The Project Gutenberg EBook of Florante at Laura, by Francisco Baltazar

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Florante at Laura

Author: Francisco Baltazar

Release Date: May 17, 2005 [EBook #15845]

Language: Tagalog

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK FLORANTE AT LAURA ***




Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG
Distributed Proofreaders. Special thanks to Matet Villanueva, Pilar
Somoza and Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section.






[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g. Mistakes in the original published work has been
retained in this edition.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit. Hinayaang manatili sa edisyong ito ang mga
pagkakamali sa orihinal na pagkakalimbag.]

FLORANTE

at

LAURA

May Paunang Salita at mga Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Maynila
1921


TALAAN NG NILALAMAN

PAUNANG SALITA
CAY CELIA
SA BABASA NITO
PUNÒ NANG SALITÂ
MGA PALIWANAG

PAUNANG SALITA

Nang kalahatian ng 1906, na lumabas sa larangan ng Panitikang Tagalog ang mahalagang aklat ng "Kun sino ang kumatha ng Florante", ni G. Hermenegildo Cruz, ay sinasabing may mga 106,000 nang salin ng "Florante at Laura" ang naipalilimbag ng iba't iba; at sapul noon hangga ngayon ay marami na ring taón ang nagsipagdaan, at sa loob ng panahong iyan—lalo na nga't kung aalagataing siyang panahon ng kaunlaran ng Panitikang Tagalog at ng kasiglahan sa pagbabasá at ng pag-uumalab na lalo ng pagmamahal sa ating walang kahambing na Makatang Francisco Baltazar—ay walang alinlangang sa datihang bilang ng 106,000 ay di na rin kakaunti at di na iilang libo ang naparagdag pa.

At sa harap ng kasiglahang iyan ay mapaghahalatang nagkaroon din ng ibayong sigla ang nagsisipagpalimbag. Isa't isa ay gumagawa ng kanikanyang kaya, upang mapalitaw na kalugodlugod ang "Florante at Laura". Ngunit sa likod ng kasiglahang iyan at kapuripuring pagpupunyagi ay kasakitsakit sabihing wari'y naipagwawalang bahala kung minsan ng ilan yaong tagubiling:

"Di co hinihinging pacamahalin mo tauana,t, dustain ang abang tula co gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iyo ay houag mo lamang baguhin ang verso".

Naipagwawalang bahala? Walang alinlangan. Pinatutunayan ng mga pangyayari. Nguni't maaari namang paniwalaang hindi sa atas ng masamang hangad na "paalatin ang matatamis na tula" kundi bagkus pa ngang sa magandang nais, na lalo pang mapatamis. Lalong mapasarap. Lalong mapabuti. Lalong maitumpak. Gayon man, at maging gaano man kabanalang ganyang nais, ay di rin maipagkakailang tunay na pagwawalang bahala sa tagubilin at tunay na ipinagkakamit ng malubhang kasalanan ni Sigesmundong dinadaliri ng dakilang Makata.

Kailangan ngang kung ano ang akda ng dakilang Makata ay siyang papanatilihing buhay magpakailan man, walang munti mang pagbabago, sa maging labis man o kulang, kahi't mali mang nakikita. Ni isang titik, ni isang kuwit—maliban na nga lamang kung hindi maiwasan dahil sa makapangyarihang atas ng panibagong alituntunin sa pagsulat.

Sinasabing ni saan man ay wala na ngayong matatagpuang isa mang salin ng "Floranteng" limbag noong buhay pa si Balagtas, at may paniwalang ang iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera ay siyang matanda sa lahat nang nakatago ngayon; nguni't sa kagandahang palad ay sumakamay namin ang isang salin ng lumabas noong 1861, linimbag sa papel Tsina ng "Imprenta de Ramirez y Giraudier", at sa kanyang takip na papel katalan—takip na ilinagay lamang ng maingat na may-ari—ay nakatitik ito: "Es propiedad de Don Jose Dioniso de Mendoza". Si Balagtas ay namatay noong ika 20 ng Pebrero ng 1862, sa gulang na magpipitongpu't apat na taón. Kaya, maliwanag, na buhay pa si Balagtas ng limbagin nina Ramirez ang "Floranteng" sumakamay namin, at matanda pang di hamak sa iniingatan ni Dr. Tavera, sapagka't ang kanya ay limbag lamang noong 1870 ng "Imprenta de B. Gonzales Mora" sa Binundok. Siyam na taón nga ang katandaan dito. At kung aalagataing buháy pa nga si Balagtas noong 1861 ay walang alinlangang dahil sa pagpipitagan man lamang sa noon pa ma'y itinuturing nang "Hari ng mga Manunula", ang sumakamay namin ay di pa "napanghihimasukan ng kamay ni Sigesmundo",

Ang saling iyan ay wala na sa amin, pagka't hindi amin. Naipagparanya lamang sa amin—dahil sa paglabas noong 1906 ng "kun sino ang kumatha ng Florante"—ng noo'y nag-aaral pa sa "Escuela de Derecho" at ngayo'y abogado Alfonso Mendoza, masugid na demokrata; at sa likod ng ilang buwang pag-iingat at pagsipi namin ay pinagpilitang bawiin ng nagpahiram, dahil sa minamahal daw mabutí ng kanyang ama, palibhasa'y sa mga nuno pa nila minana. Isinauli rin nga namin, sa likod ng kung makailang pagwawalawalaan.

At kamakailang maitanong namin uli sa abogado Mendoza ay ganito ang isinagot:

—Aywan bagá kung saan na naroon. Tila sira na ang mga unang mukha.

Kaya, nang paroonan ni Epifanio ay aywan kung nakuha niya o hindi....

Si G. Epifanio de los Santos—ang dalubhasang istoriograpo, ang guro, ang akademiko, ang sumakastila ng "Florante"—ay siyang tinutukoy. Kami ang sa kanya ay nakapagpahiwatig, upang mapawi ang maling paniwala, na "wala na ngayong Floranteng limbag nang buháy pa si Baltazar." At dahil diyan ay walang salang nagdumaling paroon, upang makuha—sa paano man—ang mahalagang hiyas ng Literaturang Tagalog na pinakamamahal niya. Sakaling nakuha niya, kahi't na nga sira-sira, ay dapat ipagpasalamat, sapagka't parang napalagay sa "kabang may pitong susi"; nguni't kung hindi, at kung natuluyan na ngang nasira, ay tunay na kahinahinayang.

Kahinahinayang! Tunay na kahinahinayang!...

Sakaling nasira na nga.

Nguni't gayon man ay may sukat na rin tayong dapat ikaaliw; ang siping naingatan namin. Pagkakapag-ingat, na maituturing nating isa na ring tunay na kapalaran, at siping walang munti mang pagbabago, palibhasa'y pinag-ingatan naming ilagay pati ng kanyang maliliwanag na kamalian sa limbagan at di dinagdagan, ni kinulangan, ng kahi't na ano.

At ang siping iyang sa huli'y linagyan namin ng mga paliwanag ay siyang ngayo'y inihahandog namin sa tanang magiliwin at mapagmahal sa walang kamatayang "Florante at Laura".

Maipaliliwanag naming buháy pa ang dakilang Makata ay nasasaulo nang mabuti ng kanyang mga anak ang "Florante at Laura". Paanong di magkakagayon ay sa pati ng iba't iba pa niyang akda'y nasasaulo rin? Ang "Florante" pa nga ba ang di mapapakintal sa kanilang ulo? At ang "Floranteng" nalalaman nila at mapahangga ngayo'y sariwa pa sa isipan ay isang saling ayon din sa kanilang ama ay siya niyang tunay na gawa. Dito natin mapagkukuro kung bakit walang kamalian sa mga huling labas ng "Florante", na di ang di mapupuna nila.

Kaya, nang ang ilang kabaguhang napuna namin, dahil sa masusing pagsusumag sa "Kun sino ..." at sa siping nasa amin ay maipakitang isaisa kay G. Victor Baltazar—anak na lalaki ng Makata at siyang pinakamatanda sa tatlong nabubuhay pa hangga ngayon (Victor, Isabel at Silveria), na laging nasa amin, tumitigil ng buwanan at lingguhan, dahil sa kalimitan nilang magpagamot dito sa Maynila, gayon din ang dalawang apong dalaga ni Balagtas, na sina Pepita at Vicenta[I.], anak ng Victor[II.]—; ang mga kabaguhang nadaliri ay pinatunayang "iba nga at di siyang nasa matandang nasasaulo nila". Nguni't, hindi naman napagpakuan namin ng tingin ang lahat, kundi ang madla lamang lalong mahalaga. Ni ang mga kamalian man ng pagkakalimbag sa siping nasa aming kamay ay di rin napag-usapan.

At ang lahat nang kaibhang iyan at kamalian ay siyang naging sanhi ng mga paliwanag namin sa dakong huli.

CARLOS RONQUILLO

Maynila, 10 Septiembre 1921.

[I.] Namatay noong ika 21 Sept. 1921.

[II.] Namatay noong ika 12 Dis. 1926.

-Alberta Balmaseda, asawa ni Victor, namatay noong Marso, 1921.



FLORANTE

at

LAURA


Sipi sa lumabas noong buháy pa ang dakilang
Makatang may akda, na linimbag sa
"Imprenta de Ramirez y Giraudier"
noong 1861, at linagyan ng
Paunang Salita at ng mga
Paliwanag


ni


CARLOS RONQUILLO


Kaparis na kaparis ng ipinamana ng Makata
sa kanyang mga anak, na sariwang nakikintal
sa kanilang isip magpahangga
ngayon




MAYNILA
1921


Pinagdaanang Buhay

ni


FLORANTE at ni LAURA

sa

Cahariang Albania


Quinuha sa madlang "cuadro histórico" o pinturang
nag sasabi sa mga nangyayari[1] nang unang
panahón sa Imperio nang Grecia, at tinula
nang isang matouain sa versong
tagálog.


Reimpreso-Manila
Imprenta de Ramirez y Giraudier
1861


Sa dakong huli ay may mga paliwanag na makikita, na aming ginawa, bukod pa sa mga sariling paliwanag ni Baltazar sa kanyang akdang ito. Lahat nang may bilang na ganito ay siyang amin, na pinagsunodsunod sa dakong huli. At ang paliwanag sa bilang na ito (1) ay makikita sa unahan ng lahat nang paliwanag namin.


CAY CELIA

Cong pag saulang cong basahin sa isip[2]

ang nan~gacaraang arao n~g pag-ibig,

may mahahaguilap cayang natititic

liban na cay Celiang namugad sa dibdib?

Yaong Celiang laguing pinan~gan~ganiban

baca macalimot sa pag-iibigan;

ang iquinalubog niyaring capalaran

sa lubhang malalim na caralitaan.

Macaligtaang co cayang di basahin[3]

nagdaáng panahón n~g suyuan namin?

caniyang pagsintáng guinugol sa aquin

at pinuhunan cong pagod at hilahil?

Lumipas ang arao na lubhang matamis

at ualáng nátira condi ang pag-ibig[4],

tapat na pag suyong lalagui sa dibdib

hanggang sa libin~gan bangcay co,i, maidlip.

N~gayong namamanglao sa pan~gon~golila

ang guinagaua cong pag-alio sa dusa

nag daang panaho,i, inaala-ala,

sa iyong laraua,i, ninitang guinhaua.

Sa larauang guhit n~g sa sintang pincel

cusang ilinimbag sa puso,t, panimdim,[5]

nag-íisang sanláng naiuan sa aquin

at di mananacao magpahangang libing[6].

Ang caloloua co,i, cusang dumadalao

sa lansan~ga,t, náyong iyóng niyapacan

sa ilog Beata,t, Hilom na mababao

yaring aquing puso,i, laguing lumiligao.

Páhiná 3

Di mámacailang mupo ang panimdin

sa puno n~g mangang náraanan natin,

sa nagbiting bun~gang ibig mong pitasín

ang ulilang sinta,i, aquing ináaliu.

Ang catauhang co,i, cusang nagtatalic

sa buntong-hinin~ga nang icao,i, may saquit,

himutoc co niyao,i, inaaring Lan~git

Paraiso namán ang may tulong silíd.

Liniligauan co ang iyong larauan

sa Macating ilog, na quinalagui-an[7]

binabacás co rin sa masayáng doon~gan,

yapac n~g paá mo sa batóng tuntun~gan.

Nag babalíc mandi,t, parang hinahanp

dito ang panahóng masayáng lumipas

na cong maliligo,i, sa tubig áagap,

nang hindi abutin n~g tabsing sa dagat.

Parang naririn~gig ang laguî mong uica

"tatlong arao na di nag tatanao tama"

at sinasagot co ng sabing may touâ

sa isa catauo,i, marami ang handa.

Ano pan~ga,t, ualang dî nasisiyasat,

ang pagiisipco sa touang cumupas

sa cagugunitâ, luha,i, lalagaslás

sabay ang taghoy cong "¡ó, nasauing palad!"

Nasaan si Celiang ligaya ng dibdib?

ang suyuan nami,i, baquít dí lumauig?

nahan ang panahóng isá niyang titig

ang siyang búhay co, caloloua,t, Lan~git?

Baquit bagá niyaóng cami mag hiualay

ay dîpa naquitil yaring abáng búhay?

con gunitain ca,i, aquing camatayan[8],

sa puso co Celia,i, dica mapaparam[9].

Itong dî matiis na pagdaralitâ

nang dahil sa iyo, ó nalayóng touâ,

ang siyang umacay na aco,i, tumulâ

auitin ang búhay nang isang na abâ.

Páhiná 4

Celia,i, talastás co,t, malabis na umid,

mangmáng ang Musa co,t, malumbay ang tinig

di quinabahag-yâ cong hindí malait

palaring dinguin mo ng tainga,t, isíp.

Ito,i, unang bucal nang bait cong cutad

na inihahandóg sa mahal mong yapac[10]

tangapin mo nauâ cahit ualang lasáp

nagbúhat sa puso nang lingcód na tapát.

Cong casadlacán man ng pula,t, pag ayop

tubo co,i, daquila sa puhunang pagod,

cong binabasa mo,i, isá mang himutóc

ay alalahanin yaríng nag hahandóg.

Masasayáng Ninfas sa laua nang Bay,

Sirenas, ang tinig ay cauili-uili

cayó n~gayo,i, siyang pinipintacasi

n~g lubháng mapanglao na Musa cong imbi.

Ahon sa dalata,t, pangpang na nag liguid

tunuhan nang lira yaring abáng auit

na nag sasalitáng búhay ma,i, mapatid,

tapát na pag sinta,i, han~gad na lumauig[11].

Icao na bulaclac niyaring dili-dili,

Celiang saguisag mo,i, ang M. A. R.

sa Virgeng mag-Iná,i, ipamintacasi

ang tapát mong lingcód na si F. B.

Páhiná 5

SA BABASA NITO

Salamat sa iyo, ó nánasang írog,

cong halagahán mo itóng aquing pagod,

ang tulâ ma,i, bucál nang bait na capós,

paquiquinaban~gan nang ibig tumaróc.

Cong sa bigláng tin~gi,i, bubót at masacláp

palibhasa,i, hilao at mura ang balát

ngunit cung namnamín ang sa lamáng lasáp

masasarapán din ang babasang pantás.

Di co hinihin~ging pacamahalín mo,

tauana,t, dustaín ang abáng tulâ co

gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iyó

ay houag mo lamang baguhin ang verso.

Cong sa pagbasa mo,i, may tulang malabo

bago mo hatulang catcatin at licô[12]

pasuriin muna ang luasa,t, hulô[13]

at maquiquilalang malinao at uastô.

Ang may tandang letra alin mang talata

dimo mauatasa,t, malalim na uicà

ang mata,i, itin~gin sa dacong ibabâ[14]

boong cahuluga,i, mapag uunauà.

Hangán dito acó ó nánasang pantás,[15]

sa cay Sigesmundo,i, houag ding mátulad

sa gayóng catamis uicang masasaráp

ay sa cababago nang tula,i, umalat.

(Sa cursiva o bastardilla)

Páhiná 6

PUNÒ NANG SALITÂ

Sa isang madilím gúbat na mapanglao[A]

dauag na matinic, ay ualáng pag-itan,

halos naghihirap ang cay Febong silang[B]

dumalao sa loob na lubhang masucal.

Malalaquing cahoy ang inihahandóg

pauang dalamhati, cahapisa,t, lungcót

huni pa n~g ibon, ay nacalulunos

sa lalong matimpi,t, nagsasayáng loob.

Tanáng mga baguing, na namimilipit

sa sangá ng cahoy, ay balót n~g tinic

may bulo ang bun~ga,t, nagbibigay sáquit

sa cangino pa máng sumagi,t, málapit.

Ang m~ga bulaclac n~g nag tayong cahoy

pinaca-pamuting nag ungós sa dahon

pauang culay lucsa, at naquiqui ayon

sa nacaliliong masangsang na amoy.

Caramiha,i, Ciprés at Higuerang cutád,[C]

na ang lilim niyaón ay nacasisindác

ito,i, ualang bun~ga,t, daho,i, malalapad,

na nacadidilím sa loob ng gubat.

Páhiná 7

Ang m~ga hayop pang dito,i, gumagalâ

caramiha,i, Sierpe,t, Baselisco,i, mad-la,

Hiena,t, Tigreng ganid nanag sisi sila,

ng búhay n~g tauo,t, daiguíng capoua.

Ito,i, gúbat manding sa pinto,i, malapit

n~g Avernong[D] Reino ni Plutong masun~git[E]

ang nasasacupang lupa,i, dinidilig[16]

n~g ilog Cocitong camandag ang túbig.[F]

Sa may guitnâ nito mapanglao na gubat

may punong Higuerang daho,i, culay pupás,

dito nagagapos ang cahabag habag

isang pinag usig n~g masamang palad.

Bagong tauong basal, na ang anyo,t, tindig[17]

cahit natatalì camay, paá,t, liig

cundî si Narciso,i,[G] tunay na Adonis[H]

muc-ha,i, sumisilang sa guitnâ n~g sáquit.

Maquinis ang balát at anaqui buroc

pilicmata,t, quilay mistulang balantók

bagong sapóng guinto ang cúlay n~g buhóc

sangcáp n~g cataua,i, pauang magca-ayos.

Páhiná 8

Dan~gan doo,i, ualang Oreadang Ninfas,[I]

gúbat na Palacio n~g masidhing Harpías,[J]

nangaaua disi,t, na acay lumiyag

sa himaláng tipon n~g caricta,t, hirap.

Ang abáng oyamin n~g dálita,t, sáquit

ang dalauang mata,i, bucál ang caparis,

sa lúhang nanatác, at tinan~gis-tan~gis

ganito,i, damdamin n~g may auang dibdib.

Mahiganting lan~git, ban~gis mo,i, nasaan?

n~gayo,i, naniniig sa pagcá-gulaylay

bago,i, ang bandilà n~g lalong casam-an[18]

sa Reinong Albania,i, iniuauagayuay?

Sa loob at labás, n~g bayan cong sauî

caliluha,i, siyang nangyayaring harî

cagalin~ga,t, bait ay nalulugamî

ininís sa hucay nang dusa,t, pighatî.

Ang magandang asal ay ipinupucól

sa láot n~g dagat n~g cut-ya,t, lingatong

balang magagalíng ay ibinabaón

at inalilibing na ualáng cabaong.

N~guni, ay ang lilo,t, masasamang loób

sa trono n~g puri ay inalulucloc

at sa balang sucáb na may asal hayop

maban~gong incienso ang isinusuob.

Páhiná 9

Caliluha,t, sama ang úlo,i, nagtayô

at ang cabaita,i, quimi,t, nacayucô,

santong catouira,i, lugamì at hapô,

ang lúha na lamang ang pinatutulô.

At ang balang bibíg na binubucalán

nang sabing magalíng at catutuhanan

agád binibiác at sinisican~gan

nang cáliz n~g lalong dustáng camatayan.

¡O tacsíl na pita sa yama,t, mataás![19]

¡o hangad sa puring hanging lumilipas!

icao ang dahilan n~g casamáng lahat[20]

at niyaring nasapit na cahabághabág.[21]

Sa Corona dahil n~g haring Linceo

at sa cayamanan n~g Duqueng Amá co,

ang ipinangahás n~g Conde Adolfo

sabugan n~g sama ang Albaniang[K] Reino.

Ang lahát nang itó, ma-auaing lan~git[22]

iyóng tinutunghá,i, anó,t, natitiis?[23]

mula ca n~g boong catouira,t, bait

pinapayagan mong ilubóg n~g lupít?

Macapangyarihang cánan mo,i, iquilos,

papamilansiquín ang cáliz n~g poot,

sa Reinong Albania,i, cúsang ibulusoc

ang iyóng higantí sa masamáng loob.

Baquit calan~gita,i, bingí ca sa aquin

ang tapat cong luhog ay hindi mo dingín?

dí yata,t, sa isang alipusta,t, ilíng

sampong tain~ga mo,i, ipinan~gun~gulíng?

Datapua,t, sino ang tataróc caya

sa mahál mong lihim Dios na daquilà?

ualáng mangyayari sa balát n~g lupà

dì may cagalin~gang iyóng ninanásà.

Páhiná 10

¡Ay dî saán n~gayón acó man~gan~gapit!

¡saán ipupucól ang tinangis-tangis

cong ayao na n~gayong din~giguin ng Lan~git[24]

ang sigao n~g aquing malumbay na voses![25]

Cong siya mong ibig na aco,i, magdusa

Lan~git na mataás aquing mababata

iságì mo lamang sa púso ni Laura

aco,i, minsan minsang mapag ala-ala.

At dito sa laot n~g dusa,t, hinagpis,

malauac na luhang aquing tinatauid

gunitâ ni Laura sa naabáng ibig

siya co na lamang ligaya sa dibdib.

Munting gunam-gunam n~g sintá co,t, mutyâ

n~g dahil sa aqui,i, daquilâ cong touâ,

higuít na malaquíng hírap at dalita

parusa ng táuong lilo,t, ualang aua.

Sa pagka gapus co,i, cong guni-gunihín

malamig nang bangcay acong nahihimbíng[26]

at tinatan~gisan nang sula co,t, guiliu,

ang pagca-búhay co,i, ualang hangá mandin.

Cong apuhapin co sa sariling isip

ang suyúan namin nang pili cong ibig,

ang pag luhâ niyá cong aco,i, may hapis

naguiguing ligaya yaring madláng sáquit.

¡Ngunì sa abá co! ¡sauing capalaran!

anópang halagá nang gayóng suyúan

cun ang sin-ibig co,i, sa catahimican

ay humihilig na sa ibáng candun~gan?

Sa sinapupunan nang Conde Adolfo

aquing natatanáo si Laurang sintá co,

camataya,i, nahan ang dating ban~gis mo?

nang díco damdamín ang hirap na itó.

Páhiná 11

Dito hinimatáy sa pag hihinagpís

sumúcò ang püsò sa dahás nang sáquit,

ulo,i, nalun~gay-n~gay, lúhà,i, bumalisbís,

quinagagapusang cahoy ay nadilíg.

Mag mulâ sa yapac hangang sa ulunán

nalimbág ang ban~gís nang capighatían,

at ang panibugho,i, gumamit nang asal

nang lalong marahás lilong camatayan.

Ang cahima,t, sinong hindî maramdamin

cong ito,i, maquita,i, mag mamahabáguin,

matipid na lúhà ay pa-aagusin

ang nagparusa ma,i, pilit hahapisin.

Súcat na ang tingnàn ang lugaming anyo

nitong sa dálita,i, hindi macaquibô

aacaing bigláng umiyác ang púsô

cong ualâ nang lúhang sa mata,i, itúlô.

