen kregen afgrijselijke wonden, waarin de asch
een korst vormde. Er waren er, die neus en ooren hadden verloren
en verscheiden van deze ongelukkigen bezweken na eenige dagen van
afschuwelijk lijden. Als men zich tusschen de ruïnen beweegt en een
blik werpt op de hoopen puin, is het, of men de uitwerking van een
cycloon vóór zich ziet. Er zijn huizen totaal versplinterd, alsof ze
in een vijzel waren fijngestampt.

Van Morne-Rouge, dat coquette dorpje, dat ieder toerist vroeger
ging bezoeken, is nu niets anders over dan een deel der kerk en een
paar huizen.

Voordat ik Lorrain weer bereikte, hield ik mij te Assier op,
waar de heer Lacroix een tweeden post heeft opgericht, om den
gevaarlijken buurman te kunnen observeeren. Het hoofdobservatorium
is bij Fond-Saint-Denis op een hoogte, van waar men het verwoeste
gebied geheel beheerscht; het is een soort van kazemat, een echt
fort, met den ingang natuurlijk aan de van den vulkaan afgekeerde
zijde. Men kijkt er op een deel van den krater, en onophoudelijk wordt
de bewaking volgehouden. Elken dag wordt een bulletin naar Fort de
France getelefoneerd, waar het wordt aangeplakt en van waar het wordt
bekend gemaakt in alle gemeenten van het eiland.

Toen ik in Assier was, stond de post onder leiding van den franschen
zeeofficier Le Cerf, die zoo vriendelijk was mij te vergezellen op mijn
tocht door de omstreken. Ik daal zelfs af in de kleine onderaardsche
schuilplaats, waarvan de toegang door een zeer stevige steenen deur
is afgesloten en die in geval van onraad dienst moet doen. Nog had ik
het geluk, te Assier bij toeval den top vrij van damp te zien; maar de
beide vingers zijn verdwenen; ik zie nu slechts een reuzensuikerbrood,
dat opsteekt in de lucht.

De brave gendarmen deelen mij, zoowel te Lorrain als op de andere
plaatsen, waar ik hun gastvrijheid heb genoten, zeer aangrijpende
bijzonderheden mee omtrent allertreurigste tooneelen, die zij hebben
bijgewoond. Hun taak is zwaar geweest en hun toewijding is alle
lof waard. Velen van hen zijn omgekomen, zoowel te Saint-Pierre
als te Morne-Rouge, en herhaaldelijk hebben zij geweervuur moeten
doorstaan van plunderende benden. Bedreigd door den vulkaan en
tevens door de gloeiend heete en gespleten terreinen, waar zij van
den morgen tot den avond moesten bezig zijn en vaak ook 's nachts,
gebroken van vermoeienis, waren zij maar blij, als ze hier en daar een
gewonde ontdekten, die nog door dadelijke hulp misschien te redden
was. Als deze flinke kerels er niet waren geweest, zou er veel meer
geplunderd zijn, en tal van ongelukkigen, die geen hulp kregen en
geen lafenis, zouden omgekomen zijn, zonder dat een menschenoor
hun klachten en hun smartkreten opving. Het ambt van gendarme in
de koloniën is een moeilijke post, vooral omdat men ieder uur en in
allerlei weêrgesteldheid naar groote afstanden kan worden geroepen,
en eerst na zes jaren dienst heeft deze bescheiden landsdienaar recht
op een verlof van zes maanden, terwijl de kantoorman, eenige uren per
dag over zijn lessenaar gebogen, en bijna altijd door de politiek in
beslag genomen alsook door de zorg, zijn sigaret niet te laten uitgaan,
eindelooze malen verlof krijgt...... tot herstel van gezondheid!

Mijne vrienden, de gendarmen, vinden nog den tijd, om in hun vrije
oogenblikken een tuintje in orde te houden en een formeel tegenbewijs
te leveren tegen de bewering van de ledigloopers, dat het klimaat
niet geschikt is voor het kweeken van europeesche groenten. Ik
zie die echter niet enkel groeien, maar ik proef ze aan den disch,
zoowel knolletjes als doperwten, tomaten, salade, wortelen, kool en
druiven zelfs.

"En de slang, de beruchte Trigonocephalus, de gevaarlijke met den
driehoekigen kop, die eertijds altijd op Martinique onderwerp van
gesprek was, komt die nog evenveel voor als vroeger?" vroeg ik op een
dag aan een brigadier, die mij vergezelde op een uitstapje te paard,
waar we een met dicht struikgewas bezet terrein hadden te passeeren.

"Veel minder dan vroeger," zei hij mij, "sedert men hier en op
Sint-Lucia den ichneumon heeft ingevoerd, die onrustbarend snel in
aantal toeneemt en een ware slachting aanricht onder de gevaarlijke
kruipende dieren. Maar diezelfde ichneumon, die geen slangen genoeg
meer vindt om te verslinden, begint nu kippen te verorberen en wordt
de schrik van den landbouw."

De weg van Lorrain naar La Trinité is zeer schilderachtig en loopt
aan dezen kant van 't eiland langs de altijd fel bewogen zee. Vaak is
Marigot het eenige punt aan deze kust, waar men aan land kan gaan. Toen
ik er passeerde wendde zich een schoener naar de baai; maar de vlag,
juist door een beambte aan de haven geheschen, geeft aan, dat ze moet
terugkeeren. Mijn koetsier vertelt mij, dat men dikwijls, om fusten
rhum te kunnen inschepen, ze in zee moet werpen en ze dan met een
boot al duwend naar het schip moet brengen, waar ze aan boord worden
genomen. Na de verwoesting van Saint-Pierre hebben verscheidene in
deze streken gevestigde planters van suikerriet het plan opgevat,
een nieuwe stad in 't leven te roepen op de oostkust of ten minste
de inrichting van een groote haven te La Trinité te ondernemen. Ik
heb echter ter plaatse vernomen, dat men hiervoor weinig steun vindt
bij de autoriteiten. Maar wat zou een spoorweg, die Fort de France
met de oostkust verbond, groote diensten bewijzen en wat zou hij een
zegen zijn voor de ontwikkeling der kolonie! Helaas! De spoorwegen
worden, naar het schijnt, op dit arme Martinique nog ad calendas
graecas verschoven.

Ik word te Sainte-Marie verwacht door een vriendelijken planter,
die mij te déjeûneeren heeft gevraagd, en die vóór den eten mij zijn
groote bezitting rond leidt. Hier zie ik ten minste wijde velden
suikerriet en word er vervoerd in een klein wagentje op rails met smal
spoor, dat "truc" heet en door een muilezel wordt getrokken. In dit
gastvrij huis ben ik in gezelschap met een eerbiedwaardig grijsaard,
die met zijn vrouw en twee dochters bij zijn schoonzoon inwoont,
eigenaar van de suikerplantage. Hij is wel echt een slachtoffer van de
uitbarsting van den vulkaan, een door de ramp getroffene, zooals ik er
verscheiden in de laatste weken heb ontmoet, volkomen geruïneerd door
het gebeurde, vóór de catastrophe een welvarend man, thans tot den
bedelstaf gebracht. Zijn bezitting te Prêcheur is geheel verwoest,
en de ongelukkige lijdt alleen geen gebrek, omdat de familie zich
over hem heeft ontfermd.

Weldadigheid is hier op schitterende wijze aan den dag gelegd, zoodra
de berichten van de ramp de harten luider hebben doen kloppen door
de gansche wereld, en millioenen zijn gegeven, om de ongelukkigen
te helpen. Wie zijn echter de werkelijk door de ramp getroffenen, en
welke sommen heeft men aan hen uitgekeerd? En daarentegen, wie hebben
't meest geprofiteerd van de algemeene edelmoedigheid?

Een zeer sectarische geest heeft bij de uitdeelingen den toon
aangegeven. Vóór zij hulp verleenden, onderzochten de ambtenaren niet,
hoe de gesteldheid van het slachtoffer, maar welke zijn politieke
overtuiging was, want alles is politiek in dit arme land, en de
blanke bevolking, die gestadig in aantal teruggaat, wordt overstemd
door de meer en meer veldwinnende negerklasse. Die menschen zijn
kiezers vanaf den man, die eenig onderwijs genoten heeft, tot den
eersten den besten straatslijper, die u onbeschaamd aanstaart,
die allerlei gebreken heeft, niets liever wil dan stelen en wiens
traagheid en onverschilligheid aan het ongeloofelijke grenzen. De
uitbarstingen van den Mont-Pelé zijn een bron van inkomsten geworden
voor die bende leegloopers, die maar al te blij zou zijn, als zoo'n
ramp zich herhaalde.

Wat hebben zij, met uitzondering van een klein aantal van hen,
verloren? In 't geheel niets, omdat zij niets bezaten dan de enkele
vodden, die zij om zich hadden hangen en omdat hun behoeften zeer
beperkt waren; zij zijn plotseling welvarend geworden doordien zij
gratis voedsel, woning en kleeding kregen. Een schip, dat van Fort
de France kwam, heeft geen arbeiders kunnen krijgen, om de lading
te lossen, want de door de ramp getroffenen weigerden te werken,
zelfs voor vier francs per dag. Een boot, uit Amerika gekomen met
levensmiddelen, verkeerde in hetzelfde geval; de bemanning heeft toen
zelve het werk moeten verrichten. Daarentegen vonden de toeristen
altijd gidsen gereed, zooveel ze maar verlangden, om hen te vergezellen
naar de ruïnen van Saint-Pierre; dat was een middel om op de verboden
terreinen te komen en daar ongemerkt hun slag te slaan.

De politiek, de verkiezingen, ziedaar de spil, waar alles om draait. Er
moesten den 9den Mei verkiezingen te Saint-Pierre plaats hebben; men
wilde niet, dat de bevolking de stad zou verlaten ondanks het dreigende
gevaar. De commissie van geleerden(!) stelde haar gerust en beweerde,
dat er niets te vreezen was. De verwoesting van de fabriek Guérin,
de hevige overstroomingen van de Rivière Blanche, de ontploffingen
in den vulkaan, al die onrustbarende voorteekenen, die het een na
het ander zich voordeden, waren onbeteekenende incidenten. En den
volgenden dag waren tweeduizend blanken, kooplieden met hun gezin, zij
die tezamen het crediet en de traditie in de stad vertegenwoordigden,
de slachtoffers der gruwelijke ramp geworden.

Bij mijn vraag aan verschillende blanken en creolen, hoeveel zij
ontvangen hadden van de weldadigheidsmillioenen, was het antwoord
steeds precies hetzelfde: niets, volstrekt niets. Ik heb te Fort de
France een ouden planter gesproken, dien ik op een vorige reis had
ontmoet, en die nu geheel geruïneerd was. Hij mocht zich gelukkig
rekenen, omdat hij een bescheiden plaats als employé in een handelshuis
had gekregen, terwijl een neger, die vroeger bij hem in dienst was
geweest en die nooit een stuiver had bezeten, thans in omstandigheden
verkeerde, die hij zich nooit had kunnen droomen, in zijn soort een
renteniertje met een huis en twee hectaren gronds. En hoeveel van
de millioenen is er gebruikt voor de verkiezingspropaganda? Zelfs
gedurende de ramp en daarna waren de autoriteiten vol van dit eene:
de verkiezingen.

Alleen de inboorlingen hebben van het vette hapje geprofiteerd;
beheerders van de fondsen hebben een deel van den buit weten te
bemachtigen. Een dorpsburgemeester, verkiezingsagent, die op den
voorgrond trad, had de opdracht gekregen, zorg te dragen voor het
onderhoud van twee duizend slachtoffers der ramp; hem werden zeventig
centimes per hoofd en per dag verstrekt. Die weldoener tegen contante
betaling wist het zoo in te richten, dat hij ze in 't leven hield
met twee of drie stuiver per dag en aldus vergaarde hij een aardig
spaarpotje voor zijn ouden dag.

De tegenwoordige gouverneur, de heer Lemaire, van wien het alle
eerlijke menschen spijt, dat hij niet vroeger is gekomen, om den
Augiasstal te reinigen, heeft een zware taak, en hoewel hij de
goedkeuring wint van allen, die belangstellen in den vooruitgang der
kolonie, staat hij bloot aan de aanvallen der pers, die hem heftige
beleedigingen toevoegt. Ook komt hij natuurlijk in botsing met de
leegloopers, die bij de anarchie van eenige maanden zijde hebben
gesponnen. Zijn plaats daar is geen sinecure, dat heb ik kunnen
waarnemen gedurende de maand, toen ik op het eiland vertoefde.

Het is mij dikwijls gebeurd, dat ik aangesproken werd door een neger
of een negerin, die een aalmoes vroeg. Die lastige wezens zeggen
dan met huilerige stem, dat ze tot de verongelukten behooren,
en hebben mogelijk gewoond ergens heel ver van het tooneel der
ramp verwijderd. Men zou meenen in het Oosten te zijn, waar altijd
"baschish" wordt gevraagd.

De gouverneur is met allen mogelijken ijver zich gaan toeleggen
op het stichten van nieuwe dorpen en centra van landbouw voor wie
werken willen en zich weer een positie willen veroveren. Er zijn
daarvan reeds zes of zeven, en ik heb aan de voornaamste een bezoek
gebracht. In het begin was het aantal zwarten van goeden wille heel
klein; ze gaven de voorkeur aan een bedeeling in geld, waarbij ze in
luiheid hun dagen konden slijten. Maar toen ze zagen, dat de tijd van
giften en gaven voorbij was, heeft een zeker aantal van hen besloten,
de spade ter hand te nemen en onder goed ingericht toezicht het huis,
de gereedschappen en het hoekje grond te aanvaarden, die hun gratis
worden verstrekt. Te Tivoli, op den weg naar Balata, ga ik door een
gloednieuw dorp, van ongeveer 150 H.A. oppervlakte, waar een duizendtal
inwoners over 170 zindelijke huisjes zijn verdeeld.