Ga-ano ang áuang bubugsô sa dibdib

nang may caramdamang ma anyóng tumitig

cun ang panambita,t, daing ay marin~gig

nang mahimasmasan ang tipon nang sáquit?

Halos boong gúbat ay na sa sabúgan

nang ina-ing-aing na lubháng malumbáy[27]

na inu-ulit pa at isinisigao

sagót sa malayò niyaóng alin~gao-n~gao,

¡Ay Laurang poo,i,! baquit isinúyò

sa iba ang sintang sa aqui pan~gacò

at pinag liluhan ang tapat na púsó

pinang-gugulan mo nang lúhang tumuló?

Dî sinumpa-án mo sa haráp nang lan~git

na dî maglililo sa aquing pagibig?

ipinabigay co namán yaring dibdib[28]

uala sa gunitâ itóng masasapit.

Catiualà aco,t, ang iyòng carictán

capilas nang Lan~git anaqui matibay,

tapát ang púsò mo,t, dî nagunamgunam

na ang pag lililo,i, na sa cagandahan.

Páhiná 12

Hindî co acalang iyóng sa-sayan~gin

maraming lúhà mong guinugol sa aquin

taguring madalás na acó ang guiliu,

muc-hâ co ang lunas sa madláng hilahil.

Di cong acó Poo,i, utusang mang-gúbat

nang Hari mong Amá sa alín man Ciudad

cong guinagauá mo ang aquing saguisag

dalauá mong matá,i, nanalong nang perlas?

Ang aquing plumage cung itinatalî

nang parang corales na iyóng dalirî

buntóng hihin~gá mo,i, naquiqui-ugalî

sa quilos nang guintóng ipinananahî.

Macailan Laurang sa aqui,i, iabot,

basâ pa nang lúhà bandang isusuut,

ibinibigay mo ay nag hihimutóc

tacot masugatan sa paquiquihamoc.

Baluti,t, coleto,i, dî mo papayagan

madampi,t, malapat sa aquing catao-an

cundî tingnan muna,t, bacâ may calauang

ay nan~gan~ganib cang damit co,i, marumhán.

Sinisiyasat mo ang tibay, at quintáb

na cong sayaran man nang tagá,i, dumulás

at cong malayò mang iyóng minamalas

sa guitnâ nang hokbo,i, makilalang agád.

Pahihiasan mo ang aquing turbante

nang perlas topasio,t, maningníng na rubé,

bucód ang magalao na batóng diamante

púnô nang n~galan mong isang letrang L.

Hangang aco,i, uala,t, naquiquipag-hámoc

nang aapuhap ca nang pang aliu loob;

manalo man aco,i, cun bagong nanasoc

naquiquita mo na,i, may dalá pang tácot.

Boong pan~ganib mo,i, bacâ nagca sugat

di maniniualà cundi masiasat

at cung magcagurlís nang muntî sa balát

hinuhugasan mo nang lúhang nanatác.

Páhiná 13

Cung aco,i, mayroong cahapisang muntî

tatanun~gin moná cun anó ang sanhî,

hangang di malining ay idinarampî

sa mga muc-ha co, ang rube mong lábî.

Hindî ca tutugot cundî matalastás,

cacapitan monang mag bigla nang lúnas,

dadalhin sa jardi,t, doon ihahanap,

nang ica-aaliu, sa mga bulaclác.

Iyong pipitasín ang lalong mariquít

dini sa li-ig co,i, cúsang isasabit

tuhog na bulaclac sadyáng saglit-saglit,

pag-uupandín mong lumbay co,i, mapacnít.

At cun ang hapis co,i, hindî masauatâ

sa pilic-matá mo,i, dadáloy ang lúhâ

na pasaán n~gayón ang gayóng arugâ

sa dalá cong sáquit ay di i-apulâ?

Halina Laura,t, aquing cailangan

n~gayon, ang lin~gap mo nang naunang arao,

n~gayón hinihin~gî ang iyong pag-damay;

ang abáng sintá mo,i, na sa camatayan.

At n~gayóng malaqui ang aquing dálitâ,

ay dî humahanap nang maraming lúhâ,

sucat ang capatác na maca-apulâ

cun sa may pag sintang púsò mo,i, mag mulâ.

Catao-ang co,i, n~gayón siyasatin, ibig,

tigní ang súgat cong dí gauâ nang cáliz

hugasan ang dugóng nanálong sa guitguít

nang camay co, paa,t, natataling li-ig.

Halina, irog co,t, ang damít co,i, tingnán,

ang hindî mo ibig dampioháng calauang

calaguín ang lubid, at iyong bihisan,

matinding disa co,i, nang gumaán-gaán.

Ang m~ga matá mo,i, cun iyóng ititig

dini sa anyô cong sadlacan nang sáquit

upanding mapiguil ang tacóng mabilís

niyaring abáng búhay sa icapapatíd.

Páhiná 14

Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang

ang macalulunas niyaring cahirapan;

damhín nang camay mo ang aquing catauan,

at bangcay man aco,i, mulíng mabúbuhay!

N~guní ¡sa abáco!  ¡ay sa laquing hirap!

ualâ na si Laura,i, laquing tinatauag!

napalayo-layo,t, di na lumiliyag,

ipinag cánolò ang sintá cong tapát.

Sa ibang candun~ga,i, ipinagbiyayà

ang púsong aquin na, at aco,i, dinayá

boóng pag-ibig co,i, ipinan~ganyaya

linimot ang sintá,t, sinayang ang luhá.

Alin pa ang hirap na dî na sa aquin?

may camatayan pang dîco dadamdamín?

ulila sa Amá,t, sa Ináng nag-angquin,

ualang kaibiga,t, linimot ng guiliu.

Dusa sa puri cong cúsang siniphayò,

palasong may lasong natiric sa púsò;

habág sa Amá co,i, túnod na tumimo;

aco,i, sinusunog niyaring panibughò.

Ito,i, siyang una sa lahat n~g hirap,

pag dayà ni Laura ang cumacamandág

dini sa búhay co,i, siyang magsa-sadlac

sa lingin~gang la-án ng masamáng palad.

O conde Adolfo,i, ilinapat mo man

sa aquin ang hirap n~g sangsinucuban,

ang caban~gisan mo,i, ipinasalamatan,

ang púsò ni Laura,i, cong hindî inagao.

Dito nag-himutóc ng casindac-sindác

na umaalin~gao-n~gao sa loob n~g gúbat

tinangay ang diua,t, caramdamang hauac

n~g buntóng hinin~ga,t, lúhang lumagaslás.

Sa púno n~g cahoy ay napa-yucayoc,

ang li-ig ay supil n~g lúbid na gapos,

bangcay na mistula,t, ang culay na buroc

n~g caniyang muc-ha,i, naguing puting lubós.

Páhiná 15

Nagcataón siyáng pagdatíng sa gúbat

n~g isang guerrerong bayani ang ticas,

putong na turbante, ay calin~gas-lin~gas,

pananamit moro sa Persiang Ciudad[L]

Piniguil ang lacad, at nagtanao-tano,

anaqui ninita ng pag-pahingahán

di caquinsa-guinsa,i, ipinagtapunan

ang pica,t, adarga,t, nagdaóp ng camay.

Sacá tumin~galá,t, mata,i, itiniric

sa bubóng ng cahoy na taquip sa Lan~git,

estátua manding nacatayo,t, umíd,

ang buntóng hinin~gá niya,i, ualang patid.

Nang magdamdam n~gauit sa pagayóng anyò,

sa punó n~g isang cahoy ay umupô

nag-uicang "ó palad" sabay ang pagtulò,

sa matá, ng lúhang anaqui,i, palasò.

Olo,i, ipinatong sa caliuang camay

at sacá tinutop, ang noó, ng canan,

anaqui mayroong guinugunam-gunam

isang mahalagang nalimutang bagay.

Malao,i, humilig nag ualang bahalâ

dirin cumacati ang batis ng lúha,

sa madláng himutoc, ay casalamuhá

ang uicang "Flerida,i, tapus na ang touá".

Sa balang sandalî ay sinasabugan

yaóng boóng gúbat n~g maraming ¡ay!

naquiquituno sa huning mapanglao

n~g pang-gabing ibon doó,i, nagtatahán.[M]

Páhiná 16

Mapamaya-maya,i, nag ban~gong nagulat,

tinangnán ang pica,t, sampo n~g calasag

nalimbag sa muc-hâ ang ban~gís n~g Furias[N]

"dî co itutulot" ang ipinahayág.

"At cung cay Flerida,i, ibá ang umagao

at dî ang amá cong dapat na igalang,

hindî co masabi cun ang picang tan~gan

bubugá n~g libo,t, lacsáng camatayan.

Bababa si Marte mulâ sa itaás[O]

sa ca-ilalima,i, áahon nang Parcas,[P]

boong galit nila, ay ibubulalàs

yayacaguin niyaring camáy cong marahàs.

Sa cucó nang lilo,i aquing àagauin

ang cabiyác niyaring calolouang angquín,

liban na cay Amá, ang sino ma,t, alin

ay dî igagalang nang tangang patalím.

Páhiná 17

¡O pag sintang labis nang capangyarihan

sampong mag aamá,i, iyong nasasaclao!

pag icao ang nasoc sa púsò ninoman

hahamaquing lahat masunód ca lamang!

At yuyuracan na ang lalong daquilá

bait, catouira,i, ipan~gan~ganyaya

boong catungcula,i, uaualing bahalà

sampo nang hinin~ga,i, ipauubayà.

Itong quinaratnán nang palad cong linsil

salamíng malinao na sucat mahalín

nang macatatatáp, nang hindî sapitin

ang cahirapan cong di macayang bathín.

Sa mauica itó lúhà,i, pina-agos,

pica,i, isinacsac, sacá nag himutóc,

nagcataón naimáng parang isinagót,

ang buntóng hinin~gá, niyaóng nagagapus.

Guerrero,i, namanghâ nang ito,i, marin~gig,

pinabaling-baling sa gúbat ang titig,

nang ualang maquita,i, hinintay umulit,

dî namán nala,i, nag bagong humibíc.

Ang bayaning moro,i, lalò nang namaáng

"sinong nananaghóy sa ganitóng iláng?"

lumapit sa dacong pinan~gagalingan

nang buntóng hinin~ga,t, pinaquimatyagán.

Inabutan niya,i, ang ganitóng hibic

¡ay mapagcandiling Amáng ini-ibig!

¿baquit ang búhay mo,i, na unang napatid,

aco,i, inolila sa guitnâ nang sáquit?

Cong sa gunitâ co,i, pagcuru-curuin

ang pagcahulog mo sa camay nang tacsíl,

parang naquiquita ang iyóng naratíng

parusang marahás na calaguim-laguim.

At alin ang hirap na dî icacapit

sa iyó nang Duque Adolfong malupit[29]

icao ang salamín sa Reino nang bait

pagbubuntuhang ca nang malaquing gálit.

Páhiná 18

Catao-an mo Amai,i, parang namamalas

n~gayón nang bunsô mong iugami sa hirap

pinipisang-pisang at iniuaualat

nang pauâ ring lilong verdugo nang sucáb.

Ang nagcahiualay na lamán mo,t, butó,

camay at catao-áng nálayô sa úlo,

ipinag-haguisan niyaóng mga lilo

at ualang maauang maglibing na tauo.

Sampo nang lincód mo,t, m~ga cai-bigan

cong campi sa lilo,i, iyo nang ca-auay,

ang dî nagsi-ayo,i, natatacot naman

bangcay mo,i, ibaó,t, mapaparusahan.

Hangan dito ama,i, aquing naririn~gig,

nang ang iyóng úlo,i, tapát sa caliz

ang panambitan mo,t, dalan~gin sa Lan~git

na aco,i, maligtás sa cucóng malupít.

Ninanásà mo pang acó,i, matabunan

n~g bangcay sa guitnâ n~g pagpapatayan,

nang houag mahúlog sa panirang camay

ng Conde Adolfong higuit sa halimao.

Pananalan~gin mo,i, dî pa nagaganáp

sa li-ig mo,i, bigláng nahulog ang tabác

naanáo sa bibig mong hulíng pan~gun~gusap,

ang "adios bunso,t," búhay mo,i, lumipas.

¡Ay amang amá co! cong magunam-gunam

madlâ mong pag irog at pagpapalayao

ipinapalaso n~g capighatian

luhà niyaring púsòng sa mata,i, nunucál.

Ualáng icalauáng amá ca sa lupà

sa anác na candóng ng pag-aarugâ

ang munting hápis cong sumungao sa muc-hâ,

sa habág mo,i, agad nanálong ang lúhâ.

Ang lahat ng toua,i, natapos sa aquin,

sampô niyaring búhay ay naguing hilahil,

amá co,i, hindî na malaong hihintín

aco,i, sa payapang baya,i, yayacapin.

Páhiná 19

Sandaling tumiguil itóng nananangis,

binig-yáng panahón lúha,i, tumaguistís

niyaóng na aauang morong naquiquinyig,

sa habág ay halos mag putóc ang dîbdib.

Tinutóp ang púsò at saca nag say-say

'cailan a iya lúha co,i, bubucál

n~g habág cay amá at panghihinayang

para ng panaghóy ng nananambitan?[30]

Sa sintáng inagao ang itinatan~gis,

dahilán n~g aquing lúhang nagbabatis

yaó,i, nananaghóy dahil sa pag-ibig

sa amang namatáy na mapagtang-quilic.

Cun ang ualang patid na ibinabahá.

n~g m~ga mata ko,i, sa hinayang mulà

sa m~ga palayao ni amá,t, arugà

malaquíng pálad co,t, matamís na luhà.

N~guni,t, ang nanaháng maralitang túbig

sa muc-hâ,t, dibdib cong laguing dumidilig

cay amá n~ga galing dapoua,t, sa ban~gís

hindî sa anduca, at pagtatang-quilic.

Ang matatauag cong palayo sa aquin

n~g amá co,i, tóng acó,i, pagliluhin,

agauan n~g sintá,t, panasa-nasaing

lumubóg sa dusa,t, búhay co,i, maquitil.

¡May para cong anác na napanganyayá

ang layao sa amá,i, dusa,t, pauang lúhà

hindi nacalasáp kahit munting touà

sa masintang ináng pagdaca,i, naualà!

Napahintô rito,t, narin~gig na mulî

ang pananambitan niyaóng natatalî,

na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budhî[31]

pa-alam ang abáng candóng n~g paghati.

Lumaguì ca naua sa caligayahan

sa haráp n~g dîmo esposong catipán,

at houag mong datnín yaring quinaratnán

n~g casign linimot, at pinagliluhan.

Páhiná 20

Cong nagban~gis cama,t, nagsucáb sa aquin,

mahal ca rin lubha dini sa panimdím,

at cong mangyayari hangáng sa malibíng

ang m~ga butó co quita,i, sisintahín.

Dîpa natatapos itóng pan~gun~gusap

may dalauang Leóng han~gós ng paglacad,

siya,i, tinuton~go,t, pagsil-in ang han~gad;

n~guni,t, nan~ga tiguil pag datíng sa haráp.

Nan~ga-auâ mandi,t, naualán n~g ban~gis

sa abáng sisil-ing larauan ng sáquit,

nan~ga-catingala,t, parang naquinyig[32]

sa dî lumilicat na tin~gistan~gis.

¡Anóng loob cayâ nitóng nagagapus,

n~gayóng na sa haráp ang dalauáng hayóp,

na ang balang n~gipí,t, cucó,i, naghahandóg

isang camatayang caquila-quilabot!

Dî co na masabi,t, lúhà co,i, nanatác,

na-uumid yaring dilang nan~gun~gusap,

pusò co,i, nanglalambot sa malaquing habág

sa ca-aua-auang quinucob ng hirap.

¡Sinong dî mahapis na may caramdaman

sa lagay ng gapús na calumbay-lumbay,[33]

lipus n~g pighati sacá tinutunghán,

sa lamán at butó niya, ang hihimáy!

Catiualâ na n~gâ itóng tiguib sáquit

na ang búhay niya,i, tungtóng na sa guhit,

linagnát ang pusò,t, nasirâ ang voses,

dína mauatasan halos itóng hibic.

"Paalam Albaniang pinamamayanan

n~g casama,t, lupit, han~gis caliluhan,

acóng tangulan mo,i, cusa mang pinatay,

sa iyó,i, malaquí ang panghihinayang.

Sa loob mo naua,i, houag mamilantic

ang panirang talím n~g catalong caliz;

magcá espada cang para ng binitbit

niyaring quinuta mong canang matang-quilic.

Páhiná 21

Quinasuclamán mo ang ipinan~gacò

sa iyó,i, gugulin niniyac cong dugò

at inibig mopang hayop ang mag bubò,

sa cong itangól ca,i, maubos tumúlo.

Pagcabatà cona,i, ualáng inadhicà

cundî pag-lilincod sa iyó,t, calin~gà

¿dî maca-iláng cang babaling masirá

ang mga camáy co,i, siyang tumimauà?

Dustáng camatayan ang bihis mong bayad;

dapoua,t, sa iyo,i, mag papasalamat,

cong pacamahali,t, houag ipahamac

ang tinatan~gisang guiliu na nagsucáb.

Yaóng aquing Laurang hindi mapapacnít

n~g camatayan man sa tapát cong dibdib;

¡ipa-alam bayan co, pa-alam na ibig,

magdarayang sintang di manao sa ísip!

Bayang ualáng loob, sintáng alibughâ,

Adolfong malapit, Laurang magdarayâ,

magdiuang na n~gayo,t, manulos sa touâ,

at masusunod na sa aquin ang násà.

Na sa harap co na ang lalong maraual,

mabin~gís na lubháng lahing camatayan

malulubos nan~ga ang inyóng casamán,

gayon din ang aquing aalipustaán.

¡Sa abáng-abá co!  diatâ ó Laura

mamamatáy aco,i, hindî mo na sintá!

itó ang mapait sa lahat nang dusa,

¡Sa quin ay sino ang mag-aala-ala!

Diyata,t, ang aquing pagca-panganyáya

dî mo tatapunang ng camunting lúhà,

cong yaring búhay co,i, mahimbíng sa ualà

dî babahaguinan n~g munting gunitâ!

Guni-guning itó,i, lubháng macamandág

ágos na lúhà co,t, púsò co,i, ma-agnás,

túlò caloloua,t, sa mata,i, pumulàs,

cayóaquing dugo,i, mag-unahang matác.

Páhiná 22

Nang matumbasan co ang lúhà, ang sáquit[34]

nitóng pagcalimot n~g tunay cong ibig;

houag yaring buháy ang siyang itan~gis

cundî ang pagsintang lubós na na-amis.

Sa tinaghoy-taghóy na casindac-sindác,

guerrero,i, hindî na napiguil ang habág,

tinuntón ang voses at siyang hinanap,

patalim ang siyang nagbucás n~g landás.

Dauag na masinsi,i, naglagui-laguitic

sa dágoc n~g lubháng matalas na cáliz,

moro,i, dî tumugot hangang dî nasapit

ang binubucalán ng maraming tan~gis.

Anyóng pantay-matá ang lagay n~g arao

niyóng pagcatun~go sa calulunuran[35]

siyang pagcataos sa quinalalag-yan

nitóng nagagapus na cahambalhambál.

Nang malapit siya,t, abutin ng suliáp

ang sa pagcatali,i,[36] liniguid n~g hirap,

naualán n~g diua,t, lúha,i, lumagaslás,

catao-án at púso,i, nagapus ng habág.

Malaong natiguil na dî nacaquibô

hinin~ga,i, hinabol na ibig lumayò,

matutulog disin sa habág ang dugô,

cundan~gan nagbangís Leong nan~gag-tayô.

Na-acay n~g gútom at gauing manilâ,

ang-ulî sa ganid at naualâng aua,

handâ na ang n~gipi,t, cucong bagong hasa

at pagsasabayán ang gapós n~g iuâ.

Tanang balahibo,i, pinapan~galisag,

nanindig ang buntót na nacagugulat

sa ban~gis n~g anyô at n~ginasáb-n~gasáb,

Furiang nag n~gan~galit ang siyang catulad.

Nag taás ang camáy, at nanga caamâ

sa cato-ang gapá ang cucóng pangsirâ,

nang daracmain na,i, siyang pagsagásâ

niyaóng bagong Marteng lumitao sa lúpâ.

Páhiná 23

Inusig n~g tagâ ang dalauang León,

si Apolo mandin sa Serpiente Piton,[Q]

ualang bigóng quilós na dî nababaón

ang lubháng bayaning tabác na pamutol.

Cong ipamilantíc ang canang pamatáy,

at sacá isalág ang pang-adyáng camáy,

malilicsing León ay nanga lilinláng

cayâ dî nalao,i, nan~ga-gumong bangcay.

Nang magtagumpay na ang guerrerong bantóg

sa nan~ga-calabang maban~gis na hayop,[37]

lúha,i, tumutulong quinalag ang gápus

ng ca-aua-auang iniuan ang loob.

Halos nabibihay sa habág ang dibdib[38]

dugó,i, ng matingnang nunucal sa guitguít,

sa pagcalág niyang malicsí,i, nainíp

sa siga-sigalót na madláng bilibid.

Cayâ ang guinaua,i, inagapayanan

catauang malatáng parang bagong bangcáy

at minsang pinatid n~g espadang tan~gan

ualang auang lubid na lubháng matibay.

Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,

catauan sa dusa hinin~ga,i, natulog,

hinaplus ang muc-ha,t, dibdib ay tinutóp,

násà ng gueerro,i, pagsauláng loob.

Doon sa pagtitig sa pagcálun~gay-n~gay

n~g caniyang cálong na calumbay-lumbay,

nininilay niya, at pinagtatao-hán

ang diquit n~g quias at quinasapitan.

Páhiná 24

Namamanghâ namán ang magandang quias

casing-isa,t, ayon sa bayaning ticas,

mauiuili disin ang iminamamalas,

na matá, cundan~gan sa malaquíng habág.

Gulong-gulóng lubha ang caniyang loob,

n~guni,t, napayapà n~g anyong cumilos

itóng abáng candong ng calunos-lunos

nagusing ang búhay na nacacátulog.

Sa pagcalun~gay-n~gay matá,i, idinilat,

himutóc ang unang bati sa liuanag,

sinundan n~g taghoy na cahabaghabág

"nasaan ca Laura sa ganitong hirap?

Halina guiliu co,t, gapus co,i, calaguín,

cong mamatáy acó,i, gunitain mo rin,

pumiquít na muli,t, napatid ang daing,

sa may candóng namang tacot na sagutin.

Ipina-n~gan~ganib, ay bacá mabiglâ

magtuloy mapatid hiningang mahinâ

hinintáy na lubós niyang mapayapá

ang loob n~g candóng na lipus dálità.

Nang muling mamulat ay naguiclahanan

"¿sino? ¡Sa aba co,t, na sa morong camay!"

ibig na i-igtád ang lunóng catao-án,

nang hindî mangyari,i, nag-ngalit na lamang.

Sagót n~g guerrero,i, houag na man~ganib

sumapayapaca,t, mag aliu n~g dibdib

n~gayo,i, ligtas cana sa lahát nang sáquit

may cálong sa iyo ang nagtatangquilic.

Cung nasusuclám ca sa aquing candun~gan,

lason sa púso mo nang hindi binyagan,

nacucut-ya acóng dí ca saclolohan

sa iyong nasapit na napacarauál.

Páhiná 25

Ipina-hahayág n~g pananamít mo

tagá Albania ca at aco,i, Perciano

icao ay caauay n~g baya,t, secta co,[R]

sa lagay mo n~gayo,i, magcatoto tayo.

Moro aco,i, lubós na táong may dibdib,

ay nasasacalo rin ng útos ng Lan~git,

dini sa púso co,i, cusang natititic

natural na leyng sa abá,i, mahapis.

Anong gagauín co,i, aquing napaquingán

ang iyong pagtaghoy na calumbay-lumbay,

gapús na naquita,t, pamu-mutiuanan

ng dalauáng gánid, n~g bangís na tangan.

Nagbuntóng hini~gá itong abáng calong

at sa umaaliu na moro,i, tumugón,

"cundîmo quinalág sa punu n~g cahoy,

nalibíng na acó sa tiyán n~g León.

Payapa na namán disin yaring dibdib;

napag-quiquilalang ca-auay cang labis

at dî binaya-ang nagca-patid-patid,

ang aquing hinin~gáng camataya,t, saquit.[39]

Itóng iyóng aua,i, dî co hinahan~gád,

pataín mo acó,i, siyang pitang habág,

dimo tantô yaring binabatáng hirap

na ang camatayan ang búhay cong hanap.

Dito napahiyao sa malaquing hapis

ang morong may áua,t, lúha,i, tumaguistís,

siyang itinugón sa uicang narin~gig

at sa panglolomo,i, cusang napahilig.

Ano pa,t, capoua hindi macaquibô

dî nanga-calaban sa damdam ng púsò

parang ualáng malay, hangang sa magtágo,t,

humilig si Febo sa hihigáng guintô.

Páhiná 26

May áuang guerrero ay sa maramdaman

malam-lám na sinag sa gúbat ay nanao,

tinuntón ang landás na pinagda-anan

dinalá ang calong sa pinangalingan.

Doon sa naunang hinintúang daco

nang masoc sa gúbat ang bayaning moro

sa isang malapad, malinis na bató

cúsang pinag-yaman ang lugaming pangcó.

Cumuha ng munting báong macacain,

ang angdaralitâ,i, inamong tumiquím

cahit uma-ayao ay nahicayat din

nang sabing malambót na pauang pag-aliu.

Nalouag-louagán ang pang-hihin~gapus

sapagca,t, na-auas sa pagcadayucdóc,

hindî quinucusa,i, tantóng nacatulog,

sa sinapupunan nang guerrerong bantóg.

Itó,i, dî umidlíp sa boong magdamág

sa pag-aalaga,i, nagbatá n~g puyat

ipinan~gan~ganib, ay bacá macagát

nang ganid na madláng nag-gala sa gúbat.

Touing maguiguising sa magaang túlog

itóng lipós hirap, ay naghihimutóc,

pauang tumitiric na anaqui túnod

sa dibdib nang morong may habág at lúnos.

Nang magmamadaling arao, ay nahimbíng

munting napayapa sa dalang hilahil

hangáng sa Aurorang itabóy ang dilim[S]

ualáng binitiuang himutóc at daing.

Itó ang dahiláng ipinagcasundò

limáng caramdamang parang hinahalò

iquinatiuasáy nang may dúsang púsò

lumacás na mulî ang catao-ang hapò.

Páhiná 27

Caya,t, nang isabog sa sangsinucuban

ang doradong buhóc nang masayang arao

nag-ban~gong hinaho,t, pinasalamatan

sa Lan~git ang bagong lacás nang catao-an.

Sabihin ang touâ nang guerrerong hayág,

ang abáng quinalong ay bigláng niyacap,

cong nang una,i, nucál ang lúha sa habág

n~gayo,i, sa galac na ang ilinagaslás.

Capús ang dilà cong magsaysay nang laquí

nang pasasalamat nitóng quinandili,

cundan~gan ang dusa,i, sa naualáng casi

ay napauî disin sa touang umalí.

Sapagca,t, ang dusang mula sa pag-ibig

cung cahit mangyaring lumayó sa dibdib,

quisáp matá lamang ay agád babalic

at magdadagdág pa sa una nang ban~gís.

Cayâ hindî pa man halos dumadápò

ang toua sa lámad nang may dúsang pusó

ay itinac-uil na nang dálitang lálò

at ang túnod niya,i, siyang itinimó.

Niyapús na mulî ang dibdib nang dúsa

¡hirap ayang bat-hín nang sáquit sa sintá!

dan~gan ina-aliu nang moro sa Persia

natuluyang nánao ang tan~gang hinin~gá.

Iyong natatantô ang aquing paglin~gap,

(anitong Persiano sa nababagabag)

mula nang hirap mo,i, ibig cong matatap

at nang cong may daa,i, malagyan nang lúnas.

Tugóng nang may dusa,i, "dî lamang ang mulâ

niyaring dálita co ang isasalita,

cundi sampong búhay sapól pagcabata,

nang maganapán co ang hin~gî mo,t, nasà.

Nupóng nag-agapay sa punò nang cahoy

ang may daláng habág at lipus lingatong

sacá sinalitang, lúha,i, bumabalong

boong naguing búhay hangang naparool.

Páhiná 28

"Sa isang Ducado nang Albaniang Ciudad,

doon co naquita ang unang liuanag,

yaring catauha,i, utang cong tinangap

sa Duque Briseo ¡ay amá cong liyag!

N~gayóng nariyang ca sa payápang bayan

sa haráp n~g aquing ináng minamahal

Princesa Florescang esposa mong hirang

tangáp ang lúhà cong sa matá,i, hunucál.

¿Baquit naguing tauo acó sa Albania

bayan n~g amá co at di sa Crotona,[T]

masayáng Ciudad na lúpa ni iná?

disin ang búhay co,i, di lubháng nag dusa.

Ang Duqueng amá co,i, privadong tanungàn

n~g Haring Linceo sa anomang bagay,[U]

pan~galauáng púno n~g sangcaharían,

hilaga-ang tungo n~g súyo n~g bayan.

Cong sa cabaita,i, ulirán n~g lahát

at sa catapanga,i, pang-úlo sa Ciudad,

ualáng casingdúnong mag mahal sa anác,

umacay, magturo sa gagauing dapat.

Naririn~gig copa halos hangan n~gayón

malayao na tauag n~g amá cong poon,

niyaóng acó,i, bátang quinacandóng-candóng,

taguríng Floranteng bulaclác cong bugtóng.

Itó ang n~galan co, mulang pagcabata,

naguisnán sa amá,t, ináng nag anducà,

pamagát na ambil sa lumuhà-luhà,

at cayacap-yacap n~g màdlang dàlità.

Páhiná 29

Boong camusmusa,i, dî na sasalitín

ualáng may halagáng nangyari sa quin,

cundi nang sangól pa,i, cusang daraguitin

ng isang Buitreng ibong sadyang saquim.[V]

Ang sabi ni iná acó,i, natutulog

sa bahay sa quintang malapit sa bundóc

pumasoc ang ibong pang-amóy, ay abót

hangang tatlóng leguas sa patáy na hayop.

Sa sinigao-sigao n~g iná cong mutyà

nasoc ang pinsán cong sa Epiro mulà

n~gala,i, Monalipo may taglay na panà

tinudlà ang ibo,i, namatáy na biglà.

Isang arao namang bagong lumalacad

acó,i, naglalaró sa guitnâ n~g salas,

may nasoc na Arco,t, bigláng sinambilat[W]

Cupidong diamanteng sa dibdib co,i, hiyas.[X]

Nang tumuntóng acó sa siyam na taón,

palaguing gauâ co,i, mag aliu sa buról

sacbát ang palaso,t, ang búsog ay cálong

pumatay ng hayop, mamána ng ibon.

Sa touing umagang bagong naglalatag

ang anác n~g arao, n~g masayang siñag,[Y]

naglilibang acó sa tabi n~g gubat

mad-lâ ang ca-acbay na m~ga alagad.

Páhiná 30

Hangang sa tingalín n~g sangaigdigan

ang muchâ ni Febong hindî matitigan

ay sinasagap co ang caligayahang

handóg niyaóng hindî maramot na parang.

Aquing tinitipon ang iquinacalat

ng masayáng ban~gó n~g m~ga bulaclác,

ina-aglahi co ang larouang pulad

mahinhíng amiha,t, ibong lumilipad.

Cong acó,i, mayroong matanao na háyop

sa tinitin~galáng malapit na bundóc,

bigláng ibibinit ang panâ sa búsog,

sa minsang tud-lâ co,i, pilit matutuhog.

Tanáng sámang lincód ay nag-aágauan

unang macarampót nang aquing napatáy

ang tiníc sa dauag ay dî dinaramdám,

palibhasa,i, toua ang naca-aacay.

Súcat maligaya sino mang manoód

sa sinuling-suling n~g sáma cong lingcód,

at cong masundúan ang bangcay n~g háyop

ingay n~g hiyauan sa loob n~g tumóc.

Ang larouáng búsog ay cong pag-sauaan,

u-upo sa tabí n~g matuling bucál,

at mananalamín sa linao n~g cristal,

sasagap n~g lamig na ini-áalay.

Dito,i, mauiuili sa mahinhing tinig

n~g nan~gag-sasayáng Nayadas sa bátis,[Z]

taguintíng n~g Lírang catuno n~g auit[AA]

mabisang pamaui sa lumbay n~g dibdib.

Páhiná 31

Sa tamis n~g tinig na cahalac-halác

n~g nag-aauitang masasayáng Ninfas,[AB]

na-aanyayahan sampóng lumilipád

sari-saring ibong agauán n~g dilág.

Cayâ n~ga,t, sa san~ga n~g cahoy na ducláy

sa mahál na bátis na iguinagalang[AC]

ang bulág na gentil, ay nag lulucsuhan

ibo,i, naquiquinig n~g pag-aauitan.

Anhín cong saysain ang tinamóng touá

ng cabataan co,t, malauig na lubhâ

pag-ibig ni amá,i, siyang naguing mulà

lisanin co yaóng gúbat na payapa.

Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala

dî dapat palac-hín ang bata sa sayá

at sa catoua-a,i, capag-namihasa

cong lumaquí,i, ualáng hihintíng guinhaua.

Sa pagca,t, ang mundo,i, bayan n~g hinagpis

namamaya,i, súcat tibayan ang dibdib,

lumaquí sa toua,i, ualáng pagtiti-is

¿anóng ilalaban sa dahás n~g sáquit?

Ang táuong mágaui sa ligaya,t, aliu

mahinà ang púso,t, lubháng maramdamin,

inaacala pa lamang ang hilahil,

na daratná,i, dinâ matutuhang bat-hín.

Para n~g halamang lumaguí sa tubig,

daho,i, malalantá munting dî madilig,

iquinalolo-óy ang sandaling init,

gayón din ang púsong sa toua,i, mani-ig.

Páhiná 32

Munting cahirapa,i, mamalac-híng dalá,

dibdib palibhasa,i, di gauing magbatá,

ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisáp matá

ang tauo,i, mayroong súcat ipagdusa.

Ang laquí sa layao caraniua,i, hubád

sa bait at muni,t, sa hatol ay salát,

masacláp na bún~ga ng malíng paglin~gap,

habág n~g magulang sa irog na anác.

Sa taguríng bunsót, licóng pag mamahál

ang isinasama n~g báta,i, nunucál

ang iba,i, marahil sa capabayaan

nang dapat magturong tamád na magulang.

Ang lahát nang itó,i, cay amáng talastás,

cayâ n~ga ang lúha ni ina,i, hinamac,

at ipinadalá acó sa Atenas,[AD]

bulág na ísip co,i, n~g doon mamulat.

Pag-aral sa aquin qy ipinatungcól

sa isang mabait, maestrong marunong

lahi ni Pitaco, n~gala,i, si Antenor,[AE]

lumbay co,i, sabihin nang dumating doon.

May sangbouan halos na dî nacacain,

lúhà sa matá co,i, dî mapiguil-piguil;

n~guni,t, napayapà sa laguing pag-aliu

n~g bunying maestrong may cupcup sa quin.

Sa dinatnán doong nad-láng nag-aaral

caparis cong bata,t, cabaguntauhan,

isa,i, si Adolfong aquing cababayan,

anác niyaóng Condeng Silenong maran~gal.

Ang caniyang taó,i, labis n~g dalauá

sa dalá cong edad na lalabing-isá,

siyang pinopoón n~g boong escuela,

marunong sa lahát na magcacasama.

Páhiná 33

Mahinhín ang asal na hindî magasó

at cong lumacad pa,i, palaguing patungó,

mabining man~gúsap at ualáng catalo

lapastan~ganin ma,i, hindi nabubuyó.

Ano pa,t, sa bait ay siyang huaran[40]

n~g nagcacatipong nagsisipag-aral,

sa gauâ at uica,i, dî mahuhulihan[41]

n~g munting panirà sa magandang asal.

Ni ang catalasan n~g aming maestro

at pagca-bihasa sa lacad n~g mundó,

ay hindî nataróc ang lihim at tungo

ng púsong malihim nitong si Adolfo.

Acóng pagcabata,i, ang quinamulatan

cay amá,i, ang bait na dî páimbabáo,

yaong namumunga n~g caligayahan,

nanacay sa púsong suyui,t, igalang.

Sa pinagtatac-hán n~g bong escuela,

bait ni Adolfong ipinaquiquita,

dîco malasapán ang haing ligaya

n~g magandang asal n~g amá co,t, iá.[42]

Púso co,i, ninilag na siya,i, guiliuin,

ayauan cun baquit at naririmarim,

si Adolfo nama,i, gayon din sa aquin,

nararamdamán co cahit lubháng lihim.

Arao ay natacbó, at ang cabata-an

sa pag-aaral co sa qui,i, nananao,

bait co,i, luminis at ang carunungan

ang bulág cong ísip ay cúsang dinamtán.

Nataróc ang lalim n~g filosfía,

aquing natutuhan ang astrología,

natantóng malinis ang catacá-tacá

at mayamang dunong n~g matemática.

Sa loob n~g anim na taóng lumacad

itóng tatlóng dunong ay aquing nayacap

tanáng casama co,i, nagsi-pangilalás

sampô n~g maestrong toua,i, dili hamac.

Páhiná 34

Ang pagcatutu co,i, anaqui himalâ,[43]

sampô ni Adolfo,i, naiuan sa guitnâ,

maingay na lamang taga pamalità,

sa boong Atenas, ay gumálà-galá.

Cayâ n~gâ at acó ang naguing hantun~gan

tungo ng salita n~g tauo sa bayan,

muláng báta,t, hangang catanda-tandaan,

ay nacatalastás n~g aquing pan~galan.

Dito na nahubdán ang cababayan co

n~g hirám na bait na binalat-cayô,

cahinhinang ásal na paquitang tauo

naquilalang hindî bucal cay Adolfo.

Matantô n~g lahát na cayâ nanamit

niyaóng caba-itang di taglay sa dibdib,

ay nang maragdag pa sa tálas nang isip

itóng capuriháng mahinhi,t, mabait.

Ang lihim na itó,i, caya nahalatà,

dumating ang arao nang pagca-catoua,

caming nag aaral bagong tauo,t, batà

sari-saring laro ang minunacala.

Minulán ang galí sa pagsasayauan[44]

ayon sa música,t, auit na saliuan,

laróng bunó,t, arnés na quinaquitaan

nang cani-caniyang licsi,t, carunungan.

Sacâ ilinabás namin ang tragedia

nang dalauang apó nang túnay na iná,[AF]

at man~ga capatid nang nag-iuing amáng

anác at esposo nang Reina Yocasta.

Papel ni Eteocles ang naguíng tungcól co,

at si Polinice nama,i, cay Adolfo,

isang ca-escuela,i, siyang nag Adrasto,[AG]

at ang nag Yocasta,i, bunying si Minandro.

Páhiná 35

Ano,i, nang mumulán ang unang batalia,

ay ang aming papel ang magca-cabaca,

nang dapat sabihing aco,i, comilala,t,

siya,i, capatid cong cay Edipong bún~ga.[AH]

Nang-lisic ang matá,t, ang ipinagsaysáy,

ay hindî ang dichong na sa original

cundî ang uica,i, "icao na umagao

nang capurihán co,i, dapat cang mamatáy"

Hinandulóng acó, sabáy nitóng uicá,

nang patalím niyang pamatáy na handá,

dan~gan naca-iuas aco,i, nabulagtá

sa tatlóng mari-ing binitiuang tagá.

Aco,i, napahiga sa inilag-ilag,

sinabayáng biglâ nang tagáng malacas,

¡salamat sa iyó ó Minandrong liyag,

cundî ang licsi mo búhay co,i, na-utás!

Nasalag ang dágoc na camatayan co,

lumipád ang tangang cáliz ni Adolfo

siyang pag-paguitnâ nang aming maestro,

at naualáng-diuang casama,t, catoto.

Páhiná 36

Anopa,t, natapus yaóng catoua-án

sa pan~gin~gilabot, at capighatian;

si Adolfo,i, dîna naman nabúcasan,

noón di,i, nahatid sa Albaniang bayan.

Naguing sangtaón pa acó sa Atenas

hinintay ang loob nang amá cong liyag,

¡sa abá co,t,! noo,i, tumangap nang sulat,

na ang balang letra,i, iuang may camandág.

¡Gunam-gunam na dî napagod humapis

dî ca na-ianod nang lúhang mabilís,

iyóng guinuguló ang bait co,t, ísip

at dimo payagang payapà ang dibdib!

¡Camandág cang lagac niyaong camatayan[45]

sa sintang Iná co,i, di nagpacundangan,

sinasariua mo ang súgat na laláng

nang aquing tinagáp na palasóng liham!

Tutulun~gang quitá n~gayóng magpalalâ

nang hapdî sa púsong di co ma-apulà,

namatáy si Iná ay laquing dálitâ

itó sa búhay co ang unang umiuà.

Patáy na dinampó sa aquing pagbasa

niyóng letrang titic ng biguing na pluma

¡diyata Amá co at nacasulat ca

n~g pamatíd búhay sa anác na sintá!

May dalauang oras na dî nacamalay

n~g pagca-tauo co,t, n~g quinalalag-yán,

dan~gan sa calin~ga n~g casamang tanán

ay dî mo na acó na casalitaan.

Nang mahimasmasa,i, narito ang sáquit,

dalauá cong matá,i, naguing parang bátis,

ang ¡ay! ¡ay! Ina,i,! cong cayâ mapatíd

ay nacalimutan ang paghin~gáng guipít.

Sa panahóng yaó,i, ang boó cong damdám

ay nanao sa aquin ang sangdaigdigan,

ang-iisá acó sa guitnâ ng lumbay

ang quinacabaca,i, sarili cong búhay.

Páhiná 37

Hinamac ng aquing pighatíng mabangís

ang sa Maestro cong pang-aliu na voses,

ni ang lúhang túlong ng samang may hapis,

ay di naca-auás sa pasán cong sáquit.

Baras ng matouid ay linapastangan

ng lubháng marahás na capighatian,

at sa isang titig ng palalong lumbáy

diua,i, lumilipád niyaring cati-isan.[46]

Anopa,t, sa bangís ng dusang bumugsò

minamasaráp cong mutóc yaring púsò

at ng ang camandág na nacapupunò

sumamang dumaloy sa ágos ng dugò.

May dalauáng buang hindî nacatiquím

acó ng linamnám ng payapa,t, aliu,

icalauang súlat ni ama,i, dumatíng

sampo ng sasakiang sumundo sa aquín.

Saád sa calatas ay bigláng lumulan

at acó,i, omoui sa Albaniang bayan

sa aquing Maestro ng napaaálam

aniya,i, "Florante bilin co,i, tandaan.

Houag malilin~gat, at pag ingatan mo

ang higantíng handâ ng Conde Adolfo

pailág-ilágang parang baselisco[47]

súcat na ang titig na matáy sa iyó.[48]

Cun ang isalubong sa iyóng pagdating,

ay masayáng muc-ha,t, may paquitang giliu,

lalong paingata,t, caauay na lihim

siyang isa-isip na cacabacahin.

Dapoua,t, houag cang magpapahalatá

taróc mo ang lalim n~g caniyang násà

ang sasandatahi,i, lihim na ihandâ,

n~g may ipagtangol sa arao ng digmâ.

Sa mauica itó lúha,i, bumalisbís,

at acó,i, niyacap na pinacahigpít,

hulíng tagubilin "bunsó,i, catiti-is

at hinhintay ca ng maraming sáquit.

Páhiná 38

At mumul-án mona ang paquiquilaban

sa mundóng bayaning púnong caliluhan"

hindî na natapus, at sa calumbayan

piniguil ang dilà niyang pagsasaysáy.

Nagca-bitiu caming malunbáy capouá

tanáng ca-escuela mata,i, lumuluhà

si Minandro,i, labis ang pagdarálitâ

palibhasa,i, tapát na capouà batà.

Sa pagca-calapat n~g balicat namin

ang mut-yáng catoto,i, di bumitiu-bitiu

hangang tinulutang sumama sa aquin

ng aming maestrong caniyang amaín.

Yaóng pa-alama,i, anopa,t, natapos

sa pagsasaliuan n~g madláng himutóc,

at sa cain~gaya,t, guló n~g adios

ang buntóng hinin~gá ay naquiquisagót.

Mag pahangang daóng ay nagsipatnubay

ang aquing maestro,t, casamang iiuan;

homihip ang han~gi,t, agád nahiualáy

sa pasig Atenas ang aming sasaquián.

Bininit sa búsog ang siyang catulad

n~g túlin n~g aming daóng sa paglayag,

cayá dî nalaon paá co,i, yumapac

sa dalampasigan ng Albaniang Ciudad.

Pag-ahon co,i, agád nagtuloy sa Quinta,

dî humihiualay ang catotong sintá;

pag-halíc sa camáy n~g poong cong Amá.

lumala ang sáquit n~g dahil cay Iná.

Nagdurugong mulî ang sugat n~g púsò

humiguít sa una ang dusang bumugsò,

nauicang casunód n~g lúhang tumulò

¡ay Amáng! casabay n~g báting ¡ay bunso!

Anopa,t, ang aming búhay na mag amá

nayapus n~g bangís n~g sing-isang dusa,

cami ay dinatnáng nagcacayacap pa

niyaóng Embajador n~g bayang Crotona.

Páhiná 39

Nacapangaling na sa Palacio Real,

at ipinagsábi sa Harì ang pacay

dalá,i, isang súlat sa Amá cong hirang

titic ng Monarcang caniyang bianan.

Humihin~ging túlong, at na sa pan~gambá

ang Crotonang Reino,i, cubcób n~g cabaca,

ang púnò n~g hocbo,i, balita n~g siglá

General Osmalic na bayaning Persa.

Ayon sa balita,i, pan~galauá itó

ng Principe niyang bantóg sa sangmundó

Aladíng quilabot n~g m~ga guerrero

iyóng cababayang hinahan~ga-ang co.

Dito napangití ang morong ca-usap

sa nagsasalita,i, tumugóng banayad

aniya,i, bihirang balita,i, magtapát

cong magcatotoó ma,i, marami ang dagdág.

At sacá madalás ilalâ n~g tapang,

ay ang guniguning tacot n~g calaban,

ang isang guerrerong palaring magdiuang

mababalita na at pan~gin~gila~gan.

Cong sa catapan~ga,i, bantóg si Aladín

may búhay rin namáng súcat na maquitíl;

iyóng matatantóng casimpantáy morin

sa casamáng pálad at daláng hilahil.

Sagót ni Florante, houag ding maparis

ang guerrerong bantóg sa pálad cong amis

at sa ca-auay ma,i, di co ninanais

ang lahí ng dúsang aquing napagsapit.

Matantô ni Amá ang gayóng sacunà

sa Crotonang baya,i, may balang sumirà[49]

acó,i, isinama,t, humaráp na biglá.

sa haring Linceong may gayac n~g digmá.

Páhiná 40

Camí ay bago pang nanaquiát sa hagdán

n~g Palaciong batbát n~g hiyas at yaman,

ay sumalúbong na ang Haring marangál,

niyacap si Amá,t, acó,i, quinamayán.