Daar ik het Zuiden van Martinique niet ken, neem ik met ingenomenheid
de uitnoodiging aan van den heer Lemaire, om hem te vergezellen op
een inspectiereis, die hij heeft te maken. Aan boord van de Jouffroy
begeven wij ons naar Trois-Ilets en naar Anse d'Arlet. Het eerste is
de geboorteplaats van Joséphine de Beauharnais; op eenigen afstand
van het dorp wijst men u nog het nu geheel vervallen huis, waar zij
het eerste levenslicht aanschouwde, terwijl de oude dorpskerk het
graf van haar moeder bevat. De streek is weinig bewoond en ik ontdek
slechts schaarsche sporen van landbouw, ofschoon men kan zien, dat
de grond overal vruchtbaar is. Als ik het laatste jaarverslag van de
kolonie opsla, vind ik slechts een opbrengst van 40 millioen kilo
suiker, 14 1/2 millioen liters tafia en rhum en bijna 1/2 millioen
kilo cacao. Anders niets. Dit diepe verval staat niet met economische
toestanden in verband, maar met traagheid en gebrek aan geest van
initiatief bij de bewoners.

Te Trois-Ilets stelt de maire aan den gouverneur de eenige vrouw voor,
die de ramp van Saint-Pierre heeft overleefd. Aan den buitenkant der
stad wonend en verschrikt door de nadering der wolk, heeft zij zich
in haar huis gebarricadeerd en is onder een tafel flauw gevallen. Tot
bewustzijn gekomen, zag ze alle leden van haar gezin dood om haar
heen liggen. Ofschoon ze hevig gebrand was, is ze door de zorgen,
die men aan haar heeft besteed, ten slotte behouden gebleven. In zulk
een ongelukkige kan men belang stellen; zij is wat anders dan die
lastige individuen, die mij vervolgden met hun eeuwig: "Een kleine
gave! Door de ramp getroffen! enz."

Te Anse d'Arlet heb ik, terwijl de gouverneur een onderhoud heeft met
de dorpsautoriteiten, nog een mooie gelegenheid voor zedestudiën. Op
drie verschillende plaatsen passeer ik groepjes, die in levendig
gesprek zijn. Het onderwerp der discussie is niet moeilijk te raden,
't is altijd politiek, hun eenig stokpaardje, waarop zij van 's morgens
tot 's avonds draven. Als ik dan, bij het aanhooren van de verhandeling
van een ouden neger, niet nalaten kan te glimlachen, werpt de man
mij een woedenden blik toe en voegt erbij: "Ik zeg, wat ik wil; ik
ben even goed kiezer als jij." Wanneer zal men in regeeringskringen
eens begrijpen, dat het stemrecht, aan al die zwarten geschonken,
een anomalie, een dwaasheid is, en dat de politiek de kanker is,
die knaagt aan de ontwikkeling en de welvaart der arme koloniën?

Als de neger van Martinique nog alleen maar de geïncarneerde luiheid
vertegenwoordigde, zou men hem kunnen beschouwen als een drukfout
in het boek van de natuur, maar dit treurige product meent, dat hij
onze gelijke is en de wetten stijven hem in die opvatting, want zij
erkennen hem als zoodanig. Hij is kiezer, dit wezen zonder opvoeding
en onderwijs, verstoken van zedelijkheidsgevoel en van wat niet al
meer! Wat doen de Engelschen en Nederlanders er toch goed aan, dat zij
hen op hun rechte waarde schatten, dat ze in de rechtbanken slechts
europeesche magistraatspersonen plaatsen, aan de inboorlingen geen
stemrecht verleenen en 't stellen zonder Eerste en Tweede Kamerleden
uit de koloniën!



II

Nadat ik alle ellende en alle gruwelen van de ongeëvenaarde natuurramp
met de gruwelijk vele sterfgevallen heb gezien, rust ik drie dagen uit
op een ideaal eiland, Trinidad, dat een zeer gunstige tegenstelling
vormt met het pas verlaten oord. Ik vind er een zeer comfortabel hôtel,
goede rijtuigen, electrische trams, een politie op zijn europeesch,
die den neger in bedwang weet te houden. Een uitstekende boot, annex
aan de Royal Mail, brengt mij vervolgens naar Tabago, daarna naar
Grenada en ten slotte naar Sint-Vincent, waar een ramp, gelijk aan
die van Martinique, bijna de helft van het eiland heeft verwoest.

Sint-Vincent is een der kleinste eilanden van de Antillen; het is
slechts 27 K.M. lang van 't Noorden naar het Zuiden en de gemiddelde
breedte bedraagt maar 17 K.M. Na van Grenada te zijn vertrokken,
vaart men langs een geheele reeks van kleine, slechts zeer schaars
bewoonde eilandjes. De hoofdstad van Sint-Vincent, Kingstown, ligt
op het zuidelijk uiteinde; het is een onbeteekenend stadje. Buiten
Château-Belair op de westkust en Georgetown op de oostkust, heeft het
eiland enkel nog een paar kleine dorpjes; de totale bevolking blijft
nog een weinig beneden vijftig duizend zielen.

In vroegeren tijd waren de suikerplantages er betrekkelijk bloeiend;
nu beteekenen ze weinig. De planters doen in hoofdzaak aan den
verbouw van arrowroot; het zetmeel van den wortel wordt gebruikt bij
de bereiding van cacao en chocolade en doet in de apotheken dienst;
wat het eiland aan maniok, cacao en vruchten oplevert, is van weinig
belang. Nauwelijks een derde van den grond is in cultuur, ook al
doordien een groot gedeelte van het eiland ingenomen wordt door een
vulkanenketen, waar op vele plaatsen de natuur een woestijnkarakter
draagt. Verscheiden toppen reiken tot een hoogte van 600 à 1000 M;
de voornaamste, de Soufrière, in het Noorden, juist op dezelfde plek
als de Mont-Pelé op Martinique, bereikt 1130 M.

De eilanden Grenada en Sint-Vincent hebben denzelfden gouverneur, die
om beurten op het eene en het andere eiland verblijf houdt, het meest
op Grenada. Tijdens zijn afwezigheid wordt de leiding der staatszaken
toevertrouwd aan een administrateur, die in het gouvernementshuis
woont. Ik haast mij, den heer Cameron een visite te brengen, want
de gouverneur, Sir Robert Llewellen is op het oogenblik op Grenada
geïnstalleerd, en hem den brief ter hand te stellen van het ministerie
van koloniën te Londen, mij in zijn welwillendheid aanbevelend. De
heer Cameron stelt zich op de hoffelijkste manier te mijner beschikking
en biedt mij in het regeeringsgebouw gastvrijheid aan.

Om in het verwoeste gebied te komen, zal ik mij in een boot naar de
westkust hebben te begeven tot Château-Belair, en later per rijtuig
moeten gaan naar Georgetown op de oostkust, waarbij ik het eiland op
het breedste gedeelte doortrek, van de kust die onder den wind is tot
de windkust toe. Ik zal dezen keer reizen, niet met den beminnelijken
heer Lacroix, maar met een geleerden Duitscher, den heer Sapper,
[1] dien ik reeds op Martinique had ontmoet en die op een studiereis
naar de beide eilanden is uitgezonden, nadat hij de vulkanen van
Guatemala heeft bezocht. Wij hebben het noodige proviand meegenomen,
en wij vertrekken vroeg in den morgen uit Kingstown in een roeiboot
met krachtige mannen aan de riemen.

Terwijl we dicht langs de kust voeren, kreeg ik een indruk van de
geweldige schokken en woelingen, waarvan Sint-Vincent het tooneel moet
zijn geweest in ver achter ons liggende eeuwen. Het eiland is eerst
in 1498 door Columbus ontdekt, en de geschiedenis gewaagt slechts
van één hevige uitbarsting in 1812. Hier heeft men mij evenals op
Martinique boeken laten zien en geschriften, die van den Soufrière
en den Mont-Pelé spreken als van uitgedoofde vulkanen!