Ang uica,i, ó Duque, ang quiás na itó

ang siyang camuc-há n~g bunying guerrero,

aquing napan~garap na sabi sa iyó,

maguiguing haligui n~g Cetro co,t, Reino.

¿Sino ito,t, saán nangaling na Ciudad?

ang sagót ni Amá "ay bugtóng cong anác

na inihahandóg sa mahal mong yápac

ibilang sa isang vasallo,t, alagád."

Namanghâ ang harî at niyacap acó,

"mabuting panahón itóng pagdatíng mo,

icao ang general nang hocbóng dadaló

sa bayang Crotonang quinubcób nang moro.

Patotohanan mong hindî ibá,t, icao,

ang napan~garap cong guerrerong matapang,

na naglalathalá sa sangsinucuban

nang capurihán co at capangyarihan.

Iyóng cautan~gan paroong mag-adia,

nunò mo ang Hari sa bayang Crotona;

dugò cang mataás, ay dapat cumita

nang sariling dan~gál, at bunyí sa guerra."

Sa pagca,t, matouid ang sa Haring saysáy,

umayon si amá cahi,t, mapaít man,

nang agád masubò sa pagpapatayan

ang ca battan co,t, di cabihasahan.

Acó,i, ualang sagót, na na-ipahayag

cundî "Haring poo,t," nagdapâ sa yapac,

nang aquing hahagcán ang mahal na bacás,

cúsang itinindíg at mulíng niyacap.

Páhiná 41

Nag-upuán cami,t, sacá nag panayám

nang balabalaqui,t, may halagáng bagay,

nang sasalitín co ang pinag-daanan

sa bayang Atenas na pinangalin~gan.

Siyang pamimitác at cúsang nag sabog

nang ningning, ang tálang ca-agáo ni Venus,[AI]

anaqui ay bagong umahon sa búbog,

buhóc ay nag lugay sa perlas na bátoc.

Touáng pan~galauá cong hindî man Lan~git

ang itinapon nang mahinhing titig,

ó ang lualhating búcó nang ninibig

pain ni Cupidong ualáng macáraquip.[AJ]

Liuanag nang muc-há,i, ualang pinag-ibhan,

cay Febo cong anyóng bagong sumisilang,

catao-ang butihin ay timbáng na timbáng

at mistulang ayon sa hinhín nang ásal.

Sa caligayaha,i, ang nacaca-ayos

bulaclác na bagong uinahi nang hamóg,

anopa,t, sino mang paláring manoód

pátay ó himalâ cong hindî umirog.

Itó ay si Laurang iquinasisirà

nang pag-iisip co touing magunitâ,

at dahil nang tanáng himutóc at luhà

itinutuno co sa pagsasalitâ.

Anac ni Linceong haring napahámac,

at quinabucasan nang aquing paglíyag:

baquit itinulot lan~git na mataás,

na mapanoód co, cong dî acó dapat?

Páhiná 42

¡O haring Linceo cong dî mo pinilit

na sa salitaan nati,i, maquipanig

ang búhay co disi,i, hindî nagcasáquit

ngayong pagliluhan nang anác mong ibig!

Hindî catoto co,t, si Laura,i, dî tacsíl

¡aiuan cong ano,t, lumimot sa aquin!

ang pálad co,i, siyang alipusta,t, linsil

di laáng magtamó nang touâ sa guiliu.

¿Macacapit caya ang gauang magsucab

sa pinacayaman nang lan~git sa dilág?

cagandaha,i, báquit di macapagcalág

nang pagca capatid sa maglilong lácad?

Cong nalalagáy ca ang mamatouirín,

sa láot nang madláng súcat ipagtacsíl,

¿dili ang dan~gal mong dapat na lingapin

mahiguit sa ualáng cagandaha,t, ningning?

Itó ay hámac pa bagáng sumangsalà

ng carupucán mo, at gauíng masama?

ng taás, n~g pagcadaquilà,

siyaring lagapác namán cong marapá.

O bunyíng guerrerong! na-auà sa aquin,

pag silang na niyaong nabagong bitoín,

sa pagcaquita co,i, sabáy ang pag guiliu,

inagao ang púsong sa Iná co,i, hain.

Anopa,t, ang lúhang sa mata,i, nanágos

nang pagca-ulila sa Iná cong irog,

na tungcol sa sintá,t, púso,i, nan~gilabot

bacâ di marapat sa gayóng alindóg.

Hindî co maquita ang patas na uicà

sa caguluhan co,t, pagca-ualáng diuà

nang maqui-umpóc na,i, ang aquing salitâ,

anhin mang touirin, ay magcacalisiyâ.[50]

Páhiná 43

Nang malutas yaóng pagsasalitaan,

ay ualâ na acóng camahad-licaan,

caloloua,i, gulo,t, púso,i, nadararáng

sa nin~gas nang sintang bago cong naticmán.

Tatlóng arao noong piniguing nang Harì

sa Palacio Real na sa yama,i, bunyî,

ay dî nacausap ang púnong pighatî

na ina asahang ilulualhati.

Dito co naticmán ang lalong hinagpís,

higuít sa dálitang na unang tini-ís,

at binula-ang co ang lahat nang sáquit,

cong sa cahirapan mulâ sa pag ibig.

Salamat at niyaóng sa quinabucasan

hucbó co,i, lalacad sa Crotonang bayan,

sandalíng pinalad, na nacapanayam

ang Princesang nihag niyaring catauhan.

Ipinahayag co nang uicang ma-irog,

nang buntóng-hinin~gá, lúhà at himutóc,

ang matinding sintang iquina-lulunod

mag-pahangán n~gayon nang búhay cong capús.

Ang púsong matibay nang himaláng diquít

nahambál sa aquing malumbáy na hibíc

dangan ang caniyáng catutubong bait

ay humadláng, disin sintá co,i, nabihis.

N~guni,i, cun ang ó-o,i, dî man binitiuan

naliuanagan din sintang nadidimlán

at sa pag-panao co ay pinabauanan

nang may hiyang perlas na sa matá,i, nucál.

Dumatíng ang bucas nang aquing pag-alís[51]

¿sino ang sasayod nang bumugsóng sáquit?

¿dini sa púso co,i, alíu ang hinag-pís[52]

na hindî nagtimo nang caniyang cáliz?

Páhiná 44

¿May sáquit pa cayang lalalo nang tindí

sa ang sumisinta,i, maualay sa casi?

guni-guní lamang dî na ang mang-yari,

súcat icalugmóc nang púsong bayani.

¡O nangag-aalay nang maban~gong suób

sa daquilang altar ni Cupidong Dios

sa dusa co,i, cayó ang nacatataróc,

niyaóng man~gulila sa Laura cong irog!

At cundi sa lúhang pabaon sa aquin

namatáy na muna bago co na-atím

dúsang dî lumicat hangang sa dumatíng

sa bayang Crotonang cubcób nang hilahil.

Cuta,i, lulugsó na sa bayóng madalás

nang man~ga maquinang talagáng pang-ualat

siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat

guinipít ang digmáng cumubcób sa Ciudad.

Dito,i, ang masid-híng lubháng camatayan

at Parcas Aropos ay nagdamdám pagál[53]

sa pag-gapas nila,t, pagquitíl nang búhay

nang nag-hihin~galóng sa dugo,i, nag-lutang.

Naquita nang píling general Osmalíc

ang aquing marahás na pamimiyapis

pitóng susóng hanay na dúlo nang cáliz

uinahi nang tabác nang aco,i, masapit.

Sa caliua,t, cánan niya,i, nalagalág

man~ga soldados cong pauang mararahás

lumapit sa aquin matá,i, nagninin~gas

halica aniya,t, quita ang maglamas.

Limang oras caming hindî nag-hiualay

hangang sa nahapó ang bató nang tapang

nag-lucsâ ang lan~git nang aquing mapatáy

habág sa guerrerong sa mundo,i, tinac-hán.

Páhiná 45

Siya nang pagsilid nang pan~gin~gilabot

sa calabang hucbóng parang sinasalot

nang pamuc-sáng tabác ni Minandrong bantóg;

ang campo,t, victoria,i, napa-aming lubós.

Tagumpáy na ito,i, pumauí nang lumbáy

nang man~ga nacubcób nang casacuna-an

panganib sa púso,i, naguíng catoua-án;

ang pintô nang Ciudad pagdaca,i, nabucsán.

Sinalubong camí nang Haring daquilá

casama ang boong bayang natimaua

ang pasasalamat ay dî ma-apula

sa di magca-uastóng nagpupuring dilà.

Yaóng bayang hapo,t, bagong nacatigháo[54]

sa nagbálang bangis nang man~ga ca-auay

sa pagca-timauà ay nag-aagauáng[55]

málapit sa aqui,t, damít co,i, mahagcán.

Sa lacás nang hiyao nang famang matabil[AK]

vivang dugtóng-dugtóng ay naquiquisaliu

ang gulang salamat nagtangól sa amin.

dinin~gig sa Langit n~g m~ga bituin.

Lalò na ang touâ nang aco,i, matatap

na apó nang hari nilang liniliyag

ang monarca nama,i, dî muntî ang galác

lúhà ang nagsabi nang ligayang ganáp.

Nagsi-akiát camí sa palaciong bantóg

at nangag-pahin~gá ang soldadong pagód,

dapoua,t, ang baya,i, tatlong arao halos

na nacalimutan ang gauíng pagtulog.

Sa ligaya namin nang nunò cong harì

naquipag-itan din ang lilong pighatî

at ang pagcamatáy nang Ina cong pilî

malaon nang lantá,i, nanariuang mulî.

Páhiná 46

Dito naniuala ang batà cong loob

na sa mundo,i, ualang catoua-áng lubós,

sa minsang ligaya,i, talì nang casunód,

macapitóng lumbáy ó hangang matapos.

Maguíng limáng bouán acó sa Crotona

nag-pilit bumalíc sa Reinong Albania

¿di sinong susumáng sa acay nang sintá

cun ang tinutun~go,i, lalo,t, isang Laura?

Sa gayóng catulin nang aming paglacad

nai-inip aco,t, ang nása,i, lumipád,

¡abá,t,! nang matanao ang muóg nang Ciudad,

cumutóg sa aquing púso,i, lalong hírap!

Cayâ palá gayo,i, ang nauauagay-uay

sa cúta,i, hindî na bandilang binyagan

cundî Medialuna,t, Reino,i nasalacay[AL]

ni Aladíng sálot nang pasuquing bayan.

Ang aca,i, cong hocbo,i, cúsang pinahimpil

sa paá nang isang bundóc na mabangín,

dî caguinsa-guinsa,i, natanauán namin

pulutong nang morong lacad ay mahinhín.

Isang bini-bini ang gapós na tagláy

na sa damdám nami,i, tangcáng pupugútan

ang púsò co,i, lálong na-ipit nang lumbáy

sa gunitáng bacá si Laura cong búhay.

Cayâ dî napiguil ang ácay nang loób

at ang man~ga moro,i, bigla cong linusob,

¡palad nang tumacbó at hindî natapus,

sa aquing pamuc-sáng cáliz na may poót!

Nang ualâ na acóng pagbuntuháng gálit

sa di macaquibóng gapós ay lumapit,

ang taquip sa muc-ha,i, nang aquing i-alis

¡abá co,t, si Laura! ¿may laló pang sáquit?

Páhiná 47

Pupugutan dahil sa hindî pagtangáp

sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,[AM]

nang mag-ásal hayop ang morong pan~gahás

tinampál sa muc-hâ ang himalang dilág.

Aquing dali-daling quinalág sa camay

ang lúbid na ualáng auà at pitagan

man~ga daliri co,i, na aalang-alang

marampî sa balát na cagalang-galang.

Dito naca-tangáp nang lúnas na titig

ang nagdaralitáng púsò sa pag-ibig,

arao nang ligayang una cong pag-din~gig

nang sintang Florante sa cay Laurang bibíg.

Nang aquing matantóng na sa bilangúan

ang bunying Monarca,t, ang Amá cong hirang

nag-utos sa hocbo,t, aming sinalacay

hangang dî nabauì ang Albaniang bayan.

Pagpasoc na namin sa loob nang Reino,

bilangua,i, siyang una cong tinun~go

hinán~go ang Hari,t, ang Duqueng Amá co,

sa caguino-cha,i, isá si Adolfo.

Labis ang ligayang quinamtán ng Harì

at nang natimauang camahalang pilì

si Adolfo lamang ang nagdalamhatî[56]

sa capurihán cong tinamó ang sanhî.

Pan~gimbuló niya,i, lalò nang nag-álab

nang aco,i, tauagin tangúlan nang Ciudad,

at ipinagdiuang nang Haring mataás

sa Palacio Real nang lubós na galác.

Sacá nahalatáng aco,i minamahál

nang pinag-uusig niyáng cariquitan

ang Conde Adolfo,i, nag-papacamatáy

dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal.

Páhiná 48

Lumagò ang binhíng mulâ sa Atenas

ipinunlang násang aco,i, ipahamac

cay Adolfo,i, ualáng bagay na masac-láp

para nang búhay cong hindi ma-úutas.

Di nag iláng buan ang sa Reinong touà

at pasasalamat sa pagca-timua,

dumating ang isang hucbong maninira

nang taga Turquiang masaquím na lubha.

Dito ang pan~ganib at pag-iiyacan

nang bagong nahugot sa dálitang bayan[57]

lalo na si Laura,t, ang capan~gambahán

ang acó ay samíng pálad sa patayan.

Sa pagca,t, general acóng ini-átas

nang Harî sa hocbóng sa moro,i, lalabás

nag-uli ang loob nang bayang nasindác,

púsò ni Adolfo,i, parang nacamandág.

Linoob nang Lan~git na aquing nasúpil

ang hocbó nang bantóg na si Miramolín

siyang mulang arao na iquinalaguím

sa reinong Albania, nang turcong masaquím.

Bucód dito,i, madláng digmâ nang ca-auay

ang sunód-sunód cong pinag-tagumpayán

ano pa,t, sa aquing cáliz na matapang

labing-pitóng hari ang nan~gag-sigalang.

Isang arao acóng bagong nagvictoria

sa Etoliang Ciudad na cúsang binaca

tumangáp ng súlat n~g aquing Monarca

mahigpít na biling moui sa Albania.

At ang panihála sa dalá cong hocbó

ipinagtiualang iuan cay Minandro;

noón di,i, tumulac sa Etoliang Reino,

pagsunód sa Hari,t, Albania,i, tinun~go.

Nang dumatíng aco,i, gabíng cadilimán

pumasoc sa Reinong ualáng agam-agam

pagdaca,i, quinubcob ¡laquíng caliluhan!

na may tatlóng-pauong libong sandatahán.

Páhiná 49

Di binig-yang daang aquing pang mabunot

ang sacbát na cáliz at maca-pamoóc

boong catauán co,i, binidbíd ng gápos

piniit sa cárcel na catacot-tacot.

Sabihin ang aquing pamamangha,t, lumbáy

lálo nang matantóng Monarca,i, pinatáy

n~g Conde Adolfo cúsang idinamay,

ang Amá cong irog na mapagpalayao.

Ang násang yumama,t, háring mapataniág,

at uháo sa aquing dugô, ang yumacag,

sa púso ng Conde, sa gauáng magsucáb

¡o napacarauál na Albaniang Ciudad!

Mahigpit cang abá sa mapag-punuán

n~g han~gal na púnò at masamáng ásal,

sa pagca,t, ang Haring may han~gad sa yaman

ay mariing hampás nang Lan~git, sa bayan.

Aco,i, lálong abá,t, dinayà n~g ibig,

¿may cahirapan pang para n~g marin~gig,

na ang princesa co,i, nangacong mahigpit

pacasál sa Conde Adolfong balauis?

Itó ang nagcalat n~g lásong masid-hi

sa ugát ng aquing púsong mapighatí,

at pinag-nasaang búhay co,i, madalí

sa pinangalin~gang uala,i, magsaulí.

Sa pagcabilangóng labing-ualóng arao

na iiníp acó n~g di pagcamatáy,

gabí n~g hangoi,t, ipinagtuluyan

sa gúba,t, na ito,t, cúsang ipinugal.[58]

Bilang macalauang maliguid ni Febo

ang sangdaigdigan sa pagca-gapus co,

ng ina-acalang na sa ibang Mundó

imulat ang matá,i, na sa candungan mo.

Itó ang búhay cong silo-silong sáquit

at hindi pa tantô ang huling sasapit"

mahabang salitá, ay dito napatíd,

ang guerrero naman ang siyang nagsulit.

Páhiná 50

"Ang pagcabúhay mo,i, yamang natalastás,

tantoín mo namán n~gayon ang caúsap,

acó ang Aladin sa Perciang Ciudad

anác n~g balitang sultáng Alí-Adab.

Sa pagbátis niyaring mapait na lúhà

ang pagcabúhay co,i, súcat mahalatâ....

¡ay Amá co! baguit...? ¡ay Fleridang toua!

catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa.

Magsama na quitáng sa lúha,i, ma-agnás,

yamang pinag-isá n~g masamáng pálad

sa gúbat na ito,i, antain ang uacás

ng pagcabúhay tang nalipós n~g hirap.

Hindî na inulit ni Florante namán

luha ni Aladi,i, pina-ibayuhan;

tumahán sa gúbat na may limáng bouan,

ng isang umaga,i, nagan-yác nag-libáng.

Canilang linibot ang loób n~g gúbat

cahit bahag-ya na macaquitang landás,[59]

dito sinalità ni Alading hayág,

ang caniyáng búhay na cahabag-habag.[60]

"Aniya,i, sa madláng guerrang pinagda-anan[61]

dî acó naghirap ng paquiquilaban,

para n~g bacahin ang púsong matibay

ni Fleridang irog na tinatan~gisan.

Cong naquiqui-umpóc sa madláng princesa,i,

si Diana,i, sa guitnâ ng maraming Ninfa,[AN][62]

caya,t, cun tauaguin sa Reino n~g Percia

isá sa Houris n~g m~ga Profeta.[AO]

Ano pa,t, pinalad na aquing dinaig

sa catiyaga-an ang púsong matipíd[63]

at pagcaca-ísa ng dalauang dibdib,

pagsintá ni ama,i, nabuyong gumi-it.

Páhiná 51

Dito na minulán ang pagpapahirap

sa aqui,t, ninasang búhay co,i, mautás

at n~g mag victoria sa Albaniang Ciudad

pag dating sa Percia,i, binilangóng agád.

At ang ibinuhat na casalanang co

dipa útos niya,i, iniuan ang hocbó

at n~g mabalitang Reino,i, naibauí mo,

aco,i, hinatulang pugutan ng úlo.

Nang gabíng malungcót na quinabucasan

uacás na tadhanang aco,i, pupugutan,

sa carcel ay nasoc ang isang general

dalá ang patauad na laong pamatáy.

Tadhanang mahigpit, ay malís pagdaca

houag mabucasan sa Reino n~g Percia,

sa munting pag souáy búhay co ang dusa;

sinonód co,t, útos n~g Hari co,t, amá.

N~guni,t, sa púso co,i, matamis pang lubha

natulóy naquitíl ang hiningáng aba

houag ang may búhay na nagugunita

ibá ang may candóng sa Lan~git co,t, toua.

May anim na n~gayóng taóng ualang licat[64]

nang linibot libot na casama,i, hirap...."

nápatiguil dito,t, sila,i, may nabat-yág

nagsa-salitaan sa loób nang gúbat.

Napaquingán nila,i, ang ganitóng saysay

"nang aquíng matatap na papupugutan

ang abáng sintá cong nasa bilanguan

nag dapa sa yapac nang Haring sucaban.

Inihin~gíng tauad nang luha at daing

ang caniyang anác na mutya co,t, guiliu

ang sagót ay cundi cusa cong tangapin

ang pagsintá niya,i, di patatauarin.

Páhiná 52

¿Anóng gagauín co sa ganitóng bagay?

¡ang sintá co caya,i, baya-an mamatáy!

napahinuhod na acó,t, nang mabúhay

ang Principeng írog na cahambal-hambál.

Ang dî nabalinong matibay cong dibdib

nang súyo nang hari, bála at pag hibic,[65]

naglambót na cúsa,t, humain sa sáquit

at nang ma-iligtás ang búhay nang ibig.[66]

Sa toua nang Hari, pinaualáng agád

ang dahil nang aquing lúhang pumapatác,

dapoua,t, tadhanang umalís sa Ciudad,

at sa ibáng lúpa,i, cúsang mauac-auac.

Pumanao sa Percia ang írog co,t, búhay

na hindî mang camí nagcasalita-an

¡tingní cong may lúha acóng ibubucál

na maitutumbás sa dusa cong tagláy!

Nang iguinagayác sa loob nang Reino

yaóng pagcacasál na camatayan co,

aquing na-acalang magdamit guerrero

cúsang magta-anang sa Real Palacio.

Isáng hatingabíng cadilima,i, lubhâ

lihim na naghunos acó sa bintana[67]

ualáng quinasama cun hindî ang nása

matuntón ang sintá cong nasaang lúpa.

May ilán n~g taón acóng nag lagalág

na pina-Palacio ang bundóc at gúbat

dumating n~ga rito,t, quita,i, na iligtas

sa masamang nasa niyaong taong sucáb....

Salita,i, nahinto na big-láng pagdatíng

n~g duque Florante,t, principe Aladín,

na pagca-quilala sa voces n~g guiliu

ang gaui n~g puso,i, dî napiguil-piguil.

Páhiná 53

¡Aling dila caya ang macasasayod

n~g touang quinamtán ng magcasing irog

sa hiya n~g sáquit sa lupa,i, lumubóg,

dalá ang caniang napulpól na túnod.

¡Saang calan~gitan na pa-aquiat cayâ

ang ating Florante sa tinamóng touá

n~gayóng tumititig sa ligayang muchá

n~g caniyang Laurang ninanása nasa.

Ano pa n~gayaóng gúbat na malungcót[68]

sa apat, ay naguíng Paraiso,t, lugód,

macailang hintóng caniláng malimot,[69]

na may hinin~gá pang súcat na malagót.

Sigabó ng toua,i, n~g dumalang dalang

dinin~gig n~g tat-lo cay Laurang búhay,

nasapit sa Reino mula ng pumanao

ang sintang nag gúbat: ganitó ang saysay.

"Di lub-háng nalaon niyaóng pag alismo

ó sintáng Florante sa Albaniang Reino!

naringig sa baya,i, isang píping guló

na umalin~gaon~gao hangáng sa Palacio.

N~guni,t, dî mangyaring mauatasuatasan

ang báquit, at húlo ng bulongbulon~gan

parang isang saquít na di mahulaan

ng médicong pantás, ang dahil; at saan.

Dî caguinságuinsá Palacio,i, nacubcób

n~g magulóng baya,t, baluting soldados

¡o arao nalubháng caquiquilabot!

¡arao na sinumpa n~g galit n~g Dios!

Sigauang malacás niyaóng bayang guló,

mamatáy mamatáy ang háring Linceo

na nagmunacalang gutumin ang Reino,t,

lag-yan nang Estanque ang cacani,t, trigo.

Páhiná 54

Ito,i, cay Adolfong cagagauáng lahat,

at n~g magcaguló yaóng bayang bulág

sa n~galan ng Hari ay isinambulat

gayóng órdeng mula sa dibdib n~g sucáb,

Noón di,i, hinugot sa tronong luc-lucan

ang Amá cong Hari at pinapugutan

¿may matouíd bagáng macapang-lulumay

sa sucáb na puso,t, nagugulóng bayan?

Sa arao ring yao,i, naput-lán ng ulo

ang tapát na loob n~g m~ga consejo

at hindî pumuról ang tabác na lilo

hangang may mabait na mahal sa Reino.