Wij gaan voorbij lagen lava van vele meters hoogte, in twee
verdiepingen liggend, waartusschen een laag plantengroei duidelijk
aantoont, dat er waarschijnlijk eeuwen zijn verloopen tusschen de
vorming van het eerste plateau en die van het tweede.

Op enkele plaatsen bevat de compacte massa tufgesteenten en groote
steenen, hoopen asch, tot een vaste substantie geworden, zelfs
zoogenaamde bommen, gloeiende kogels, als de vulkaan ook verleden
jaar heeft uitgeworpen. Het is gemakkelijk te zien, dat die vroegere
uitbarstingen gepaard zijn gegaan met sterke lavastroomen, 't geen
in 1902 noch hier, noch op Martinique het geval is geweest.

Wij komen te Château-Belair. Er is geen hôtel, maar toch een woning
voor vreemdelingen, een rest-house, als de Engelschen zeggen. Het
ziet er zeer zindelijk uit en dient tot verblijfplaats voor de
weinige vreemdelingen, die aankomen, alsook tot politiebureau, post-
en telegraafkantoor. Een vriendelijke bediende brengt mij in een
behoorlijke kamer, pakt mijn voorraad uit en voltooit het menu van
mijn maaltijd met versche eieren en thee. De duitsche geoloog geniet
gastvrijheid bij een wesleyaanschen geestelijke, die in de plaats
woont en brengt den avond met zijn gastheer door, waarbij zij samen
toebereidselen maken voor de bestijging van den Soufrière op den
volgenden dag. Daar ik de volharding en het uithoudingsvermogen van
den echten Alpenbeklimmer mis en noch den moed, noch den wensch heb,
mij te wagen aan een zoo gevaarlijke expeditie, zal ik slechts tot
een zeker punt met hen meegaan. Ik ben bij 't eerste aanbreken van
den dageraad al bij den steiger, waar het bootje ons wacht.

Weer een lavakust met veel bazalt; iets verder doen zich plateaux
voor, vol asch, waarop de resten van een paar fabrieken zijn te zien,
verwoest bij de uitbarsting van 7 Mei. De roeiers zetten ons af in een
bocht, en wij beklimmen een wand, uit min of meer vast geworden asch
bestaande, en waarin wij treden uithouwen met onze houweelen, steunend
op onze stokken. De top van den vulkaan is in dampen verscholen, en
de hellingen zijn verlengd in een dikke laag asch, die buitendien de
geheele vlakte overdekt.

De asch is over 't algemeen van een grijze kleur, hier en daar vrij
donker van tint en is afkomstig van de laatste uitbarstingen. Die
van 7 Mei had juist de parelgrijze kleur der asch van den Mont-Pelé,
ook bij latere uitbarstingen steeds die tint vertoonend, en voelt
bij aanraking verrassend zacht aan, zoo iets als poudre de riz. Veel
asch van den Soufrière uit de maanden Juni, September en October is
korrelig; ik heb er in de buurt van Georgetown wel opgeraapt, die den
indruk maakte van jachthagel. Sedert ik in Europa ben teruggekeerd, is
er nog op Sint-Vincent een vrij hevige uitbarsting geweest, namelijk
den 22sten Maart. De gouverneur heeft mij een staaltje gestuurd van
de toen in de stad Kingstown zelve gevallen asch; die was heel fijn,
bijna zwart en vertoonde een lichten metaalglans.

Ik ben één en al verbazing over de woestijn, die zich naar alle kanten
uitstrekt, en een paar uur lang loop ik in verschillende richtingen,
voorzichtig om de spleten, die de grond vertoont. De hevige regens van
zomer en herfst hebben de enorme laag asch gescheurd en gespleten en in
die massa, die daar zich uitbreidt, zoo ver het oog reikt, hebben ze op
sommige plaatsen echte kloven doen ontstaan. Mijn metgezellen zijn al
lang weggegaan met een zak op den schouder en den met ijzer beslagen
stok in de hand. Ik bereik weer het strand, en mijn roeiers krijgen,
nadat ze mij naar Château-Belair hebben teruggebracht, de opdracht,
naar de baai terug te keeren en de terugkomst van de bergbestijgers
af te wachten.

Château-Belair, dat gespaard was bij de uitbarsting van 7 Mei, daar die
haar uitwerking had doen gevoelen drie kilometer meer naar het Noorden,
is minder gelukkig geweest een veertien dagen later. Een regen van
gloeiende brokken en steenen heeft alle daken vernield, maar ze waren
bij mijn bezoek al voor het meerendeel vernieuwd. Er zijn geen dooden
gevallen, wel werden velen gewond. Het verwoeste deel van Sint-Vincent
wordt begrensd door een lijn, die bijna recht van 't Westen naar het
Oosten loopt. Het geheele noordelijke deel, dat ik op 45 procent van
't eiland schat, is totaal verwoest; het zuidelijk gedeelte, dat dan
55 procent zou zijn, is ongedeerd gebleven. De verwoeste oppervlakte
wordt op 48 vierkante mijlen geschat door professor Hovey, terwijl
hij haar op Martinique op 36 rekent. De engelsche mijl is 1609 M.

Deze schatting ten opzichte van Martinique leidt mij tot de opmerking,
dat men zich gewoonlijk een zeer overdreven denkbeeld vormt van de
afmeting der verwoeste streek. Dat stuk is voor de totale oppervlakte
van Martinique, wat Bretagne en een deel van Normandië voor heel
Frankrijk zouden zijn.

Toen ik tegen zonsondergang eens naar den horizon keek, zag ik bij de
bocht van een rots de boot, die de beide moedige onderzoekers thuis
bracht. Terwijl de heer Sapper zijn zak met vulkanische materie, op
den tocht verzameld en die minstens 25 K.G. weegt, neerzet, vertelt
hij mij bijzonderheden van de gevaarlijke bergbestijging. De krater,
dien hij met zijn metgezel bijna geheel is rondgetrokken, heeft zich
nog al genadig getoond in dien zin, dat een luchtstroom, die de nevels
verjoeg, de kanten heeft blootgelegd. De uitbarsting heeft inderdaad
plaats gehad uit den oudsten krater, den grooten.

De monding is ongeveer 5 K.M. in omtrek en 150 M. diep; vroeger zag
men in de diepte een melkkleurig meer.

Hoewel de uitbarstingen van Mei het hebben geledigd, heeft zich
sedert dien tijd een ander meer gevormd, dat naar schatting 600 of
630 M. boven het niveau der zee moet zijn gelegen. De kleur van het
water is zwartachtig door de massa asch, die erin uitgestort is. Op
eenigen afstand van den grooten krater is er een kleinere; die werkte
in 1812 bij de uitbarsting van den Soufrière, de laatste eruptie vóór
de groote ramp van 1902.

De heer Sapper had de aanwezigheid geconstateerd van verscheiden
fumarolen in den omtrek van den krater, en hij had zich op één
plek omringd gezien door uit den grond opstijgende verstikkende
dampen. Datzelfde was waargenomen door de geleerde Amerikanen, de
professoren Hovey en Heilprin, die beiden bij herhaling den vulkaan
hebben bestegen tijdens hun verblijf op het eiland, in Mei en Juni.