Umacyát sa trono ang Condeng malupít,

at pinagbalaan acó n~g mahigpít,

na cong dî tumangáp sa haying pag-ibig

dustáng camataya,i, aquing masasapit.

Sa pagnanasa cong siya,i, magantihán,

at sulatan quitá sa Etoliang bayan,

pinilit ang púsong houag ipamalay

sa lilo, ang aquing ca-ayaua,t, suclám.

Limáng bouang singcád ang hin~ging taning

ang caniyáng sinta,i, bago co tangapín;

n~guni,t, pinasiyáng túnay sa panimdím,

ang mag patiuacál cundî ca dumatíng.

Niyari ang sulat at ibinigáy co

sa tapát na lingcód, n~g dalhín sa iyó;

dî nag-isang bua,i, siyáng pagdatíng mo,t,

nahulog sa camáy ni Adolfong lilo.

Sa tacot sa iyó niyaóng palamara

cong acó,i, magbalíc na may hocbóng dalá[70]

n~g mag-isáng moui ay pinadalhánca

n~g may Sellong súlat at sa Haring firma.

Páhiná 55

Matanto co ito,i, sa malaquíng lumbay

gayác na ang puso na mag-patiuacál

ay siyáng pagdating ni Minandro namán

quinubcób n~g hocbó ang Albaniang bayan.

Sa banta co,i, siyang tantóng nacatangáp

ng sa iyo,i, aquing padaláng calatas

caya,t, n~g dumating sa Albaniang Ciudad,

Lobong nagugutom ang cahalintulad.

Nang ualáng magauá ang Conde Adolfo

ay cúsang tumauag n~g capoua lilo

dumatíng ang gabí umalís sa Reino

at aco,i, dinalang gapús sa cabayo.

Capagdatíng dito aco,i, dinadahás

at ibig ilugsó ang puri cong ingat,

mana,i, isang túnod na cong saán búhat

pumáco sa dibdib ni Adolfong sucáb...."

Sagót ni Flerida "nang dito,i, sumapit

ay may napaquingang binibining voses

na paquiramdám co,i, binibig-yáng sáquit[71]

nahambál ang aquing mahabaguíng dibdib.

Nang paghanaping co,i, icáo ang nataós

pinipilit niyaóng táuong balaquiót,

hindi co nabata,t, bininit sa búsog

ang isang palasóng sa lilo,i, tumapos..."

Dî pa napapatid itóng pan~gun~gusap[72]

si Minandro,i, siyang pagdating sa gúbat

dala,i, Ejército,t, si Adolfo,i, hanap

naquita,i, catoto ¡laquíng toua,t, galác!

Yaong Ejércitong mula sa Etolia

ang unang nauica sa gayóng ligaya[73]

Viva si Floranteng hari sa Albania

Mabuhay mabuhay ang Princesa Laura!"

Dinalá sa Reinong ipinag diriuang

sampu ni Aladi,t, ni Fleridang hírang

capouà tumangáp na man~gag-binyágan:

magca-casing-sinta,i, naraos nacasál.[74]

Páhiná 56

Namatáy ang bun-yíng Sultan Ali Adab

noui si Aladin sa Perciang ciudad:

ang Duque Florante sa Trono,i, naac-yát

sa siping ni Laurang minumut-yáng liyág.

Sa pamamahala nitóng bagong Hari

sa capayapaan ang Reino,i, na-uli

dito nacaban~gon ang nalulugámi

at napasa-toua ang nag-pipighatî.

Cayâ n~ga,t, nagta-ás ang camáy sa Lan~git

sa pasasalamat n~g bayang tangquilic

ang Hari,t, ang Reina,i, ualáng naiisip

cundî ang magsabog ng aua sa cabig.

Nagsasama silang lubháng mahinusay

hangang sa nasapit ang payápang bayan,

Tiguil aquing Musa,t, cúsa cang lumagáy

sa yápac ni CELIA,T, dalhín yaring ¡Ay! ... ¡Ay!


FIN

/rop

2-26-65


MGA TALABABA

[A] Gubat na masucal, sa labás ng Ciudad ng Epiro, na nasa tabi n~g ilog na tinatauag na Cocito.

[B] Febo ang arao, at gayón ang tauag n~g mga Poeta latino at griego.

[C] Ciprés ay isang cahoy sa bundoc,—ang caraniuan ay malalaqui at matutuid, ang mga sangá,i, pai-taás na lahát, kayâ n~ga,t, ang pagca lagay, ay hichurang Púso; ang sangá nitó, ay itinitiric n~g m~ga tauo sa úna sa ibabao ng libin~gan, kayâ ang lilim ay nacasisindac.

[D] Averno anáng m~ga Poeta, ay Infierno.

[E] Pluton isa sa m~ga Dioses ng m~ga Gentil, at anang m~ga Poeta ay hari sa infierno.

[F] Cocito, ilog sa Epiro, region n~g Albania, at anang m~ga Poetas ay isa sa apat na ilog sa Infierno caya camandág ang tubig.

[G] Narciso, isang bagontauong sad-yang gandá, anác ni Cefisino at ni Lirope, sinintá n~g madlang Ninfas nguni,i, siniphayong lahat ni Narciso.

[H] Adonis, baguntáuong sacdál cagandahan, anác sa ligao ni Cinirro, na Hari sa Chipre, anác cay Nirrhang anác din niyá, sinintá n~g Diosa Venus, at pinatáy n~g isang paguil.

[I] Ninfas Oreadas, ay ang m~ga Diosa sa gubat na sinasambá n~g m~ga Gentil nang una: magagandá, at malalamig ang tinig anáng m~ga poeta.

[J] Harpias ay mababan~gis na Diosa n~g m~ga Gentil, ang taha,i, sa m~ga Islang n~gala,i, Estrofadas, at sa gubat sa tabi n~g ilog n~g Cocito; ang catauán ay parang ibon, muc-hang dalaga, baluctót ang m~ga camay, ang cuco,i, matutulis, pacpac paniqui at macamamatay ang baho n~g hinin~gá.

[K] Albania, isá sa m~ga Ciudad na malalaquí sa Imperio n~g Grecia.

[L] Persia isang cahariang malaqui sa parte n~g Asia, na nasa capangyarihan n~g m~ga moro.

[M] Pang-gabing ibon, ay ang m~ga ibong malalabo ang matá cong arao para n~g Tictic, Cuago, Baháo, Paniqui, &c.

[N] Furias, m~ga diosas sa infierno, anac ni Aqueronte at n~g gabi; tinatauag namang Eumanidas, sila,i, tatlo: Megeras, Tisiphone at Alecto; ang buhóc ay parang serpiente, cung may ibig silang pagaliting sinoman, ay bubunot ng isang buhóc na serpiente, at ipapasoc sa dibdib ng táuong pinagagalit, n~guni,t, hindî namamalayan; siyang pagdidilim n~g matá sa galit, at sasagasa na sa lalong pangánib.

[O] Marte, dios ng pagbabaca, anác n~g diosa Juno, ipinaglihi sa pag-amóy ng isang bulaclac na inihahandóg sa caniya n~g diosa Flora. Ang sabi n~g m~ga poeta, ay pag-gantí cay Jupiter na linaláng si Palas sa caniyang utac ay di inalám si Junong esposa ni Jupiter. Si Marte,i, lumitao sa Tracia at doon lumaqui.

[P] Parcas, diosas n~g camatayan at n~g tadhanang cararatnan n~g tauo; sila,i, tatlo anáng m~ga poeta, sila ang nagtatan~gan sa búhay n~g tauo, at namamahala sa casasapitan n~g lahat sa Sangsinucuban. Si Clotho ang may tan~gan n~g habihán, si Luchesis ang humahabi, at si Atropos ang pumapatid sa hilo n~g búhay.

[Q] Apolo anác ni Jupiter, at ni Latona, capatid na panganay ni Diana, ipinan~ganac sa islang ngala,i, Delos, caguilaguilalás n~g licsi, at catapanganan n~g patain ang serpienteng n~gala,i, Pitón, na nagpapasáquit sa caniyang iná. Anáng m~ga Poeta, ay siyang unang nagmunucala, at nagturo n~g Musica, n~g Poesia at n~g panghuhula: siya ang Principe n~g m~ga Musas at n~g mga Pastores.

[R] Secta, ang sinasampalatayanan n~g isa,t, isa ó ang sinusunod na utos n~g canicaniyang Dios sa caraniuang uicang castilang Culto ó Religión.

[S] Aurora, anác n~g arao at buan. Anang m~ga Poeta, ay pagcaumaga, ay binubucsan ang pintô ng lan~git, at cong maicabît na ang m~ga cabayo sa carro n~g arao ay siya ang nan~gun~guna sa paglabas, saca casunod ang arao.

[T] Crotona, Ciudad sa Grecia Mayor sa dacong Italia, malapit sa dagat n~g Tarante, bayan n~g iná ni Florante, ang louang n~g muralla ay labingdalauang libong hacbang.

[U] Linceo, Hari sa Albania ng panahón ni Florante.

[V] Buitre, isang ibong lubhang malaqui, ang quinacain ay pauang bangcáy n~g hayop. Ang sabi ng autor at iba pang nacaquiquilala sa ibong itó, ay masidhing lubha ang pang-amóy, at umaabot hangang tatlóng leguas.

[W] Arcón, isang ibong malaquí, na cararaquit n~g m~ga butó n~g tupa, n~g aso at n~g iba pang hayop sa bundóc.

[X] Ang tinatauag na cupido diamante, ay ang hiyás na caraniuang ilagáy sa noó n~g m~ga señora.

[Y] Anác n~g arao ay ang aurora.

[Z] Nayadas, m~ga Ninfas sa bátis, at ilog na sinasambá n~g m~ga Gentil.

[AA] Lira, m~ga estormentong guinagamit n~g m~ga Ninfas, at Musas sa canilang pag aauit, alpa ó biguela.

[AB] Ninfas, m~ga Diosa sa tubig; anáng m~ga Poeta, ay ca-aliu-aliu ang tinig n~g voces, at taguintíng n~g lirang tinutugtóg.

[AC] Ang m~ga bátis na tinatahanán n~g m~ga Nayadas ay sagrado sa m~ga Gentil, at canilang iguinagalang.

[AD] Atenas Ciudad na balita sa Grecia fundar n~g haring Cecrope; bucál ó bátis n~g carunun~gan, at catapan~gan.

[AE] Pitaco sa Grecia, isa sa pitóng balitang m~ga sabio

[AF] Si Polinice at si Eteocles, magcapatid na anác ni Edipo, na Hari sa Tebas, sa Reina Yocastang caniyáng ina at asaua pa.

[AG] Adrasto Hari sa Ciudad ng Argos na isá sa madlang malalaquing nasasacóp ng Imperiong Grecia; itó ang tumulong cay Polince sa guerra laban cay Eteocles sa pag aagauan ng coronang mána cay Edipo.

[AH] Edipo anác ni Layo, na Harì sa Tebas at ng Reina Yocasta. Paglabás ni Edipo sa tiyan n~g caniyang iná, ay ibinigay n~g amá sa isang pastor, at ipinapatay, sa pagca,t, ang sabi sa Oráculo ni Apolo na ang sangól na itó ay cun lumaqui, ay siyang papatáy sa caniyang amá, sa aua n~g pastor ay isinabit na lamang n~g patiuaríc sa isang cahoy sa bundoc; sa cai-iyac n~g sangól ay naraanan ni Forbante, pastor ni Polivio, na Hari sa Corinto at ibinigay sa Reina Merope na asaua ni Polivio; ang Reina sa pagca,t, ualang anác, ay pinarang anác ang sangol. Nang lumaqui si Edipo, ay na pa sa Tebas, sa paglalacad ay napatáy niya ang caniyang amáng Haring Layo, na hindi naquilala at nag-asaua sa caniyang iná, na di rin niya naquilala: ang naguing anác ay si Eteocles at si Polinice, na nagbabaca hangang man~gamatáy sa pag aagauán ng Corona.

[AI] Venus, diosa n~g pag-ibig at n~g cagandahan, anác ni Jupiter at ni Diana, anáng ibá, ay bucál sa bula n~g dagat.

[AJ] Cupido, dios n~g pag-ibig anác ni Venus at ni Marte.

[AK] Fama, Diosang sinasambá n~g m~ga Gentil; itó ang nag lalathala n~g balang gauín ng táuo, magalíng ó masama man; ualang casintulin at matunóg ang voces.

[AL] Medialuna, ang tauag sa estandarte o bandila nang m~ga moro, sa pagca,t, napipinta ay isang cabiac na Buan.

[AM] Emir, gobernador ó Virey n~g moro.

[AN] Diana, Diosang anác ni Jupiter, at ni Latena, mabiguín sa pan~gan~gaso, houaran n~g cagandahan at panginoong n~g m~ga Ninfas.

[AO] Houris, m~ga dalagang sadiyang carictan sa paraisong cat-ha ni Mahomang profeta n~g m~ga moro, na ipinan~gan~gaco at parayang ibinibihis sa magsi-sunód na taimtim sa caniyang licong Secta.

Páhiná 57

MGA PALIWANAG

[1] NANGYAYARI. Hindi "nangyari", gaya n~g nasa "Kun sino ang kumatha ng Florante" at ng sa (1906) iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera. Sa palimbag ni G. P. Sayo balo ni Soriano, nang 1919, ay "nangyayari" rin ang nakalagay, gaya rin ng inihayag ng pahayagang "Katwiran"—dahong tagalog ng tagapamansag ng mga naging pederal o progresista—noong Oktubre ng 1903.

[2] "Cong pag saulang cong basahin sa isip". Sa palimbag ni P. Sayo ay ginawang: "Kung pagsaulan cong basahin sa isip", at ganito rin ang sa "kung sino ..." Ang "cong" sa unahan ay ginawang "kung", at ang "pag saulang cong" ay itinumpak sa wastong kaparaanan ng pagsulat ngayon. Pinagsama ang dapat pagsamahing "pag" at "saulan", at inalis ang pang-ugnay o ligazon "g" sa dulo nito, na isang kasagwaan na ngayon, dahil sa "ko" ang sumusunod. Nguni't magpahanga ngayon ay buhay pa ang ganyang kasaguwaan sa ilang manunulat. Kaya, malimit makita ang ganitong mga pangungusap: "kaibigang ko", "pinsang mo", "pamangking ko", "Amaing niya". Aywan kung bakit linalagyan ng ligazon "g", gayong kung hindi sa "n" natatapus ang salita ay hindi naman linalagyan. Hindi masabi kundi "kapatid ko", "tula ko", "irog mo", "kasama niya". Walang ano mang ligazon. Nguni't kapagkarakang naging "n" ang katapusan ng salita ay narito na agad ang "paglalaro ng dila" at masagwang paggamit sa pangpagandang ligazon. Ang ligazon o pang-ugnay ay pangpaganda lamang, pang-alis ng kagarilan; nguni't kapag naman sumagwa ay nagiging tunay na kagaguhan, sa pangdingig natin ngayon.

Ukol sa "pag" at iba't iba pang panglapi ay walang iisang tuntunin ang nangauna sa atin. Kung minsan ay ikinakabit, nguni't ang malimit ay hiwalay. Hindi dapat kaligtaang "pag" na panglapi ang aming tinutukoy. Hindi ang pangsubaling "pag", na may sariling kahulugan, at tunay na isang kataga. [1919] "Pag Páhiná 58umulit ka pa ay ikaw ang bahala!" Ang "pag" na iyan ay di dapat ikabit sa alin man. Pagka't hindi panglapi. Ang lahat nang panglapi—pag, nag, mag, mang, ka, na, pa, um, in, an, atbp.—ay di dapat ihiwalay. Subali't nang panahong yaon nina Balagtas ay isinusulat kahi't na paano, mapakabit man o mapahiwalay sa dapat kapitan. Kaya, hindi katakatakang makita ang mga ganitong pagkakasulat: "pag saulan", "nag-iisa", "pagsuyo", "pagsintá", "mapag uunaua", magpahangang libing", "pag luha, "mag pahangang daong", "pag sintá", "pagca gapus", "pagca-búhay", "pinag liluhan", "isáng na aba," "pag ayop", atbp.

[3] MACALIGTAANG CO ... Narito na naman ang isang kasagwaan na ngayon, bagama't magandang pakinggan noong araw. Kaya, itinumpak at ginawang "nakaligtaan ko" ng "Kun sino ..." at ni P. Sayo. Marami ang makikitang ganito sa aklat na ito—na sakali mang hindi kasagwaan, nang panahon ni Balagtas, ay itinuturing na nating isang kasagwaan, sapagka't nakasusugat na sa pangdingig ngayon.

May palagay kaming sa loob ng ilang panahon ay mawawala na sa pagsulat ang ganyang kasagwaan sa ligazon, gaya ng pagkawala ng mga sumusunod, sa halimbawa: "kanya nga" sa lugal ng "kaya nga", "bungmalong" sa lugal ng "bumalong", "kungmain" sa lugal ng "kumain", "maselang"' sa "maselan", "kungdi" sa "kundi", atbp.

[4] CONDI. Ginawang "kundi" ni P. Sayo at ng "Kun sino ..." ayon sa bagong pagsulat natin. Sa aklat na ito ay makikita ang paibaibang pagkakasulat sa salitang ito: kung minsan ay "condi" at kung minsan naman ay "con di" at "cundi". May palagay kaming ang ganitong pagkakaibaiba ay sa kasalanan na lamang ng kahista.

[5] ILINIMBAG. Ganito rin ang nasa kay P. Sayo; subali't sa "kung sino ..." ay lumabas na "inalimbag". Ito ay katulad din ng "inilimbag", na kasamahan ng "nilimbag", "nilagda", "nilitis", "inilibing", "inilagay", atbp., na pawang nasa di pangkaraniwang balangkas, subali't hindi kabalbalan. Karaniwang makita sa mga salita nating ang ugat ay nagsisimula sa "h", sa "l" at sa "w" at "y".

Páhiná 59

[6] "at di mananacao". Kay P. Sayo ay ganito rin. Hindi "na di mananakaw" gaya ng nasa "Kun sino ..." At mapaghahalatang ayon sa pagkakakastila ni G. Epifanio de los Santos sa "Florante", na anya'y: "y que no será robada" ay "at" din at di "na", ang nasa sulat-kamay ng "Florante" niyang inihulog sa tagalog—sulat-kamay na ayon din sa kanya ay sipi sa lumabas noong 1853.

[7] QUINALALAGUI-AN. Sa "Kun sino ..." ay kinalalagian" din ang nakalagay; subali't sa palimbag ni P. Sayo ay "kinalalagyan", at ganito rin sa malas ang kay De los Santos—pagka't "en el Makati río donde se reflejaba" ang pagkakakastila niya. Ang "reflejaba", bagama't di siyang katumbas ng "kinalalagyan", ay siyang tanging maikakapit dito, upang maging maganda ang pangungusap, palibhasa'y kawangis din ng "kinalalagyan" o "kinalalarawanan" ang "kinalalagyan"; samantalang hindi maikakastila sa "kinalalagian".

Nariyan ngayon ang isang bagay, na dapat liwanagin. Alin kaya riyan ang totoo? Ang "kinalalagian" o ang "kinalalagyan"? Maimamatuwid, na labis ang pantig ng "kinalalagian", kaya tama ang "kinalalagyan"; subali't maimamatuwid namang labis din ang kasunod na talata, labingtatlo rin ang "binabacas co rin sa masayang doongan", nguni't iginalang ito at di iniklian. Mapaghahalatang susog diya'y mali ang "kinalalagyan", at "quinalalagui-an" ang tunay na ibig sabihin ni Balagtas, pagka't "lagi" na sa Makating ilog si Celia, at siyang ilog na liniligawan ng Makata. At ayon kay G. Victor Baltazar, anak ng Makata, ay "quinalalagui-an" nga ang tama sa natatandaan nilang magkakapatid.

[8] "aquing camatayan". Hindi "lalong kamatayan", gaya ng nasa "Kun sino ..." Sa hawak ni De los Santos ay ganito rin: "tu memoria es mi muerto". At siya ring nasa kay P. Sayo.

[9] "dica mapaparam". Sa ingat ni De los Santos ay napaghahalatang "di ka napaparam" ang nakalagay, gaya ng na kay P. Sayo at sa "Kun sino ..."Páhiná 60

Ang pagkakasulat ng "dica" ay isang maliwanag na kamalian, na kay damidaming kasama sa aklat na ito, sa kasalanan ng limbagan. Ang mga gaya niyan—paris ng "dipa" (di pa), "dico" (di co), "cona" (co na), "copa" (co pa), "mona" (mo na), atbp., ay mga kamaliang sagana sa aklat. Pinapagsasama ang mga salitang tig-isang pantig, at may mga salita namang ginagawang parang dalawa o higit pa, kung minsan.

[10] "sa mahal mong yapac" at di "sa bakas ng yapak", gaya ng nasa "Kun sino ..." Kay P. Sayo ay "sa mahal mong yapak" din. Gayon din kay De los Santos.

[11] "hangad na lumauig". Sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay naging "ang" ang "na".

[12] "Bago mo hatulang catcatin at lico". Sa iba ay ganito naman: "Bago mo hatulan katkatin at liko"; walang pang-ugnay o ligazon "g". Kaya, naging garil.

[13] "luasa,t, hulo". Kay P. Sayo ay "lasa,t hulo"—na isang maliwanag na kamalian. Ang "luasa,t, hulo" ay kahambing ng "puno't dulo". At ang ibig sabihin ay pakasuriin muna mula sa puno hanggang sa dulo, bago lapatan ng hatol.

[14] "ang mata,i, itingin". Walang "ang" sa "Kun sino ..."

[15] "ó nanasang pantás". Ganito rin ang kay P. Sayo; nguni't sa "Kun sino..," ay ginawang ganito: "oh, nanasang pantas!" Ayon sa pagsulat natin ngayon. Nguni't ang ganitong pagbabago ay nakaligtaan sa dakong unahan: ang "ó nanasang irog" ay hindi binago. Hindi ginawang "óh, nanasang irog!"

[16] DINIDILIG. Sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay "nadidilig".

Páhiná 61

[17] "Bagong taoung basal, na ang anyo,t, tindig". Sa iba ay "Bagong taong basal, ang anyo at tindig".

[18] CASAM AN. Sa "Kun sino ..." ay "kasamaan", na nakasira sa bilang ng pantig.

[19] "O tacsil na pita sa yama,t, mataás!" Itong huling kataga ay naging sanhi ng isang pagtatalo noong araw. May nagsasabing kasingkahulugan ito ng "mápataas" at may nagsasabi namang katimbang ng "matayog", kasalungat ng "mababa"; nguni't sa paano,t, paano man ay tama, at siyang ibig sabihin ni Baltazar, ang pagkakakastila ni De los Santos, na "poder"; lakas, kapangyarihan.

[20] "ng casamáng lahat". Sa "Kun sino ..." ay lumabas namang "kasam-an", gaya ng nakasulat sa ika 18. "Casam-an" doon at "casamán" dito. Isa pang katunayan iyan ng kawalan ng iisang tuntunin sa pagsulat. Kaya, kung minsan ay mababasa nating "catao-an" ang "katawan", at kung minsan naman ay "catauán" o "cataoan", gaya rin naman ng "catouiran", na kung minsan ay "catuiran", atbp.

[21] "at niyaring nasapit". Ganito rin ang kay De los Santos at ang sa isang ginoong nagngangalang Cecilio Rivera; subali't ang sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay nawalan ng "at". Napaghahalatang kusang inalis, upang maging sukát ang bilang ng pantig. Labis nga naman sa labingdalawa ang may "at". Kaya, inalis ito.

At nariyan ang sa palagay namin ay isang kamalian pa hanga ngayon ng tanang manunula ngayon. Pawang matapat, halos ay bulag, at walang kapasupasubaling lingkod at alipin ng bilang ng mga pantig sa pagkakasulat. Ipinaaalipin sa Ortograpía pati ng tingig at aliw-iw ng tula, at walang kalayalaya ang lipad ng diwa at pitlag ng kaluluwa. Hindi makalayo sa bilangguan ng Ortograpía; at "di kailangang maging pilay man sa pangdingig, huwag lamang maging kulang o maging labis sa kumpas ng Ortograpía".Páhiná 62

Kung sa bagay ay tunay ngang napakaselan sa bilang ang tulang tagalog. Walang pagtatalo ukol dito. Nguni't may isang pasubali, na sa palagay namin ay dapat pagkaisahan ng lahat, upang alang-alang din sa katamisan ng tulang tagalog ay palayain, sa gayon at sa ganitong pagkakataon, ang lipad ng tula. Hindi sa tuwituwi na'y "bilang ng pantig sa pagkakasulat" ang paghahariin, kundi ibigay naman sana, sa manakanaka, ang kapangyarihan sa "bilang ng pamimigkas". Ibig naming sabihi'y "pantig ng pamimigkas" (tawagin nating "sílaba prosódica") ang papamaibabawin sa "pantig ng pagkakasulat" (tawagin naman nating "silaba ortográfica"), kailan ma't magkakalaban sa harap ng Katamisang dapat maghari lagi na.

Si Balagtas, na di mapag-aalinlanganang sa tamis at lambing, sa tingig at aliw-iw na walang kasingsarap ng kanyang mga tula, unang utang ang kanyang ikinatangi at ipinaging Hari sa panunula, ay maraming halimbawang iniwan, upang maging saligan ng pagsusuri at pagkakaisa ng lahat. Bukod sa "at niyaring nasapit na cahabág-habág" ay nariyan pa ang: "na ang lilim niyaón ay nacasisindác", "ang buntóng hiningá niyaóng nagagapus", "ipinaghaguisan niyaóng mga lilo", "ang pananambitan niyaóng natatali", "anhin mang touirin ay magcacalisiya" at ilan pa sa "Florante at Laura"; saka "Dalita,i, sumira niyaring pagtitiis" sa "Labing-dalauang Súgat nang Púso", bukod pa sa "Dusang di maampat niyaring mga matá", atbp. Ang "iya" sa "niyari", "niyaón" at "nagcacalisiya ay pinapagdaraang parang isang pantig lamang, kung minsan. Marahil ay sapagka't kung minsa'y nagiging "isang pantig lamang sa pamimigkas". Bakit ay di naman nakasusugat sa pangdingig.

At kahambing ng "iya"—na naaaring gawing isa sa pagbigkas kahi't dalawa sa pagkakasulat—ay maaari rin ang "iyo". Gayon din, at maaari ring pagkaisahan, ang ukol sa "uwa", manakanaka. Maaaring palayain ang makata, maminsanminsan, kailan ma't di makasusugat sa pangdingig. Bigyan laya nga; at ang ganito ay hindi naman sapilitan. Lumaya ang may ibig, at huwag naman ang ayaw.Páhiná 63

At ang ganyang kalayaan—na di pangsugat sa taynga—ay lalong mabuti kay sa kalayaang ginagamit na sa pagpapaikli. Pinaiikli, at iniwawasak pati ng tumpak na pagkakasulat ng salitang ibig paikliin, magkaroon lamang ng sukát na bilang sa ortograpía. Gaya ng kung minsan ay ginagawa sa "kailan". Pinipilit na palabasing dalawang pantig lamang ito sa pagkakasulat, sinisira ang ugat, ginagawang "kaylan"—na tila baga kung isulat at siraing ganito ay tama na at hindi na labis. Ganyan din ang ginagawa sa "kailangan" at sa "mayroon", sinisira at isinusulat ng "kaylangan" at "mayron"—gayong paano man ang gawin, ang "kaylan" at ang "kaylangan" at "mayron ay lumalabas din, sa pangdingig, na "kailan" "kailangan" at "mayroon". At ang ganyan ay hindi isang "kalayaan" kundi tunay na "kaalipnan". Kaalipnan sa Ortograpía! Pangsira sa pangdingig, ano man ang gawin.

Diyan mapaghahalatang may mga pagkakataong nagiging makapangyarihan, sa ilang pagkakataon, ang pantig ng pamimigkas" kay sa "pantig ng pagkakasulat"; at talagang ganito naman ang dapat mangyari. Diwa at kaluluwa ng tula ang tingig, ang aliw-iw. Nasa aliw-iw at tingig ang musika, na siya na rin ngang tunay na tingig at aliw-iw. At ang musika at lambing, ang sarap at ang tamis ng pamimigkas ay siyang "pulot at gata" ng tula. Hindi ang ortograpíang "pipi at bingi".

[22] "maauaing Langit". Sa lahat nang nasa harap namin ngayon ay ganito ang sinasabí; nguni't isang ginoong nabanggit na namin sa unahan, Cecilio Rivera, ay nagsabi, noong 1906, na iyan daw ay mali. Ipinahahalata niyang sa" lugal niyan ay "tumutungong langit" ang nakalagay. Nguni't nasabi na nga naming: sa lahat na ay ganyan ang nakalagay. Ganyan din ang nakalagay sa "Florante" ng isang sumulat ng ilang lathala ukol sa bagay na ito—noon ding 1906—at nagtago sa pamagat na "Crisantemo", taga Lalaguna at nanirahan sa Marinduke.

[23] "iyong tinutungha,i, ano,t, natitiis?" Sa "Kun sino ..." ay "tinutungháy" ang nakalagay, at gayon din kay P. Sayo. At iyan ay naging sanhi rin ng pagtatalo, noong araw. Nguni't walang ibang tumpak kundi ang "tinutungha,i," (tinutunghan, na may Páhiná 64ligazon "i" o "y", pinaikling "tinutunghan", at umuri sa "tun~go"). Ang "tinutunghay" ay di tama: dapat gawing "tinutunghayan". At labis naman kung ganito.

[24] DIN~GIGUIN. Sa iba ay "dinggin"; kaya, pilay ang tula. Sa "Florante" ni G. C. Rivera ay "dingigin" din.

[25] VOSES. Sa "Kun sino ..." ay "boses", na kusang isinulat na ganito, upang itugma sa bagong ortograpía natin. Nguni't kay P. Sayo, na nagbago rin ng pagsulat, ay pinapanatili ang datihang "voces". Sa aklat na ito ay nakikitang ang "voses" na iyan ay lumilitaw ring "voces" kung minsan—na isa pang katunayan ng kawalang ingat ng limbagan.

At yamang napag-uusapan na rin lamang ang kawalang ingat ng limbagan, o lalong maliwanag, ng kahista, ay daliriin na natin ang maraming kamalian. Daliriin ang ukol na lamang sa pagkukudlit ("acentuación ortográfica"), at huwag na ang sa ibang bagay—yamang matutukoy na rin lamang natin sa mga ibang paliwanag. At upang huwag na tayong mag-aksaya ng maraming panahon—yamang kay liwanag namang napupuna ng matatalin ng mangbabasa—ay tingnan na lamang natin ang sa mga tulang sumusunod:

"Datapua,t, sino ang tataróc cayâ

sa mahál mong lihim Dios na daquilà?

ualáng mangyayari sa balát ng lupà

dî may cagalin~gang iyóng ninanasà.

Sa halimbawang ito—at sa marami pang sagana sa aklat—ay mapagkikilalang noon pa man ay alam na ang halaga ng bawa't kudlit at kung paano ang tumpak na paggamit. Salakot (capucha o circunflejo) ang ilinagay sa "cayâ", sapagka't bigla at paimpit ang pagbigkas dito. Ang salakot ay siyang kayarian ng kudlit na pabigla (agudo) at ng paimpit (grave o gutural). At sapagka't pawang hindi pabigla, kundi paimpit lamang, ang pagbigkas sa dulo ng tatlo pang talatang kasunod—"daquilà", "lupa" at "ninanasà" ay kudlit na banayad lamang ang ginamit.Páhiná 65

Nguni't masdan natin ang mga sumusunod:

"Sa loob at labas, n~g bayan bayan, cong sawî

caliluha,i, siyang nangyayaring harî

cagalin~ga,t, bait ay nalulugamî

ininís sa húcay nang dusa,t, pighatî".

"Caliluha,t, samâ ang úlo,i, nagtayô

at ang cabaita,i, quimi,t, nacayucô,

santong catouira,i, lugami at hapô

ang lúha na lamang ang pinatutulô.

"Súcat na ang tingnán ang lugaming anyô

nitóng sa dálita,i, hindi macaquibô?

aacaing bigláng umiyác ang púsô

cong ualâ nang lúhang sa mata,i, itúlô".

"!Ay Laurang poo,i,! ¿baquit isinuyò

sa iba ang sintang sa aqui pangacò

at pinag liluhan ang tapát na púsó

pinang-gugulan mo nang lúhang tumuló?"

"Dusa sa puri cong cúsang siniphayò,

palasong may lasong natiric sa púsò;

habág sa Ama co,i, túnod na tumimò

aco,i, sinusunod niyaring panibughò".

Sa limang ito ay kay liwanag na napagkikilala ng dadalosdalos ng kahista. Sa unang halimbawa ay ginamit ang salakot, sa lahat na, gayong hindi nararapat sa ikalawa at ikatlong talata. Napagkikilalang huwag na di magkaroon lamang ay di na kailangan kahi't papaano.

Gayon din ang ginawa sa ikalawa at ikatlo: pawang salakot din, gayong hindi dapat sa katapusang talata ng ikalawa at sa ikatlo't katapusang talata ng ikatlong halimbawa.

Sa ikapat na halimbawa—na pawang natatapus sa banayad na paimpit—ay nasangkapan ng "gutural" o "grave" ang dalawang nauunang talata; nguni't pagdating sa ikatlong talata at sa katapusan, dahil marahil sa sa wala nang madampot na "gutural" ay isinumpal na ang bigla (agudo), kahi't na paano.Páhiná 66

At sa katapusang halimbawa ay panay namang "grave" ang ginamit, kahi't hindi nararapat sa katapusang talata. Siyang nadampot niya, at siyang ilinagay.

Kaya, sa bisa ng ganyang kagagawan, ang "puso" ay napalagay na "púsô" sa ikatlong halimbawa, "púsó" sa ikapat at "púso" sa ikalima. At ang "tulo" naman ay napalagay na "pinatu-lô" sa ikalawang halimbawa, "i-túlô" sa ikatlo at "tumuló" sa ikapat.

[26] NAHIHIMBING. Sa "Kun sino ..." ay "nalilibíng"; nguni't kay De los Santos at P. Sayo ay "nahihimbing" din.

[27] INA-ING-AING. Sa iba ay "dinaingdaing". Napaghahalatang kusang binago, pagka't sa mga bata na lamang ngayon nariringig ang ganyan. At marahil ay sa bisa ng paniwalang mali iyan, kung kaya binago. Nguni't ang katagang iyan ay di mali. Matanda na nga lamang at lipas na. Buhat sa "inaing", na ang laman ng idinaraing ay "ina", gaya naman ng "aying" na "ay" ang nagiging laman ng pagdaing.

Ayon kay G. Victor Baltazar, anak ng Makata, ay talagang "ina-ing-aing" ang na sa matandang "Florante". Hindi "dinaing-daing."

[28] IPINABIGAY. Kay P. Sayo ay "ipinamigay", na isang tunay na kamalian. Ang "ipinabigay" ay isang balangkas—na maaaring sabihing "tatak Bulakan"—na gaya rin ng "pasuriin muna" ay di siyang karaniwan sa ibang pook ng Katagalugan. Sa iba, ang "pasuriin" ay "kásuriin"; at ang isa't isa ay anak ng "pakasuriin". Sa may dakong Bulakan ay "pa" ng panglaping "paka" ang ginagamit, samantalang sa ibang dako naman ay "ka".

Ang "ipinabigay" ay di nariringig sa ibang dako, kundi ang "ipinakabigaybigay".

Hindi dapat kaligtaang ang "ka" ay siya ring ginamit nina Del Pilar, sa pakling "Caiigat cayo!", bilang tugon sa munting aklat ni Fray Rodriguez, na "Caiingat Cayo!" laban sa mga aklat ni Rizal at iba't iba pa.

Páhiná 67

[29] DUQUE ADOLFO. Ang "duque" ay isang maliwanag na kamalian ng limbagan. Si Adolfo ay "Conde". Hindi "Duque".

[30] "para n~g panaghóy ng nananambitan". Sa "Kun sino ..." ay gaya ang nakalagay sa lugal ng "para"—na sa malas ay kusang binago, upang wagasin ang pananagalog. Iginalang ni P. Sayo ang "para".

[31] "na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budhî". Sa "Kun sino ..." ay ganitong kamalian ang nakalagay: "ang wika ay !Larawangaliw niyaring budhi!" Napaghahalatang ang "Larawan" ay kamalian lamang ng limbagan; nguni't kinusa ang pagkakagawa ng "ang wika ay" ... sa lugal ng "na ang uica,i, ..." Kay P. Sayo ay wala ring "na", at ang "ay" ay ginawang ligazon at ikinabit sa "wika".

[32] "nan~gaca-tin~gala,t, parang naquinyig". Pilay. Maliwanag na kamalian ng limbagan ang "naquinyig". Dapat basahing "naquiquinyig".

[33] GAPUS. Sa "Kun sino ..." ay "gapos" at kay P. Sayo. Ang "gapus", na katimbang ng "nakagapos", ay siyang tumpak.

Sa sinusundang talata, ang katagang "mahapis" ay nakalagay na "mahahapis" kay P. Sayo. Kaya, naging labis.

[34] "Nang matumbasan co ang lúhà, ang sáquit". Sa iba ay ganito naman: "Nang matumbasan ko ang luha nang sakit". Ginawang "ang luhan nang sakit" ay pagkagandagandang "... ang lúha, ang sáquit".

[35] CALULUNURAN. Sa "Kun sino ..." ay "kalunuran" ang nakalagay; kaya, naging pilay. At ang "pagcatungó" ay "pagkatungo" naman kay P. Sayo. Tumpak ang "pagcatun~gó", pagka't "tun~gó" at di "tungo" ang ibig sabihin. Pantay-mata na ang pagkakatungó ng araw. Inilalarawang parang isang taong napakataas ang araw, at noong tumun~gó ay abot sa pantay-matá ang lagay ng kanyang ulo. Napakagandang larawan!

[36] "ang sa pagcatali,i, liniguid n~g hirap". Páhiná 68Ganito rin kay De los Santos at kay P. Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay ganito naman—na ayon sa patotoo ng anak ni Balagtas ay mali—: "yaong natataling linigid ng hirap". Sa malas ay walang malaking kaibhan ito sa nauna; nguni't nagkakaibang totoo. Sa una ay kay liwanag na ibinabadhang ang hirap na lumiligid sa nakatali ay anak ng pagkakatali, samantalang dito sa huli ay di maliwanag na ganyan ang ibig sabihin.

[37] "sa nan~ga-calabang maban~gís na hayop". Ganito rin ang na kay P. Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay ganito naman: "sa mga kalabang mabangis na hayop". Ginawang "mga kalaban" ang "nangacalaban".

[38] "Halos nabibihay sa habág ang dibdib". Sa iba't iba ay pawang "nabibihag"—sa lugal ng "nabibihay"—ang nakalagay. Na, isang tunay na kamalian. Tama ang "bihay". Sinsay ang "bihag". At ang kahulugan ng "bihay"—na isang salitang lipas na ngayon—ay "punit", bagama't lalong matindi sa rito. Sa ngayon ay katimbang na ng "waray".

[39] "ang aquing hinin~gang camataya,t, sáquit". Sa Kun sino ..." ay ganito ang nakalagay: "ang aking hininga, kamataya't sákit". Kay De los Santos ay ibang-iba: "no permitiste que trizas hicieran—de mi cuerpo, vida y padecimientos" ang pagkakastila niya sa "at di binaya-ang nagca-patíd-patíd—ang aquing hinin~gáng camataya,t, sáquit". Napakalaya ang pagkakakastila. Nagkaroon ng "cuerpo" (katawan)—na pinalitaw ng "trizas"—at nawalan ng "camatayan" (muerto).

Kay P. Sayo naman ay ganito: "ang aking hininga'y kamataya't sákit". Ito at ang sa "Kun sino ..." ay di wasto. Sapagka't ang isinisisi ay kung bakit di pa pinaubayaang nagkapatidpatid ang kanyang hininga, na isang hiningang tunay na kamatayan at sakit.

Sa balangkas na "at di binayaang nagkapatidpatid ang aking hininga'y kamataya't sakit", dahil sa pagkakapalit ng mga ligazon at sa pagiging "y" ng "ng", ang kiyas ay nawala, tumamlay at naging mawigwig ang pangungusap; samantalang puspos ng ganda ang "at di binayaang nagkapatidpatid ang aking hiningang Páhiná 69kamataya't sákit"!

[40] HUARAN. Hindi "houaran". Nararapat daliriin ang katagang ito, upang samantalahin na ang pagdaliri sa madlang salitang sa aklat na ito ay paibaiba ang pagkakasulat. Ang "buan", "catuiran", "lualhati", "sasaquián", "nanaquiát", "balaquiót", "hain", "suliáp", "catauán", "quiás", "masiasat", "díatà", "mapataniag", "mag-adia", atbp., ay pawang may mga "bagong damit na ibang-iba ang tabas sa piling ng karamihang pawang tabas noong 1834"—na bagong kasisilang ang "Florante". Ibig naming sabihi'y ang ganyang pagkakasulat—na ibang ibang-iba sa karamihan—ay pawang gawa na lamang ng limbagan o ng kahista, noong 1861. Hindi ganyan ang sa noong 1834. Ang "bouan", "catouiran", "catao-an" atbp., ay siyang sa matandang paraan, na ginamit ni Balagtas sa kabuuan ng aklat, at ang nangadaliri sa una ay pawang kabaguhan na lamang sariling gawa ng kahista. Dito napaghahalatang nang mga araw na yaong lumabas ang siping ito—1861—ay nakikipangagaw na sa datihang paraan ang kaparaanang inabutan at binago naman ng ating Rizal at nina Dr. Pardo de Tavera: bagong kaparaanang siyang tinanggap at pinairal ng "Katipunan" at ng Panghihimagsik, at sumapit hanggang sa mga araw na ito. Hanggang sa mga araw na ito, ang aming sabi, at ito ay di tunay na wasto. Napakarami ang mga kabaguhang nairagdag kina Rizal, nitong mga huling panahon, at sa mga kabaguhang ito ay may napatay pa ang bagong pasok ng mabunying Mariano Ponce, atbp. Ang pagbabagobagong dinanasan ng ating Ortograpia ay isang bagay na napakalawig isaysay. Kaipala'y walang ibang kahambing sa kasaysayan ng iba't ibang wika sa Daigdig. At iyan ang tatangkain namin sulatin sa mga darating na araw. Lubhang kailangan, na matalos ng lahat.

[41] "sa gauâ at uica,i, dí mahuhulihan". Ganito rin, sa malas, ang na kay De los Santos; nguni't sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay "nahuhulihan" ang nasa mahuhulihan".

[42] "n~g magandang asal ng amá co,t, iá." Maliwanag na kamalian ng kahista ang "iá", na dapat basahing "iná".

Páhiná 70

[43] "Ang pagcatutu co,i, anaqui himalâ". Kay P. Sayo ay may pang-ugnay na "y" ang "anaqui"; at ito'y mapaghahalatang mali. Ang mga "anaqui" ni Balagtas ay di ginagamitan ng ligazon.

[44] "Minulan ang galí sa pagsasayauan". Sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay nakalagay ang "galit" sa lugal ng "galí", na tunay na malingmali. Bakit magiging "galit" ang pagkakatuwa, na sinimulan sa sayawan? Ang "galí" ay isang salitang matanda, na ang kahulugan ay "burco" (gaya ng pagkakastila ni De los Santos) o di kaya'y "alborozo", "alivio" o "consuelo" sa wika ni Cervantes. Ang "galí" ay ang ingay na bunga ng kagalakan, ang pulot at gata ng pagkakatuwa at paglilibang ng marami. Sa ibang kataga ay "galí" rin ang aliw at kaligayahan. Maaari na nating ituring, na patay na ngayon ang katagang iyan. Kahinahinayang!...

[45] NIYAONG. Hindi "niyang", gaya sa iba. Isa rin iyang "malabalagtas" na sukat, na labis man sa pagkakasulat ay di naman sa pamimigkas.

[46] NIYARING. Sa "Kun sino ..." ay "yaring". Sadyang pinutlan marahil, dahil sa labis na sukat—dahil sa ortograpia!

Isa pa ring "malabalagtas" na sukat iyan—na di nagpipitagan sa "kumpas ng ortograpia" kundi sa "kumpas ng prosodia".

[47] "pailag-ilagang parang baselisco". Sa "Kun sino ..." ay "t" ang nakaugnay sa "pailag-ilagan", na isang tunay na kamalian.

[48] "súcat na ang titig na matáy sa iyó". Ang "matáy" ay naging "matá" kay P. Sayo, na may ligazon "y"; at ang "namatáy sa iyó" ay naging "ang matay sa iyo" sa "Kun sino ...".

[49] "sa Crotonang baya,i, ..." Kay De los Santos at sa "Kun sino ..." ay "reino" ang nakalagay sa "bayan"; nguni'y kay P. Sayo ay bayan din.

[50] "ay magcacalisiyâ". Sa "Kun sino ..." ay Páhiná 71ginawang "magkakalisya". Inalis ang "i". Dahil sa labis sa bilang ng pagkakasulat. At kay P. Sayo, bukod sa iniklian na ay ginawa pang "n" ang "m".

[51] BUCAS. Sa iba ay "araw" ang nakalagay. Na isang kamalian. At mali, sapagka't sa dakong unahan ay may ganitong saad: "Salamat at niyaóng sa quinabucasan—hucbo co,i, lalacad sa Crotonang bayan"; kaya, tama ang "Dumating ang búcas". Hindi dapat baguhin.

[52] ALIU. Maliwanag na kamalian. Tama ang "alin" na nasa "Kun sino ..." at kay P. Sayo.

[53] AROPOS. Maliwanag na kamalian ng limbagan. "Atropos" ang ibig sabihin.

[54] NACATIGHÁO. "Natitighaw" sa "Kun sino,.." at kay P. Sayo naman ay "katitighaw".

[55] NAG-AAGAUANG. Walang ligazon "g" sa "Kun sino ..." at linagyan naman ng kuwit (coma) ni P. Sayo sa lugal ng ligazon.

[56] NAGDALAMHATI. Sa "Kun sino ..." ay "nagpipighati".

[57] BAGONG. Sa iba ay "boong" ang nakalagay.

[58] GUBA,T, ... Maliwanag na kamalian ng limbagan. Dapat basahing "gúbat".

[59] "cahit bahag-yâ na macaquitang landás". Sa "Kun sino" ay ganito: "Kahít bahagya ng makita ang landas". At ganito naman kay P. Sayo: "kahi't bahagya na makita ang landas".

[60] "ang caniyang búhay na cahabág-habág". Ganito rin ang na kay P. Sayo; nguni't ang sa "Kun sino,.." ay napalitan ng "at pagkawakawak" ang "na cahabag-habág".