Wat de hoeveelheid asch betreft, op 't eiland Sint-Vincent gevallen,
die is veel grooter dan de massa, die het noorden van Martinique
heeft bedekt. Ik zal er later iets van zeggen bij het bezoek aan
de omstreken van Château-Belair. Een engelsch schip, dat zich 275
mijlen ver naar het Zuiden bevond, acht uur na de uitbarsting van
7 Mei, heeft op het dek een halven centimeter hoogte opgevangen, en
een amerikaansch zeilschip bijna één centimeter, toen het den dag na
de uitbarsting van 6 Juni zich 102 mijlen ten westen van Martinique
bevond. Drie uren lang voer dat schip door een wolk van stof. De heer
Hovey, die denzelfden dag te Georgetown was, heeft die wolk gezien en
schat haar hoogte op meer dan 2000 M. boven de zee. Schokken, door de
uitbarsting veroorzaakt, zijn waargenomen tot Sint-Kitts en Trinidad.

De gouverneur, dien ik later het genoegen heb gehad op 't eiland
Grenada te ontmoeten, heeft mij verteld, dat hij op 7 Mei aan zijn
schrijftafel zat, toen de eerste uitbarsting van den Soufrière
weerklonk. Hij meende, dat het een oorlogsschip was, dat onverwachts
aankwam en 't gewone kanonschot loste. Maar toen de donderslagen
aanhielden, vroeg hij den persoon, die bij hem zat te werken, eens te
gaan informeeren, "of er een heel eskader was gekomen!" De geleerden
zijn het er nog niet over eens, hoe hoog de asch in de lucht is
geslingerd, en de beweringen van de enkele waarnemers, die op beide
eilanden de formidabele uitslingering van die stoffen hebben gezien,
zijn niet afkomstig van in voldoende mate betrouwbare personen,
om de juiste kromme te kunnen aangeven.

Maar vast staat, dat die asch tot ontzagwekkende hoogte is opgedreven,
en dat zij boven de grens, waar de passaatwinden merkbaar zijn,
gedreven is geworden in een geheel tegenovergestelde richting. Als
de asch slechts tot matige hoogte was opgevoerd, zouden de winden,
die in het gebied der Antillen heerschen, haar naar het Westen hebben
gestuurd, terwijl juist het ten oosten gelegen Barbados er het diepst
onder bedolven is geworden.

Een geneesheer op dat eiland, verbaasd over de hoeveelheid asch, die
op zijn grond viel, breidde een beddelaken uit over een grasveld,
in zijn tuin. Twee dagen later kon hij, na de grijze massa, die op
het laken lag, te hebben verzameld en gewogen, gemakkelijk uitrekenen,
hoeveel asch in datzelfde tijdsverloop op het geheele eiland moest zijn
gevallen. Hij kwam tot de slotsom, dat het twee millioen ton geweest
moet zijn. Sint-Lucia, ten noordoosten van Sint-Vincent gelegen,
heeft asch opgevangen zoowel van den Soufrière als van den Mont-Pelé,
en bij de hevige Soufrière-uitbarsting van 3 September bleef de
helft van Martinique nog den geheelen morgen van den volgenden dag
in een halve duisternis gehuld door de onmetelijke stofwolk, die van
Sint-Vincent erheen overwoei.

Ik heb een aanbevelend schrijven voor een planter, tijdelijk gevestigd
dichtbij Château-Belair, wiens bezitting voor een deel verwoest
is geworden bij de ramp van 7 Mei. Die vriendelijke eigenaar, de
heer Macdonald, dezelfde die den heer Hovey vergezelde bij diens
eerste bestijging van den Soufrière, is zoo goed met mij een rit
te paard te doen ten noorden van het dorp. Wij brengen een bezoek
aan de plaatsen, waar vroeger de dorpen Richmond en Waliboe hebben
gelegen aan rivieren van denzelfden naam. Er is geen spoor meer over,
noch van de rivieren, noch van de dorpen; alles is begraven geworden
onder diepe aschlagen, nadat het vuur de huizen had verteerd in een
even heftige en plotselinge ontbranding als bij Saint-Pierre zich had
voorgedaan. Toch hebben in deze streken de bewoners zich bijtijds
kunnen redden met uitzondering van een klein aantal ongelukkigen,
die bij de ramp het leven hebben gelaten.

In de beide dorpen zie ik de overblijfselen van suikerfabrieken,
waarvan alleen een paar brokken muur nog staan en waarbij het verbogen
en geroeste ijzerwerk omhoog steekt uit den chaos. Onmiddellijk
bij de fabriek te Richmond ziet men de ruïnen van de woning des
eigenaars. Wij hebben op sommige plaatsen ware duinen te beklimmen;
de asch ligt enorm hoog opgestapeld. De heer Macdonald wijst mij een
berg asch van wel twaalf meter hoog. De meeste der hoopen staan als
heuveltjes op een vroeger geheel vlak terrein; verderop zie ik heele
aschvelden met bobbels en hoogten en ook met breede, diepe spleten,
veroorzaakt door de stortregens van de laatste maanden van het jaar. Ze
zijn elders weer door de regens, waar een felle zonneschijn op volgde,
veranderd in een harde, weerstandbiedende substantie.

Mijn geleider deelt mij veel bijzonderheden mee over de
reeks verschijnselen, die de laatste maanden zich op 't eiland
hebben voorgedaan. Hij is er steeds gebleven en heeft sedert de
eerste uitbarsting in Mei het eiland in verschillende richtingen
doorkruist. Het geheele noordelijke gedeelte is verwoest en is nu
te vergelijken bij een onmetelijk braakliggend terrein. Daar woonden
nog afstammelingen van den ouden volksstam der Caraïben, waarvan ook
eenige weinige vertegenwoordigers op Sint-Lucia en Dominica wonen. Op
den 7den Mei en volgende dagen heeft de regen van asch en kokend water
eigenlijk onafgebroken voortgeduurd. Het water van de zee was zoo warm
in de buurt van Sint-Vincent, dat een schipper, die zich op twee mijlen
afstands van de noordkust bevond, zich de hand bijna brandde, toen hij
de temperatuur van het water eens wilde onderzoeken. Tallooze doode
visschen lagen in mijlenlange rijen aan de oppervlakte. Zij moeten
evenals op Martinique door onderzeesche uitbarstingen gedood zijn.

De stoffen, die in September uit den vulkaan zijn gekomen, waren
van uiteenloopenden aard. Behalve lapilli, de slakken, die er als
steentjes uitzien, waren het asch en steenen en conglomeraten, terwijl
men uit den hoofdkrater een breeden stroom van een geelachtige stof
heeft zien komen, hoofdzakelijk uit zwavel bestaande. Die vloeibare
massa ging in breede, zigzaglijnen bij den berg neer en liep in
zee, waar zij ten gevolge harer hooge temperatuur een dof gesis
veroorzaakte en wolken damp deed opstijgen. De zee was over een
onmetelijke oppervlakte geel en geleek 's nachts op een stroom van
zilver. Volgens een reiziger, dien ik op Sint-Lucia ontmoette en die
zich aan boord bevond van een engelsche paketboot, was de aanblik
van die vloeibare massa's, die langs de zijden van den vulkaan zich
voortbewogen, allermerkwaardigst. De maan en de sterren wierpen er een
zilveren schijnsel over; het leek, of men in Zwitserland was, waar
's avonds de watervallen worden verlicht met Bengaalsch vuur. Eerst
hield men die brandende massa voor lavastroomen, en eerst later heeft
men ingezien, dat bij geen der uitbarstingen van het vorige jaar lava
zich heeft vrijgemaakt, noch uit den Soufrière, noch uit den Mont-Pelé.