[61] "Aniya,i, sa madláng guerrang pinagda-anan". Ganito rin halos ang kay P. Sayo, at ang tanging ikinaiiba ay ginawang ligazon "y" ang "ng" sa "guerra"; nguni't sa "Kun sino" ay "dinaanan" naman Páhiná 72ang nakalagay. Ito ang tama, sa palagay namin, bagama't ang pagkasulat ng "pinagda-anan" ay nagpapakilalang lalong matanda ito kay sa "dinaanan" at wari'y hindi kamalian lamang ng limbagan. Sa malas nga ay "pinagda-anan" ang tunay na titik ni Balagtas, at kaya nga lamang maaaring pag-alinlanganan ay dahil sa kalabisan ng pantig. Nguni't di baga labis din yaong nangasa unahang: "na quinalalaguián" at "sa masayáng doon~gan"? At kung sa dalawang ito'y napatalisod si Balagtas ay bakit di maaaring napatalisod din sa "guerrang pinagda-anan"?

[62] DIANA,I, ... Sa iba ay walang ligazon "i".

[63] "Ano pa,t, pinalad na aquing dinaig—sa catiyaga-an ang púsong matipíd". Sa iba ay "nang pusong matipid" ang nakalagay, na isang tunay na kamalian. Kaya, naging patumbalik. Ang napalarang daigin sa katiyagaan ni Aladin ay ang pusong matipid ni Flerida. Kaya, tama ang "ang".

[64] "May anim na n~gayong taóng ualang licat". Ganito rin ang kay P. Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay nagkapalit ng lagay ang "n~gayong" at "yaóng", at lumabas na humál.

[65] "nang suyò nang harì"". Sa iba ay "sa suyo nang hari", at siyang tama.

[66] "at nang ma-iligtas ang búhay nang ibig". Sa "Kun sino ..." ay "maligtas" ang nakalagay; kaya, naging pilay; at upang malunasan ang kapilayang ito ay dinagdagan naman ng "nga" ni P. Sayo; "at nang maligtas nga ..."

[67] NAGHUNOS. Sa iba ay "naghugos"; at ito ang tumpak. Sinsay, at di kapit, ang "naghunos".

Nguni't, sino kaya sa atin ang makapagsasabing nang panahon ni Balagtas ay di wasto iyan? Sino ang makatitiyak, na noong panahong yaon ay may kahulugan ding gaya ng angkin ngayon ng "hugos" ang katagang "hunos": katagang sadyang may kung ano anong kahulugan ay ibig sabihin, magpahangga ngayon? At sino sa atin ngayon ang makapagsasabing tahasang hindi isang Páhiná 73salitang bago ang "hugos", na umuri lamang sa "hunos"? At sino sa ating nagsisipagsuri ngayon sa wika natin ang makapagpapasinungaling sa maaaring sapantahain ng kahi't sino, na iyang "hugos" ay isa lamang kamalian ng "hunos", at dahil sa napapasok at nagkasalin-salin na sa iba't ibang palimbag ng "Florante" ay naging palasak na tuloy at naging isa nang wastong salita, dahil sa bisa ng kabuniyan ng "Florante"?

Sa wika, gaya rin naman ng sa iba't ibang bagay ay nagbabagobago ang lahat. At sa pagbabagobagong iyan ay may mga bagay na nagkakaibaiba ng pangalan, at may mga salita namang nagkakaibaiba ng kahulugan.

At parang katunayan ay maitatanong natin; ano at saan galing ang "halip"? Laláng lamang. Parang kinuha lamang sa "hulip"—na ang kahulugan ay ilagay ang isang bagay sa dating kinalalagyan ng ibang nawala o nasira. Hinuhulipan o linalagyan ng mga panibagong bulubod ang gayon o ganitong bagong tanim na palay, na sinira ng agos ng tubig; at hinuhulipan din ang atip na butasbutas na at sira. At sa "hulip" na iyan linaláng ang "halip"—na siya ngayong nakikipangagaw na sa kastilang "lugar" o "lugal", sa pangungusap na ganito, halimbawa: "Sa lugal na papagsarilinin at di't kundi bagkus pang binigtihan ng pagasa."

Gaya na lamang ng "Makata": ano ito? Sa dati'y "mapagkatakata", mapagsalita ng kung anoanong di katotohanan, mapaglubid ng buhangin, ang kahulugan: na isang katagang mahalay na ikapit sa Poeta. "Mangangatha" at "manunula" ang tawag noong araw sa poeta. Nguni't ginawang "makata"—buhat sa "makatha" na kawangis ng "mapagkatakata"—, at ang kabalbalan ay naging isa nang tunay na salitang tumpak.

May hihigit pa ba sa kabalbalan ng "lalawigan"? (Sa isang kasulatang matanda (1865) ay nakita kong ginagamit ang katagang ito. Nito lamang buwan ng Hulio 1938 nabasa ko.-C. R.). Ang katagang iyan, na "puerto" ang ibig sabihin, ay nagkaroon na ngayon ng kahulugang "provincia". At bakit? Dahil din sa kamalian. Naging sukat ang pagkakagamit sa panahon ng Himagsikan ng "lalawigan ngPáhiná 74 Kabite" upang ipagkamaling "Provincia" ang ibig sabihin ng "lalawigan", at ang kamaliang iyan ay naging palasak na at nagkaroon ng ibang kahulugan. Tama ang "lalawigan ng Kabite" sapagka't talagang "puerto" ito; nguni't sabihing "lalawigan ng Bulakan", halimbawa, ay isang tunay na kabalbalan. At ang kabalbalang iyan ay tama at tumpak na ngayon.

Ganyan din ang masasabi sa "aklat". Ginawang "libro" ang "aklat", kahi't hindi tama, pagka't "aklatan" ang "libro", at wasto na ngayon. Ang "aklatan" ay ginawa namang "biblioteka" at "libreria", at tama na rin ngayon.

Ang "talikala" ay "Tanikala" na ngayon, ang "lupong" ay "lupon" na, ang "tangso" ang "tanso", ang "taliba" (talibahan, salitang naging palasak nang sabihing: "talibaan" sa lugal ng "talibahan"). Ang "iklog" ay kasalit ng "itlog", ang "ista" ng "isda", ang "maselang" ng "maselan", ang "kaanak" ng "ának" o "angkan", ang "kaagad" ng "agad" o "agadagad", ang "gaang" ng "gaan"; at ibig nang makipagkamali ng "laan" sa "taan", ng "takda" sa "tadhana", ng "kagalawad" sa "kagawad", ng "alumana" sa "alintana", ng "tagapaglaganap" sa "tagapamansag" o "tagasiwalat", ng "kabulastugan" sa "kabalbalan", atbp.

[68] "Ano pa n~gayóng gúbat na malungcót". Magkakabit ang "n~gayaóng": maliwanag na kamalian. Sa "Kun sino ..."ay "ano pa ngat yaong ..." at sa palimbag ni P. Sayo ay "ano pa at ayaong" ...

[69] "macailang hintóng canilang malimot". Kay P. Sayo ay "nalimot; at sa "Kun sino ..." at iba pa ay "makaitlo" ang nasa "macailán". May palagay kaming ito ang tama, at mali ang "makaitlo". Si Balagtas ay di kaibigan ng mga tinatawag nating "viciso de dicción". Ang "makaitlo" ay kahambing din ng "makaipat" at "makainom", na pawang likha lamang ng mapaglarong dila, sinsay sa tumpak na pagbabalangkas, at pinsang buu ng mga "buo". "nuon", "puon", "suob", "duon", "lieg", "luok", "suot", atbp.; mga katagang hinlog na malapit ng mga "maselang", "magaang", "sangla", "sanghi", "bungmasa", "ungmayaw", "kungmain", "iyuna", "iyalinsunod", atbp.Páhiná 75

Makaitlo! Bakit di naman sabihing "makailawa"?

Makaipat! At bakit di naman "makailima"?

Makainem! Ano nga at di naman "makaipito", "makaiwalo" at "makaisiyam"?

Bakit nga hindi naman? Ano ang sanhi?

Dili iba kundi sapagka't sa iba't iba ay mahirap na palunduin o papagduyanin ang dila. Sa ikalawang pantig lamang, buhat sa hulihan, nakapaglalaro ang dila, at di maaaring gawing "makailima" o "makaiwalo" sapagka't dalawa pang pantig ang nasa hulihan. Hindi naman magawang "makaliima", "makapiito", "makawailo" at "makasiiyam", sapagka't "magdidilang intsik" na naman.

[70] "cong aco,i, magbalík na may hocbong dalá". Maliwanag na mali rito ang "aco,i, " ...Dapat basahing "icao", gaya ng sa iba. Kay P. Sayo, ang "ikaw" ay sinundan ng "ay", kaya lumabis sa bilang.

[71] NA. Sa iba ay "ang" ang nasa "na".

[72] ITONG. Ang katagang ito ay "yaong" sa iba.

[73] NAUICA. Sa iba ay naging "winika". Yaon ang lalong tumpak, pagka't sa dagsa ng kaligayahan ay di sinasadya, kundi parang bunga at atas lamang ng sigaw ng puso, ang "nauica" o naisigaw ay "Viva si Florante!"....

[74] NAGCA-CASING-SINTA ... Sa "Kun sino ..." ay "magkasing sinta". Pilay. At nagkaroon ng ibang kahulugan. Sa "magca-casing-sinta" ay sina Florante't Laura at sina Aladi't Flerida ang ibig sabihin; nguni't dahil sa pagiging "magkasing sinta" ay dalawa lamang ang lumabas at di apat.



Narito ang ilang paliwanag, na maaaring ituring na "galó" lamang, kung baga sa bigas, ng napakaraming sukat na daliriin, kung isusumag ang sipi naming ito sa iba't iba pa. Maaaring sabihin, pagka't siya namang Páhiná 76totoo, na ang tanging pinagsumagan ay ang "Kun sino ..." na siyang kahulihulihang lumabas noong mapasakamay namin ang "Florante" nina G. Alfonso Mendoza; at sakali mang nabanggit dito ang palimbag ni G. P. Sayo at ang kay G. De los Santos ng sapagka't kaharap na lamang namin ngayon.

Ano pa nga't kung pagtitiyagaang isumag pa sa palimbag ni G. Sayo, at ayon sa isa lamang pagbasang ginawa namin, ay makikita ang di mabilang na pagkakaiba. Ang sa "Kun sino ..." ay tila sipi sa "Florante" o sumag sa iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera, na binago nga lamang ang pagkakasulat, ayon sa bagong ortograpia. Ang nasabing "Florante" ay limbag noong 1870; na may siyam na taong kahulihán lamang sa sinipi namin. At kung sa loob lamang ng siyam na tao't nagkaroon na ng di mabilang na "kabaguhan", saan di nga lalo na sa mga linimbag nang mga taong huli sa 1870? Kaya, mapaghahaka na natin kung gaano ang kaibhan ng "Floranteng" ito sa mga lumitaw nitong mga huling panahon!

At ang pagkakaibaiba ay di dapat ipagtaka, kung aalagataing maging sa siping itong lumabas nang 1861, gayong buhay pa si Balagtas ay kay dami na rin ng kaibhan, sa pagkakasulat. At maging kami man naman, gayong pinakaingatan na ang pagsipi, ay di pa rin kami lubos na panatag. Hindi rin namin mapangahasang sabihing tahasan at ng boong tigas, na ito'y walang kamalimali, hindi na sa pagkalimbag ngayon, kundi maging sa pagkasipi na lamang namin.

Nag-aalinlangan din nga kami. At bakit? Sapagka't sa siping ito ay napuna namin ngayong may lumabas na "isinusuob", "voces", "muog", na sa palagay namin ay gawa lamang ng isang pagkakaligta. Hindi namin matiyak ngayon, kung ang "voces" ay sadyang nasa "Floranteng" sinipi namin. May paniwala kami ngayong iyan ay nakuha lamang sa "boses" ng nasa "Kun sino ..." at bagama't nabago namin ang "b" ay nakaligtaan na ang unang "s" at di nagawang "c". At ang paniwalang ito ngayon ay lalong pinagtitibay ng mga kasalit na "voces" sa iba't ibang dako. Ni noong 1861 man ay wala tayong makikitang "voces". Tunay man ngang marami ang binago noon ng kahista—gaya ng "balac-yot", "datapoua", "loualhati",Páhiná 77 "catouiran", "catao-an'", "hayin", "bitoin", "hocbo", "muc-ha", "caniya", "ayauan", "ac-yat", "cong", "condi", atbp. na ginawa niyang "balaquiot", "hucbo", "mucha", "cania", "aiuan", "aquiat", "cun" at "cundi",—ay mapaninibulusan nating hindi niya mapagkakamalang gawing "voses" ang "voces". Kaipala'y isa rin niyang kamalian—sakaling hindi amin, na parang nagagad na lamang namin sa "Kun sino ..."—ang "suob" at "muog"; nguni't ang "voces" ay aming kamalian marahil. Nagagad nga lamang sa "Kun sino ..." gaya ng pagkagagad sa dalawang huling "muog" at "suob". Ang dalawang salitang ito ay lalik ng mapaglarong pamimigkas, na kasamahan ng "buo", "nuon", "punon", "lieg", "puot" at iba't iba pang walangwala sa mga panahong yaon ni Balagtas. Saan mang matatandang awit at kurido ay di makakikita ng "muog", "hucbo" atbp., kundi "moog" at hocbo". Isa pang bagay, na dapat mapansin, ay ang mga katagang: SAGLIT-SAGLIT, sa

"dini sa li-ig co,i cúsang isasabit

tuhog na bulaclac sadyáng saglit-saglit" ...

LUHA, sa

"sa m~ga palayao ni amá,t, arugâ"

malaquing palad co,t, matamís na luhâ".

MAG-AALA-ALA, sa

"ito ang mapaít sa lahat nang dusa,

!sa aquin ay sino ang mag-aala-ala"

NANG, sa

"Cung nasusuclám ca sa aquing candun~gan,

lason sa pusô mo nang hindi binyagan"...

ANAQUI,T, sa

"Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala

di dapat palac-hin ang bata sa saya"...

UALANG, sa

"ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisáp matá

ang tauo,i, mayroong súcat ipagdusa".

Páhiná 78 UICA,I, sa

"cundî ang uica,i, "icao na umagao

nang capurihan co,i, dapat cang mamatáy".

HOMIHIP, sa

"homihip ang han~gi,t, agád mahiualáy

sa pasig Atenas ang aming sasaquián".

MAGCATOTOO, sa

"aniya,i, bihirang balita,i, magtapát

cong magcatotoó ma,i, marami ang dagdág".

NAGLALATHALA, sa

"na naglalathalà sa sangsinucuban

nang capurihán co at capangyarihan".

NADARARANG, sa

"caloloua,i, gulo,t, púso,i, nadararáng

sa nin~gas nang sintang bago cong naticmán".

NA UNANG, sa

"Dito co naticmán ang lalong hinagpís,

higuit sa dalitang na unang tini-ís"...

NGUNI,I, sa

"N~guni,i, cun ang ó-o,i, dî man binitiuan

naliuanagan din sintang nadidimlán".

PAGTULOG, sa

"dapoua,t, ang baya,i, tat-long arao halos

na nacalimutan ang gauíng pagtulog".

ACA,I, sa

"Ang aca,i, cong hocbo,i, cúsang pinahimpil

sa paá nang isang bundóc na maban~gin"...

TAUAGIN, sa

"Pan~gimbuló niya,i, lalo nang nag-álab

nang aco,i, tauagin tangulan n~g Ciudad"...

Páhiná 79 CORONA, sa

"ang Conde Adolfo,i, nag-papacamatáy

dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal".

AQUIN, sa

"Dî binig-yang daang aquing pang mabunot

ang sacbát na cáliz at maca-pamoóc."

BAYAAN, sa

"!ay Amá co! ¿baquit...? !ay Fleridang toua!

catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa".

MAGTA-ANANG, sa

"aquing na-acalang magdamit guerrero

cúsang magta-anang sa Real Palacio".

Tungkol sa "sagli-saglit" ay di kaya kahalintulad iyan ng salitang "hugos"? O lalong maliwanag: ang "g" kaya riyan ay di katulad lamang ng "g" sa "hugos"—na naging isa lamang kamalian, at kamaliang sa bisa rin ng kabunyian ng "Florante" ay nagkaroon na tuloy—ang "saglit"—ng kahulugang walang pinag-ibhan ngayon sa "salit"? Walang pinag-ibhan, ang aming sabi, at ang ganito ay di lubhang wasto. Nararapat ipaliwanag, na ang di pagkakaiba ay ayon lamang sa ilan diyan. Sa ganang kanila, ang "saglit" at ang "salit" ay iisa rin, gaya ng pagkakaisang kahulugan ng "alumanahin" at "alintanahin", ng "kagalawad" at ng "kagawad", ng "umahon" at ng "lumusong", atbp. Nguni't sa katotohanan ay iba ang "saglit" at iba naman ang "salit". Ang una ay kasinghulugan halos ng "sandali", bagama't ang "salit"—ay kasingkahulugan naman ng "halo", o ng "kasama", o ng "ibaiba".

Kaya, ang "saglit-saglit" sa tulang: "dini sa li-ig co,i, cusáng isasabit—tuhog na bulaclac sadyang saglit-saglit" ay isang kamalian lamang ng "salit-salit"—na napasukan lamang ng "g", at ang kamaliang iyan ay hindi na nabago, nanatili na sa habang panahon, hanggang sa dahil nga sa kabunyian ng "Florante" ayPáhiná 80 naging sanhi na tuloy ng pagkakaroon ng kahulugang gaya rin ng "salitsalit" o "sarisari".

Tungkol sa "luha" ay ganito rin ang na kay P. Sayo; nguni't kay De los Santos—"grande seria mi suerte y harto apetecible"—at sa "Kun sino ..." ay "lubha" ang nakalagay....

"malaking palad ko't matamis na lubha" ... na napaghahalatang kay liwanag na kamalian. At mali, sapagka't "luha" nga lamang "ang ualang patid na ibinabaha nang mga matá" ni Aladin. Anya:

"Cun ang ualang patid na ibinabahá

n~g m~ga matá co,i, sa hinayang mulà

sa m~ga palayao ni amá,t, arugà

malaquíng palad co,t, matamis na luhà".

Nariyan nga ang isa pang salitang napasukan ng isang malikot na "b", na ipinag-iba ng kahulugan, at kaibhang mahirap na mahalata, kung walang ibang siping mapagtutularan.

Tungkol sa "mag-aala-ala": ito ang kay hirap na kilalanin. Hindi natin malaman kung talagang iya'y kasamahan lamang ng mga "kinalalagi-an" at "doon~gan", na kay hirap hinagaping kamalian lamang ng kahista, o kung tunay na kamalian nga lamang nito. Lalo't kung ganyang ang pagkakasulat—"mag-aala-ala"—balangkas matanda at kauri ng "catao-an", "muc-ha" at iba't iba, ang alinlangan ay maaaring laktawan sa pamamagitan lamang ng pag-aming iyan nga ay kinatisuran lamang ni Balagtas. Nguni' t hindi naman kaya "mag-aalala" ang diya'y nakalagay? Hindi kaya ganito ang pagkakatula?:

"ito ang mapait sa lahat nang dusa

¡sa aquin ay sino mag-aala-ala!"

O ang "sino ang" ay di kaya "sinong" upang basahin namang gaya ng na kay P. Sayo?:

"Ito ang mapait sa lahat nang dusa

¡sa aquin ay sinong mag-aala-ala!"

Páhiná 81

Tungcol sa "nang", sa tulang:

"Cung nasusuclám ca sa aquing candun~gan,

lason sa pusô mo nang hindi binyagan"...

ay "ang" ang nakalagay kay De los Santos at sa "Kun sino ..."; nguni't sa aming sipi at kay P. Sayo ay "nang" ang nakalagay. Isa rin itong mahirap pasiyahan. Walang alinlangang ang "ang" ay lalong maliwanag—(lason sa puso mo ang hindi binyagan)—at kasingliwanag ng "sa" sa saad na:

"ang di nabalinong matibay kong dibdib

sa suyo ng hari, bala at paghibik"....

na ipinalit ng "Kun sino ..." sa "ng" na nauuna sa "suyo"; wala ngang alinlangang ang dinadaliring "ang" ay kasingliwanag ng "sa"; nguni't hindi kaliwanagan, ayon sa pangwatas natin ngayon, ang dapat na papaghariin, kundi ang katotohanang ginawa ni Balagtas. Para sa atin ngayon ay may ilang nadadaliri tayong malalabo sa ating pangwatas, gaya halimbawa niyaong nagsisimula sa:

"Parang naririn~gig ang laguì mong uica"

at niyaong "maglilong lácad" sa:

"¿cagandaha,i, báquit dî macapagcalág

nang pagca capatid sa maglilong lácad?"

at saka niyaong:

"¿dili ang dan~gal mong dapat na lin~gapin

mahiguit sa ualáng cagandaha,t, ningning?"

lalo na yaong biglaang isinaksak na lamang at sukat, na parang panauhing sumipot na lamang at sukat, walang ano mang kapasapasabi at ni hindi man lamang nagbigay ng "magandang araw", na:

"!cung anó ang taás, n~g pagcadaquilâ

siyaring lagapác namán cong marapá".

na ginawang pangdulo sa tulang nagsisimula sa: "Ito ay hámac pa bagáng sumansalà ...?"Páhiná 82

Ang lahat ngang iyan ay pawang tila hindi wasto, sa ganang atin ngayon, at tila malabo. Hindi wasto ang pagsipot at sukat nitong kasabihang panghuli; hindi wasto, sa kahulugang di dapat mapaugnay sa mga sinusundan; at ang nangauuna naman ay malalabo sa atin ngayon, hindi maliwanag. Nguni't gayon pa man ay karapatdapat na igalang, huwag baguhin, pabayaan sa datihang lagay.

Kaya, malabo man nga ang "nang", at lalo man ngang maliwanag ang "ang", iyang "nang" na iyang naging "ang" sa "Kun sino ..." ay tila dapat ding igalang. Hindi kailangan kung malabo man. Anong malay natin kung maliwanag iyan sa kanilang pagbabalangkas noong araw? Saka, ang "nang" diyan ay maaaring itinatalamitan ni Balagtas sa "candun~gan", at ang ibig niyang palitawing lason ay hindi ang "di binyagan"—ang moro—kundi ang "candun~gan ng hindi binyagan"—ang kandungan ng morong sa malas ay kinasusuklaman ni Florante.

Tungkol sa "anaqui,t,"—may ligazon "t"—ay ito ang tanging "anaqui", na ginamitan ng pang-ugnay ni Balagtas, sapagka't talagang garil, pag hindi linagyan. Hindi nga maaaring sabihin ang:

"Pag ibig anaqui aquing naquilala"....

subali't sa iba't ibang nasangkapan ng katagang iyan ay hindi nangailangan ng ano mang pang-ugnay ó ligazon.

"Tungkol sa Ualang", sa saad na:

"ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisáp matá

ang tauo,i, mayroong súcat ipagdusa".

ang "ualang" naririyan ay "balang" sa iba't iba. Aywan natin kung alin diyan ang tumpak; at kung aalagataing sa talatang iya'y may isa pang katagang napaiba rin kay sa nangasa ibang "Florante" ay lalo na tayong mag-aalinlangan. Hindi nga lamang "ualang" ang napapaiba, kundi gayon din naman ang "bago,i,"—na sa iba, ay walang pang-ugnay. "Bago" lamang ang nakalagay, gayon sa "Kun sino ...", gayon sa palimbag ni P. Sayo.Páhiná 83

Tungkol sa "uica,i," sa sabing:

"cundî ang uica,i, "icao na umagao" ...

ay lainlangan kami sa aming sipi. Hindi namin matiyak kung talagang ganito ang sinipian namin, o kung natularan lamang namin ang ganyang nasa "Kun sino ..." Nguni't kay P. Sayo ay dinagdagan ng "hin"—ginawang "kung hindi" ang "cundî"—upang maging tama lamang ang bilang. Dapuwa't pabaligtad na lumabas. Salungat sa ibig sabihin ni Balagtas, at sinsay sa tumpak na paggamit ng "kundi" at ng "kung di". Iba ito at iba yaon. Maging sa kastila man ay iba ang "sino" sa "si no"; at si Balagtas, na dalubhasa, maging sa tagalog at maging sa kastila, taong nag-aral at nakatatalos kung ano ang kahulugan ng isa at isa, ay hindi makagagamit ng "kung hindi" sa dapat sabihing "kundi", gaya na nga sa dinadaliring pangungusap. Ang dagdag ngang "hin" ni P. Sayo ay hindi kay Balagtas.