De ontploffingen, waarmee de uitbarstingen van de maand September
vergezeld gingen, zijn zoo hevig geweest, dat te Kingstown de bewoners
doodelijk ontsteld waren, terwijl de electrische ontlading, die in
de dampwolken plaats had, sterker was dan den 7den en den 18den Mei.

Hoewel de geheele streek, die ik bereis, zich voordoet als een vlakte,
waar alle plantengroei verdwenen is, waar de boomen weggemaaid en
weggeveegd zijn als door den onmeedoogendsten van alle cyclonen,
ontdek ik iets vreemds, dat ik ook in de omstreken van Saint-Pierre heb
opgemerkt. Niet ver van Château-Belair hebben enkele boomen op ééne
zijde de takken afgestaan tot op den stam, terwijl aan den anderen
kant de takken nog groene bladeren dragen, 't leven aan den eenen,
de dood aan den anderen kant.

Wat mij ten zeerste heeft verwonderd, is dat de engelsche regeering
tot nu toe nog niet het besluit genomen heeft, op 't eiland
Sint-Vincent een observatiepost te vestigen. Het verband, waarin
de beide vulkanen tot elkander staan, is nu wel boven allen twijfel
verheven, en de waarnemingen, op Martinique en Sint-Vincent te doen,
zouden elkander aanvullen, terwijl men wederkeerig elkaâr zou kunnen
waarschuwen. Onlangs vernam ik, dat de heer Lacroix zich uitgesproken
heeft ten gunste der vestiging van een post op Guadeloupe, waar men in
de laatste tijden allerlei seismische verschijnselen heeft opgemerkt.

Nu de samenhang tusschen de talrijke aardbevingen, die in 1902 een
groot deel van het amerikaansche vasteland geteisterd hebben, en de
uitbarstingen van Mont-Pelé en Soufrière tegenwoordig onbetwistbaar
zijn, en nu zooveel seismische verschijnselen tusschen April en
September zijn waargenomen in streken, zeer ver verwijderd van de
plek, die ons nu bezighoudt, zoodat nog eens te meer bewezen is,
dat er een nauwe betrekking bestaat tusschen uitingen, op duizenden
kilometers afstands van elkander aan den dag getreden, nu is het
vóór alles noodig, zooveel mogelijk op de waarschuwingen te letten,
gegeven op die reeks van dichtbij elkaâr gelegen eilandjes, die als
de kralen van een rozenkrans begint bij Grenada en eindigt aan de
noordpunt van de Eilanden onder den Wind.

Sint-Lucia, juist tusschen Sint-Vincent en Martinique gelegen, is
verleden jaar gespaard gebleven, hoewel de oude krater op het eiland
enkele teekenen van werkzaamheid gegeven heeft, en op Dominica is de
bevolking herhaaldelijk opgeschrikt door meer of minder onrustbarende
verschijnselen. Het schijnt dus zeker verstandig, dat men op zijn hoede
zij, en dat men door alle middelen, waarover de wetenschap beschikt,
nagaat, wat er daar voorbereid wordt in 't inwendige dier vulkanische
gebieden, zoodat men, binnen de grenzen van het mogelijke, zal kunnen
waarschuwen voor het gevaar, dat de bewoners dreigt.

Evenals op Martinique heeft men op Sint-Vincent toevluchten
voor de door de ramp getroffenen ingericht in den vorm van kleine
dorpen. Ik heb er drie gezien, terwijl ik langs de kust ging tusschen
Kingstown en Château-Belair, met ongeveer een honderdtal hutten. Ze
zijn ingericht, zoo zei men mij, naar de plannen, door den heer
Lemaire ontworpen. In een dier toevluchten hebben de verongelukten
van Richmond een schuilplaats gevonden. De liefdadigheid heeft,
zoowel voor Sint-Vincent als voor Martinique, over de geheele wereld
gesproken. Ik heb geen bijzonderheden gehoord over de wijze, waarop
de uitdeeling der verleende hulp op het britsche eiland is geschied.

Voor zoover ik weet, heeft de fransche regeering zich niet gehaast,
een in de Kamer voldoende som te doen aannemen, om de ongelukkigen van
haar kolonie te hulp te komen, terwijl Engeland zich ernstig heeft
beziggehouden met diegenen, die plotseling hun eigendommen vernield
hebben gezien en die hun broodwinning hebben verloren. De eigenaar
van een der suikerfabrieken, waarvan ik de puinhoopen heb gezien,
heeft een ondersteuning van 600 pond sterling genoten en buitendien
170 H.A. grond zich zien toegewezen. Daarbij heeft men hem de niet
geheel verwoeste fabriek afgestaan van een anderen planter die bij
de ramp is omgekomen, terwijl aan de kinderen van den overledene
een som is uitgekeerd, gelijk aan de waarde van de onderneming en de
terreinen. De engelsche regeering is gewoon, zich met de koloniën en
de kolonisten te bemoeien; ik behoef er slechts aan te herinneren, dat
bij den laatsten grooten cycloon op het eiland Mauritius het terstond
bijeengeroepen Parlement de zending van één millioen pond sterling
toestond. In 1891, toen een dergelijke ramp Martinique teisterde,
leende de hoofdstad enkele millioenen, in jaarlijksche termijnen af
te doen, zoo werd mij te Fort de France verteld.

Nadat ik dat deel van de streek gezien heb, dat eenigszins toegankelijk
is, besluit ik naar de hoofdstad terug te keeren. Weer langs de
kust varend, de rotsen onderzoekend, de enorme, op elkaâr gestapelde
lagen lava en conglomeraten, waar mijn boot langs gaat, kom ik tot
het besluit, dat de schok van 1902, hoe verschrikkelijk hij ook
geweest zij, niet te vergelijken is bij de geweldige omwentelingen,
waarvan deze grond het tooneel is geweest in achter ons liggende
tijden. Op Martinique heeft hetzelfde mij getroffen, als ik het oog
liet gaan over de talrijke bergen, gegroepeerd rondom de oude haarden
van vulkanische werkzaamheid, waar het eiland zijn ontstaan aan te
danken heeft. Guadeloupe, Dominica, Sint-Lucia, Grenada verkeeren in
hetzelfde geval; maar deze archipel is nog slechts sinds een viertal
eeuwen bekend, zoodat de geschiedenis zwijgt over de titanische
krachten, die vroeger er den grond hebben omgewoeld.

De Soufrière wil mij ten afscheidsgroet nog een bewijs geven van zijn
werkzaamheid, die nog niet tot rust is gekomen; op het oogenblik, dat
de berg uit mijn oogen zal verdwijnen, zie ik een dichte wolk uit den
krater opstijgen, in dikke dampkrullen zich oplossen en zoo langs de
zijden van den vulkaan afglijden. De Engelschen hebben aan die wolken
den naam van cauliflower, bloemkoolen, gegeven, en die vergelijking
is tamelijk goed gekozen, als men let op den vorm, dien ze hebben bij
't verlaten van den krater.