Tama ang sabi ni De los Santos, na sa katagang "uica,i," isang kamalian ang nagawa. Sa kanyang salin ay "uinica" ang nakalagay. At ito, sa palagay namin, ang tama. Siyang nasa tunay na "Florante".

Tungkol sa "homihip", sa tulang:

"homihip ang han~gi,t, agád nahiualáy

sa pasig atenas ang aming sasaquián".

ay "humihip" din ang nakalagay kay P. Sayo at sa ingat ni De los Santos; nguni't sa "Kun sino ..." ay "umihip". Na, isang katagang maringig sa maraming bibig, Walang pinag-ibhan sa "ipin" (ngipin), "usò (nguso), "alâ" (walâ), "angin" (hangin), at marami pang kabalbalang nagkalat diyan.

Tungkol sa "magcatotoo", sa tulang:

"aniya,i, bihirang balita,i, magtapát

cong magcatotoo ma,i, marami ang dagdág".

ay isa rin sa nasa aming siping pinag-aalinlanganan namin, kung ganyang nga kayang talaga ang nasa aming sinipian, o kung nagagad lamang namin sa "Kun sino ..."Páhiná 84 ayon kay De los Santos ay "magtotoo" iyan, at ganyan din ang na kay P. Sayo. At tila ganito nga ang tama. Ang "magtapat" at "magtotoó" ay parang "mangga at suman" o "pulot at gatá sa balangkas na iyan. Nguni't, hindi naman kaya ang "cong" o "kung" ang labis diyan? Hindi kaya ang talagang ginawa ni Balagtas ay:

"...bihirang balita,i, magtapat

magcatotoo ma,i, marami ang dagdág"?

Tungkol sa "naglalathala" ay naging "m" sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo. Ganito rin—("difundirâ")—ang kay De los Santos. Subali' t ang aming sipi, na di namin pinag-aalinlanganan, ay "naglalathalà" ang talagang nakalagay. May palagay kaming ang "maglalathala" ay siyang talagang tumpak, sapagka't sa dakong unahan ay may ganitong pangungusap:

"Ang uica,i, ó Duque, ang quiás na itó

ang siyang camuc-ha n~g bunying guerrero,

aquing napan~garap na sabi sa iyó,

maguiguing haligui n~g Cetro,t, Reino".

Maliwanag ang "maguiguing haligui"; at sa saad na ito ay walang ibang tumpak na ikapit kundi "maglalathalà ng capurihan co at capangyarihan". Mali nga ang "naglalathala".

At sa tulang kasisipi lamang ay may mapupuna rin tayong tila kamalian lamang: ang "aquing napan~garap na sabi sa iyó". May palagay kaming hindi kay Balagtas iyan. Nguni't ganyan ang nasa aming sipi at kay P. Sayo. Samantalang sa "Kun sino ..." ay "aking napangarap nasabi sa iyo". Na, lalong naging gago. Gago man sa pangungusap ang "aquing napangarap na sabi sa iyo" ay hindi sa pagkakasulat, sapagka't mayroong "na" sa pagitan ng "napangarap" at "nasabi". Nguni't ang "na" riyan ay hindi ligazon kundi tunay na panglapi, na gaya ng karamihang iba't ibang panglapi sa aklat na ito ay karaniwang inihihiwalay sa dapat lapian. Katunaya'y nariyan ang "mag hiualay", "na abâ" (isang na abâ), "nag hahandog", "mapag uunauà, "nag sisi silâ" (nagsisisilâ), "na acay" (naacay lumiyag), "mapag ala-ala", "ma anyó" (maanyong tumitig), "pag lililo", "nag hihimutóc", "nag aapuhap", "pang aliu", "mag Páhiná 85mulâ", "mag aama", "nag bagong hibic", "mag bubo", "mag papasalamat", "nan~ga caacmâ", "mag aliu", at marami pa: mga panglaping kung bakit inihihiwalay, gayong malimit din namang isama o ikabot sa mga ugat. Napaghahalatang sa mga kahistang gumawa sa "Florante" ng 1861 ay may napasamang mangmang; at ang pagkakaibaiba ng pagkasulat o pagkalimbag ng mga salita—na sa isang dako'y tumpak, kabit ang mga panglapi sa mga dapat sa kabitang ugat, samantalang sa ibang dako nama'y hiwalay at may pinagkakabit namang hindi dapat pagsamahin—ay walang ibang pinatutunayan kundi ang pagkakaroon nga ng araláng kinatulong ng mga sanáy at maalam.

At sa kamay ng araláng iyan nagdaang walang sala ang bahaging dinadaliri natin. Kaya, ang "na" ay napahiwalay sa "sabi". Na siyang sa "Kun sino ..." ay ikinabit sa dapat pagkabitan, ginawang "napangarap" "nasabi", at siyang lalong ikinagago. Gago na sa pamimigkas ay gago pa sa pagkasulat. Kaya, ang "na" kay De los Santos, na "lo seño y te avisó" (napangarap at nasabi sa iyo), ay siyang tama. Sa pamamagitan nito, ang kagarilan ng "aquing napangarap nasabi sa iyó" ay naging pagkasarapsarap sa "aking napangarap at nasabi sa iyo". Na, labis naman dito ang bilang ng pantig? Labis nga, sa pagkakasulat, nguni't hindi sa pamimigkas. Kahalintulad lamang ng mga halimbawang nadaliri na sa ika 20, ika 45 at ika 46 na paliwanag. At wala ring pinag-ibhan sa "dampiohan", na kung isusulat ngayon ay "dampiyohan", na:

"Halina, irog co,t, ang damit co,i, tingnán,

ang hindi mo ibig dampioháng calauang"...

Paano nga ang gagawin, kung ang "dampiohan" ay isusulat ng "dampiyohan", ayon sa bagong pagsulat? Mapaiikli kaya ang "dampiyohang kalawang", upang maging sukat sa pantig?

Na, sa salitang iyan ay maipapalit ang "dapyohan" pagka't siya ring kahulugan, at iisa rin naman ang "dapyo" at "dampiyo"? Maaari nga; nguni't sino ngayon ang makatitiyak kung alin ang ginamit ni Balagtas? At sakaling "dampiohan" ay ano at papapalitan natin sa para sa kanya naman ay iisang bigkas lamang Páhiná 86ang "iya", "iyo" atbp. ayon sa mga halimbawang dinaliri, at para sa kanya'y lalong mahalaga ang "bilang ng pantig sa pangungusap" kay sa "bilang ng pantig ng pagkakasulat"?

Tungkol sa "nadararáng", sa tulang:

"caloloua,i, gulo,t, púso,i, nadararáng

sa nin~gas n~g sintang bago cong naticmán."

sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay "nadadarang" ang nakalagay. Nguni't may palagay kaming ito'y binago lamang, upang maianyo sa pamimigkas ngayon, gaya rin naman ng pagkakabago sa katagang "marampî", na ginawang "madampî'", sa tulang:

"man~ga dalirî co,i, na aalang-alang

marampî sa balát na cagalang-galang".

Tungkol sa "na unang", sa tulang:

"Dito co naticmán ang lalong hinagpís,

higuit sa dalitang na unang tini-is"...

ang "na unang" na iyan ay kahalintulad lamang ng "na sabi" at "na aba", "na aalang-alang", atbp., na dapat basahing "naunang", "nasabi", "naaba", "naaalang-alang". Pawang kamalian lamang ng araláng kahista.

Tungkol sa "n~guni,i," ay naging parang bugtong na anak ang ligazon "i" o "y" sa lagay niyang ito. Ganito ang maliwanag at walang alinlangang nasa sipi namin: nguni't sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay ligazon "t" ang nakalagay. Sa sipi man naman namin ay laging "t" ang ginagamit sa mga pangsubaling "nguni" at "dapoua". Aywan nga kung bakit dito na lamang naging "i". Maging ang "y" sa "anaki'y" ng "Kun sino ...", sa kanyang:

"Pag-ibig anaki'y aking nakilala

di dapat palakhin ang batà sa sayá"...

pati nga ng "anaki'y" diyan ay "anaqui,t," sa sipi namin. Nguni't ang pang-ugnay na iyang "y" ay "isang halamang napakalusog at mabulaklak hangga nitong mga huling panahon at ngayon na nga lamang naging lanta". Páhiná 87Karaniwan ding gamitin, di pa nalalaon, sa mga "datapuwa" at "nguni" at "subali", na kaipala'y higit pa kay sa "t".

Tungkol sa "pagtulog", sa tulang:

"dapoua,t, ang baya,i, tat-long arao halos

na nacalimutan ang gauing pagtulog"...

ayon kay De los Santos ay "matulog" ang tunay; at kay P. Sayo ay "matulog" din nga ang nakalagay. Nguni't sa aming sipi at sa "Kun sino ..." ay "pagtulog" ang nakalagay.

Tungkol sa "aca,i," sa saad na:

"Ang aca,i, cong hocbo,i, cúsang pinahimpil

sa paá nang isang; bundok na mabangin"...

ay maliwanag na isa lamang kamalian "Akay" ang sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay ganito naman—naging "na" ang "cong".

"Ang akay na hukbo'y kusang pinahimpil

sa paa nang isang bundok na mabangin"...

Tungkol sa "tauaguin", sa tulang:

"Pangimbuló niya,i, lalo nang nag-álab

nang aco,i, tauaguin tangulan ng Ciudad".

Ang naritong "tauaguin tangulan" ay kahalintulad din marahil ng "napangarap nasabi". Hindi rin kay Balagtas marahil. Mahirap paniwalaang "balangkas Balagtas" ang kagarilang iyan. Kaya, kung paanong natuklasang may "at" ang "napangarap at nasabi", ayon kay De los Santos, ay dapat ding tuklasin ang lunas sa kagarilan ng tauaguin tangulan". At ang kay P. Sayo, na "tawaging tanggulan"—may ligazon "g" ay siyang tama.

Tungkol naman sa:

"ang Conde Adolfo,i, nag-papacamatáy

dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal".

sa "Kun sino ..." at sa iba pa ay may pang-ugnay na Páhiná 88kalakip ang "Corona", na isang "t". Sa "korona't kay Laura'y makasal". Hindi isang kuwit lamang. Nguni't may palagay kaming labis na riyan ang ligazon "t". Tumpak ang kuwit. Sapagka't ang ibig sabihin ni Balagtas ay kaya lamang nagpapakamatay na mapakasal kay Laura si Adolfo'y dahil na dahil lamang sa "Corona", at di dahil sa korona at kay Laura. Para kay Adolfo, na isang taong "sakim sa yaman at kapangyarihan", ang pag-aasawa kay Laura ay isa lamang kaparaanan upang mapaluklok sa "Trono". "Maging Hari" ang tangi at totohanan niyang layon at pangarap! Kaya, ang sabing: "ang Conde Adolfo,i, nagpapacamatay dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal" ay tamangtama.

Tungkol sa "aquing", sa tulang:

"Dî binig-yang daang aquing pang mabunot

ang sacbat na cáliz at maca-pamoóc"...

ganito rin ang nasa "Kun sino ...", samantalang kay P. Sayo ay ganito naman:

"Dî binigyan daan aking pang mabunot" ...

na lalong naging garil. Kung ginawa man lamang sanang "di binigyang daang akin pang mabunot"—(na ang "akin" lamang ang inalisan ng ligazon)—ay manapa'y tama. Nguni't kay Balagtas nga kaya iyang kalakuerdang iyan ng mga pang-ugnay? Sa kanya nga kaya iyang sunodsunod na "binig-yang" at "daang" at "aquing" at "pang" ...? Katakottakot na "palamuti" at kagulatgulat na pananagalog! Hindi, hindi kay Balagtas iyan. Marahil ay walang ligazon ang "aquin" upang makahingahinga naman ng kaunti ang dagundong ng kalakuerda!... Subali't ganyan ang sa "Kun sino ..." at sa sipi namin.

Nguni't tingnan naman natin ang "bayaan", sa:

"!ay Amá co! baquit...? !ay Fleridang toua!

catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa."

ang "bayaan" dito ay pinabayaan nga at di linagyan ng ligazon! Maanong nanghiram man lamang sana sa kay damidaming nasa unahan at ikinabit sa "bayaan"! Sana'y naging "bayaang aco,i, mapayapa", gaya ng na kay P. Sayo.Páhiná 89

At ang ligazong yaong nawala sa "bayaan" ay tingnan nati't yumakap naman sa "magta-anan". Nagkaroon ito, gayong di dapat magkaroon. Dapat ngang basahin lamang "magtaanan", nguni't hindi "magtanan" (gaya kay P. Sayo), ang "magta-anang" sa:

"cúsang magta-anang sa Real Palacio" ...

Nariyan ang ilang paliwanag, na maaaring maging saligan, kung ibig, ng isang dalubhasang pagbubuu o pagpapanauli ng datihang "Florante". Sa kagandahang palad ay walang mga salita at pangungusap na nababago ang siping ito kay sa natatandaan ng mga anak ng dakilang Makata; at may mga kamalian man nga ito, ang kamalian ay di sa ano man kundi sa pagkakalimbag na lamang, at pawa namang nangahahalata sa unang malas pa lamang. Ang pagkabanluga ng ortograpia, na nagpapakilala ng kawalang ingat ng kahista—na di kailangang maging "cun" ang datihang "cong", "cundi" ang datihang "condi", "catauan" ang "catao-an", "datapua" ang "datapoua", "catuiran" ang "catouiran", "sasaquián" ang "sasac-yan", "mucha" ang "muc-ha", "balaquiót" ang "balac-yot", "rube" ang "rubi", "mag-adia" ang "mag-adiya" at iba't iba pa, saka hindi kailangang mapasama man o mapahiwalay ang mga panglapi, o magkakabit man ang dalawang salita (gaya ng "di" at "co", "mo" at "na", "di" at "pa"), o magkahiwahiwalay man ang mga pantig ng iisang salita (gaya ng "nag sisi sila", "na aba", atbp.)—; ang pagkabanluga nga ng ortograpia at ang maliliwanag na kamalian sa limbagan ay madaling maitutumpak.

Nguni't hindi namin ginawa ang ganitong pagtutumpak sapagka't wala kaming ibang hangad kundi maipakilala lamang ang tunay na sipi ng lumabas noong 1861—na buháy pa ang Makata—at siping sinakit na maging siya rin at walang munti mang kaibhan, pati sa kanyang mga kamalian.

Wala nga kaming munti mang binago sa siping ito. Ni isa mang kuwit ay hindi inalis. At wala namang idinagdag, ni isa mang tuldik na pangtanong, kahi't napaghahalatang talagang kulang at sa kapaubayaan na lamang ng kahista. At ang pag-iingat namin ay pinapagibayo sa pagsipi sa mga ginamit na kudlit sa mga Páhiná 90pangdulo ng talata; mga kudlit, na gaya na nga ng dinaliri namin sa mga halimbawang ilinahad sa ika 25 paliwanag, ay malimit na "mapalagay kahi't na paano", bagama't may nangatutumpak din. Ang tanging di namin napag-ingatang lubos ay ang pagkakalagay ng mga kudlit na pabigla ("acento agudo"), kung nanga sa gitna ng talata; subali't oo, at pinag-ingatang labis, ang lahat nang nangasadulo ng talata, pati na ng mga pabigla.

At parang pangkatapusan ay minarapat naming daliriin din ang mga sumusunod:

LAURA. Para kay Balagtas, ang "Laura" ay maaaring gawing dalawa o tatlong pantig. Tatlo sa ganitong halimbawa at iba pa:

"Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang

ang macalulunas niyaring cahirapan"...

nguni't dalawa namang pantig sa susunod na halimbawa at sa iba't iba pa:

"N~gunî !sa abáco! !ay sa laquing hirap!

ualâ na si Laura,i, !aquing tinatauag!"

Ano pa't ang "Laura" ay napahahaba niya at napaiikli, na gaya rin naman ng:

CIUDAD. Maikli sa ganitong halimbawa at iba't iba pa:

"Dî cong acó poo,i, utusang mang-gúbat

nang Harî mong Amá sa alin mang Ciudad...?"

dadalawang pantig at maikli nga lamang dito; nguni't sa susunod na halimbawa at sa iba't iba pa ay pinahaba naman at ginawang tatlo:

"putong na turbante ay calin~gas-lin~gas,

pananamit moro sa Persiang Ciudad".

at gayon din, pinahaba rin, sa ganito:

"...masayáng Ciudad na lúpà ni iná?

disin ang búhay co,i, dî lubháng nag dusa".

Páhiná 91

Pinapaging anim nga ang limang pantig na "masayáng Ciudad"; kaya, ang ginawa ni P. Sayo ay pinangunahan ng "sa" ang "masayang Ciudad", ginawang anim; nguni't sapagka't wala nang magawang pagdaragdag sa lilima ring "sa Persiang Ciudad" (sa una) ay pinabayaang gaya rin nang dati at di dinagdagan.

RUBE. Sa aming sipi ay "rube" ang nakalagay, at hindi "rubí" gaya ng nasa iba. Walang makatitiyak kung alin ang katotohanan, bagama't ang "rubi" ay siyang wasto't tama.

BINALAT-CAYO. Sa aming sipi ay may "capucha" o kudlit na biglang paimpit ang "yô"; kaya, tumutunog na pabigla at paimpit sa lalamunan ang pagbigkas. Nguni't, ayon sa tulang ito:

"Dito na nahubdan ang cababayan co

n~g hirám na bait na binalat-cayo"...

ang "binalat-cayo" ay hindi gaya ng atin ngayon, na paimpit nga ang pagbigkas sa "yo". Maliwanag ngang nang panahong yaon ni Balagtas, at maging nang panahon nina Noceda at Sanlucar, ang salitang iyan ay pabigla lamang, nguni't hindi paimpit, gaya ngayon. Walang kaibhan sa "taliba"—na ginagawa na ngayong "talibà" ng mga may mahihinhin at binabaing dila. At makikita nati't ganyan ding kapalaran ang sasapitin ng "bini-bini"—na sapagka't kawangis ng "mabini"—ay binibigkas na ring paimpit sa dulo. Bukas-makalawa ay maririnig na nating "kabinibian" ang "kabinibinihan" ngayon.

BIANAN. Ano ang lasa ninyo sa "titic ng Monarcang caniyang bianan"? Ito ay nakasulat na "bienan" sa iba, bagama't sa matandang diksionario ay talagang "bianan"; ano nga sa pangdingig ninyo ang "caniyang bianan"? Maikli baga o sukát na?

Sa pakinig namin ay maikli, gaya rin naman ng "itinapon" sa tulang:

"Touáng pan~galauá cong hindî man Lan~git

ang itinapon nang mahinhing titig"...

Páhiná 92

nguni't ang "itinapong" ito ay napaghahalatang kamalian lamang ng limbagan, at dapat basahing "itinatapon".

LAHI. Tila mali, tila hindi "lahì" kundi kaipala ay "lakì" ang nasa sumusunod na tula:

"at sa ca-auay ma,i, dî co ninanais

ang lahì ng dusang aquing napagsapit".

tila nga lalong tama riyan ang "laki ng dusang aking napagsapit"; nguni't ano at "lahi" ang naririyan? Hindi kaya mali? Siyang nasa lahat na. Mahirap ngang maging mali. At sa katotohanan ay talagang hindi nga mali. "Lahi" ngang talaga, at ang katagang iyang kay pagkagandaganda ng pagkakagamit diyan, ay di kaya pinananaghilian ng ating mga makata ngayon?

DIGMA. Sa tulang:

"siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat

guinipit ang digmáng cumubcób sa Ciudad".

ang "digma" riyan ay di siyang nalalaman natin ngayon, kundi kasingkahulugan ng "hukbo", sapagka't hukbo lamang ang maaaring kumubkob sa isang siudad. At maliwanag na hindi kasingkahulugan ng "guerra", gaya ngayon, sapagka't sana ay hindi na ginamit ni Balagtas ang salitang "guerra".

NALAGALÁG. Isa ring kataga ito, na sa tulang:

"Sa caliua,t, cánan niya,i, nalagalág

man~ga soldados cong pauang mararahás"...

ay lipas na ngayon. Iba sa "naglagalag", "nagyao't ditong walang tiyak na patutunguhan" o "naghampas-lupa"; nguni't mapaghahaka nating kasingkahulugan ng "napatalatag" o "nátalatag".

TINAMPAL. Sino nga ang tumampal at sino naman ang tinampal? Sa sipi namin ay ganito ang nakalagay:

"Pupugutan dahil sa hindi pagtangáp

sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,

nang mag-ásal hayop ang morong pangahás

tinampál sa muc-hâ ang himalang dilág".

Páhiná 93

Ganito rin ang kay P. Sayo, at lumalabas na ang himalang dilag na si Laura ay siyang tinampal. Ganito rin ang kay De los Santos. Nguni't kung pakasusuriin natin ay tila mahuhulog tayo sa paniwalang tama ang nasa "Kun sino ..." na ang tumampal ay ang "himalang dilág".

Tinampal ang morong pangahas, sapagka't nag-asal hayop; at dahil sa pagkakatampal ay napoot ang Emir at ipinag-utos na pugutan ang "himalang dilág". Ang tampal ay siyang tanda ng "hindi pagtangap sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad".

At ano ang sabi ninyo sa:

"Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,

catauan sa dusa hinin~ga,i, natulog"...

at saka sa:

"N~guni't, sa púsò co,i, matamís pang lubhà

natuloy naquitíl ang hinin~gang abà"...

ano nga ang inyong sabi tungkol sa dalawang iyan? At ano ang inyong lasa? Sa una ay may kaunting kabaguhan, sa palimbag ni P. Sayo, ang huling talata ay ginawang "katawan sa dusa'y hininga'y natulog"; nguni't binago man ay tila kasinglasa rin ng "matamis pang lubha natuloy naquitíl ang hiningáng aba". Mga tulang inabot ng "tabsing sa dagat", mga lipad na sa kaitaasa'y inabot ng pagkahapo; opo, pagkahapo, gaya na nga nitong inyong lingkod, na nahahapo na at kinakapos; kung kaya, tinatapos na rito ang mga paliwanag na ito.

Lubha ngang kanaisnais, kung sa likod ng mga pagpapagod na ito ay matuklasan at mapagsamasamang panibago ang lahat nang sangkap, na waglitwaglit ngayon ng dakilang likha ni Balagtas, upang ang walang kahambing na Monumento ng Panitikan at ng Lahing Tagalog ay muling maibangong gaya rin nang dati.


Carlos RONQUILLO


Sept. 1921.


tunay na sipi.
3-9-65
rop






End of the Project Gutenberg EBook of Florante at Laura, by Francisco Baltazar

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK FLORANTE AT LAURA ***

***** This file should be named 15845-h.htm or 15845-h.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/1/5/8/4/15845/

Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG
Distributed Proofreaders. Special thanks to Matet Villanueva, Pilar
Somoza and Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section.


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected].  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     [email protected]


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.