Georgetown, gelegen op de oostkust, dat is de windzijde, is moeilijk
van uit zee te bereiken. De golven komen gewoonlijk onstuimig af op
de rotsen, die een gordel vormen rondom dit gedeelte van het eiland
en maken een landing buitengewoon moeilijk. Langs een vrij goeden weg
van een twintigtal kilometers is de stad beter te bereiken. De heer
Cameron is zoo welwillend geweest, voor mij te zorgen en het rijtuig,
waarvan ik gebruik maak, zal te mijner beschikking blijven al den
tijd, dien ik aan de tournée besteed. Een ambtenaar uit Kingstown,
die reeds meermalen de verwoeste streek heeft bezocht en die bijna
het slachtoffer van een uitbarsting was geworden bij een tocht in
de omstreken van Château-Belair, besluit mij te vergezellen. Zijn
gezelschap is mij des te nuttiger en aangenamer, daar hij mij veel
inlichtingen kan geven en de streek, die wij gaan bereizen, ter
dege kent.

Dit eilandje Sint-Vincent is wezenlijk bekoorlijk. Al dadelijk
treft mij dat bij het verlaten van de stad, als wij een weg volgen,
die in een zigzaglijn de heuvels bestijgt, waar liefelijke bloemen
met veelkleurige tinten de laagten sieren. Het verbaast mij zeer, de
ruïnen van een fabriek te zien op korten afstand van de hoofdstad,
lang vóór wij de grens der verwoesting hebben bereikt; maar ik
hoor, dat deze vernieling te wijten is aan een gansch andere ramp,
waardoor het eiland vier jaren geleden werd getroffen. 't Is, dat die
arme Antillen niet alleen het vuur der vulkanen als een zwaard van
Damocles boven hun hoofd hebben hangen, maar dat bij tusschenpoozen
vreeselijke orkanen hen treffen en er verwoesting aanbrengen. De
fabriek in quaestie is vernield door een hevigen cycloon, die in
1898 over een groot deel van het eiland is getrokken en die aan
600 menschen het leven heeft gekost, een groot aantal huizen heeft
verpletterd en zestien kerken heeft vernield van de achttien, die in
de kolonie waren; stukken koraal van de banken uit de diepte der zee
werden losgerukt en op het strand geworpen.

Ook Martinique is, meer zelfs nog dan Sint-Vincent, geteisterd door
meedoogenlooze cyclonen. Ik reisde er eenige maanden na dien van 1891,
den laatsten, die het land trof. Er werden toen 300 personen gedood,
en de schade, door den storm aangericht, schatte men op bij de 100
millioenen francs. Fort de France en Saint-Pierre geleken op steden,
verwoest door een bombardement. De hevigste orkaan, waarvan men op de
Antillen de herinnering heeft bewaard, was die van het jaar 1780. Er
waren er zelfs twee in dat jaar met zes weken tusschenruimte. Ook toen
werd Martinique het ergst bezocht, hoewel Guadeloupe, Sint-Lucia en
Sint-Vincent ook voor een deel werden verwoest. Alleen op Martinique
stierven 9000 menschen, waarvan 1000 te Saint-Pierre, waar geen huis
overeind bleef staan. De zee was door een hevigen springvloed tot
acht meter gestegen en veegde met één slag een honderdvijftigtal
woningen weg. Te Fort de France werden de kathedraal, zeven andere
kerken en honderd-veertig huizen met den grond gelijkgemaakt; meer
dan 5000 zieken werden begraven onder de puinhoopen van het hospitaal.

En daar begint de asch zich weer te vertoonen, als wij Sans-Souci
naderen; zij wordt al hooger, naar gelang wij dichter bij Georgetown
komen. Er is daar evenmin een hôtel als te Château-Belair; maar wel
een resthouse, waar ik het tamelijk goed zou hebben gehad, als mijn
reisgezel, bevriend met een inwoner van Kingstown, niet gevraagd had,
of wij de villa mochten betrekken, die deze heer aan zee hier bezit. De
bedienden zijn gewaarschuwd; wij installeeren ons in een weelderig
ingerichte woning en pakken de meegenomen mand met voorraad uit.

Het bleek echter, dat al wat mij te zien gegeven werd in de omstreken
van Georgetown, bij de uitstapjes, die wij daar hebben gedaan, oude
kost moest worden genoemd, asch en altijd weer asch, nu eens gelijk
aan die, welke mijn voet in den laatsten tijd betreden heeft, dan
korreliger en op jachthagel gelijkend. Dezelfde doodsche, uitgestorven
vlakten, waar een enkele boom, van takken beroofd, uit oprijst als een
spook; dezelfde ruïnen in de troostelooze eenzaamheid. En toch zal de
kracht van den tropischen plantengroei, daar ben ik zeker van, zich
weldra openbaren; reeds begint hier en daar de stronk van een banaan,
die door den storm is omgeworpen, uit te botten; de asch, waarop de
regens hebben ingewerkt, en die in deze vulkanische landen uit de
tropenwereld een onvergelijkelijk goede humuslaag vormt, wordt reeds
zoo zoetjesaan op vele plaatsen getooid met kleine spruitjes, mossen en
lage houtige plantjes, en in een niet veraf zijnde toekomst zullen deze
sombere, zwarte en grijze plateaux, waar de dood schijnt te heerschen,
opnieuw bedekt zijn met een kleed van groen, een nieuwen plantengroei.

Groeit niet op Bourbon de vanille, op Mauritius het suikerriet, op
Java de koffie krachtig en gezond op lava en op slakken, in vervlogen
eeuwen door vulkanen uitgeworpen? Laat ons dus niet wanhopen aan
de toekomst van deze ongelukkige landen, die nu wreed geteisterd
werden, als maar de onderaardsche vuren lang in rust willen blijven
en eindelijk eens voldaan zich willen toonen met de ellende, die zij
reeds hebben aangericht onder weerlooze menschenkinderen.

Terwijl ik te Georgetown verblijf, heb ik gelegenheid eenige
slachtoffers te ontmoeten van de uitbarstingen in Mei. Ze zijn
afschuwelijk gebrand geweest; maar, opgenomen in het dorpshospitaal,
hebben ze van hun wonden kunnen herstellen door de goede zorgen,
waarmee men hen omringde. Eerst waren hun wanstaltige gezichten
vreeselijk geweest om te zien, zelfs de verplegers in het hospitaal
deinsden van schrik achteruit, toen zij dat zagen.

De wonden zijn in de meeste gevallen veroorzaakt door een fijn,
gloeiend heet grint, dat, opgeworpen in de lucht met ondenkbare
snelheid, in het gelaat drong en onder de opperhuid vastraakte.

Een oude negerin verzekerde mij, dat op 7 Mei veel personen op 6 en
8 K.M. afstands van den krater door groote steenen verpletterd waren
geworden. Een dier steenen gevaarten zou zelfs tien menschen hebben
gedood, die in een hut een toevlucht hadden gezocht. Diezelfde vrouw
daarentegen had een terrein bezocht, dat bij de eerste uitbarsting
niet getroffen was geworden, maar dat in de catastrophe van den 18den
onder gloeiend zand bedolven was, zonder dat zij de minste sporen van
steenen heeft kunnen ontdekken. Zij schatte de hoogte van de aschlaag
in die buurt op ongeveer een meter; de arrowroot was totaal bedorven,
want de planten waren tot op den wortel verschroeid.

Twee zeer kalme dagen slijt ik nog in 't gouvernementshuis vóór
de paketboot, die mij naar Grenada en Trinidad terug moet brengen,
verschijnt. Ik heb ze wel verdiend na zooveel vermoeiende tochten. Het
paleis grenst aan den Botanischen tuin van Kingstown, die terecht
bekend is als een der mooiste van de Antillen. Ik wandel er veel in
de schaduw van de heerlijke tropische plantenwereld en bewonder boven
alles de prachtige collectie waaierpalmen.

Op Sint-Vincent was ik in de gelegenheid kennis te maken met een
Engelschman, die sinds drie maanden de kleine eilanden van de groep
der Antillen bereisde met het oog op eene propaganda, waarvoor ik
veel belangstelling gevoel en die men zich in Frankrijk misschien ten
voorbeeld stellen kon. Enkele weken daarna ging ik op mijn terugreis
naar Europa met hem op dezelfde boot, waardoor ik onderweg allerlei
inlichtingen kon erlangen over de door hem gemaakte campagne.

Daar Engeland bezorgd is over de geringe ontwikkeling, men mag
eigenlijk wel zeggen, over het verval van de meeste der kleine
eilanden in Middel-Amerika, zou het hun graag wat steun verleenen en de
bevolking willen opwekken tot den verbouw van producten, voornamelijk
vruchten, die in het moederland te gebruiken zijn en waarvan de
consumptie zoowel in Europa als in Amerika van jaar tot jaar toeneemt.

De heer S., de reiziger, van wien ik spreek, was met een opdracht van
zijn regeering gegaan naar Dominica, Sint-Lucia, Grenada, Sint-Vincent,
Antigua en Sint-Kitts, en na een bespreking met de verschillende
gouverneurs had hij er lezingen gehouden en aankondigingen gezet
in plaatselijke bladen over de voordeelen, die de kleinere eilanden
zouden kunnen trekken uit een geregelde en verstandige aankweeking
van de verschillende vruchten, die geregeld aftrek konden vinden in
Engeland. Daar de medewerking van de londensche stoombootmaatschappijen
verkregen was, zoowel in zake verlaging van de vrachten, als wat
betreft de inrichting van verkoelingsapparaten aan boord, hing het
slechts van de bewoners af, zich een degelijke bron van inkomsten te
openen en terzelfdertijd mee bij te dragen tot de verheffing van hun
land, dat zeer beslist achteruitgaande is, sedert de aanplanting van
suikerriet om voldoend bekende redenen niet meer dezelfde voordeelen
oplevert als vroeger.

Het voornaamste artikel, waarop de heer S. de aandacht vestigt, is
de banaan, die zeer gemakkelijk vervoerbaar is, als men ten minste
een voorbeeld wil nemen aan Jamaica, de Kanarische eilanden en andere
streken en de vrucht niet gaat inschepen, dan wanneer zij dien graad
van rijpheid heeft verkregen, waarvan de ervaring leert, dat hij
geëischt moet worden. Maar buiten deze uitstekende en meer en meer
op den juisten prijs gestelde vrucht, heeft men dan nog de oranje,
de ananas en zelfs de manga, waarvan men nog niet lang geleden het
vervoer voor onmogelijk hield en die tegenwoordig in zeer goeden
staat in Europa wordt aangevoerd.

Het voorbeeld, dat Jamaica heeft gegeven, is treffend. Als zooveel
andere koloniën ging het eiland sinds verscheidene jaren sterk
achteruit. De energie der planters, samen met den krachtigen
steun van den vorigen gouverneur, hebben deze kolonie geheel doen
opleven. Men heeft zoo goed als geheel afstand gedaan van het planten
van suikerriet en is begonnen, op groote schaal bananen te planten. De
Vereenigde Staten zijn eerst de voornaamste afnemers geweest; daarna
is Europa gevolgd, en op dit oogenblik beloopt de jaarlijksche uitvoer
drie-en-een half millioen trossen bananen. Ik noem slechts pro memorie
den uitvoer van honderd millioen oranjeappelen per jaar en van een
kolossaal aantal ananassen.

Ik was verbaasd, toen ik in Maart jl. Jamaica bezocht, waar ik in
twintig jaren niet was geweest, alles zoo veranderd te vinden. De
kolonie van toen vergelijkend met het bloeiende land van heden,
vond ik in de hoofdstad, in plaats van de bescheiden herberg, waar
ik was afgestapt indertijd, twee groote hotels, geheel europeesch
ingericht, verscheiden tramlijnen, een aanzienlijke drukte en in
één woord een stad, zesmaal grooter dan de plaats, die in mijn
herinnering leefde, en jaarlijks stroomen van toeristen lokkend,
zoowel uit Amerika als uit Engeland. Iemand, die er lang had gewoond,
en wien ik mijn verbazing te kennen gaf over de groote veranderingen
in die betrekkelijk korte periode, antwoordde mij laconiek: "Dat komt
alleen van het telen van bananen; daar hebben wij dat alles aan te
danken en ook aan onzen gouverneur, Sir Henry Blake, die overal goede
wegen heeft laten aanleggen."

Een der meest gewaardeerde variëteiten op de amerikaansche markten
is de banaan van Martinique, die bij uitstek geurig is, en toch
is Martinique juist het eenige eiland der Antillen, dat ze niet
uitvoert. Ik beweer volstrekt niet, dat ik iets nieuws vertel aan de
autoriteiten, die in deze zaak iets te zeggen hebben; verschillende
schrijvers hebben het reeds gehad over de quaestie, die ik hier
heb aangeroerd en in enkele koloniën heeft het openbaar gezag de
aandacht der planters op de cultuur van bananen gevestigd. Maar
kan het overbodig zijn thans, met het gezag van cijfers tot steun,
de resultaten aan te wijzen, die Jamaica heeft verkregen, in dezen
tijd juist, nu het arme Martinique meer dan ooit behoefte eraan heeft,
zich te verheffen? En is het geen tijd voor de opmerking, dat de centra
van cultuur, daar op verstandige wijze in het leven geroepen door den
gouverneur Lemaire, zich zeer goed zouden leenen voor proefnemingen,
waarvan het groote belang een ieder in het oog moet springen?

Wat men dan terzelfder tijd moet trachten te verkrijgen, is de
medewerking der goede stoombootmaatschappijen; want het is noodig,
dat zij hun paketbooten voorzien van de noodige inrichtingen voor
't vervoer van vruchten van de Antillen naar Europa.






AANTEEKENING


[1] Dit is de heer Sapper, wiens reisverhaal "Uit Middel-Amerika" wij
voor eenige maanden, blz. 337 vlgg. van den vorigen jaargang, gaven.






End of the Project Gutenberg EBook of Op Martinique en Sint-Vincent, de
veelgeteisterde eilanden, by G. Verschuur

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK MARTINIQUE EN SINT-VINCENT ***

***** This file should be named 27961-8.txt or 27961-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/2/7/9/6/27961/

Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net/


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.